εἰς Ἐλαιοῦντα τῆς Χεῤῥονήσου, πυνθα-νόμενοι δὲ ἀπολωλέναι τὴν Λάμψακονεὐθὺς εἰς Σηστὸν καταίρουσι. κἀκεῖθεν ἐπι-σιτισάμενοι παρέπλευσαν εἰς Αἰγὸς ποτα-μούς, ἀντιπέρας τῶν πολεμίων ἔτι ναυλο-χούντων περὶ τὴν Λάμψακον. ἐστρατήγουνδὲ τῶν Ἀθηναίων ἄλλοι τε πλείους καὶ Φι-λοκλῆς ὁ πείσας ποτὲ ψηφίσασθαι τὸνδῆμον ἀποκόπτειν τὸν δεξιὸν ἀντίχειρατῶν ἁλισκομένων κατὰ πόλεμον, ὅπωςδόρυ μὲν φέρειν μὴ δύνωνται, κώπην δὲἐλαύνωσι.[10] τότε μὲν οὖν ἀνεπαύοντο πάντες, ἐλπί-ζοντες εἰς τὴν ὑστεραίαν ναυμαχήσειν. ὁ δὲΛύσανδρος ἄλλα μὲν διενοεῖτο, προσέτατ-τε δὲ ναύταις καὶ κυβερνήταις, ὡς ἀγῶνοςἅμα ἡμέρᾳ γενησομένου, περὶ ὄρθρον ἐμ-βαίνειν εἰς τὰς τριήρεις καὶ καθέζεσθαικόσμῳ καὶ σιωπῇ, δεχομένους τὸ παραγ-γελλόμενον, ὡς δ' αὕτως καὶ τὸ πεζὸν ἐντάξει παρὰ τὴν θάλατταν ἡσυχάζειν. ἀνί-

20

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ

Η

ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ

ΛΥΣΑΝΔΡΟΣΚΑΙ

ΣΥΛΛΑΣ

1

δήρῳ, νόμους ἔγραφενἄλλους τε μοχθηροὺςκαὶ τὸν διδόντα Μαρίῳ τοῦ Μιθριδατικοῦπολέμου τὴν ἡγεμονίαν. ἀπραξίας δὲ διὰταῦτα τῶν ὑπάτων ψηφισαμένων, ἐπαγα-γὼν αὐτοῖς ἐκκλησιάζουσι περὶ τὸν νεὼντῶν Διοσκούρων ὄχλον ἄλλους τε πολλοὺςκαὶ τὸ Πομπηΐου τοῦ ὑπάτου μειράκιον ἐπὶτῆς ἀγορᾶς ἀνεῖλεν· αὐτὸς δὲ Πομπήϊοςλαθὼν ἐξέφυγε. Σύλλας δὲ εἰς τὴν οἰκίαντοῦ Μαρίου συνδιωχθεὶς ἠναγκάσθη προ-ελθὼν τὰς ἀπραξίας λῦσαι· καὶ διὰ τοῦτοτὸν Πομπήϊον ἐπάρχοντα παύσας ὁ Σουλ-πίκιος οὐκ ἀφείλετο τοῦ Σύλλα τὴν ὑπατεί-αν, ἀλλὰ τὴν ἐπὶ Μιθριδάτην στρατείανμόνον εἰς Μάριον μετήνεγκε· καὶ πέμπειχιλιάρχους εὐθὺς εἰς Νῶλαν παραληψο-μένους τὸ στράτευμα καὶ πρὸς τὸν Μάριονἄξοντας.[9] Φθάσαντος δὲ τοῦ Σύλλα διαφυγεῖν εἰςτὸ στρατόπεδον, καὶ τῶν στρατιωτῶν, ὡςἐπύθοντο ταῦτα, καταλευσάντων τοὺς χι-

94

δὴ καὶ τοὺς μάντεις ὡς ἀνὴρ ἀγαθὸς ὄψειδιάφορος καὶ περιττὸς ἄρξας ἀπαλλάξει τῇπόλει ταραχὰς τὰς παρούσας. τοῦτον δὲαὑτὸν εἶναί φησιν ὁ Σύλλας· τῆς μὲν γὰρὄψεως ἴδιον εἶναι τὸ περὶ τὴν κόμην χρυ-σωπόν, ἀρετὴν δὲ οὐκ αἰσχύνεσθαι μαρτυ-ρῶν ἑαυτῷ μετὰ πράξεις καλὰς οὕτω καὶμεγάλας. ταῦτα μὲν οὖν περὶ τῆς θειότη-τος. Τὸν δὲ ἄλλον τρόπον ἀνώμαλός τιςἔοικε γεγονέναι καὶ διάφορος πρὸς ἑαυτόν,ἀφελέσθαι πολλά, χαρίσασθαι πλείονα, τι-μῆσαι παραλόγως, παραλόγως ἐφυβρίσαι,θεραπεύειν ὧν δέοιτο, θρύπτεσθαι πρὸςτοὺς δεομένους, ὥστε ἀγνοεῖσθαι πότερονὑπερόπτης φύσει μᾶλλον ἢ κόλαξ γέγονε.τὴν μὲν γὰρ ἐν ταῖς τιμωρίαις ἀνωμαλίαν,ἐξ ὧν ἔτυχεν αἰτιῶν ἀποτυμπανίζοντοςαὐτοῦ καὶ πάλιν τὰ μέγιστα τῶν ἀδικη-μάτων πρᾴως φέροντος, καὶ διαλλαττο-μένου μὲν ἐπὶ τοῖς ἀνηκέστοις μετὰ εὐκολί-ας, τὰ δὲ μικρὰ καὶ φαῦλα προσκρούσματα

87

2

Λύσανδρος δὲ μήτε ναυμαχεῖν ἀγχωμάλῳπλήθει δυνάμενος μήτε ἀργὸς καθέζεσθαιμετὰ νεῶν τοσούτων, ἀναχθεὶς ἐνίας προ-σηγάγετο τῶν νήσων, Αἴγινάν τε καὶ Σα-λαμῖνα προσμίξας κατέδραμεν. εἰς δὲ τὴνἈττικὴν ἀποβὰς καὶ τὸν Ἆγιν ἀσπασάμε-νος, κατέβη γὰρ αὐτὸς ἐκ Δεκελείας πρὸςαὐτόν, ἐπέδειξε τῷ πεζῷ παρόντι τὴν τοῦναυτικοῦ ῥώμην, ὡς πλέων ᾗ βούλοιτο,κρατῶν τῆς θαλάττης. οὐ μὴν ἀλλὰ τοὺςἈθηναίους αἰσθόμενος διώκοντας αὐτὸνἄλλῳ δρόμῳ διὰ νήσων ἔφευγεν εἰς τὴνἈσίαν.καὶ τὸν Ἑλλήσποντον ἔρημον καταλαβὼνἐπεχείρει Λαμψακηνοῖς αὐτὸς ἐκ θαλάττηςταῖς ναυσί, Θώραξ δὲ τῷ πεζῷ στρατῷ συ-νανύσας εἰς τὸ αὐτὸ προσέβαλε τοῖς τείχε-σιν. ἑλὼν δὲ τὴν πόλιν κατὰ κράτος διαρ-πάσαι τοῖς στρατιώταις ἔδωκεν. ὁ δὲ τῶνἈθηναίων στόλος ὀγδοήκοντα καὶ ἑκατὸντριήρων ἐτύγχανε μὲν ἄρτι καθωρμισμένος

19

σφαγαῖς καὶ δημεύσεσιν οὐσιῶν μετιόντος,οὕτως ἄν τις διαιτήσειεν ὡς φύσει μὲν ὀρ-γὴν χαλεπὸν ὄντα καὶ τιμωρητικόν,ὑφιέμενον δὲ τῆς πικρίας λογισμῷ πρὸς τὸσυμφέρον. ἐν αὐτῷ γε τούτῳ τῷ συμμαχι-κῷ πολέμῳ τῶν στρατιωτῶν αὐτοῦ στρα-τηγικὸν ἄνδρα πρεσβευτήν, ᾿Αλβῖνον ὄνο-μα, ξύλοις καὶ λίθοις διαχρησαμένων, πα-ρῆλθε καὶ οὐκ ἐπεξῆλθεν ἀδίκημα τοσο-ῦτον, ἀλλὰ καὶ σεμνυνόμενος διεδίδουλόγον ὡς προθυμοτέροις διὰ τοῦτο χρήσοι-το πρὸς τὸν πόλεμον αὐτοῖς ἰωμένοις τὸἁμάρτημα δι’ ἀνδραγαθίας. τῶν δ’ ἐγκα-λούντων οὐδὲν ἐφρόντιζεν, ἀλλὰ ἤδη κατα-λῦσαι Μάριον διανοούμενος καὶ τοῦ πρὸςτοὺς συμμάχους πολέμου τέλος ἔχειν δοκο-ῦντος ἀποδειχθῆναι στρατηγὸς ἐπὶ Μιθρι-δάτην, ἐθεράπευε τὴν ὑφ’ ἑαυτῷ στρατιάν.Καὶ παρελθὼν εἰς τὴν πόλιν ὕπατος μὲνἀποδείκνυται μετὰ Κοΐντου Πομπηΐου, πε-ντήκοντα ἔτη γεγονώς, γαμεῖ δὲ γάμον ἐν-

88

θάπερ τέττιγα, τοὺς δὲ χωρίτας ἀρουραί-ους.[8] Μάριος δὴ προσλαμβάνει δημαρχοῦνταΣουλπίκιον, ἄνθρωπον οὐδενὸς δεύτερον ἐνταῖς ἄκραις κακίαις, ὥστε μὴ ζητεῖν τίνοςἐστὶν ἑτέρου μοχθηρότερος, ἀλλὰ πρὸς τίμοχθηρότατος ἑαυτοῦ. καὶ γὰρ ὠμότης καὶτόλμα καὶ πλεονεξία περὶ αὐτὸν ἦν ἀπερί-σκεπτος αἰσχροῦ καὶ παντὸς κακοῦ, ὅς γετὴν Ῥωμαίων πολιτείαν ἐξελευθερικοῖςκαὶ μετοίκοις πωλῶν ἀναφανδὸν ἠρίθμειτιμὴν διὰ τραπέζης ἐν ἀγορᾷ κειμένης.ἔτρεφε δὲ τρισχιλίους μαχαιροφόρους, καὶπλῆθος ἱππικῶν νεανίσκων πρὸς ἅπαν ἑτοί-μων περὶ αὑτὸν εἶχεν, οὓς ἀντισύγκλητονὠνόμαζε. νόμον δὲ κυρώσας μηδένα συ-γκλητικὸν ὑπὲρ δισχιλίας δραχμὰς ὀφεί-λειν, αὐτὸς ἀπέλιπε μετὰ τὴν τελευτὴνὀφλήματος μυριάδας τριακοσίας. οὗτος εἰςτὸν δῆμον ἀφεθεὶς ὑπὸ τοῦ Μαρίου, καὶ συ-νταράξας πάντα τὰ πράγματα βίᾳ καὶ σι-

93

οὐκ ὀρθῶς τύραννον στρατηγός, οὐδὲ Λα-κωνικὸν τὸ χρῆσθαι τοῖς θεοῖς ὥσπερ τοῖςπολεμίοις, μᾶλλον δὲ ὑβριστικώτερον. ὁγὰρ ὅρκῳ παρακρουόμενος τὸν μὲν ἐχθρὸνὁμολογεῖ δεδιέναι, τοῦ δὲ θεοῦ καταφρονε-ῖν.[9] ὁ δ' οὖν Κῦρος εἰς Σάρδεις μεταπεμ-ψάμενος τὸν Λύσανδρον, τὰ μὲν ἔδωκε, τὰδὲ ὑπέσχετο, νεανιευσάμενος εἰς τὴν ἐκεί-νου χάριν καὶ εἰ μηδὲν ὁ πατὴρ διδῴη κα-ταχορηγήσειν τὰ οἰκεῖα: κἂν ἐπιλίπῃπάντα, κατακόψειν ἔφη τὸν θρόνον ἐφ' ᾧκαθήμενος ἐχρημάτιζε, χρυσοῦν καὶ ἀργυ-ροῦν ὄντα. τέγος δὲ εἰς Μηδίαν ἀναβαίνωνπρὸς τὸν πατέρα, τούς τε φόρους ἀπέδειξετῶν πόλεων λαμβάνειν ἐκεῖνον, καὶ τὴναὑτοῦ διεπίστευσεν ἀρχήν: ἀσπασάμενοςδὲ καὶ δεηθεὶς μὴ ναυμαχεῖν Ἀθηναίοις,πρὶν αὐτὸν ἀφικέσθαι πάλιν, ἀφίξεσθαι δὲναῦς ἔχοντα πολλὰς ἔκ τε Φοινίκης καὶ Κι-λικίας, ἀνέβαινεν ὡς βασιλέα.

18

ΛΥΣΑΝΔΡΟΣ

[1] ὁ Ἀκανθίων θησαυρὸς ἐν Δελφοῖς ἐπι-γραφὴν ἔχει τοιαύτην: “Βρασίδας καὶἈκάνθιοι ἀπ' Ἀθηναίων:” διὸ καὶ πολλοὶτὸν ἐντὸς ἑστῶτα τοῦ οἴκου παρὰ ταῖς θύ-ραις λίθινον ἀνδριάντα Βρασίδου νομίζου-σιν εἶναι. Λυσάνδρου δέ ἐστιν εἰκονικός, εὖμάλα κομῶντος ἔθει τῷ παλαιῷ καὶ πώγω-να καθειμένου γενναῖον. οὐ γάρ, ὡς ἔνιοίφασιν, Ἀργείων μετὰ τὴν μεγάλην ἧττανἐπὶ πένθει καρέντων οἱ Σπαρτιᾶται πρὸςτὸ ἀντίπαλον αὐτοῖς τὰς κόμας ἀγαλλόμε-νοι τοῖς πεπραγμένοις ἀνῆκαν, οὐδὲ Βακ-χιαδῶν τῶν ἐκ Κορίνθου φυγόντων εἰς Λα-κεδαίμονα ταπεινῶν καὶ ἀμόρφων διὰ τὸ

3

σι, καὶ θεοῖς ἧττον ἢ μᾶλλον τῶν προτέρωνμέλοντες. τά τε γὰρ ἄλλα φασὶν ἐν τῇ τῶνγενῶν ἀμείψει λαμβάνειν μεγάλας καινοτο-μίας, καὶ τὴν μαντικὴν ποτὲ μὲν αὔξεσθαιτῇ τιμῇ καὶ κατατυγχάνειν ταῖς προαγο-ρεύσεσι,καθαρὰ καὶ φανερὰ σημεῖα τοῦδαιμονίου προπέμποντος, αὖθις δ’ ἐν ἑτέρῳγένει ταπεινὰ πράττειν, αὐτοσχέδιον οὖσαντὰ πολλὰ καὶ δι’ ἀμυδρῶν καὶ σκοτεινῶνὀργάνων τοῦ μέλλοντος ἁπτομένην. ταῦταμὲν οὖν οἱ λογιώτατοι Τυῤῥηνῶν καὶ πλέοντι τῶν ἄλλων εἰδέναι δοκοῦντες ἐμυθο-λόγουν. τῆς δὲ συγκλήτου τοῖς μάντεσιπερὶ τούτων σχολαζούσης καὶ καθημένηςἐν τῷ ναῷ τῆς ᾿Ενυοῦς, στρουθὸς εἰσέπτηπάντων ὁρώντων τέττιγα φέρων τῷ στόμα-τι, καὶ τὸ μὲν ἐκβαλὼν μέρος αὐτοῦ κα-τέλιπε, τὸ δὲ ἔχων ἀπῆλθεν. ὑφεωρῶντο δὴστάσιν οἱ τερατοσκόποι καὶ διαφορὰν τῶνκτηματικῶν πρὸς τὸν ἀστικὸν ὄχλον καὶἀγοραῖον·φωνάεντα γὰρ τοῦτον εἶναι κα-

92

δοξότατον Καικιλίαν τὴν Μετέλλου θυγα-τέρα τοῦ ἀρχιερέως. ἐφ’ ᾧ πολλὰ μὲν εἰςαὐτὸν ᾖδον οἱ δημοτικοί, πολλοὶ δὲ τῶνπρώτων ἐνεμέσων, οὐκ ἄξιον ἡγούμενοιτῆς γυναικὸς ὃν ἄξιον ὑπατείας ἔκριναν,ὥς φησιν ὁ Τίτος. οὐ μόνην δὲ ταύτην ἔγη-μεν, ἀλλὰ πρώτην μὲν ἔτι μειράκιον ὢν ᾿Ιλί-αν ἔσχε τὴν καὶ θυγάτριον αὐτῷ τεκοῦσαν,εἶτα μετ’ ἐκείνην Αἰλίαν· τρίτην δὲ Κλοιλί-αν, ἣν ἀπεπέμψατο μὲν ὡς στεῖραν ἐντί-μως καὶ μετ’ εὐφημίας καὶ δῶρα προσθείς,ὀλίγαις δὲ ὕστερον ἡμέραις ἀγαγόμενοςτὴν Μετέλλαν ἔδοξε διὰ τοῦτο τὴν Κλοιλί-αν οὐ καλῶς αἰτιάσασθαι. τὴν μέντοι Με-τέλλαν ἐν πᾶσι θεραπεύων διετέλεσεν,ὥστε καὶ τὸν Ῥωμαίων δῆμον, ὅτε τοὺςπερὶ Μάριον φυγάδας ἐπεθύμει καταγαγε-ῖν, ἀρνουμένου τοῦ Σύλλα, δεόμενον ἐπιβο-ήσασθαι τὴν Μετέλλαν. ἐδόκει δὲ καὶ τοῖςΑθηναίοις ἑλὼν τὸ ἄστυ προσενεχθῆναιτραχύτερον, ὅτι τὴν Μετέλλαν ἀπὸ τοῦ τεί-

89

κείρασθαι τὰς κεφαλὰς φανέντων εἰς ζῆλοναὐτοὶ τοῦ κομᾶν ἦλθον, ἀλλὰ καὶ τοῦτοΛυκούργειόν ἐστι. καί φασιν αὐτὸν εἰπεῖνὡς ἡ κόμη τοὺς μὲν καλοὺς εὐπρεπε-στέρους ὁρᾶσθαι ποιεῖ, τοὺς δὲ αἰσχροὺςφοβερωτέρους.[2] λέγεται δὲ ὁ Λυσάνδρου πατὴρ Ἀρι-στόκλειτος οἰκίας μὲν οὐ γενέσθαι βασιλι-κῆς, ἄλλως δὲ γένους εἶναι τοῦ τῶν Ἡρα-κλειδῶν. ἐτράφη δὲ ὁ Λύσανδρος ἐν πενίᾳ,καὶ παρέσχεν ἑαυτὸν εὔτακτον, ὡς εἴ τιςἄλλος, πρὸς τοὺς ἐθισμοὺς καὶ ἀνδρώδηκαὶ κρείττονα πάσης ἡδονῆς, πλὴν εἴ τινατιμωμένοις καὶ κατορθοῦσιν αἱ καλαὶπράξεις ἐπιφέρουσι. ταύτης δὲ οὐκ αἰσχρόνἐστιν ἡττᾶσθαι τοὺς νέους ἐν Σπάρτῃ.βούλονται γὰρ εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς πάσχειν τιτοὺς παῖδας αὐτῶν πρὸς δόξαν, ἀλγυνο-μένους τε τοῖς ψόγοις καὶ μεγαλυνομένουςὑπὸ τῶν ἐπαίνων: ὁ δὲ ἀπαθὴς καὶ ἀκίνη-τος ἐν τούτοις ὡς ἀφιλότιμος πρὸς ἀρετὴν

4

διαλλάττειν, κρύφα δὲ λοιδορῶν αὐτοὺςκαὶ κακίζων παρώξυνεν ἐπιθέσθαι τοῖςπολλοῖς. ὡς δὲ ᾔσθετο γινομένην τὴν ἐπα-νάστασιν, ὀξέως βοηθήσας καὶ παρεισελ-θὼν εἰς τὴν πόλιν οἷς πρώτοις ἐπιτύχοιτῶν νεωτεριζόντων ἐχαλέπαινε τῇ φωνῇκαὶ προσῆγε τραχυνόμενος ὡς ἐπιθήσωνδίκην αὐτοῖς, τοὺς δὲ ἄλλους ἐκέλευε θα-ῤῥεῖν καὶ μηδὲν ἔτι προσδοκᾶν δεινὸναὐτοῦ παρόντος. ὑπεκρίνετο δὲ ταῦτα καὶδιεποίκιλλε, τοὺς δημοτικωτάτους καὶκρατίστους βουλόμενος μὴ φεύγειν, ἀλλ'ἀποθανεῖν ἐν τῇ πόλει μείναντας. ὃ καὶ, συ-νέβη: πάντες γὰρ ἀπεσφάγησαν οἱ καταπι-στεύσαντες.ἀπομνημονεύεται δὲ ὑπὸ Ἀνδροκλείδουλόγος πολλήν τινα κατηγορῶν τοῦ Λυσάν-δρου περὶ τοὺς ὅρκους εὐχέρειαν. ἐκέλευεγάρ, ὥς φησι, τοὺς μὲν παῖδας ἀστρα-γάλοις, τοὺς δὲ ἄνδρας ὅρκοις ἐξαπατᾶν,ἀπομιμούμενος Πολυκράτη τὸν Σάμιον,

17

χους γεφυρίζοντες ἐλοιδόρησαν. ἀλλὰ τα-ῦτα μὲν ὕστερον.[7] Τότε δὲ τὴν ὑπατείαν πρὸς τὰ μέλλο-ντα μικρὸν ἡγούμενος, ἐπτόητο τῇ γνώμῃπρὸς τὸν Μιθριδατικὸν πόλεμον. ἀντανί-στατο δὲ αὐτῷ Μάριος ὑπὸ δοξομανίας καὶφιλοτιμίας, ἀγηράτων παθῶν, ἀνὴρ τῷ τεσώματι βαρὺς καὶ ταῖς ἔναγχος ἀπειρηκὼςστρατείαις διὰ γῆρας ἐκδήμων καὶ διαπο-ντίων πολέμων ἐφιέμενος. καὶ τοῦ Σύλλαπρὸς τὰς ἐπιλιπεῖς πράξεις ὁρμήσαντος εἰςτὸ στρατόπεδον, αὐτὸς οἰκουρῶν ἐτεκταί-νετο τὴν ὀλεθριωτάτην ἐκείνην καὶ ὅσα σύ-μπαντες οἱ πόλεμοι τὴν Ῥώμην οὐκ ἔβλα-ψαν ἀπεργασαμένην στάσιν, ὡς καὶ τὸ δαι-μόνιον αὐτοῖς προεσήμηνε. πῦρ μὲν γὰραὐτόματον ἐκ τῶν τὰ σημεῖα δοράτων ὑπο-φερόντων ἀνέλαμψε καὶ κατεσβέσθη μόλις,κόρακες δὲ τρεῖς τοὺς νεοσσοὺς εἰς τὴνὁδὸν προαγαγόντες κατέφαγον, τὰ δὲ λεί-ψανα πάλιν εἰς τὴν νεοσσιὰν ἀνήνεγκαν.

90

καὶ μυῶν δὲ ἐν ἱερῷ χρυσὸν ἀνακείμενονδιαφαγόντων μίαν οἱ ζάκοροι πάγῃ θήλειανλαμβάνουσιν, ἡ δὲ ἐν αὐτῇ τῇ πάγῃ τεκο-ῦσα πέντε κατανάλωσε τὰ τρία. τὸ δὲπάντων μέγιστον, ἐξ ἀνεφέλου καὶ διαί-θρου τοῦ περιέχοντος ἤχησε φωνὴ σάλπιγ-γος ὀξὺν ἀποτείνουσα καὶ θρηνώδη φθόγ-γον, ὥστε πάντας ἔκφρονας γενέσθαι καὶκαταπτῆξαι διὰ τὸ μέγεθος. Τυῤῥηνῶν δὲοἱ λόγιοι μεταβολὴν ἑτέρου γένους ἀπεφαί-νοντο καὶ μετακόσμησιν ἀποσημαίνειν τὸτέρας. εἶναι μὲν γὰρ ὀκτὼ τὰ σύμπανταγένη, διαφέροντα τοῖς βίοις καὶ τοῖς ἤθεσινἀλλήλων, ἑκάστῳ δὲ ἀφωρίσθαι χρόνωνἀριθμὸν ὑπὸ τοῦ θεοῦ συμπεραινόμενονἐνιαυτοῦ μεγάλου περιόδῳ. καὶ ὅταν αὕτησχῇ τέλος, ἑτέρας ἐνισταμένης κινεῖσθαί τισημεῖον ἐκ γῆς ἢ οὐρανοῦ θαυμάσιον, ὡςδῆλον εἶναι τοῖς πεφροντικόσι τὰ τοιαῦτακαὶ μεμαθηκόσιν εὐθὺς ὅτι καὶ τρόποις ἄλ-λοις καὶ βίοις ἄνθρωποι χρώμενοι γεγόνα-

91

παντάπασι τῶν δήμων καταλυθέντων: τοῖςδὲ τὸν ἁπλοῦν καὶ γενναῖον ἀγαπῶσι τῶνἡγεμόνων τρόπον, ὁ Λύσανδρος τῷ Καλλι-κρατίδᾳ παραβαλλόμενος ἐδόκει πανοῦρ-γος εἶναι καὶ σοφιστής, ἀπάταις τὰ πολλὰδιαποικίλλων τοῦ πολέμου καὶ τὸ δίκαιονἐπὶ τῷ λυσιτελοῦντι μεγαλύνων, εἰ δὲ μή,τῷ συμφέροντι χρώμενος ὡς καλῷ, καὶ τὸἀληθὲς οὐ φύσει τοῦ ψεύδους κρεῖττονἡγούμενος, ἀλλ' ἑκατέρου τῇ χρείᾳ τὴν τι-μὴν ὁρίζων. τῶν δ' ἀξιούντων μὴ πολεμεῖνμετὰ δόλου τοὺς ἀφ' Ἡρακλέους γεγο-νότας καταγελᾶν ἐκέλευεν: “ὅπου γὰρ ἡλεοντῆ μὴ ἐφικνεῖται, προσραπτέον ἐκεῖτὴν ἀλωπεκῆν.”[8] τοιαῦτα δὲ αὐτοῦ καὶ τὰ περὶ Μίλητονἱστόρηται. τῶν γὰρ φίλων καὶ ξένων, οἷςὑπέσχετο συγκαταλύσειν τε τὸν δῆμον καὶσυνεκβαλεῖν τοὺς διαφόρους, μεταβαλο-μένων καὶ διαλλαγέντων τοῖς ἐχθροῖς, φα-νερῶς μὲν ἥδεσθαι προσεποιεῖτο καὶ συν-

16

καὶ ἀργὸς καταφρονεῖται. τὸ μὲν οὖν φι-λότιμον αὐτῷ καὶ φιλόνεικον ἐκ τῆς Λακω-νικῆς παρέμεινε παιδείας ἐγγενόμενον, καὶοὐδέν τι μέγα χρὴ τὴν φύσιν ἐν τούτοιςαἰτιᾶσθαι: θεραπευτικὸς δὲ τῶν δυνατῶνμᾶλλον ἢ κατὰ Σπαρτιάτην φύσει δοκεῖ γε-νέσθαι, καὶ βάρος ἐξουσίας διὰ χρείαν ἐνε-γκεῖν εὔκολος: ὃ πολιτικῆς δεινότητος οὐμικρὸν ἔνιοι πολοῦνται μέρος. Ἀριστο-τέλης δὲ τὰς μεγάλας φύσεις ἀποφαίνωνμελαγχολικάς, ὡς τὴν Σωκράτους καὶΠλάτωνος καὶ Ἡρακλέους, ἱστορεῖ καὶΛύσανδρον οὐκ εὐθύς, ἀλλὰ πρεσβύτερονὄντα τῇ μελαγχολίᾳ περιπεσεῖν.ἴδιον δὲ αὐτοῦ μάλιστα τὸ καλῶς πενίανφέροντα, καὶ μηδαμοῦ κρατηθέντα μηδὲδιαφθαρέντα χρήμασιν αὐτόν, ἐμπλῆσαιτὴν πατρίδα πλούτου καὶ φιλοπλουτίας καὶπαῦσαι θαυμαζομένην ἐπὶ τῷ μὴ θαυ-μάζειν πλοῦτον, εἰσάγοντα χρυσίου καὶ ἀρ-γυρίου πλῆθος μετὰ τὸν Ἀττικὸν πόλεμον,

5

ῦσιν. οἱ δέ φασι τὴν Κάδμῳ δοθεῖσαν ὑπὸτοῦ Πυθίου καθηγεμόνα βοῦν ἐκεῖ φανῆναι,καὶ τὸν τόπον ἀπ’ αὐτῆς οὕτω προσαγορευ-θῆναι· θὼρ γὰρ οἱ Φοίνικες τὴν βοῦν καλο-ῦσι. Προσιόντος δὲ τοῦ Σύλλα πρὸς τὴνΧαιρώνειαν ὁ τεταγμένος ἐν τῇ πόλει χιλί-αρχος, ἐξωπλισμένους ἄγων τοὺς στρα-τιώτας, ἀπήντησε στέφανον δάφνης κομί-ζων. ὡς δὲ δεξάμενος ἠσπάσατο τοὺςστρατιώτας καὶ παρώρμησε πρὸς τὸν κίν-δυνον, ἐντυγχάνουσιν αὐτῷ δύο τῶν Χαι-ρωνέων ἄνδρες, ῾Ομολόϊχος καὶ ᾿Αναξίδα-μος, ὑφιστάμενοι τοὺς τὸ Θούριον κατα-σχόντας ἐκκόψειν, ὀλίγους στρατιώταςπαρ’ ἐκείνου λαβόντες· ἀτραπὸν γὰρ εἶναιτοῖς βαρβάροις ἄδηλον, ἀπὸ τοῦ καλου-μένου Πετράχου παρὰ τὸ Μουσεῖον ἐπὶ τὸΘούριον ὑπὲρ κεφαλῆς ἄγουσαν, ᾗ πορευ-θέντες οὐ χαλεπῶς ἐπιπεσεῖσθαι καὶ κατα-λεύσειν ἄνωθεν αὐτοὺς ἢ συνώσειν εἰς τὸπεδίον. τοῦ δὲ Γαβινίου τοῖς ἀνδράσι μαρ-

120

φρίκην μὲν τῷ δήμῳ, ἀθυμίαν δὲ πολλὴνΜιθριδάτῃ παρασχεῖν, καίπερ αὐτῷ τότετῶν πραγμάτων ἐλπίδος πέρα προχωρού-ντων. αὐτὸς μὲν γὰρ ᾿Ασίαν τε Ῥωμαίωνκαὶ Βιθυνίαν καὶ Καππαδοκίαν τῶν βασι-λέων ἀφῃρημένος ἐν Περγάμῳ καθῆστο,πλούτους καὶ δυναστείας καὶ τυραννίδαςδιανέμων τοῖς φίλοις, τῶν δὲ παίδων ὁ μὲνἐν Πόντῳ καὶ Βοσπόρῳ τὴν παλαιὰν ἄχριτῶν ὑπὲρ τὴν Μαιῶτιν ἀοικήτων ἀρχὴνκατεῖχεν οὐδενὸς παρενοχλοῦντος, ᾿Αρια-ράθης δὲ Θρᾴκην καὶ Μακεδονίαν ἐπῄειστρατῷ μεγάλῳ προσαγόμενος, ἄλλους δὲοἱ στρατηγοὶ τόπους ἐχειροῦντο δυνάμειςἔχοντες, ὧν ὁ μέγιστος ᾿Αρχέλαος ταῖς μὲνναυσὶν ὁμοῦ τι συμπάσης ἐπικρατῶν τῆςθαλάττης τάς τε Κυκλάδας νήσους ἐδουλο-ῦτο καὶ τῶν ἄλλων ὅσαι Μαλέας ἐντὸςἵδρυνται, καὶ τὴν Εὔβοιαν αὐτὴν εἶχεν, ἐκδὲ ᾿Αθηνῶν ὁρμώμενος τὰ μέχρι Θετταλίαςἔθνη τῆς ῾Ελλάδος ἀφίστη, μικρὰ προ-

101

ἑαυτῷ δὲ μηδεμίαν δραχμὴν ὑπολειπόμε-νον. Διονυσίου δὲ τοῦ τυράννου πέμψαντοςαὐτοῦ ταῖς θυγατράσι πολυτελῆ χιτώνιατῶν Σικελῶν, οὐκ ἔλαβεν, εἰπὼν φοβεῖσθαιμὴ διὰ ταῦτα μᾶλλον αἰσχραὶ φανῶσιν.ἀλλ' ὀλίγον ὕστερον πρὸς τὸν αὐτὸν τύραν-νον ἐκ τῆς αὐτῆς πόλεως ἀποσταλεὶς πρε-σβευτής, προσπέμψαντος αὐτῷ δύο στολὰςἐκείνου καὶ κελεύσαντος ἣν βούλεται τού-των ἑλόμενον τῇ θυγατρὶ κομίζειν, αὐτὴνἐκείνην ἔφη βέλτιον αἱρήσεσθαι, καὶ λαβὼνἀμφοτέρας ἀπῆλθεν.[3] ἐπεὶ δὲ τοῦ Πελοποννησιακοῦ πολέμουμῆκος λαμβάνοντος, καὶ μετὰ τὴν ἐν Σικε-λία τῶν Ἀθηναίων κακοπραγίαν αὐτίκαμὲν ἐπιδόξων ὄντων ἐκπεσεῖσθαι τῆς θα-λάττης, οὐ πολλῷ δὲ ὕστερον ἀπαγορεύ-σειν παντάπασιν, Ἀλκιβιάδης ἀπὸ τῆς φυ-γῆς ἐπιστὰς τοῖς πράγμασι μεγάλην μετα-βολὴν ἐποίησε καὶ κατέστησε τοὺς ναυτι-κοὺς ἀγῶνας εἰς ἀντίπαλον αὐτοῖς, δείσα-

6

[7] ἀλλὰ Καλλικρατίδας μὲν ἄξια τῆς Λα-κεδαίμονος διανοηθείς, καὶ γενόμενος τοῖςἄκροις ἐνάμιλλος τῶν Ἑλλήνων διὰ δικαιο-σύνην καὶ μεγαλοψυχίαν καὶ ἀνδρείαν, μετ'οὐ πολὺν χρόνον ἐν Ἀργινούσαις καταναυ-μαχηθεὶς ἠφανίσθη. τῶν δὲ πραγμάτωνὑποφερομένων οἱ σύμμαχοι πρεσβείανπέμποντες εἰς Σπάρτην ᾐτοῦντο Λύσαν-δρον ἐπὶ τὴν ναυαρχίαν, ὡς πολὺ προθυ-μότερον ἀντιληψόμενοι τῶν πραγμάτωνἐκείνου στρατηγοῦντος. τὰ δὲ αὐτὰ καὶΚῦρος ἀξιῶν ἐπέστελλεν. ἐπεὶ δὲ νόμος ἦνοὐκ ἐῶν δὶς τὸν αὐτὸν ναυαρχεῖν, ἐβούλο-ντό τε χαρίζεσθαι τοῖς συμμάχοις οἱ Λακε-δαιμόνιοι, τὸ μὲν ὄνομα τῆς ναυαρχίαςἈράκῳ τινὶ περιέθεσαν, τὸν δὲ Λύσανδρονἐπιστολέα τῷ λόγῳ, τῷ δ' ἔργῳ κύριονἁπάντων ἐξέπεμψαν. τοῖς μὲν οὖν πλεί-στοις τῶν πολιτευομένων καὶ δυναμένωνἐν ταῖς πόλεσι πάλαι ποθούμενος ἧκεν: ἤλ-πιζον γὰρ ἔτι μᾶλλον ἰσχύσειν δι' αὐτοῦ

15

σκρούσας περὶ Χαιρώνειαν. ἐνταῦθα γὰραὐτῷ Βρέττιος Σούῤῥας ἀπήντησε, πρε-σβευτὴς μὲν ὢν Σεντίου, τοῦ στρατηγοῦτῆς Μακεδονίας, ἀνὴρ δὲ τόλμῃ καὶ φρονή-σει διαφέρων. οὗτος ᾿Αρχελάῳ δίκην ῥεύ-ματος φερομένῳ διὰ τῆς Βοιωτίας ἐπὶ πλε-ῖστον ἀντιστάς, καὶ τρισὶ μάχαις διαγωνι-σάμενος περὶ Χαιρώνειαν, ἐξέωσε καὶ συ-νέστειλε πάλιν ἐπὶ τὴν θάλατταν. Λευκίουδὲ Λευκόλλου κελεύσαντος αὐτὸν ὑποχω-ρεῖν ἐπιόντι Σύλλᾳ καὶ τὸν ἐψηφισμένονἐκείνῳ ἐᾶν πόλεμον, εὐθὺς ἐκλιπὼν τὴνΒοιωτίαν ὀπίσω πρὸς Σέντιον ἀπήλαυνε,καίπερ αὐτῷ τῶν πραγμάτων ἐλπίδος πέραπροχωρούντων καὶ τῆς ῾Ελλάδος οἰκείωςἐχούσης πρὸς μεταβολὴν διὰ τὴν ἐκείνουκαλοκἀγαθίαν. ἀλλὰ γὰρ Βρεττίῳ μὲν τα-ῦτα λαμπρότατα τῶν πεπραγμένων.[12] Σύλλας δὲ τὰς μὲν ἄλλας πόλεις εὐθὺςεἶχεν ἐπιπρεσβευομένας καὶ καλούσας,ταῖς δὲ ᾿Αθήναις διὰ τὸν τύραννον ᾿Αριστίω-

102

διέβη τὸν ῎Ασσον ὁ Σύλλας, παρελθὼν ὑπὸτὸ ῾Ηδύλιον τῷ ᾿Αρχελάῳ παρεστρατο-πέδευσε, βεβλημένῳ χάρακα καρτερὸν ἐνμέσῳ τοῦ ᾿Ακοντίου καὶ τοῦ ῾Ηδυλίου πρὸςτοῖς λεγομένοις ᾿Ασσίοις. ὁ μέντοι τόπος ἐνᾧ κατεσκήνωσεν ἄχρι νῦν ᾿Αρχέλαος ἀπ’ἐκείνου καλεῖται. διαλιπὼν δὲ μίαν ἡμέρανὁ Σύλλας Μουρήναν μὲν ἔχοντα τάγμα καὶσπείρας δύο πρὸς τὸ τοῖς πολεμίοις ἐνο-χλῆσαι παραταττομένοις ἀπέλιπεν, αὐτὸςδὲ παρὰ τὸν Κηφισὸν ἐσφαγιάζετο, καὶτῶν ἱερῶν γενομένων ἐχώρει πρὸς τὴνΧαιρώνειαν, ἀναληψόμενός τε τὴν αὐτόθιστρατιὰν καὶ κατοψόμενος τὸ καλούμενονΘούριον ὑπὸ τῶν πολεμίων προκατειλημ-μένον. ἔστι δὲ κορυφὴ τραχεῖα καὶ στροβι-λῶδες ὄρος, ὃ καλοῦμεν ᾿Ορθόπαγον, ὑπὸδὲ αὐτὸ τὸ ῥεῦμα τοῦ Μόλου καὶ Θουρίουνεὼς ᾿Απόλλωνος. ὠνόμασται δὲ ὁ θεὸς ἀπὸΘουροῦς, τῆς Χαίρωνος μητρός, ὃν οἰκι-στὴν γεγονέναι τῆς Χαιρωνείας ἱστορο-

119

οἰκίαν τοῦ Κύρου, καὶ φράζειν προσέταξενὅτι Καλλικρατίδας ὁ ναύαρχος ἥκει διαλε-χθῆναι βουλόμενος αὐτῷ. τῶν δ' ἐπὶ θύραιςτινὸς εἰπόντος, “ἀλλ' οὐ σχολὴ νῦν, ὦ ξένε,Κύρῳ: πίνει γάρ,” ἀφελέστατά πως ὁ Καλ-λικρατίδας, “οὐδέν,” ἔφη, “δεινόν: αὐτοῦγὰρ ἑστὼς ἀναμενῶ, μέχρι πίῃ.” τότε μὲνοὖν δόξας ἀγροῖκός τις εἶναι καὶ καταγελα-σθεὶς ὑπὸ τῶν βαρβάρων ἀπῆλθεν: ἐπεὶ δὲκαὶ δεύτερον ἐλθὼν ἐπὶ θύρας οὐ παρείθη,βαρέως ἐνεγκὼν εἰς Ἔφεσον ᾤχετο, πολλὰμὲν ἐπαρώμενος κακὰ τοῖς πρώτοις ἐντρυ-φηθεῖσιν ὑπὸ βαρβάρων καὶ διδάξασιναὐτοὺς ὑβρίζειν διὰ πλοῦτον, ὀμνύων δὲπρὸς τοὺς παρόντας ἦ μήν, ὅταν πρῶτονεἰς Σπάρτην παραγένηται, πάντα ποιήσεινὑπὲρ τοῦ διαλυθῆναι τοὺς Ἕλληνας, ὡςφοβεροὶ τοῖς βαρβάροις εἶεν αὐτοὶ καὶ παύ-σαιντο τῆς ἐκείνων ἐπ' ἀλλήλους δεόμενοιδυνάμεως.

14

ντες οὖν οἱ Λακεδαιμόνιοι πάλιν καὶ γε-νόμενοι ταῖς προθυμίαις καινοὶ πρὸς τὸνπόλεμον, ὡς ἡγεμόνος τε δεινοῦ καὶ παρα-σκευῆς ἐῤῥωμενεστέρας δεόμενον, ἐκ-πέμπουσιν ἐπὶ τὴν τῆς θαλάττης ἡγεμονί-αν Λύσανδρον. γενόμενος δ' ἐν Ἐφέσῳ, καὶτὴν πόλιν εὑρὼν εὔνουν μὲν αὑτῷ καὶ λα-κωνίζουσαν προθυμότατα, πράττουσαν δὲτότε λυπρῶς καὶ κινδυνεύουσαν ἐκβαρβα-ρωθῆναι τοῖς Περσικοῖς ἔθεσι διὰ τὰς ἐπι-μιξίας, ἅτε δὴ τῆς Λυδίας περικεχυμένηςκαὶ τῶν βασιλικῶν στρατηγῶν αὐτόθι τὰπολλὰ διατριβόντων, στρατόπεδον βαλόμε-νος καὶ τὰ πλοῖα πανταχόθεν ἕλκεσθαι κε-λεύσας ἐκεῖ τὰ φορτηγά, καὶ ναυπηγίαντριήρων ἐκεῖ κατασκευασάμενος, ταῖς μὲνἐμπορίαις τοὺς λιμένας αὐτῶν ἀνέλαβεν,ἐργασίαις δὲ τὴν ἀγοράν, χρηματισμῶν δὲτοὺς οἴκους καὶ τὰς τέχνας ἐνέπλησεν,ὥστε πρῶτον ἀπ' ἐκείνου τοῦ χρόνου τὴνπόλιν ἐν ἐλπίδι τοῦ περὶ αὐτὴν νῦν ὄντος

7

πεμφθῆναι, ἀλλὰ ᾿Ερίκιον. ἡ μὲν οὖν πόλιςἡμῶν παρὰ τοσοῦτον ἐξέφυγε τὸν κίνδυ-νον.[17] ᾿Εκ δὲ Λεβαδείας καὶ τοῦ Τροφωνίουφῆμαί τε χρησταὶ καὶ νικηφόρα μαντεύμα-τα τοῖς Ῥωμαίοις ἐξεπέμποντο. περὶ ὧν οἱμὲν ἐπιχώριοι πλείονα λέγουσιν· ὡς δὲΣύλλας αὐτὸς ἐν δεκάτῳ τῶν ὑπομνη-μάτων γέγραφε, Κόϊντος Τίτιος, οὐκ ἀφα-νὴς ἀνὴρ τῶν ἐν τῇ ῾Ελλάδι πραγματευο-μένων, ἧκε πρὸς αὐτὸν ἤδη τὴν ἐν Χαιρω-νείᾳ νενικηκότα μάχην, ἀπαγγέλλων ὅτικαὶ δευτέραν ὁ Τροφώνιος αὐτόθι μάχηνκαὶ νίκην προσημαίνει ἐντὸς ὀλίγουχρόνου. μετὰ δὲ τοῦτον ἀνὴρ τῶν ἐν τάξειστρατευομένων ὄνομα Σαλουήνιος ἀνήνε-γκε παρὰ τοῦ θεοῦ τέλος οἷον αἱ κατὰ τὴνΙταλίαν πράξεις ἔμελλον ἕξειν. ἀμφότεροιδὲ ταὐτὰ περὶ τῆς ὀμφῆς ἔφραζον· τῷ γὰρΟλυμπίῳ Διῒ καὶ τὸ κάλλος καὶ τὸ μέγε-θος παραπλήσιον ἰδεῖν ἔφασαν. ᾿Επειδὴ δὲ

118

να βασιλεύεσθαι ἠναγκασμέναις ἄθρουςἐπέστη καὶ τὸν Πειραιᾶ περιλαβὼν ἐπο-λιόρκει, μηχανήν τε πᾶσαν ἐφιστὰς καὶμάχας παντοδαπὰς ποιούμενος. καίτοιχρόνον οὐ πολὺν ἀνασχομένῳ παρῆν ἀκιν-δύνως ἑλεῖν τὴν ἄνω πόλιν, ὑπὸ λιμοῦ συ-νηγμένην ἤδη τῇ χρείᾳ τῶν ἀναγκαίων εἰςτὸν ἔσχατον καιρόν· ἀλλ’ ἐπειγόμενος εἰςῬώμην καὶ δεδιὼς τὸν ἐκεῖ νεωτερισμόν,πολλοῖς μὲν κινδύνοις, πολλαῖς δὲ μάχαις,μεγάλαις δὲ δαπάναις κατέσπευδε τὸνπόλεμον, ᾧ γε δίχα τῆς ἄλλης παρασκευῆςἡ περὶ τὰ μηχανήματα πραγματεία ζεύγε-σι μυρίοις ὀρικοῖς ἐχορηγεῖτο, καθ’ ἡμέρανἐνεργοῖς οὖσι πρὸς τὴν ὑπηρεσίαν. ἐπιλει-πούσης δὲ τῆς ὕλης διὰ τὸ κόπτεσθαι πολ-λὰ τῶν ἔργων περικλώμενα τοῖς αὑτῶνβρίθεσι καὶ πυρπολεῖσθαι βαλλόμενα συνε-χῶς ὑπὸ τῶν πολεμίων, ἐπεχείρησε τοῖς ἱε-ροῖς ἄλσεσι, καὶ τήν τε ᾿Ακαδήμειαν ἔκειρεδενδροφορωτάτην προαστείων οὖσαν καὶ

103

ὄγκου καὶ μεγέθους διὰ Λύσανδρον γε-νέσθαι.[4] πυθόμενος δὲ Κῦρον εἰς Σάρδειςἀφῖχθαι τὸν βασιλέως υἱόν, ἀνέβη διαλε-ξόμενος αὐτῷ καὶ Τισαφέρνου κατηγορή-σων, ὃς ἔχων πρόσταγμα Λακεδαιμονίοιςβοηθεῖν καὶ τῆς θαλάσσης ἐξελάσαι τοὺςἈθηναίους, ἐδόκει δι' Ἀλκιβιάδην ὑφιέμε-νος ἀπρόθυμος εἶναι καὶ γλίσχρως χορη-γῶν τὸ ναυτικὸν φθείρειν. ἦν δὲ καὶ Κύρῳβουλομένῳ τὸν Τισαφέρνην ἐν αἰτίαις εἶναικαὶ κακῶς ἀκούειν, πονηρὸν ὄντα καὶ πρὸςαὐτὸν ἰδίᾳ διαφερόμενον. ἔκ τε δὴ τούτωνκαὶ τῆς ἄλλης συνδιαιτήσεως ὁ Λύσανδροςἀγαπηθεὶς καὶ τῷ θεραπευτικῷ μάλιστατῆς ὁμιλίας ἑλὼν τὸ μειράκιον ἐπέῤῥωσεπρὸς τὸν πόλεμον. ἐπεὶ δὲ ἀπαλλάττεσθαιβουλόμενον αὐτὸν ἑστιῶν ὁ Κῦρος ἠξίουμὴ διωθεῖσθαι τὰς παρ' αὐτοῦ φιλοφροσύ-νας, ἀλλ' αἰτεῖν ὃ βούλοιτο καὶ φράζειν ὡςοὐδενὸς ἁπλῶς ἀποτευξόμενον, ὑπολαβὼν

8

εἰς Μίλητον ἐκεῖ μοι παράδος τὰςτριήρεις: δεδιέναι γὰρ οὐ χρὴ παραπλέο-ντας ἡμᾶς τοὺς ἐν Σάμῳ πολεμίους, εἰ θα-λασσοκρατοῦμεν.” πρὸς ταῦτα εἰπὼν ὁ Λύ-σανδρος ὅτι οὐκ αὐτός, ἀλλ' ἐκεῖνος ἄρχοιτῶν νεῶν, ἀπέπλευσεν εἰς Πελοπόννησον,ἐν πολλῇ τὸν Καλλικρατίδαν ἀπορία κατα-λιπών. οὔτε γὰρ οἴκοθεν ἀφῖκτο χρήματακομίζων, οὔτε τὰς πόλεις ἀργυρολογεῖνκαὶ βιάζεσθαι μοχθηρὰ πραττούσαςὑπέμεινε. λοιπὸν οὖν ἦν ἐπὶ θύρας ἰόντατῶν βασιλέως στρατηγῶν, ὥσπερ Λύσαν-δρος, αἰτεῖν: πρὸς ὃ πάντων ἀφυέστατοςἐτύγχανεν, ἀνὴρ ἐλευθέριος καὶ μεγα-λόφρων, καὶ πᾶσαν ὑφ' Ἑλλήνων ἧττανἝλλησιν ἡγούμενος εὐπρεπεστέραν εἶναιτοῦ κολακεύειν καὶ φοιτᾶν ἐπὶ θύρας ἀν-θρώπων βαρβάρων, πολὺ χρυσίον, ἄλλο δ'οὐδὲν καλὸν ἐχόντων.ἐκβιαζόμενος δὲ ὑπὸ τῆς ἀπορίας,ἀναβὰς εἰς Λυδίαν εὐθὺς ἐπορεύετο εἰς τὴν

13

τὸ Λύκειον. ἐπεὶ δὲ καὶ χρημάτων ἔδειπολλῶν πρὸς τὸν πόλεμον, ἐκίνει τὰ τῆςΕλλάδος ἄσυλα, τοῦτο μὲν ἐξ ᾿Επιδαύρου,τοῦτο δὲ ἐξ ᾿Ολυμπίας, τὰ κάλλιστα καὶπολυτελέστατα τῶν ἀναθημάτων μεταπε-μπόμενος. ἔγραψε δὲ καὶ τοῖς ᾿Αμφικτύοσινεἰς Δελφοὺς ὅτι τὰ χρήματα τοῦ θεοῦ βέλ-τιον εἴη κομισθῆναι πρὸς αὐτόν· ἢ γὰρ φυ-λάξειν ἀσφαλέστερον ἢ καὶ ἀποχρησάμενοςἀποδώσειν οὐκ ἐλάττω· καὶ τῶν φίλωνἀπέστειλε Κάφιν τὸν Φωκέα κελεύσαςσταθμῷ παραλαβεῖν ἕκαστον. ὁ δὲ Κάφιςἧκε μὲν εἰς Δελφούς, ὤκνει δὲ τῶν ἱερῶνθιγεῖν, καὶ πολλὰ τῶν ᾿Αμφικτυόνων πα-ρόντων ἀπεδάκρυσε τὴν ἀνάγκην. ἐνίων δὲφασκόντων ἀκοῦσαι φθεγγομένης τῆς ἐντοῖς ἀνακτόροις κιθάρας, εἴτε πιστεύσαςεἴτε τὸν Σύλλαν βουλόμενος ἐμβαλεῖν εἰςδεισιδαιμονίαν, ἐπέστειλε πρὸς αὐτόν. ὁ δὲσκώπτων ἀντέγραψε θαυμάζειν τὸν Κάφιν,εἰ μὴ συνίησιν ὅτι χαίροντος, οὐ χαλεπαί-

104

ἀκρόπολιν τῶν Παραποταμίων, τότε δὲἀνῃρημένης τῆς πόλεως λόφος ἐλείπετοπετρώδης καὶ περίκρημνος, τοῦ ῾Ηδυλίουδιωρισμένος ὄρους ὅσον ὁ ῎Ασσος ἐπέχειῥέων, εἶτα συμπίπτων ὑπὸ τὴν ῥίζαν αὐτὴντῷ Κηφισῷ καὶ συνεκτραχυνόμενος ὀχυρὰνἐνστρατοπεδεῦσαι τὴν ἄκραν ποιεῖ. διὸ καὶτοὺς χαλκάσπιδας ὁρῶν τῶν πολεμίωνὠθουμένους ἐπ’ αὐτὴν ὁ Σύλλας ἐβούλετοφθῆναι καταλαβὼν τὸν τόπον· καὶ κατέλα-βε χρησάμενος τοῖς στρατιώταις προθύ-μοις. ἐπεὶ δὲ ἀποκρουσθεὶς ἐκεῖθεν ὁ ᾿Αρ-χέλαος ὥρμησεν ἐπὶ τὴν Χαιρώνειαν, οἱ δὲσυστρατευσάμενοι τῶν Χαιρωνέων ἐδέοντοτοῦ Σύλλα μὴ προέσθαι τὴν πόλιν, ἐκ-πέμπει τῶν χιλιάρχων ἕνα Γαβίνιον μετὰτάγματος ἑνὸς καὶ τοὺς Χαιρωνεῖς ἀφίησι,βουληθέντας μέν, οὐ μὴν δυνηθένταςφθῆναι τὸν Γαβίνιον. οὕτως ἦν ἀγαθὸς καὶπροθυμότερος εἰς τὸ σῶσαι τῶν σωθῆναιδεομένων. ὁ δὲ ᾿Ιόβας οὐ Γαβίνιόν φησι

117

ας, οὔτε, ὡς ὕστερον διδοὺς πεῖραν ἀνὴρἐφαίνετο πάντων ἄριστος καὶ δικαιότατος,ἠρέσκοντο τῷ τρόπῳ τῆς ἡγεμονίας ἁπλο-ῦν τι καὶ Δώριον ἐχούσης καὶ ἀληθινόν.ἀλλὰ τούτου μὲν τὴν ἀρετὴν ὥσπερ ἀγάλ-ματος ἡρωϊκοῦ κάλλος ἐθαύμαζον, ἐπόθουνδὲ τὴν ἐκείνου σπουδὴν καὶ τὸ φιλέταιρονκαὶ χρειῶδες ἐζήτουν, ὥστε ἀθυμεῖν ἐκ-πλέοντος αὐτοῦ καὶ δακρύειν.[6] ὁ δὲ τούτους τε τῷ Καλλικρατίδᾳ δυ-σμενεστέρους ἐποίει ἔτι μᾶλλον, καὶ τῶνὑπὸ Κύρου χρημάτων αὐτῷ δεδομένων εἰςτὸ ναυτικὸν τὰ περιόντα πάλιν εἰς Σάρδειςἀνέπεμψεν, αὐτὸν αἰτεῖν, εἰ βούλοιτο, τὸνΚαλλικρατίδαν καὶ σκοπεῖν ὅπως θρέψοιτοὺς στρατιώτας κελεύσας. τέλος δὲ ἀπο-πλέων ἐμαρτύρατο πρὸς αὐτὸν ὅτι θαλασ-σοκρατοῦν τὸ ναυτικὸν παραδίδωσιν. ὁ δὲβουλόμενος ἐλέγξαι τὴν φιλοτιμίαν ἀλαζο-νικὴν καὶ κενὴν οὖσαν, “οὐκοῦν,” ἔφη, “λα-βὼν ἐν ἀριστερᾷ Σάμον καὶ περιπλεύσας

12

ὁ Λύσανδρος, “ἐπεὶ τοίνυν,” εἶπεν, “οὕτωςἔχεις, ὦ Κῦρε, προθυμίας, αἰτοῦμαί σε καὶπαρακαλῶ προσθεῖναι τῷ μισθῷ τῶν ναυ-τῶν ὀβολόν, ὅπως τετρώβολον ἀντὶ τριω-βόλου λαμβάνωσιν.” ἡσθεὶς οὖν ὁ Κῦροςἐπὶ τῇ φιλοτιμίᾳ τοῦ ἀνδρὸς μυρίους αὐτῷδαρεικοὺς ἔδωκεν, ἐξ ὧν ἐπιμετρήσας τὸνὀβολὸν τοῖς ναύταις καὶ λαμπρυνάμενοςὀλίγῳ χρόνῳ τὰς ναῦς τῶν πολεμίων κενὰςἐποίησεν. ἀπεφοίτων γὰρ οἱ πολλοὶ πρὸςτοὺς πλέον διδόντας, οἱ δὲ μένοντεςἀπρόθυμοι καὶ στασιώδεις ἐγίνοντο καὶκακὰ παρεῖχον ὁσημέραι τοῖς στρατηγοῖς.οὐ μὴν ἀλλὰ καίπερ οὕτως περισπάσας καὶκακώσας τοὺς πολεμίους ὁ Λύσανδροςὠῤῥώδει ναυμαχεῖν, δραστήριον ὄντα τὸνἈλκιβιάδην καὶ νεῶν πλήθει περιόντα καὶμάχας καὶ κατὰ γῆν καὶ κατὰ θάλατταν εἰςἐκεῖνο χρόνου πάσας ἀήττητον ἠγωνι-σμένον δεδοικώς.[5] ἐπεὶ δὲ ὁ μὲν Ἀλκιβιάδης εἰς Φωκαίαν

9

σπείρετο. καὶ τήν τε τῶν Πανοπέων πόλινἐκκόψαι λέγονται καὶ τὴν Λεβαδέων διαρ-πάσαι καὶ συλῆσαι τὸ μαντεῖον, οὐδενὸςστρατηγοῦ πρόσταγμα δόντος. ῾Ο δὲ Σύλ-λας, ἐν ὄμμασιν αὐτοῦ πόλεων ἀπολλυ-μένων, δυσανασχετῶν καὶ λυπούμενος, οὐκεἴα τοὺς στρατιώτας σχολάζειν, ἀλλὰ προ-σάγων αὐτοὺς ἠνάγκαζε τόν τε Κηφισὸν ἐκτοῦ ῥείθρου παρατρέπειν καὶ τάφρουςὀρύσσειν, ἀνάπαυλαν οὐδενὶ διδοὺς καὶ τῶνἐνδιδόντων ἀπαραίτητος ἐφεστὼς κολα-στής, ὅπως ἀπαγορεύσαντες πρὸς τὰ ἔργαδιὰ τὸν πόνον ἀσπάσωνται τὸν κίνδυνον. ὃκαὶ συνέβη. τρίτην γὰρ ἡμέραν ἐργαζόμε-νοι τοῦ Σύλλα παρεξιόντος ἐδέοντο μετὰκραυγῆς ἄγειν ἐπὶ τοὺς πολεμίους. ὁ δὲ οὐμάχεσθαι βουλομένων, ἀλλὰ μὴ βουλο-μένων πονεῖν ἔφησεν εἶναι τὸν λόγον· εἰ δὲὄντως ἔχουσιν ἀγωνιστικῶς, ἐκέλευσενἤδη μετὰ τῶν ὅπλων ἐλθεῖν ἐκεῖσε, δείξαςαὐτοῖς τὴν πρότερον μὲν γενομένην

116

νοντος, εἴη τὸ ᾄδειν· ὥστε θαῤῥοῦντα λαμ-βάνειν ἐκέλευσεν, ὡς ἡδομένου τοῦ θεοῦκαὶ διδόντος. Τὰ μὲν οὖν ἄλλα διέλαθετούς γε πολλοὺς ῞Ελληνας ἐκπεμπόμενα,τὸν δὲ ἀργυροῦν πίθον, ὃς ἦν ὑπόλοιπος ἔτιτῶν βασιλικῶν, διὰ βάρος καὶ μέγεθος οὐδυναμένων ἀναλαβεῖν τῶν ὑποζυγίων, ἀνα-γκαζόμενοι κατακόπτειν οἱ ᾿Αμφικτύονεςεἰς μνήμην ἐβάλοντο τοῦτο μὲν Τίτον Φλα-μινῖνον καὶ Μάνιον ᾿Ακύλιον, τοῦτο δὲΑἰμίλιον Παῦλον, ὧν ὁ μὲν ᾿Αντίοχον ἐξε-λάσας τῆς ῾Ελλάδος, οἱ δὲ τοὺς Μακεδόνωνβασιλεῖς καταπολεμήσαντες οὐ μόνονἀπέσχοντο τῶν ἱερῶν τῶν ῾Ελληνικῶν,ἀλλὰ καὶ δῶρα καὶ τιμὴν αὐτοῖς καὶ σε-μνότητα πολλὴν προσέθεσαν. ἀλλ’ ἐκεῖνοιμὲν ἀνδρῶν τε σωφρόνων καὶ μεμαθη-κότων σιωπῇ τοῖς ἄρχουσι παρέχειν τὰςχεῖρας ἡγούμενοι κατὰ νόμον, αὐτοί τεταῖς ψυχαῖς βασιλικοὶ καὶ ταῖς δαπάναιςεὐτελεῖς ὄντες, μετρίοις ἐχρῶντο καὶ τε-

105

ἐκ Σάμου διέπλευσεν ἐπὶ τοῦ στόλου κατα-λιπὼν Ἀντίοχον τὸν κυβερνήτην, ὁ δὲἈντίοχος οἷον ἐφυβρίζων τῷ Λυσάνδρῳκαὶ θρασυνόμενος ἐπέπλευσε δυσὶ τριήρε-σιν εἰς τὸν λιμένα τῶν Ἐφεσίων καὶ παρὰτὸν ναύσταθμον γέλωτι καὶ πατάγῳχρώμενος σοβαρῶς παρήλαυνεν, ἀγανακτή-σας ὁ Λύσανδρος καὶ κατασπάσας τὸπρῶτον οὐ πολλὰς τῶν τριήρων ἐδίωκεναὐτόν, ἰδὼν δὲ αὖ τοὺς Ἀθηναίους βοηθο-ῦντας ἄλλας ἐπλήρου, καὶ τέλος ἐναυ-μάχουν συμπεσόντες. ἐνίκα δὲ Λύσανδρος,καὶ πεντεκαίδεκα τριήρεις λαβὼν ἔστησετρόπαιον. ἐπὶ τούτῳ τὸν Ἀλκιβιάδην ὁ μὲνἐν ἄστει δῆμος ὀργισθεὶς ἀπεχειροτόνησεν,ὑπὸ δὲ τῶν ἐν Σάμῳ στρατιωτῶν ἀτιμα-ζόμενος καὶ κακῶς ἀκούων ἀπέπλευσεν εἰςΧεῤῥόνησον ἐκ τοῦ στρατοπέδου. ταύτηνμὲν οὖν τὴν μάχην, καίπερ οὐ μεγάλην τῇπράξει γενομένην, ἡ τύχη δι' Ἀλκιβιάδηνὀνομαστὴν ἐποίησεν.

10

ὁ δὲ Λύσανδρος ἀπὸ τῶν πόλεων εἰς Ἔφε-σον μεταπεμπόμενος οὓς ἑώρα μάλισταταῖς τε τόλμαις καὶ τοῖς φρονήμασιν ὑπὲρτοὺς πολλοὺς ὄντας, ἀρχὰς ὑπέσπειρε τῶνὕστερον ἐπ' αὐτοῦ γενομένων δεκαδαρχιῶνκαὶ νεωτερισμῶν, προτρέπων καὶ παροξύ-νων ἑταιρικὰ συνίστασθαι καὶ προσέχειντὸν νοῦν τοῖς πράγμασιν, ὡς ἅμα τῷ κατα-λυθῆναι τοὺς Ἀθηναίους τῶν τε δήμωνἀπαλλαξομένους καὶ δυναστεύσοντας ἐνταῖς πατρίσι. τούτων δὲ τὴν πίστιν ἑκάστῳδι' ἔργων παρεῖχε, τοὺς ἤδη γεγονότας φί-λους αὐτῷ καὶ ξένους εἰς μεγάλα πράγμα-τα καὶ τιμὰς καὶ στρατηγίας ἀνάγων, καὶσυναδικῶν καὶ συνεξαμαρτάνων αὐτὸςὑπὲρ τῆς ἐκείνων πλεονεξίας, ὥστε προ-σέχειν ἅπαντας αὐτῷ καὶ χαρίζεσθαι καὶποθεῖν, ἐλπίζοντας οὐδενὸς ἀτυχήσειν τῶνμεγίστων ἐκείνου κρατοῦντος. διὸ καὶΚαλλικρατίδαν οὔτ' εὐθὺς ἡδέως εἶδον ἐλ-θόντα τῷ Λυσάνδρῳ διάδοχον τῆς ναυαρχί-

11

ταγμένοις ἀναλώμασι, τὸ κολακεύειν τοὺςστρατιώτας αἴσχιον ἡγούμενοι τοῦ δε-διέναι τοὺς πολεμίους· οἱ δὲ τότε στρατη-γοὶ βίᾳ τὸ πρωτεῖον, οὐκ ἀρετῇ, κτώμενοι,καὶ μᾶλλον ἐπ’ ἀλλήλους δεόμενοι τῶνὅπλων ἢ τοὺς πολεμίους, ἠναγκάζοντο δη-μαγωγεῖν ἐν τῷ στρατηγεῖν, εἶθ’ ὧν εἰςτὰς ἡδυπαθείας τοῖς στρατευομένοις ἀνήλι-σκον ὠνούμενοι τοὺς πόνους αὐτῶν, ἔλαθονὤνιον ὅλην τὴν πατρίδα ποιήσαντες ἑαυ-τούς τε δούλους τῶν κακίστων ἐπὶ τῷ τῶνβελτιόνων ἄρχειν. ταῦτα ἐξήλαυνε Μάριον,εἶτ’ αὖθις ἐπὶ Σύλλαν κατῆγε, ταῦτα᾿Οκταουΐου τοὺς περὶ Κίνναν, ταῦτα Φλάκ-κου τοὺς περὶ Φιμβρίαν αὐτόχειρας ἐποίη-σεν. ὧν οὐχ ἥκιστα Σύλλας ἐνέδωκεν ἀρ-χάς, ἐπὶ τῷ διαφθείρειν καὶ μετακαλεῖντοὺς ὑπ’ ἄλλοις ταττομένους καταχορηγῶνεἰς τοὺς ὑφ’ αὑτῷ καὶ δαπανώμενος, ὥστεἅμα τοὺς ἄλλους μὲν εἰς προδοσίαν, τοὺςδὲ ὑφ’ αὑτῷ εἰς ἀσωτίαν διαφθείρων χρη-

106

ἄχρηστον εἰς ἔκπληξιν, ἀλλ’ αἵ τε μαρμα-ρυγαὶ τῶν ὅπλων ἠσκημένων χρυσῷ τε καὶἀργύρῳ διαπρεπῶς, αἵ τε βαφαὶ τῶν Μηδι-κῶν καὶ Σκυθικῶν χιτώνων ἀναμεμιγμέναιχαλκῷ καὶ σιδήρῳ λάμποντι πυροειδῆ καὶφοβερὰν ἐν τῷ σαλεύεσθαι καὶ διαφέρεσθαιπροσέβαλον ὄψιν, ὥστε τοὺς Ῥωμαίουςὑπὸ τὸν χάρακα συστέλλειν ἑαυτούς, καὶτὸν Σύλλαν μηδενὶ λόγῳ τὸ θάμβος αὐτῶνἀφελεῖν δυνάμενον, βιάζεσθαί τε ἀποδι-δράσκοντας οὐ βουλόμενον, ἡσυχίαν ἄγεινκαὶ φέρειν βαρέως ἐφυβρίζοντας ὁρῶντακομπασμῷ καὶ γέλωτι τοὺς βαρβάρους.ὤνησε μέντοι τοῦτο μάλιστα πάντωναὐτόν. οἱ γὰρ ἐναντίοι καταφρονήσαντεςἐτράποντο πρὸς ἀταξίαν πολλήν, οὐδὲ ἄλ-λως ὑπήκοοι τῶν στρατηγῶν διὰ πολυαρ-χίαν ὄντες· ὥστε ὀλίγοι μὲν ἐν τῷ χάρακιδιεκαρτέρουν, ὁ δὲ πλεῖστος ὄχλος ἁρπα-γαῖς καὶ πορθήμασι δελεαζόμενος ὁδὸνἡμερῶν πολλῶν ἀπὸ τοῦ στρατοπέδου διε-

115

ἀργύριον οὐ διετήρησαν, ἐμβαλόντες εἰςζῆλον ὡς σεμνοῦ δή τινος καὶ μεγάλου τοῦπλουτεῖν ἅπαντας. περὶ μὲν οὖν τούτων καὶδι' ἑτέρας που γραφῆς ἡψάμεθα Λακεδαι-μονίων.[18] ὁ δὲ Λύσανδρος ἔστησεν ἀπὸ τῶν λα-φύρων ἐν Δελφοῖς αὑτοῦ χαλκῆν εἰκόνα καὶτῶν ναυάρχων ἑκάστου καὶ χρυσοῦςἀστέρας τῶν Διοσκούρων, οἳ πρὸ τῶν Λευ-κτρικῶν ἠφανίσθησαν. ἐν δὲ τῷ Βρασίδουκαὶ Ἀκανθίων θησαυρῷ τριήρης ἔκειτο διὰχρυσοῦ πεποιημένη καὶ ἐλέφαντος δυεῖνπηχῶν, ἣν Κῦρος αὐτῷ νικητήριον ἔπεμ-ψεν. Ἀναξανδρίδης δὲ ὁ Δελφὸς ἱστορεῖ καὶπαρακαταθήκην ἐνταῦθα Λυσάνδρου κε-ῖσθαι τάλαντον ἀργυρίου καὶ μνᾶς πεντή-κοντα δύο καὶ πρὸς τούτοις ἕνδεκα στα-τῆρας, οὐχ ὁμολογούμενα γράφων τοῖςπερὶ τῆς πενίας τοῦ ἀνδρὸς ὁμολογου-μένοις. τότε δ' οὖν ὁ Λύσανδρος ὅσον οὐδε-ὶς τῶν πρόσθεν Ἑλλήνων δυνηθεὶς ἐδόκει

40

σχοντος δὲ τοῦ ἡλίου καὶ τῶν Ἀθηναίωνμετωπηδὸν ἁπάσαις ἐπιπλεόντων καὶ προ-καλουμένων, ἀντιπρῴρους ἔχων τὰς ναῦςκαὶ πεπληρωμένας ἔτι νυκτὸς οὐκ ἀνήγετο,πέμπων δὲ ὑπηρετικὰ παρὰ τὰς πρώταςτῶν νεῶν ἀτρεμεῖν ἐκέλευε καὶ μένειν ἐντάξει μὴ θορυβουμένους μηδ' ἀντεκπλέο-ντας. οὕτω δὲ περὶ δείλην ἀποπλεόντωνὀπίσω τῶν Ἀθηναίων οὐ πρότερον ἐκ τῶννεῶν τοὺς στρατιώτας ἀφῆκεν, εἰ μὴ δύοκαὶ τρεῖς τριήρεις, ἃς ἔπεμψε κατα-σκόπους, ἐλθεῖν ἰδόντας ἀποβεβηκόταςτοὺς πολεμίους. τῇ δ' ὑστεραίᾳ πάλιν ἐγί-νοντο ταῦτα καὶ τῇ τρίτῃ μέχρι τετάρτης,ὥστε πολὺ τοῖς Ἀθηναίοις θράσος ἐγγε-νέσθαι καὶ καταφρόνησιν ὡς δεδιότων καὶσυνεσταλμένων τῶν πολεμίων.ἐν τούτῳ δὲ Ἀλκιβιάδης � ἐτύγχανε γὰρπερὶ Χεῤῥόνησον ἐν τοῖς ἑαυτοῦ τείχεσιδιαιτώμενοσ � ἵππῳ προσελάσας πρὸς τὸστράτευμα τῶν Ἀθηναίων ᾐτιᾶτο τοὺς

21

νύκτωρ δ’ ἐπὶ Πατρωνίδα ταῖς δυσχωρίαιςκαταβὰς ἀπαντήσαντι τῷ Σύλλᾳ μετὰ τῆςδυνάμεως συνέμιξε.[16] Γενόμενοι δὲ κοινῇ καταλαμβάνονταιβουνὸν ἐκ μέσων ἑστῶτα τῶν ᾿Ελατικῶνπεδίων, εὔγεων καὶ ἀμφιλαφῆ καὶ παρὰτὴν ῥίζαν ὕδωρ ἔχοντα· Φιλοβοιωτὸς κα-λεῖται, καὶ τὴν φύσιν αὐτοῦ καὶ τὴν θέσινἐπαινεῖ θαυμασίως ὁ Σύλλας. στρατοπεδεύ-σαντες δὲ παντάπασιν ὀλίγοι τοῖς πολεμί-οις κατεφάνησαν· ἱππεῖς μὲν γὰρ οὐ πλεί-ους πεντακοσίων καὶ χιλίων ἐγένοντο, πε-ζοὶ δὲ πεντακισχιλίων καὶ μυρίων ἐλάτ-τους. ὅθεν ἐκβιασάμενοι τὸν ᾿Αρχέλαον οἱλοιποὶ στρατηγοὶ καὶ παρατάξαντες τὴνδύναμιν, ἐνέπλησαν ἵππων, ἁρμάτων, ἀσπί-δων, θυρεῶν τὸ πεδίον. Τὴν δὲ κραυγὴνκαὶ ἀλαλαγμὸν οὐκ ἔστεγεν ὁ ἀὴρ ἐθνῶντοσούτων ἅμα καθισταμένων εἰς τάξιν. ἦνδὲ ἅμα καὶ τὸ κομπῶδες καὶ σοβαρὸναὐτῶν τῆς πολυτελείας οὐκ ἀργὸν οὐδὲ

114

μάτων δεῖσθαι πολλῶν, καὶ μάλιστα πρὸςτὴν πολιορκίαν ἐκείνην.[13] Δεινὸς γάρ τις ἄρα καὶ ἀπαραίτητοςεἶχεν αὐτὸν ἔρως ἑλεῖν τὰς ᾿Αθήνας, εἴτεζήλῳ τινὶ πρὸς τὴν πάλαι σκιαμαχοῦντατῆς πόλεως δόξαν, εἴτε θυμῷ τὰ σκώμμα-τα φέροντα καὶ τὰς βωμολοχίας, αἷς αὐτόντε καὶ τὴν Μετέλλαν ἀπὸ τῶν τειχῶνἑκάστοτε γεφυρίζων καὶ κατορχούμενοςἐξηρέθιζεν ὁ τύραννος ᾿Αριστίων, ἄνθρωποςἐξ ἀσελγείας ὁμοῦ καὶ ὠμότητος ἔχων συ-γκειμένην τὴν ψυχήν, καὶ τὰ χείριστα τῶνΜιθριδατικῶν συνεῤῥυηκότα νοσημάτωνκαὶ παθῶν εἰς ἑαυτὸν ἀνειληφώς, καὶ τῇπόλει μυρίους μὲν πολέμους, πολλὰς δὲ τυ-ραννίδας καὶ στάσεις διαπεφευγυίᾳ πρότε-ρον ὥσπερ νόσημα θανατηφόρον εἰς τοὺςἐσχάτους καιροὺς ἐπιτιθέμενος· ὅς, χιλίωνδραχμῶν ὠνίου τοῦ μεδίμνου τῶν πυρῶνὄντος ἐν ἄστει τότε, τῶν ἀνθρώπων σιτου-μένων τὸ περὶ τὴν ἀκρόπολιν φυόμενον

107

στρατηγοὺς πρῶτον μὲν οὐ καλῶς οὐδ'ἀσφαλῶς στρατοπεδεύειν ἐν αἰγιαλοῖς δυ-σόρμοις καὶ ἀναπεπταμένοις: ἔπειταπόῤῥωθεν ἐκ Σηστοῦ τὰ ἐπιτήδεια λαμ-βάνοντας ἁμαρτάνειν, δέον εἰς λιμένα καὶπόλιν Σηστὸν δι' ὀλίγου περιπλεύσαντας,ἀπωτέρω γενέσθαι τῶν πολεμίων ἐφορμού-ντων στρατεύματι μοναρχουμένῳ καὶπάντα πρὸς φόβον ὀξέως ἀπὸ συνθήματοςὑπηρετοῦντι. ταῦτα δὲ αὐτοῦ διδάσκοντοςοὐκ ἐπείθοντο, Τυδεὺς δὲ καὶ πρὸς ὕβρινἀπεκρίνατο, φήσας οὐκ ἐκεῖνον, ἀλλ'ἑτέρους στρατηγεῖν.[11] ὁ μὲν οὖν Ἀλκιβιάδης ὑποπτεύσας τικαὶ προδοσίας ἐν αὐτοῖς ἀπηλλάττετο.πέμπτῃ δὲ ἡμέρᾳ τῶν Ἀθηναίων ποιησα-μένων τὸν ἐπίπλουν καὶ πάλιν ἀπερχο-μένων, ὥσπερ εἰώθεσαν, ὀλιγώρως πάνυκαὶ καταφρονητικῶς, ὁ Λύσανδρος ἐκ-πέμπων τὰς κατασκόπους ναῦς ἐκέλευσετοὺς τριηράρχους, ὅταν ἴδωσι τοὺς Ἀθη-

22

ρίαν, ἣν οὐκ ἀφῄρει τὸ μὴ κεκτῆσθαι τὸνἰδιώτην, ὡς τὸ κεκτῆσθαι τὴν πόλιν εἰσε-ποιεῖτο, τῆς χρείας ἀξίαν προσλαμβανού-σης καὶ ζῆλον. οὐ γὰρ ἦν δημοσίᾳ τιμώμε-νον ὁρῶντας ἰδίᾳ καταφρονεῖν ὡς ἀχρή-στου, καὶ πρὸς τὰ οἰκεῖα νομίζειν ἑκάστῳμηδενὸς ἄξιον πρᾶγμα τὸ κοινῇ οὕτωςεὐδοκιμοῦν καὶ ἀγαπώμενον, ἀλλὰ καὶπολλῷ τάχιον ἀπὸ τῶν κοινῶν ἐπιτηδευ-μάτων ἐπιῤῥέουσιν οἱ ἐθισμοὶ τοῖς ἰδιωτι-κοῖς βίοις ἢ τὰ καθ' ἕκαστον ὀλισθήματακαὶ πάθη τὰς πόλεις ἀναπίμπλησι πραγ-μάτων πονηρῶν. τῷ γὰρ ὅλῳ συνδια-στρέφεσθαι τὰ μέρη μᾶλλον, ὅταν ἐνδῷπρὸς τὸ χεῖρον, εἰκός, αἱ δὲ ἀπὸ μέρους εἰςὅλον ἁμαρτίαι πολλὰς ἐνστάσεις καὶ βοη-θείας ἀπὸ τῶν ὑγιαινόντων ἔχουσιν. οἱ δὲταῖς μὲν οἰκίαις τῶν πολιτῶν, ὅπως οὐπάρεισιν εἰς αὐτὰς νόμισμα, τὸν φόβονἐπέστησαν φύλακα καὶ τὸν νόμον, αὐτὰς δὲτὰς ψυχὰς ἀνεκπλήκτους καὶ ἀπαθεῖς πρὸς

39

παρθένιον, ὑποδήματα δὲ καὶ ληκύθουςἑφθὰς ἐσθιόντων, αὐτὸς ἐνδελεχῶς πότοιςμεθημερινοῖς καὶ κώμοις χρώμενος καὶ πυ-ῤῥιχίζων καὶ γελωτοποιῶν πρὸς τοὺς πολε-μίους τὸν μὲν ἱερὸν τῆς θεοῦ λύχνον ἀπε-σβηκότα διὰ σπάνιν ἐλαίου περιεῖδε, τῇ δὲἱεροφάντιδι πυρῶν ἡμίεκτον προσαιτούσῃπεπέρεως ἔπεμψε, τοὺς δὲ βουλευτὰς καὶἱερεῖς ἱκετεύοντας οἰκτεῖραι τὴν πόλιν καὶδιαλύσασθαι πρὸς Σύλλαν τοξεύμασι βάλ-λων διεσκέδασεν. ὀψὲ δὲ ἤδη που μόλιςἐξέπεμψεν ὑπὲρ εἰρήνης δύο ἢ τρεῖς τῶνσυμποτῶν· πρὸς οὓς οὐδὲν ἀξιοῦντας σω-τήριον, ἀλλὰ τὸν Θησέα καὶ τὸν Εὔμολπονκαὶ τὰ Μηδικὰ σεμνολογουμένους ὁ Σύλ-λας “Απιτε,” εἶπεν, “ὦ μακάριοι, τοὺςλόγους τούτους ἀναλαβόντες· ἐγὼ γὰρ οὐφιλομαθήσων εἰς ᾿Αθήνας ὑπὸ Ῥωμαίωνἐπέμφθην, ἀλλὰ τοὺς ἀφισταμένους κατα-στρεψόμενος.”

108

δύσιππον ἀπολιπὼν ἐνέβαλεν ἑαυτὸν πε-διάσι καὶ ἀναπεπταμέναις ταῖς περὶ τὴνΒοιωτίαν χώραις, ὁρῶν ἐν ἅρμασι καὶ ἵπ-ποις τὴν βαρβαρικὴν οὖσαν ἀλκήν. ἀλλὰφεύγων, ὥσπερ εἴρηται, λιμὸν καὶ σπάνινἠναγκάζετο διώκειν τὸν ἐκ τῆς μάχης κίν-δυνον. ἔτι δὲ ῾Ορτήσιος αὐτὸν ἐφόβει,στρατηγικὸς ἀνὴρ καὶ φιλόνεικος, ὃν ἐκΘετταλίας ἄγοντα τῷ Σύλλᾳ δύναμιν ἐντοῖς στενοῖς οἱ βάρβαροι παρεφύλαττον.διὰ ταῦτα μὲν εἰς τὴν Βοιωτίαν ἀνέζευξενὁ Σύλλας· ῾Ορτήσιον δὲ Κάφις, ἡμέτεροςὤν, ἑτέραις ὁδοῖς ψευσάμενος τοὺς βαρ-βάρους διὰ τοῦ Παρνασσοῦ κατῆγεν ὑπ’αὐτὴν τὴν Τιθόραν, οὔπω τοσαύτην πόλινοὖσαν ὅση νῦν ἐστιν, ἀλλὰ φρούριον ἀπο-ῤῥῶγι κρημνῷ περικοπτόμενον, εἰς ὃ καὶπάλαι ποτὲ Φωκέων οἱ Ξέρξην ἐπιόνταφεύγοντες ἀνεσκευάσαντο καὶ διεσώθησαν.ἐνταῦθα καταστρατοπεδεύσας ῾Ορτήσιοςἡμέρας μὲν ἀπεκρούσατο τοὺς πολεμίους,

113

πόλιν, ἀλλὰ χρῆσθαι τῷ πατρίῳ. τοῦτο δὲἦν σιδηροῦν, πρῶτον μὲν ὄξει καταβα-πτόμενον ἐκ πυρός, ὅπως μὴ καταχαλκεύ-οιτο, ἀλλὰ διὰ τὴν βαφὴν ἄστομον καὶἀδρανὲς γίνοιτο, ἔπειτα βαρύσταθμον καὶδυσπαρακόμιστον καὶ ἀπὸ πολλοῦ τινοςπλήθους καὶ ὄγκου μικράν τινα ἀξίαν δυ-νάμενον. κινδυνεύει δὲ καὶ τὸ πάμπαν ἀρ-χαῖον οὕτως ἔχειν, ὀβελίσκοις χρωμένωννομίσμασι σιδηροῖς, ἐνίων δὲ χαλκοῖς: ἀφ'ὧν παραμένει πλῆθος ἔτι καὶ νῦν τῶν κερ-μάτων ὀβολοὺς καλεῖσθαι, δραχμὴν δὲτοὺς ἓξ ὀβολούς: τοσούτων γὰρ ἡ χεὶρ πε-ριεδράττετο.τῶν δὲ Λυσάνδρου φίλων ὑπεναντιουμένωνκαὶ σπουδασάντων ἐν τῇ πόλει καταμεῖναιτὰ χρήματα, δημοσίᾳ μὲν ἔδοξεν εἰσάγε-σθαι νόμισμα τοιοῦτον, ἂν δέ τις ἁλῷ κε-κτημένος ἰδίᾳ, ζημίαν ὥρισαν θάνατον,ὥσπερ τοῦ Λυκούργου τὸ νόμισμα φοβη-θέντος, οὐ τὴν ἐπὶ τῷ νομίσματι φιλαργυ-

38

ναίους ἐκβεβηκότας, ἐλαύνειν ἀποστρέψα-ντας ὀπίσω τάχει παντί, καὶ γενομένουςκατὰ μέσον τὸν πόρον ἀσπίδα χαλκῆνἐπάρασθαι πρῴραθεν ἐπίπλου σύμβολον.αὐτὸς δὲ τοὺς κυβερνήτας καὶ τριηράρχουςἐπιπλέων ἀνεκαλεῖτο καὶ παρώρμα συ-νέχειν ἕκαστον ἐν τάξει τὸ πλήρωμα καὶτοὺς ναύτας καὶ τοὺς ἐπιβάτας, ὅταν δὲσημανθῇ, μετὰ προθυμίας καὶ ῥώμης ἐλαύ-νειν ἐπὶ τοὺς πολεμίους. ὡς δὲ ἥ τε ἀσπὶςἀπὸ τῶν νεῶν ἤρθη καὶ τῇ σάλπιγγι τὴνἀναγωγὴν ἐσήμαινεν ἀπὸ τῆς ναυαρχίδος,ἐπέπλεον μὲν αἱ νῆες, ἡμιλλῶντο δὲ οἱ πε-ζοὶ παρὰ τὸν αἰγιαλὸν ἐπὶ τὴν ἄκραν. τὸ δὲμεταξὺ τῶν ἠπείρων διάστημα ταύτῃ πε-ντεκαίδεκα σταδίων ἐστί, καὶ ταχέως ὑπὸσπουδῆς καὶ προθυμίας τῶν ἐλαυνόντωνσυνῄρητο. Κόνων δὲ πρῶτος ὁ τῶν Ἀθη-ναίων στρατηγὸς ἀπὸ τῆς γῆς ἰδὼν ἐπι-πλέοντα τὸν στόλον ἐξαίφνης ἀνεβόησενἐμβαίνειν, καὶ περιπαθῶν τῷ κακῷ τοὺς

23

αἰθρίας συνδραμόντων πλῆθος ὄμβρου κα-ταῤῥαγὲν ἐπλήρωσεν ὕδατος τὴν ἀκρόπο-λιν. εἷλε δὲ καὶ τὸν Πειραιᾶ μετ’ οὐ πολὺνχρόνον ὁ Σύλλας, καὶ τὰ πλεῖστα κατέκαυ-σεν, ὧν ἦν καὶ ἡ Φίλωνος ὁπλοθήκη, θαυ-μαζόμενον ἔργον.[15] ᾿Εν δὲ τούτῳ Ταξίλης ὁ Μιθριδάτουστρατηγὸς ἐκ Θρᾴκης καὶ Μακεδονίας κα-ταβεβηκὼς δέκα μυριάσι πεζῶν καὶ μυρί-οις ἱππεῦσι καὶ τεθρίπποις ἐνενήκοντα δρε-πανηφόροις ἐκάλει τὸν ᾿Αρχέλαον, ἔτι ναυ-λοχοῦντα περὶ τὴν Μουνυχίαν καὶ μήτετῆς θαλάττης βουλόμενον ἀποστῆναι μήτεπρόθυμον ὄντα συμπλέκεσθαι τοῖς Ῥωμαί-οις, ἀλλὰ χρονοτριβεῖν τὸν πόλεμον καὶτὰς εὐπορίας αὐτῶν ἀφαιρεῖν. ἃ δὴ πολὺμᾶλλον ἐκείνου συνορῶν ὁ Σύλλας ἀνέζευ-ξεν εἰς Βοιωτίαν ἐκ χωρίων γλίσχρων καὶμηδὲ ἐν εἰρήνῃ τρέφειν ἱκανῶν ὄντων. καὶτοῖς πολλοῖς ἐδόκει σφάλλεσθαι τὸν λογι-σμόν, ὅτι τὴν ᾿Αττικὴν τραχεῖαν οὖσαν καὶ

112

[14] ᾿Εν δὲ τούτῳ λέγεταί τινας ἐν Κερα-μεικῷ πρεσβυτῶν ἀκούσαντας διαλεγο-μένων πρὸς ἀλλήλους καὶ κακιζόντων τὸντύραννον, ὡς μὴ φυλάττοντα τοῦ τείχουςτὴν περὶ τὸ ῾Επτάχαλκον ἔφοδον καὶ προ-σβολήν, ᾗ μόνῃ δυνατὸν εἶναι καὶ ῥᾴδιονὑπερβῆναι τοὺς πολεμίους, ἀπαγγεῖλαι τα-ῦτα πρὸς τὸν Σύλλαν. ὁ δὲ οὐ κατεφρόνη-σεν, ἀλλὰ ἐπελθὼν νυκτὸς καὶ θεασάμενοςτὸν τόπον ἁλώσιμον εἴχετο τοῦ ἔργου.λέγει δὲ αὐτὸς ὁ Σύλλας ἐν τοῖς ὑπομνήμα-σι τὸν πρῶτον ἐπιβάντα τοῦ τείχους Μάρ-κον ᾿Ατήϊον ἀντιστάντος αὐτῷ πολεμίουδόντα πληγὴν ἐκ καταφορᾶς τῷ κράνει πε-ρικλάσαι τὸ ξίφος, οὐ μὴν ὑφέσθαι τῆςχώρας, ἀλλὰ μεῖναι καὶ κατασχεῖν. κατε-λήφθη μὲν οὖν ἡ πόλις ἐκεῖθεν, ὡς ᾿Αθηναί-ων οἱ πρεσβύτατοι διεμνημόνευον. αὐτὸςδὲ Σύλλας τὸ μεταξὺ τῆς Πειραϊκῆς πύληςκαὶ τῆς ἱερᾶς κατασκάψας καὶ συνομαλύ-νας, περὶ μέσας νύκτας εἰσήλαυνε, φρι-

109

μὲν ἐκάλει, τῶν δὲ ἐδεῖτο, τοὺς δὲ ἠνάγκα-ζε πληροῦν τὰς τριήρεις. ἦν δὲ οὐδὲν ἔργοναὐτοῦ τῆς σπουδῆς ἐσκεδασμένων τῶν ἀν-θρώπων. ὡς γὰρ ἐξέβησαν, εὐθύς, ἅτε μη-δὲν προσδοκῶντες, ἠγόραζον, ἐπλανῶντοπερὶ τὴν χώραν, ἐκάθευδον ὑπὸ ταῖς σκη-ναῖς, ἠριστοποιοῦντο, ποῤῥωτάτω τοῦ μέλ-λοντος ἀπειρίᾳ τῶν ἡγουμένων ὄντες. ἤδηδὲ κραυγῇ καὶ ῥοθίῳ προσφερομένων τῶνπολεμίων ὁ μὲν Κόνων ὀκτὼ ναυσὶν ὑπε-ξέπλευσε καὶ διαφυγὼν ἀπεπέρασεν εἰςΚύπρον πρὸς Εὐαγόραν, ταῖς δὲ ἄλλαιςἐπιπεσόντες οἱ Πελοποννήσιοι τὰς μὲν κε-νὰς παντάπασιν ᾕρουν, τὰς δ' ἔτι πληρου-μένας ἔκοπτον. οἱ δὲ ἄνθρωποι πρός τεταῖς ναυσὶν ἀπέθνησκον ἄνοπλοι καὶ σπο-ράδες ἐπιβοηθοῦντες, ἔν τε τῇ γῇ φεύγο-ντες ἀποβάντων τῶν πολεμίων ἐκτείνοντο.λαμβάνει δὲ ὁ Λύσανδρος τρισχιλίους ἄν-δρας αἰχμαλώτους μετὰ τῶν στρατηγῶν,ἅπαν δὲ τὸ ναύσταθμον ἄνευ τῆς Παράλου

24

ρεῖχε τοῖς ἐφόροις ἀπορίαν τὸ πρᾶγμα,φράζει θεράπων τοῦ Γυλίππου πρὸς αὐτοὺςαἰνιξάμενος ὑπὸ τῷ κεραμικῷ κοιτάζεσθαιπολλὰς γλαῦκας. ἦν γάρ, ὡς ἔοικε, τὸχάραγμα τοῦ πλείστου τότε νομίσματοςδιὰ τοὺς Ἀθηναίους γλαῦκες.[17] ὁ μὲν οὖν Γύλιππος αἰσχρὸν οὕτω καὶἀγεννὲς ἔργον ἐπὶ λαμπροῖς τοῖς ἔμπρο-σθεν καὶ μεγάλοις ἐργασάμενος μετέστη-σεν ἑαυτὸν ἐκ Λακεδαίμονος. οἱ δὲ φρονι-μώτατοι τῶν Σπαρτιατῶν οὐχ ἥκιστα καὶδιὰ τοῦτο τὴν τοῦ νομίσματος ἰσχὺν φοβη-θέντες, ὡς οὐχὶ τῶν τυχόντων ἁπτομένηνπολιτῶν, τόν τε Λύσανδρον ἐλοιδόρουν καὶδιεμαρτύραντο τοῖς ἐφόροις ἀποδιοπομπε-ῖσθαι πᾶν τὸ ἀργύριον καὶ τὸ χρυσίονὥσπερ κῆρας ἐπαγωγίμους. οἱ δὲ προὔθε-σαν γνώμην. καὶ Θεόπομπος μέν φησι Σκι-ραφίδαν, ἔφορος δὲ Φλογίδαν εἶναι τὸνἀποφηνάμενον ὡς οὐ χρὴ προσδέχεσθαινόμισμα χρυσοῦν καὶ ἀργυροῦν εἰς τὴν

37

κώδης ὑπό τε σάλπιγξι καὶ κέρασι πολλο-ῖς, ἀλαλαγμῷ καὶ κραυγῇ τῆς δυνάμεωςἐφ’ ἁρπαγὴν καὶ φόνον ἀφειμένης ὑπ’αὐτοῦ, καὶ φερομένης διὰ τῶν στενωπῶνἐσπασμένοις τοῖς ξίφεσιν, ὥστε ἀριθμὸνμηδένα γενέσθαι τῶν ἀποσφαγέντων, ἀλλὰτῷ τόπῳ τοῦ ῥυέντος αἵματος ἔτι νῦν με-τρεῖσθαι τὸ πλῆθος. ἄνευ γὰρ τῶν κατὰτὴν ἄλλην πόλιν ἀναιρεθέντων ὁ περὶ τὴνἀγορὰν φόνος ἐπέσχε πάντα τὸν ἐντὸς τοῦΔιπύλου Κεραμεικόν· πολλοῖς δὲ λέγεταικαὶ διὰ πυλῶν κατακλύσαι τὸ προάστειον.ἀλλὰ τῶν οὕτως ἀποθανόντων, τοσούτωνγενομένων, οὐκ ἐλάσσονες ἦσαν οἱ σφᾶςαὐτοὺς διαφθείροντες οἴκτῳ καὶ πόθῳ τῆςπατρίδος ὡς ἀναιρεθησομένης. τοῦτο γὰρἀπογνῶναι καὶ φοβηθῆναι τὴν σωτηρίανἐποίησε τοὺς βελτίστους, οὐδὲν ἐν τῷ Σύλ-λᾳ φιλάνθρωπον οὐδὲ μέτριον ἐλπίσαντας.ἀλλὰ γὰρ τοῦτο μὲν Μειδίου καὶ Καλλι-φῶντος τῶν φυγάδων δεομένων καὶ προκυ-

110

λινδουμένων αὐτοῦ, τοῦτο δὲ τῶν συγκλη-τικῶν, ὅσοι συνεστράτευον, ἐξαιτουμένωντὴν πόλιν, αὐτός τε μεστὸς ὢν ἤδη τῆς τι-μωρίας, ἐγκώμιόν τι τῶν παλαιῶν ᾿Αθηναί-ων ὑπειπὼν ἔφη χαρίζεσθαι πολλοῖς μὲνὀλίγους, ζῶντας δὲ τεθνηκόσιν. ῾Ελεῖν δὲτὰς ᾿Αθήνας αὐτός φησιν ἐν τοῖς ὑπομνήμα-σι Μαρτίαις καλάνδαις, ἥτις ἡμέρα μάλι-στα συμπίπτει τῇ νουμηνίᾳ τοῦ ᾿Ανθεστηρι-ῶνος μηνός, ἐν ᾧ κατὰ τύχην ὑπομνήματαπολλὰ τοῦ διὰ τὴν ἐπομβρίαν ὀλέθρου καὶτῆς φθορᾶς ἐκείνης δρῶσιν, ὡς τότε καὶπερὶ τὸν χρόνον ἐκεῖνον μάλιστα τοῦ κατα-κλυσμοῦ συμπεσόντος. ἑαλωκότος δὲ τοῦἄστεος ὁ μὲν τύραννος εἰς τὴν ἀκρόπολινκαταφυγὼν ἐπολιορκεῖτο, Κουρίωνος ἐπὶτούτῳ τεταγμένου· καὶ χρόνον ἐγκαρτερή-σας συχνὸν αὐτὸς ἑαυτὸν ἐνεχείρισε δίψειπιεσθείς. καὶ τὸ δαιμόνιον εὐθὺς ἐπεσήμη-νε· τῆς γὰρ αὐτῆς ἡμέρας τε καὶ ὥρας ἐκε-ῖνόν τε Κουρίων κατῆγε, καὶ νεφῶν ἐξ

111

ἐπίστασθαι ἐλευθέρων ἄρχειν. ἀλλὰ τὸνμὲν Αὐτόλυκον οἱ τριάκοντα τῷ Καλλιβίῳχαριζόμενοι μικρὸν ὕστερον ἀνεῖλον.[16] ὁ δὲ Λύσανδρος ἀπὸ τούτων γενόμε-νος, αὐτὸς μὲν ἐπὶ Θρᾴκης ἐξέπλευσε, τῶνδὲ χρημάτων τὰ περιόντα καὶ ὅσας δωρεὰςαὐτὸς ἢ στεφάνους ἐδέξατο, πολλῶν, ὡςεἰκός, διδόντων ἀνδρὶ δυνατωτάτῳ καὶτρόπον τινὰ κυρίῳ τῆς Ἑλλάδος, ἀπέστει-λεν εἰς Λακεδαίμονα διὰ Γυλίππου τοῦστρατηγήσαντος περὶ Σικελίαν. ὁ δέ, ὡςλέγεται, τὰς ῥαφὰς τῶν ἀγγείων κάτωθενἀναλύσας καὶ ἀφελὼν συχνὸν ἀργύριον ἐξἑκάστου πάλιν συνέῤῥαψεν, ἀγνοήσας ὅτιγραμματίδιον ἐνῆν ἑκάστῳ τὸν ἀριθμὸν ση-μαῖνον. ἐλθὼν δὲ εἰς Σπάρτην ἃ μὲν ὑφῄρη-το κατέκρυψεν ὑπὸ τὸν κέραμον τῆς οἰκί-ας, τὰ δὲ ἀγγεῖα παρέδωκε τοῖς ἐφόροιςκαὶ τὰς σφραγῖδας ἐπέδειξεν. ἐπεὶ δὲ ἀνοι-ξάντων καὶ ἀριθμούντων διεφώνει πρὸς τὰγράμματα τὸ πλῆθος τοῦ ἀργυρίου καὶ πα-

36

καὶ τῶν μετὰ Κόνωνος ἐκφυγουσῶν. ἀνα-δησάμενος δὲ τὰς ναῦς καὶ διαπορθήσας τὸστρατόπεδον μετὰ αὐλοῦ καὶ παιάνωνἀνέπλευσεν εἰς Λάμψακον, ἔργον ἐλαχίστῳπόνῳ μέγιστον ἐξειργασμένος, καὶ συνῃρη-κὼς ὥρᾳ μιᾷ χρόνου μήκιστον καὶ ποικι-λώτατον πάθεσί τε καὶ τύχαις ἀπιστότατοντῶν πρὸ αὐτοῦ πολέμων, ὃς μυρίας μορφὰςἀγώνων καὶ πραγμάτων μεταβολὰς ἀμεί-ψας, καὶ στρατηγοὺς ὅσους οὐδὲ οἱ σύμπα-ντες οἱ πρὸ αὐτοῦ τῆς Ἑλλάδος ἀναλώσας,ἑνὸς ἀνδρὸς εὐβουλία καὶ δεινότητι συ-νῄρητο: διὸ καὶ θεῖόν τινες ἡγήσαντο τοῦτοτὸ ἔργον.[12] ἦσαν δέ τινες οἱ τοὺς Διοσκούρους ἐπὶτῆς Λυσάνδρου νεὼς ἑκατέρωθεν, ὅτε τοῦλιμένος ἐξέπλει πρῶτον ἐπὶ τοὺς πολεμί-ους, ἄστρα τοῖς οἴαξιν ἐπιλάμψαι λέγοντες.οἱ δὲ καὶ τὴν τοῦ λίθου πτῶσιν ἐπὶ τῷπάθει τούτῳ σημεῖόν φασι γενέσθαι: κατη-νέχθη γάρ, ὡς ἡ δόξα τῶν πολλῶν, ἐξ

25

νται μὲν καθ’ ἑαυτοὺς γενόμενοι χαρίεντεςκαὶ φιλολόγοι, τῶν δὲ ᾿Αριστοτέλους καὶΘεοφράστου γραμμάτων οὔτε πολλοῖςοὔτε ἀκριβῶς ἐντετυχηκότες διὰ τὸ τὸνΝηλέως τοῦ Σκηψίου κλῆρον, ᾧ τὰ βιβλίακατέλιπε Θεόφραστος, εἰς ἀφιλοτίμους καὶἰδιώτας ἀνθρώπους περιγενέσθαι. Σύλλᾳδὲ διατρίβοντι περὶ τὰς ᾿Αθήνας ἄλγημαναρκῶδες μετὰ βάρους εἰς τοὺς πόδαςἐνέπεσεν, ὅ φησιν ὁ Στράβων ποδάγραςψελλισμὸν εἶναι. διαπλεύσας οὖν εἰς Αἴδη-ψον ἐχρῆτο τοῖς θερμοῖς ὕδασι, ῥᾳθυμῶνἅμα καὶ συνδιημερεύων τοῖς περὶ τὸνΔιόνυσον τεχνίταις. περιπατοῦντος δὲ πρὸςτὴν θάλατταν ἁλιεῖς τινες ἰχθῦς αὐτῷ πα-γκάλους προσήνεγκαν. ἡσθεὶς δὲ τοῖςδώροις, καὶ πυθόμενος ὡς ἐξ ῾Αλῶν εἶεν,“Ετι γὰρ ζῇ τις ῾Αλαίων;” ἔφη· ἐτύγχανεγάρ, ὅτε τὴν πρὸς ᾿Ορχομενῷ μάχην νενι-κηκὼς ἐδίωκε τοὺς πολεμίους, ἅμα τρεῖςπόλεις τῆς Βοιωτίας, ᾿Ανθηδόνα, Λάρυ-

140

τυρήσαντος ἀνδρείαν καὶ πίστιν, ἐκέλευσενἐπιχειρεῖν ὁ Σύλλας· αὐτὸς δὲ συνέταττετὴν φάλαγγα καὶ διένειμε τοὺς ἱππότας ἐπὶκέρως ἑκατέρου, τὸ δεξιὸν αὐτὸς ἔχων, τὸδ’ εὐώνυμον ἀποδοὺς Μουρήνᾳ. Γάλβας δὲκαὶ ῾Ορτήσιος οἱ πρεσβευταὶ σπείρας ἐπι-τάκτους ἔχοντες ἔσχατοι παρενέβαλον ἐπὶτῶν ἄκρων φύλακες πρὸς τὰς κυκλώσεις·ἑωρῶντο γὰρ οἱ πολέμιοι κατασκευάζοντεςἱππεῦσι πολλοῖς καὶ ψιλοῖς ποδώκεσιν εἰςἐπιστροφὴν τὸ κέρας εὐκαμπὲς καὶ κο-ῦφον, ὡς μακρὰν ἀνάξοντες καὶ κυκλω-σόμενοι τοὺς Ῥωμαίους.[18] ᾿Εν δὲ τούτῳ τῶν Χαιρωνέων ᾿Ερίκιονἄρχοντα παρὰ τοῦ Σύλλα λαβόντων καὶ πε-ριελθόντων ἀδήλως τὸ Θούριον, εἶτα ἐπι-φανέντων, θόρυβος ἦν πολὺς καὶ φυγὴ τῶνβαρβάρων καὶ φόνος ὑπ’ ἀλλήλων ὁ πλε-ῖστος. οὐ γὰρ ὑπέμειναν, ἀλλὰ κατὰ πρανο-ῦς φερόμενοι τοῖς τε δόρασι περιέπιπτοναὐτοὶ τοῖς ἑαυτῶν καὶ κατεκρήμνιζον ὠθο-

121

οὐρανοῦ παμμεγέθης λίθος εἰς Αἰγὸς ποτα-μούς. καὶ δείκνυται μὲν ἔτι νῦν, σεβομένωναὐτὸν τῶν Χεῤῥονησιτῶν: λέγεται δὲ Ἀνα-ξαγόραν προειπεῖν ὡς τῶν κατὰ τὸν οὐρα-νὸν ἐνδεδεμένων σωμάτων, γενομένου τι-νὸς ὀλισθήματος ἢ σάλου, ῥῖψις ἔσται καὶπτῶσις ἑνὸς ἀποῤῥαγέντος: εἶναι δὲ καὶτῶν ἄστρων ἕκαστον οὐκ ἐν ᾗ πέφυκεχώρᾳ: λιθώδη γὰρ ὄντα καὶ βαρέα λάμπεινμὲν ἀντερείσει καὶ περικλάσει τοῦ αἰθέρος,ἕλκεσθαι δὲ ὑπὸ βίας σφιγγόμενα δίνῃ καὶτόνῳ τῆς περιφορᾶς, ὥς που καὶ τὸπρῶτον ἐκρατήθη μὴ πεσεῖν δεῦρο, τῶνψυχρῶν καὶ βαρέων ἀποκρινομένων τοῦπαντός. Ἔστι δέ τις πιθανωτέρα δόξα ταύ-της, εἰρηκότων ἐνίων ὡς οἱ διᾴττοντεςἀστέρες οὐ ῥύσις εἰσὶν οὐδ' ἐπινέμησιςαἰθερίου πυρὸς ἐν ἀέρι κατασβεννυμένουπερὶ τὴν ἔξαψιν αὐτήν, οὐδὲ ἀέρος εἰς τὴνἄνω χώραν πλήθει λυθέντος ἔκπρησις καὶἀνάφλεξις, ῥῖψις δὲ καὶ πτῶσις οὐρανίων

26

τοιούτους ἄνδρας φέρουσαν ἀνελεῖν καὶδιεργάσασθαι πόλιν.ὁ δ' οὖν Λύσανδρος ἐνδόντων τῶν Ἀθηναί-ων πρὸς ἅπαντα, πολλὰς μὲν ἐξ ἄστεος με-ταπεμψάμενος αὐλητρίδας, πάσας δὲ τὰςἐν τῷ στρατοπέδῳ συναγαγών, τὰ τείχηκατέσκαπτε καὶ τὰς τριήρεις κατέφλεγεπρὸς τὸν αὐλόν, ἐστεφανωμένων καὶ παι-ζόντων ἅμα τῶν συμμάχων, ὡς ἐκείνηντὴν ἡμέραν ἄρχουσαν τῆς ἐλευθερίας.εὐθὺς δὲ καὶ τὰ περὶ τὴν πολιτείαν ἐκίνη-σε, τριάκοντα μὲν ἐν ἄστει, δέκα δὲ ἐν Πει-ραιεῖ καταστήσας ἄρχοντας, ἐμβαλὼν δὲφρουρὰν εἰς τὴν ἀκρόπολιν, καὶ Καλλίβιονἁρμοστήν, ἄνδρα Σπαρτιάτην, ἐπιστήσας.ἐπεὶ δὲ οὗτος Αὐτόλυκον τὸν ἀθλητήν, ἐφ'ᾧ τὸ συμπόσιον ὁ Ξενοφῶν πεποίηκε, τὴνβακτηρίαν διαράμενος παίσειν ἔμελλεν, ὁδὲ τῶν σκελῶν συναράμενος ἀνέτρεψεναὐτόν, οὐ συνηγανάκτησεν ὁ Λύσανδρος,ἀλλὰ καὶ συνεπετίμησε, φήσας αὐτὸν οὐκ

35

ῦντες ἀλλήλους, ἄνωθεν ἐπικειμένων τῶνπολεμίων καὶ τὰ γυμνὰ παιόντων, ὥστετρισχιλίους πεσεῖν περὶ τὸ Θούριον. τῶνδὲ φευγόντων τοὺς μὲν εἰς τάξιν ἤδη καθε-στὼς ὁ Μουρήνας ἀπετέμνετο καὶ διέφθει-ρεν ὑπαντιάζων, οἱ δὲ ὠσάμενοι πρὸς τὸφίλιον στρατόπεδον καὶ τῇ φάλαγγι φύρ-δην ἐμπεσόντες ἀνέπλησαν δέους καὶ ταρα-χῆς τὸ πλεῖστον μέρος, καὶ διατριβὴν τοῖςστρατηγοῖς ἐνεποίησαν οὐχ ἥκιστα βλάψα-σαν αὐτούς. ὀξέως γὰρ ὁ Σύλλας ταρασσο-μένοις ἐπαγαγὼν καὶ τὸ μέσον διάστηματῷ τάχει συνελὼν ἀφείλετο τὴν τῶν δρεπα-νηφόρων ἐνέργειαν. ἔῤῥωται γὰρ μάλισταμήκει δρόμου σφοδρότητα καὶ ῥύμην τῇδιεξελάσει διδόντος, αἱ δὲ ἐκ βραχέοςἀφέσεις ἄπρακτοι καὶ ἀμβλεῖαι, καθάπερβελῶν τάσιν οὐ λαβόντων. ὃ δὴ καὶ τότετοῖς βαρβάροις ἀπήντα· καὶ τὰ πρῶτα τῶνἁρμάτων ἀργῶς ἐξελαυνόμενα καὶ προσπί-πτοντα νωθρῶς ἐκκρούσαντες οἱ Ῥωμαῖοι

122

σταθμευόντων. ἐτέτακτο γὰρ ἑκάστηςἡμέρας τῷ καταλύτῃ τὸν ξένον διδόναιτέσσαρα τετράδραχμα καὶ παρέχειν δε-ῖπνον αὐτῷ καὶ φίλοις, ὅσους ἂν ἐθέλῃ κα-λεῖν, ταξίαρχον δὲ πεντήκοντα δραχμὰςλαμβάνειν τῆς ἡμέρας, ἐσθῆτα δὲ ἄλληνμὲν οἰκουρῶν, ἄλλην δὲ εἰς ἀγορὰν προερ-χόμενος.[26] ᾿Αναχθεὶς δὲ πάσαις ταῖς ναυσὶν ἐξ᾿Εφέσου τριταῖος ἐν Πειραιεῖ καθωρμίσθη·καὶ μυηθεὶς ἐξεῖλεν ἑαυτῷ τὴν ᾿Απελλι-κῶνος τοῦ Τηΐου βιβλιοθήκην, ἐν ᾗ τὰ πλε-ῖστα τῶν ᾿Αριστοτέλους καὶ Θεοφράστουβιβλίων ἦν, οὔπω τότε σαφῶς γνωριζόμε-να τοῖς πολλοῖς. λέγεται δὲ κομισθείσηςαὐτῆς εἰς Ῥώμην Τυραννίωνα τὸν γραμμα-τικὸν ἐνσκευάσασθαι τὰ πολλά, καὶ παρ’αὐτοῦ τὸν Ῥόδιον ᾿Ανδρόνικον εὐπορήσα-ντα τῶν ἀντιγράφων εἰς μέσον θεῖναι καὶἀναγράψαι τοὺς νῦν φερομένους πίνακας.οἱ δὲ πρεσβύτεροι Περιπατητικοὶ φαίνο-

139

σπειθῶς δὲ καὶ τραχέως φερόντων, ἀπο-στείλας πρὸς τὸν δῆμον ἔφη τὴν πόλινεἰληφέναι παρασπονδοῦσαν: ἑστάναι γὰρτὰ τείχη τῶν ἡμερῶν ἐν αἷς ἔδει κα-θῃρῆσθαι παρῳχημένων. ἑτέραν οὖν ἐξ ἀρ-χῆς προθήσειν γνώμην περὶ αὐτῶν ὡς τὰςὁμολογίας λελυκότων. ἔνιοι δὲ καὶ προτε-θῆναί φασιν ὡς ἀληθῶς ὑπὲρ ἀνδραποδι-σμοῦ γνώμην ἐν τοῖς συμμάχοις, ὅτε καὶτὸν Θηβαῖον Ἐρίανθον εἰσηγήσασθαι τὸμὲν ἄστυ κατασκάψαι, τὴν δὲ χώραν ἀνε-ῖναι μηλόβοτον. εἶτα μέντοι συνουσίας γε-νομένης τῶν ἡγεμόνων παρὰ πότον, καί τι-νος Φωκέως ᾄσαντος ἐκ τῆς ΕὐριπίδουἨλέκτρας τὴν πάροδον ἧς ἡ ἀρχήἈγαμέμνονος ὦ κόρα,ἤλυθον, Ἠλέκτρα, ποτὶ σὰν ἀγρότειραναὐλάν,Ευρ. Ελ. 167 f. (Kirchhoff).πάντας ἐπικλασθῆναι, καὶ φανῆναισχέτλιον ἔργον τὴν οὕτως εὐκλεᾶ καὶ

34

σωμάτων οἷον ἐνδόσει τινὶ τόνου καὶ περι-τρόπου κινήσεως ἐκπαλῶν φερομένων οὐπρὸς τὸν οἰκούμενον τόπον τῆς γῆς, ἀλλὰτῶν πλείστων ἐκτὸς εἰς τὴν μεγάλην ἐκπι-πτόντων θάλατταν: διὸ καὶ λανθάνουσι.τῷ δ' Ἀναξαγόρᾳ μαρτυρεῖ Δαίμαχος ἐντοῖς Περὶ εὐσεβείας, ἱστορῶν ὅτι πρὸ τοῦπεσεῖν τὸν λίθον ἐφ' ἡμέρας ἑβδομήκοντακαὶ πέντε συνεχῶς κατὰ τὸν οὐρανὸν ἑω-ρᾶτο πύρινον σῶμα παμμέγεθες, ὥσπερνέφος φλογοειδές, οὐ σχολάζον, ἀλλὰ πο-λυπλόκους καὶ κεκλασμένας φορὰς φερόμε-νον, ὥστε ὑπὸ σάλου καὶ πλάνης ἀποῤῥη-γνύμενα πυροειδῆ σπάσματα φέρεσθαιπολλαχοῦ καὶ ἀστράπτειν, ὥσπερ οἱ διᾴτ-τοντες ἀστέρες. ἐπεὶ δὲ ἐνταῦθα τῆς γῆςἔβρισε καὶ παυσάμενοι φόβου καὶ θάμβουςοἱ ἐπιχώριοι συνῆλθον, ὤφθη πυρὸς μὲνοὐδὲν ἔργον οὐδ' ἴχνος τοσοῦτο,λίθος δὲκείμενος, ἄλλως μὲν μέγας, οὐθὲν δὲμέρος, ὡς εἰπεῖν, ἐκείνης τῆς πυροειδοῦς

27

πέντε μυριάδας ἡμέρᾳ μιᾷ τῶν ἐν ᾿ΑσίᾳῬωμαίων κατασφαγῆναι παρασκευάσανταδεινὸν ἡγοῦντο μετὰ πλούτου καὶ λαφύρωνὁρᾶν ἐκπλέοντα τῆς ᾿Ασίας, ἣν ἔτη τέσσα-ρα λεηλατῶν καὶ φορολογῶν διετέλεσεν),ἀπελογεῖτο πρὸς αὐτοὺς ὡς οὐκ ἂν ἅμαΦιμβρίᾳ καὶ Μιθριδάτῃ πολεμεῖν, εἰ συ-νέστησαν ἀμφότεροι κατ’ αὐτοῦ, δυνηθείς.[25] ῾Ορμήσας δὲ ἐκεῖθεν ἐπὶ Φιμβρίανπρὸς Θυατείροις στρατοπεδεύοντα καὶπλησίον καταζεύξας, τάφρον τῷ στρατο-πέδῳ περιέβαλεν. οἱ δὲ τοῦ Φιμβρίουστρατιῶται μονοχίτωνες ἐκ τοῦ στρατο-πέδου προϊόντες ἠσπάζοντο τοὺς ἐκείνουκαὶ συνελάμβανον αὐτοῖς τῶν ἔργων προ-θύμως. ὁρῶν δὲ ὁ Φιμβρίας τὴν μεταβολὴνκαὶ τὸν Σύλλαν ὡς ἀδιάλλακτον δεδοικὼςαὐτὸς ἑαυτὸν ἐν τῷ στρατοπέδῳ διέφθειρε.Σύλλας δὲ κοινῇ μὲν ἐζημίωσε τὴν ᾿Ασίανδισμυρίοις ταλάντοις, ἰδίᾳ δὲ τοὺς οἴκουςἐξέτριψεν ὕβρει καὶ πολιορκίᾳ τῶν ἐπι-

138

μετὰ κρότου καὶ γέλωτος ἄλλα ᾔτουν,ὥσπερ εἰώθασιν ἐν ταῖς θεατρικαῖς ἱππο-δρομίαις. τοὐντεῦθεν αἱ πεζαὶ δυνάμεις συ-νεῤῥάγησαν, τῶν μὲν βαρβάρων προβαλλο-μένων τὰς σαρίσας μακρὰς καὶ πειρω-μένων τῷ συνασπισμῷ τὴν φάλαγγα διατη-ρεῖν ἐν τάξει, τῶν δὲ Ῥωμαίων τοὺς μὲνὑσσοὺς αὐτοῦ καταβαλόντων, σπασαμένωνδὲ τὰς μαχαίρας καὶ παρακρουομένων τὰςσαρίσας, ὡς τάχιστα προσμίξειαν αὐτοῖςδι’ ὀργήν. προτεταγμένους γὰρ ἑώρων τῶνπολεμίων μυρίους καὶ πεντακισχιλίους θε-ράποντας, οὓς ἐκ τῶν πόλεων κηρύγμασινἐλευθεροῦντες οἱ βασιλέως στρατηγοὶ κα-τελόχιζον εἰς τοὺς ὁπλίτας. καί τις ἑκατο-ντάρχης λέγεται Ῥωμαῖος εἰπεῖν ὡς ἐνΚρονίοις μόνον εἰδείη τῆς παῤῥησίας δού-λους μετέχοντας. τούτους μὲν οὖν διὰβάθος καὶ πυκνότητα βραδέως ἐξωθου-μένους ὑπὸ τῶν ὁπλιτῶν καὶ παρὰ φύσινμένειν τολμῶντας αἵ τε βελοσφενδόναι καὶ

123

περιοχῆς ἔχων. ὅτι μὲν οὖν εὐγνωμόνων ὁΔαίμαχος ἀκροατῶν δεῖται δῆλός ἐστιν: εἰδὲ ἀληθὴς ὁ λόγος, ἐξελέγχει κατὰ κράτοςτοὺς φάσκοντας ἔκ τινος, ἀκρωρείας ἀπο-κοπεῖσαν πνεύμασι καὶ ζάλαις πέτραν,ὑποληφθεῖσαν δ' ὥσπερ οἱ στρόβιλοι, καὶφερομένην, ᾗ πρῶτον ἐνέδωκε καὶ διελύθητὸ περιδινῆσαν, ἐκριφῆναι καὶ πεσεῖν. εἰμὴ νὴ Δία πῦρ μὲν ἦν ὄντως τὸ φαινόμενονἐπὶ πολλὰς ἡμέρας, σβέσις δὲ καὶ φθορὰμεταβολὴν ἀέρι παρέσχεν εἰς πνεύματαβιαιότερα καὶ κινήσεις, ὑφ' ὧν συνέτυχεκαὶ τὸν λίθον ἐκριφῆναι. ταῦτα μὲν οὖνἑτέρῳ γένει γραφῆς διακριβωτέον.[13] ὁ δὲ Λύσανδρος, ἐπεὶ τῶν τρισχιλίωνἈθηναίων, οὓς ἔλαβεν αἰχμαλώτους, ὑπὸτῶν συνέδρων θάνατος κατέγνωστο, κα-λέσας Φιλοκλέα τὸν στρατηγὸν αὐτῶνἠρώτησεν τίνα τιμᾶται δίκην ἑαυτῷ τοια-ῦτα περὶ Ἑλλήνων συμβεβουλευκὼς λευ-κὼς τοῖς πολίταις. ὁ δὲ οὐδέν τι πρὸς τὴν

28

τε.” ταύτην δὲ προσεδέξαντο τὴν σκυτάληνοἱ Ἀθηναῖοι Θηραμένους τοῦ Ἅγνωνοςσυμβουλεύσαντος: ὅτε καί φασιν ὑπὸ τῶννέων τινὸς δημαγωγῶν Κλεομένους ἐρω-τώμενον εἰ τολμᾷ τἀναντία Θεμιστοκλεῖπράττειν καὶ λέγειν, παραδιδοὺς τὰ τείχητοῖς Λακεδαιμονίοις, ἃ Λακεδαιμονίωνἀκόντων ἐκεῖνος ἀνέστησεν, εἰπεῖν: “ἀλλ'οὐδέν, ὦ μειράκιον, ὑπεναντίον ἐγὼ πράτ-τω Θεμιστοκλεῖ: τὰ γὰρ αὐτὰ τείχη κἀκε-ῖνος ἐπὶ σωτηρίᾳ τῶν πολιτῶν ἀνέστησεκαὶ ἡμεῖς ἐπὶ σωτηρίᾳ καταβαλοῦμεν. εἰ δὲτὰ τείχη τὰς πόλεις εὐδαίμονας ἐποίει, πα-σῶν ἔδει πράττειν κάκιστα τὴν Σπάρτηνἀτείχιστον οὖσαν.”[15] ὁ δ' οὖν Λύσανδρος, ὡς παρέλαβε τάςτε ναῦς ἁπάσας πλὴν δώδεκα καὶ τὰ τείχητῶν Ἀθηναίων, ἕκτῃ ἐπὶ δεκάτῃ Μουνυχι-ῶνος μηνός, ἐν ᾗ καὶ τὴν ἐν Σαλαμῖνι ναυ-μαχίαν ἐνίκων τὸν βάρβαρον, ἐβούλευσενεὐθὺς καὶ τὴν πολιτείαν μεταστῆσαι. δυ-

33

οἱ γρόσφοι, χρωμένων ἀφειδῶς τῶν κα-τόπιν Ῥωμαίων, ἀπέστρεφον καὶ συνε-τάραττον.[19] ᾿Αρχελάου δὲ τὸ δεξιὸν κέρας εἰς κύ-κλωσιν ἀνάγοντος, ῾Ορτήσιος ἐφῆκε τὰςσπείρας δρόμῳ προσφερομένας ὡς ἐμβα-λῶν πλαγίοις. ἐπιστρέψαντος δὲ ταχέωςἐκείνου τοὺς περὶ αὑτὸν ἱππεῖς δισχιλίους,ἐκθλιβόμενος ὑπὸ πλήθους προσεστέλλετοτοῖς ὀρεινοῖς, κατὰ μικρὸν ἀποῤῥηγνύμενοςτῆς φάλαγγος καὶ περιλαμβανόμενος ὑπὸτῶν πολεμίων. πυθόμενος δὲ ὁ Σύλλας ἀπὸτοῦ δεξιοῦ μήπω συμπεπτωκότος εἰςμάχην ἐδίωκε βοηθῶν. ᾿Αρχέλαος δὲ τῷ κο-νιορτῷ τῆς ἐλάσεως ὅπερ ἦν τεκμηράμε-νος, ῾Ορτήσιον μὲν εἴα χαίρειν, αὐτὸς δὲἐπιστρέψας ὥρμησεν ὅθεν ὁ Σύλλας πρὸςτὸ δεξιόν, ὡς ἔρημον ἄρχοντος αἱρήσων.ἅμα δὲ καὶ Μουρήνᾳ Ταξίλης ἐπῆγε τοὺςχαλκάσπιδας, ὥστε τῆς κραυγῆς διχόθενφερομένης καὶ τῶν ὀρῶν ἀνταποδιδόντων

124

τοῖς δὲ νικῶσιν ἐξαρκεῖ τὸ σιωπᾶν.” ἐπεὶδὲ ἀρξάμενος τῆς ἀπολογίας ὁ Μιθριδάτηςἐπειρᾶτο τοῦ πολέμου τὰ μὲν εἰς δαίμοναςτρέπειν, τὰ δὲ αὐτοὺς αἰτιᾶσθαι τοὺς Ῥω-μαίους, ὑπολαβὼν ὁ Σύλλας ἔφη πάλαι μὲνἑτέρων ἀκούειν, νῦν δ’ αὐτὸς ἐγνωκέναιτὸν Μιθριδάτην δεινότατον ὄντα ῥητορεύ-ειν, ὃς ἐπὶ πράξεσιν οὕτω πονηραῖς καὶ πα-ρανόμοις λόγων ἐχόντων εὐπρέπειαν οὐκἠπόρηκεν. ἐξελέγξας δὲ τὰ πεπραγμένα πι-κρῶς ὑπ’ αὐτοῦ καὶ κατηγορήσας, πάλινἠρώτησεν εἰ ποιεῖ τὰ συγκείμενα δι’ ᾿Αρχε-λάου. φήσαντος δὲ ποιεῖν, οὕτως ἠσπάσατοκαὶ περιλαβὼν ἐφίλησεν αὐτόν, ᾿Αριοβαρ-ζάνην δὲ αὖθις καὶ Νικομήδην τοὺς βασι-λεῖς προσαγαγὼν διήλλαξεν. ὁ μὲν οὖν Μι-θριδάτης ἑβδομήκοντα ναῦς παραδοὺς καὶτοξότας πεντακοσίους εἰς Πόντονἀπέπλευσεν. ῾Ο δὲ Σύλλας, αἰσθόμενοςἀχθομένους τοὺς στρατιώτας τῇ διαλύσει(τὸν γὰρ ἔχθιστον τῶν βασιλέων καὶ δεκα-

137

ναίους ὑπ' αὐτοῦ συνοικιζομένους, ἐξελαυ-νομένων Ἀθηναίων καὶ τὰς πόλεις ἀποδι-δόντων.ἤδη δὲ καὶ τοὺς ἐν ἄστει κακῶς ἔχειν ὑπὸλιμοῦ πυνθανόμενος κατέπλευσεν εἰς τὸνΠειραιᾶ καὶ παρεστήσατο τὴν πόλιν, ἀνα-γκασθεῖσαν ἐφ' οἷς ἐκεῖνος ἐκέλευε ποιήσα-σθαι τὰς διαλύσεις. καίτοι Λακεδαιμονίωνἐστὶν ἀκοῦσαι λεγόντων ὡς Λύσανδρος μὲνἔγραψε τοῖς ἐφόροις τάδε: “ἁλώκαντι ταὶἈθᾶναι,” Λυσάνδρῳ δ' ἀντέγραψαν οἱ ἔφο-ροι: “ἀρκεῖ τό γε ἑαλώκειν.” ἀλλ' εὐπρε-πείας χάριν οὗτος ὁ λόγος πέπλασται. τὸ δ'ἀληθινὸν δόγμα τῶν ἐφόρων οὕτως εἶχε:“τάδε τὰ τέλη τῶν Λακεδαιμονίων ἔγνω:καββαλόντες τὸν Πειραιᾶ καὶ τὰ μακρὰσκέλη, καὶ ἐκβάντες ἐκ πασῶν τῶν πόλεωντὰν αὑτῶν γᾶν ἔχοντες, ταῦτά κα δρῶντεςτὰν εἰράναν ἔχοιτε, αἰ χρήδοιτε, καὶ τοὺςφυγάδας ἀνέντες. περὶ τᾶν ναῶν τῶ πλήθε-ος, ὁκοῖόν τί κα τηνεὶ δοκέῃ, ταῦτα ποιέε-

32

συμφορὰν ἐνδοὺς ἐκέλευσε μὴ κατηγορεῖνὧν οὐδείς ἐστι δικαστής, ἀλλὰ νικῶνταπράττειν ἅπερ ἂν νικηθεὶς ἔπασχεν: εἶταλουσάμενος καὶ λαβὼν χλανίδα λαμπρὰνπρῶτος ἐπὶ τὴν σφαγὴν ἡγεῖτο τοῖς πολί-ταις, ὡς ἱστορεῖ Θεόφραστος. ἐκ δὲ τούτουπλέων ὁ Λύσανδρος ἐπὶ τὰς πόλεις Ἀθη-ναίων μὲν οἷς ἐπιτύχοι ἐκέλευε πάντας εἰςἈθήνας ἀπιέναι: φείσεσθαι γὰρ οὐδενός,ἀλλ' ἀποσφάξειν ὃν ἂν ἔξω λάβῃ τῆς πόλε-ως. ταῦτα δ' ἔπραττε καὶ συνήλαυνεν ἅπα-ντας εἰς τὸ ἄστυ βουλόμενος ἐν τῇ πόλειταχὺ λιμὸν ἰσχυρὸν γενέσθαι καὶ σπάνιν,ὅπως μὴ πράγματα παράσχοιεν αὐτῷ τὴνπολιορκίαν εὐπόρως ὑπομένοντες. καταλύ-ων δὲ τοὺς δήμους καὶ τὰς ἄλλας πολιτεί-ας, ἕνα μὲν ἁρμοστὴν ἑκάστῃ Λακεδαι-μόνιον κατέλιπε, δέκα δὲ ἄρχοντας ἐκ τῶνὑπ' αὐτοῦ συγκεκροτημένων κατὰ πόλινἑταιρειῶν. καὶ ταῦτα πράττων ὁμοίως ἔντε ταῖς πολεμίαις καὶ ταῖς συμμάχοις γε-

29

χέλαον ἐδέξατο περὶ Φιλίππους ἀγγέλλο-ντα καλῶς ἔχειν πάντα· δεῖσθαι δὲ πάντωςαὐτῷ τὸν Μιθριδάτην εἰς λόγους ἐλθεῖν.αἴτιος δ’ ἦν μάλιστα Φιμβρίας, ὃς τὸν ἀπὸτῆς ἑτέρας στάσεως ἄρχοντα Φλάκκονἀνελὼν καὶ τῶν Μιθριδατικῶν στρατηγῶνκρατήσας ἐπ’ αὐτὸν ἐκεῖνον ἐβάδιζε. ταῦταγὰρ δείσας ὁ Μιθριδάτης μᾶλλον εἵλετο τῷΣύλλᾳ φίλος γενέσθαι.[24] Συνῆλθον οὖν τῆς Τρῳάδος ἐν Δαρ-δάνῳ, Μιθριδάτης μὲν ἔχων ναῦς αὐτόθιδιακοσίας ἐνήρεις καὶ τῆς πεζῆς δυνάμεωςὁπλίτας μὲν δισμυρίους, ἱππεῖς δὲ ἑξακι-σχιλίους καὶ συχνὰ τῶν δρεπανηφόρων,Σύλλας δὲ τέσσαρας σπείρας καὶ διακοσί-ους ἱππεῖς. ἀπαντήσαντος δὲ τοῦ Μιθρι-δάτου καὶ τὴν δεξιὰν προτείναντος, ἠρώτη-σεν αὐτὸν εἰ καταλύσεται τὸν πόλεμον ἐφ’οἷς ὡμολόγησεν ᾿Αρχέλαος· σιωπῶντος δὲτοῦ βασιλέως, ὁ Σύλλας “᾿Αλλὰ μήν,” ἔφη,“τῶν δεομένων ἐστὶ τὸ προτέρους λέγειν,

136

τὴν περιήχησιν, ἐπιστήσαντα τὸν Σύλλανδιαπορεῖν ὁποτέρωσε χρὴ προσγενέσθαι.δόξαν δὲ τὴν ἑαυτοῦ τάξιν ἀναλαμβάνειν,Μουρήνᾳ μὲν ἀρωγὸν ἔπεμψεν ῾Ορτήσιονἔχοντα τέσσαρας σπείρας, αὐτὸς δὲ τὴνπέμπτην ἕπεσθαι κελεύσας ἐπὶ τὸ δεξιὸνἠπείγετο καὶ καθ’ ἑαυτὸ μὲν ἀξιομάχωςἤδη τῷ ᾿Αρχελάῳ συνεστηκός, ἐκείνου δὲἐπιφανέντος παντάπασιν ἐξεβιάσαντο, καὶκρατήσαντες ἐδίωκον πρός τε τὸν ποταμὸνκαὶ τὸ ᾿Ακόντιον ὄρος προτροπάδην φεύγο-ντας. οὐ μὴν ὅ γε Σύλλας ἠμέλησε Μουρή-να κινδυνεύοντος, ἀλλὰ ὥρμησε τοῖς ἐκεῖβοηθεῖν· ἰδὼν δὲ νικῶντας, τότε τῆς διώξε-ως μετεῖχε. πολλοὶ μὲν οὖν ἐν τῷ πεδίῳτῶν βαρβάρων ἀνῃροῦντο, πλεῖστοι δὲ τῷχάρακι προσφερόμενοι κατεκόπησαν, ὥστεμυρίους διαπεσεῖν εἰς Χαλκίδα μόνους ἀπὸτοσούτων μυριάδων. ὁ δὲ Σύλλας λέγειτέσσαρας καὶ δέκα ἐπιζητῆσαι τῶν αὐτοῦστρατιωτῶν, εἶτα καὶ τούτων δύο πρὸς τὴν

125

γενημέναις πόλεσι, παρέπλει σχολαίως,τρόπον τινὰ κατασκευαζόμενος ἑαυτῷ τὴντῆς Ἑλλάδος ἡγεμονίαν. οὔτε γὰρ ἀριστίν-δην οὔτε πλουτίνδην ἀπεδείκνυε τοὺς ἄρχο-ντας, ἀλλ' ἑταιρείαις καὶ ξενίαις χαριζόμε-νος τὰ πράγματα καὶ κυρίους ποιῶν τιμῆςτε καὶ κολάσεως, πολλαῖς δὲ παραγινόμε-νος αὐτὸς σφαγαῖς καὶ συνεκβάλλων τοὺςτῶν φίλων ἐχθρούς, οὐκ ἐπιεικὲς ἐδίδουτοῖς Ἕλλησι δεῖγμα τῆς Λακεδαιμονίωνἀρχῆς, ἀλλὰ καὶ ὁ κωμικὸς Θεόπομποςἔοικε ληρεῖν ἀπεικάζων τοὺς Λακεδαιμονί-ους ταῖς καπηλίσιν, ὅτι τοὺς Ἕλληνας ἥδι-στον ποτὸν τῆς ἐλευθερίας γεύσαντες ὄξοςἐνέχεαν: εὐθὺς γὰρ ἦν τὸ γεῦμα δυσχερὲςκαὶ πικρόν, οὔτε τοὺς δήμους κυρίους τῶνπραγμάτων ἐῶντος εἶναι τοῦ Λυσάνδρου,καὶ τῶν ὀλίγων τοῖς θρασυτάτοις καὶ φιλο-νεικοτάτοις τὰς πόλεις ἐγχειρίζοντος.[14] διατρίψας δὲ περὶ ταῦτα χρόνον οὐ πο-λύν, καὶ προπέμψας εἰς Λακεδαίμονα τοὺς

30

ἀπαγγελοῦντας ὅτι προσπλεῖ μετὰ νεῶνδιακοσίων, συνέμιξε περὶ Ἀττικὴν Ἄγιδικαὶ Παυσανίᾳ τοῖς βασιλεῦσιν ὡς ταχὺ συ-ναιρήσων τὴν πόλιν. ἐπεὶ δὲ ἀντεῖχον οἱἈθηναῖοι, λαβὼν τὰς ναῦς πάλιν εἰς Ἀσίανδιεπέρασε: καὶ τῶν μὲν ἄλλων πόλεωνὁμαλῶς ἁπασῶν κατέλυε τὰς πολιτείας καὶκαθίστη δεκαδαρχίας, πολλῶν μὲν ἐνἑκάστῃ σφαττομένων, πολλῶν δὲ φευ-γόντων, Σαμίους δὲ πάντας ἐκβαλὼν πα-ρέδωκε τοῖς φυγάσι τὰς πόλεις. Σηστὸν δ'Ἀθηναίων ἐχόντων ἀφελόμενος οὐκ εἴασενοἰκεῖν Σηστίους, ἀλλὰ τοῖς γενομένοις ὑπ'αὐτῷ κυβερνήταις καὶ κελευσταῖς ἔδωκετὴν πόλιν καὶ τὴν χώραν νέμεσθαι. πρὸς ὃκαὶ πρῶτον ἀντέκρουσαν οἱ Λακεδαιμόνιοικαὶ τοὺς Σηστίους αὖθις ἐπὶ τὴν χώραν κα-τήγαγον. ἀλλ' ἐκεῖνά γε τοῦ Λυσάνδρουπάντες ἡδέως ἑώρων οἱ Ἕλληνες, Αἰγινή-τας τε διὰ πολλοῦ χρόνου τὴν αὑτῶν πόλινἀπολαμβάνοντας καὶ Μηλίους καὶ Σκιω-

31

ἑσπέραν παραγενέσθαι. διὸ καὶ τοῖς τρο-παίοις ἐπέγραψεν ῎Αρη καὶ Νίκην καὶ᾿Αφροδίτην, ὡς οὐχ ἧττον εὐτυχίᾳ κατορ-θώσας ἢ δεινότητι καὶ δυνάμει τὸν πόλε-μον. ἀλλὰ τοῦτο μὲν τὸ τρόπαιον ἕστηκετῆς πεδιάδος μάχης ᾗ πρῶτον ἐνέκλιναν οἱπερὶ ᾿Αρχέλαον παρὰ τὸ Μόλου ῥεῖθρον,ἕτερον δέ ἐστι τοῦ Θουρίου κατὰ κορυφὴνβεβηκὸς ἐπὶ τῇ κυκλώσει τῶν βαρβάρων,γράμμασιν ῾Ελληνικοῖς ἐπισημαῖνον ῾Ομο-λόϊχον καὶ ᾿Αναξίδαμον ἀριστεῖς. ταύτηςτὰ ἐπινίκια τῆς μάχης ἦγεν ἐν Θήβαις,περὶ τὴν Οἰδιπόδειον κρήνην κατα-σκευάσας θυμέλην. οἱ δὲ κρίνοντες ἦσανΕλληνες ἐκ τῶν ἄλλων ἀνακεκλημένοιπόλεων, ἐπεὶ πρός γε Θηβαίους ἀδιαλ-λάκτως εἶχε, καὶ τῆς χώρας αὐτῶν ἀποτε-μόμενος τὴν ἡμίσειαν τῷ Πυθίῳ καὶ τῷΟλυμπίῳ καθιέρωσεν, ἐκ τῶν προσόδωνκελεύσας ἀποδίδοσθαι τὰ χρήματα τοῖς θε-οῖς ἅπερ αὐτὸς εἰλήφει.

126

σθαι, Παφλαγονίαν δὲ ἀξιούντων μὴ ἀφαι-ρεθῆναι, τὰς δὲ ναῦς οὐδὲ ὅλως ὁμολογη-θῆναι, χαλεπήνας ὁ Σύλλας, “Τί φατε;”εἶπε, “Μιθριδάτης Παφλαγονίας ἀντιποιε-ῖται καὶ περὶ τῶν νεῶν ἔξαρνός ἐστιν, ὃνἐγὼ προσκυνήσειν ἐνόμιζον, εἰ τὴν δεξιὰναὐτῷ καταλείποιμι χεῖρα, δι’ ἧς τοσούτουςῬωμαίων ἀνεῖλεν; ἑτέρας μέντοι τάχα φω-νὰς ἀφήσει διαβάντος εἰς ᾿Ασίαν ἐμοῦ· νῦνδὲ ἐν Περγάμῳ καθήμενος ὃν οὐχ ἑώρακεδιαστρατηγεῖ πόλεμον.” οἱ μὲν οὖνπρέσβεις φοβηθέντες ἡσύχαζον, ὁ δὲ ᾿Αρ-χέλαος ἐδεῖτο τοῦ Σύλλα καὶ κατεπράϋνετὴν ὀργήν, ἁπτόμενος τῆς δεξιᾶς αὐτοῦ καὶδακρύων. τέλος δ’ ἔπεισεν ἀποσταλῆναιαὐτὸς πρὸς τὸν Μιθριδάτην· διαπράξεσθαιγὰρ ἐφ’ οἷς βούλεται τὴν εἰρήνην, εἰ δὲ μὴπείθοι, κτενεῖν αὐτὸς αὐτόν. ἐπὶ τούτοιςἐκπέμψας ἐκεῖνον αὐτὸς εἰς τὴν Μαιδικὴνἐνέβαλε, καὶ τὰ πολλὰ διαπορθήσας πάλινἀνέστρεψεν εἰς Μακεδονίαν, καὶ τὸν ᾿Αρ-

135

κατακολουθήσαντες.[26] ἦν γύναιον ἐν Πόντῳ κύειν ἐξ Ἀπόλ-λωνος φάμενον, ᾧ πολλοὶ μέν, ὡς εἰκὸς ἦν,ἠπίστουν, πολλοὶ δὲ καὶ προσεῖχον, ὥστεκαὶ τεκούσης παιδάριον ἄῤῥεν ὑπὸ πολλῶνκαὶ γνωρίμων σπουδάζεσθαι τὴν ἐκτροφὴναὐτοῦ καὶ τὴν ἐπιμέλειαν. ὄνομα δὲ τῷπαιδὶ Σειληνὸς ἐκ δή τινος αἰτίας ἐτέθη.ταύτην λαβὼν ὁ Λύσανδρος ἀρχήν, τὰ λοι-πὰ παρ' ἑαυτοῦ προσετεκταίνετο καὶ συνύ-φαινεν, οὐκ ὀλίγοις χρώμενος οὐδὲ φαύλοιςτοῦ μύθου συναγωνισταῖς, οἳ τήν τε φήμηντῆς γενέσεως τοῦ παιδὸς εἰς πίστιν ἀνυ-πόπτως προῆγον, ἄλλον τε λόγον ἐκ Δελ-φῶν ἀντικομίσαντες εἰς τὴν Σπάρτην κα-τέβαλον καὶ διέσπειραν, ὡς ἐν γράμμασινἀποῤῥήτοις ὑπὸ τῶν ἱερέων φυλάττοιντοπαμπάλαιοι δή τινες χρησμοί, καὶ λαβεῖνοὐκ ἔξεστι τούτους οὐδ' ἐντυχεῖν θεμιτόν,εἰ μή τις ἄρα γεγονὼς ἐξ Ἀπόλλωνος ἀφί-κοιτο τῷ πολλῷ χρόνῳ καὶ σύνθημα τοῖς

60

φρονήματι καὶ ὄγκῳ μείζονι κεχρῆσθαιτῆς δυνάμεως. πρώτῳ μὲν γάρ, ὡς ἱστορεῖΔοῦρις, Ἑλλήνων ἐκείνῳ βωμοὺς αἱ πόλειςἀνέστησαν ὡς θεῷ καὶ θυσίας ἔθυσαν, εἰςπρῶτον δὲ παιᾶνες ᾔσθησαν, ὧν ἑνὸς ἀρ-χὴν ἀπομνημονεύουσι τοιάνδε:τὸν Ἑλλάδος ἀγαθέαςστραταγὸν ἀπ' εὐρυχόρουΣπάρτας ὑμνήσομεν, ὦ, ἰὴ Παιάν.σάμιοι δὲ τὰ παρ' αὐτοῖς Ἡραῖα Λυσάν-δρεια καλεῖν ἐψηφίσαντο. τῶν δὲ ποιητῶνΧοιρίλον μὲν ἀεὶ περὶ αὑτὸν εἶχεν ὡς κο-σμήσοντα τὰς πράξεις διὰ ποιητικῆς,Ἀντιλόχῳ δὲ ποιήσαντι μετρίους τινὰς εἰςαὐτὸν στίχους ἡσθεὶς ἔδωκε πλήσας ἀργυ-ρίου τὸν πῖλον. Ἀντιμάχου δὲ τοῦ Κολοφω-νίου καὶ Νικηράτου τινὸς Ἡρακλεώτουποιήμασι Λυσάνδρεια διαγωνισαμένων ἐπ'αὐτοῦ τὸν Νικήρατον ἐστεφάνωσεν, ὁ δὲἈντίμαχος ἀχθεσθεὶς ἠφάνισε τὸ ποίημα.Πλάτων δὲ νέος ὢν τότε, καὶ θαυμάζων

41

σθαι.[23] Τούτων ὁμολογηθέντων ἀναστρέψαςἐβάδιζε διὰ Θετταλίας καὶ Μακεδονίαςἐπὶ τὸν ῾Ελλήσποντον, ἔχων μεθ’ αὑτοῦ τὸνΑρχέλαον ἐν τιμῇ. καὶ νοσήσαντος ἐπισφα-λῶς περὶ Λάρισσαν ἐπιστήσας τὴν πορεί-αν, ὡς ἑνὸς τῶν ὑπ’ αὐτὸν ἡγεμόνων καὶστρατηγῶν ἐπεμελήθη. ταῦτά τε δὴδιέβαλλε τὸ περὶ Χαιρώνειαν ἔργον ὡςοὐχὶ καθαρῶς ἀγωνισθέν, καὶ ὅτι τοὺς ἄλ-λους Μιθρι-δάτῃ φίλους, οὓς εἶχεν αἰχμα-λώτους, ἀποδοὺς ὁ Σύλλας ᾿Αριστίωναμόνον τὸν τύραννον ἀνεῖλε διὰ φαρμάκων᾿Αρχελάῳ διάφορον ὄντα· μάλιστα δ’ ἡ δο-θεῖσα γῆ τῷ Καππαδόκῃ μυρίων πλέθρωνἐν Εὐβοίᾳ, καὶ τὸ Ῥωμαίων φίλον αὐτὸνκαὶ σύμμαχον ὑπὸ Σύλλα ἀναγραφῆναι.περὶ μὲν οὖν τούτων αὐτὸς ὁ Σύλλας ἐντοῖς ὑπομνήμασιν ἀπολογεῖται. Τότε δὲπρεσβευτῶν παρὰ τοῦ Μιθριδάτου παραγε-νομένων καὶ τὰ μὲν ἄλλα φασκόντων δέχε-

134

[20] Μετὰ ταῦτα πυνθανόμενος Φλάκκονἀπὸ τῆς ἐναντίας στάσεως ὕπατον ᾑρη-μένον διαπερᾶν τὸν Ιόνιον μετὰ δυνάμεως,λόγῳ μὲν ἐπὶ Μιθριδάτην, ἔργῳ δὲ ἐπ’ ἐκε-ῖνον αὐτόν, ὥρμησεν ἐπὶ Θετταλίας ὡςἀπαντήσων. γενομένῳ δὲ αὐτῷ περὶ πόλινΜελίτειαν ἀφικνοῦντο πολλαχόθεν ἀγγελί-αι πορθεῖσθαι τὰ κατόπιν αὖθις οὐκ ἐλάτ-τονι στρατιᾷ βασιλικῇ τῆς πρότερον. Δορύ-λαος γὰρ εἰς Χαλκίδα καταχθεὶς παρα-σκευῇ νεῶν πολλῇ, ἐν αἷς ἦγεν ὀκτὼ μυ-ριάδας ἠσκημένας καὶ συντεταγμένας ἄρι-στα δὴ τῆς Μιθριδατικῆς στρατιᾶς, εὐθὺςεἰς Βοιωτίαν ἐνέβαλε καὶ κατεῖχε τὴνχώραν, προθυμούμενος εἰς μάχην ἐπι-σπάσασθαι τὸν Σύλλαν, οὐ προσέχων ᾿Αρ-χελάῳ διακωλύοντι, καὶ λόγον περὶ τῆςπροτέρας μάχης διαδιδοὺς ὡς οὐκ ἄνευπροδοσίας μυριάδες τοσαῦται διαφθαρεῖεν.οὐ μὴν ἀλλὰ ὁ Σύλλας ταχέως ὑποστρέψαςἀπέδειξε τῷ Δορυλάῳ τὸν ᾿Αρχέλαον ἄνδρα

127

τὸν Ἀντίμαχον ἐπὶ τῇ ποιητικῇ, βαρέωςφέροντα τὴν ἧτταν ἀνελάμβανε καὶ παρε-μυθεῖτο, τοῖς ἀγνοοῦσι κακὸν εἶναι φάμε-νος τὴν ἄγνοιαν, ὥσπερ τὴν τυφλότητατοῖς μὴ βλέπουσιν. ἐπεὶ μέντοι ὁ κιθα-ρῳδὸς Ἀριστόνους ἑξάκις Πύθια νενικη-κὼς ἐπηγγέλλετο τῷ Λυσάνδρῳ φιλοφρο-νούμενος, ἂν νικήσῃ πάλιν, Λυσάνδρου κη-ρύξειν ἑαυτόν, “ἦ δοῦλον;” εἶπεν.[19] ἀλλ' ἡ μὲν φιλοτιμία τοῦ Λυσάνδρουτοῖς πρώτοις καὶ ἰσοτίμοις ἦν ἐπαχθὴςμόνον. ὑπεροψίας δὲ πολλῆς ἅμα τῇ φιλοτι-μίᾳ διὰ τοὺς θεραπεύοντας ἐγγενομένης τῷἤθει καὶ βαρύτητος, οὔτε τιμῆς οὔτε τιμω-ρίας μέτρον ἦν παρ' αὐτῷ δημοτικόν, ἀλλὰφιλίας μὲν ἆθλα καὶ ξενίας ἀνυπεύθυνοι δυ-ναστεῖαι πόλεων καὶ τυραννίδες ἀνεξέτα-στοι, θυμοῦ δὲ μία πλήρωσις ἀπολέσθαιτὸν ἀπεχθόμενον: οὐδὲ γὰρ φυγεῖν ἐξῆν.ἀλλὰ καὶ Μιλησίων ὕστερον τοὺς τοῦ δή-μου προϊσταμένους δεδιὼς μὴ φύγωσι, καὶ

42

λόγον τοὺς πολίτας. ἔφορος μὲν οὖν φησιναὐτόν, ὡς τήν τε Πυθίαν ἐπιχειρήσας δια-φθεῖραι καὶ τὰς Δωδωνίδας αὖθις ἀναπεί-θων διὰ Φερεκλέους ἀπέτυχεν, εἰς Ἄμμω-νος ἀναβῆναι καὶ διαλέγεσθαι τοῖς προφή-ταις πολὺ χρυσίον διδόντα, τοὺς δὲ δυσχε-ραίνοντας εἰς Σπάρτην τινὰς ἀποστεῖλαιτοῦ Λυσάνδρου κατηγορήσοντας, ἐπεὶ δὲἀπελύθη, τοὺς Λίβυας ἀπιόντας εἰπεῖν:“ἀλλ' ἡμεῖς γε βέλτιον, ὦ Σπαρτιᾶται, κρι-νοῦμεν, ὅταν ἥκητε πρὸς ἡμᾶς εἰς Λιβύηνοἰκήσοντες,” ὡς δὴ χρησμοῦ τινος ὄντοςπαλαιοῦ Λακεδαιμονίους ἐν Λιβύῃ κατοι-κῆσαι. τὴν δὲ ὅλην ἐπιβουλὴν καὶ σκευωρί-αν τοῦ πλάσματος οὐ φαύλην οὖσαν οὐδὲἀφ' ὧν ἔτυχεν ἀρξαμένην, ἀλλὰ πολλὰς καὶμεγάλας ὑποθέσεις, ὥσπερ ἐν διαγράμματιμαθηματικῷ, προσλαβοῦσαν καὶ διὰ λημ-μάτων χαλεπῶν καὶ δυσπορίστων ἐπὶ τὸσυμπέρασμα προϊοῦσαν, ἡμεῖς ἀναγράψο-μεν ἀνδρὸς ἱστορικοῦ καὶ φιλοσόφου λόγῳ

59

φρόνιμον καὶ τῆς Ῥωμαίων ἐμπειρότατονἀρετῆς, ὥστε μικρὰ αὐτὸν τῷ Σύλλᾳ περὶτὸ Τιλφώσσιον ἐμπεσόντα πρῶτον εἶναιτῶν οὐκ ἀξιούντων κρίνεσθαι διὰ μάχης,ἀλλὰ δαπάναις καὶ χρόνῳ τρίβειν τὸν πόλε-μον. ὅμως δὲ θάρσος τι τῷ ᾿Αρχελάῳ παρε-ῖχεν ὁ πρὸς ᾿Ορχομενῷ τόπος, ἐν ᾧ κατε-στρατοπέδευσαν, εὐφυέστατος ὢν ἱππο-κρατοῦσιν ἐναγωνίσασθαι. τῶν γὰρ Βοιω-τίων πεδίων ὅ τί πέρ ἐστι κάλλιστον καὶμέγιστον, τοῦτο τῆς ᾿Ορχομενίων ἐξηρτη-μένον πόλεως ὁμαλὸν ἀναπέπταται καὶἄδενδρον ἄχρι τῶν ἑλῶν ἐν οἷς ὁ Μέλας κα-ταναλίσκεται ποταμός, ἀνατέλλων μὲν ὑπὸτὴν πόλιν τῶν ᾿Ορχομενίων πολὺς καὶπλώϊμος ἐν πηγαῖς μόνος τῶν ῾Ελληνικῶνποταμῶν, αὐξόμενος δὲ ὑπὸ τροπὰς θερι-νάς, ὥσπερ ὁ Νεῖλος, καὶ φέρων ὅμοια τοῖςἐκεῖ τὰ φυόμενα, πλὴν ἄκαρπα καὶ ἀναυξῆ.πόῤῥω δὲ οὐ πρόεισιν, ἀλλὰ τὸ μὲν πλε-ῖστον εὐθὺς εἰς λίμνας τυφλὰς καὶ ἑλώδεις

128

δοῦλος, εἰ δὲ βούλει, φίλος, οὐχ ὑπομένειςἐπὶ τηλικούτοις ἀγαθοῖς τὸ αἰσχρόν, ἐμοὶδὲ ἡγεμόνι Ῥωμαίων ὄντι καὶ Σύλλᾳ τολ-μᾷς διαλέγεσθαι περὶ προδοσίας, ὥσπεροὐκ ἐκεῖνος ὢν ᾿Αρχέλαος, ὁ φυγὼν μὲν ἐκΧαιρωνείας ὀλιγοστὸς ἀπὸ μυριάδων δυο-καίδεκα, κρυφθεὶς δὲ δύο ἡμέρας ἐν τοῖςΟρχομενίων ἕλεσιν, ἄβατον δὲ τὴν Βοιωτί-αν ὑπὸ νεκρῶν πλήθους ἀπολελοιπώς;” ἐκτούτου μεταβαλὼν ὁ ᾿Αρχέλαος καὶ προ-σκυνήσας ἐδεῖτο παύσασθαι τοῦ πολέμουκαὶ διαλλαγῆναι πρὸς τὸν Μιθριδάτην. δε-ξαμένου δὲ τοῦ Σύλλα τὴν πρόκλησινἐγένοντο συνθῆκαι, Μιθριδάτην μὲν ᾿Ασίανἀφεῖναι καὶ Παφλαγονίαν, ἐκστῆναι δὲ Βι-θυνίας Νικομήδει καὶ Καππαδοκίας ᾿Αριο-βαρζάνῃ, καταβαλεῖν δὲ Ῥωμαίοις δισχί-λια τάλαντα καὶ δοῦναι ναῦς ἑβδομήκονταχαλκήρεις μετὰ τῆς οἰκείας παρασκευῆς,Σύλλαν δὲ ἐκείνῳ τήν τε ἄλλην ἀρχὴν βε-βαιοῦν καὶ σύμμαχον Ῥωμαίων ψηφίζε-

133

στήσας εἰς κοινὸν ἀποδοῦναι πᾶσιν Ἡρα-κλείδαις, ὡς δὲ ἔνιοί φασιν, οὐχ Ἡρακλεί-δαις, ἀλλὰ Σπαρτιάταις, ἵνα μὴ ᾖ τῶν ἀφ'Ἡρακλέους, ἀλλὰ τῶν οἷος Ἡρακλῆς τὸγέρας, ἀρετῇ κρινομένων, ἣ κἀκεῖνον εἰςθεῶν τιμὰς ἀνήγαγεν. ἤλπιζε δὲ τῆς βασι-λείας οὕτω δικαζομένης οὐδένα πρὸ αὑτοῦΣπαρτιάτην ἂν αἱρεθήσεσθαι.[25] πρῶτον μὲν οὖν ἐπεχείρησε καὶ παρε-σκευάσατο πείθειν δι' ἑαυτοῦ τοὺς πολίτας,καὶ λόγον ἐξεμελέτα πρὸς τὴν ὑπόθεσιν γε-γραμμένον ὑπὸ Κλέωνος τοῦ Ἁλικαρνασ-σέως. ἔπειτα τὴν ἀτοπίαν καὶ τὸ μέγεθοςτοῦ καινοτομουμένου πράγματος ὁρῶν ἰτα-μωτέρας δεόμενον βοηθείας, ὥσπερ ἐν τρα-γῳδία μηχανὴν αἴρων ἐπὶ τοὺς πολίτας,λόγια πυθόχρηστα καὶ χρησμοὺς συνετίθεικαὶ κατεσκεύαζεν, ὡς οὐδὲν ὠφελησόμενοςὑπὸ τῆς Κλέωνος δεινότητος, εἰ μὴ φόβῳθεοῦ τινι καὶ δεισιδαιμονίᾳ προεκπλήξαςκαὶ χειρωσάμενος ὑπαγάγοι πρὸς τὸν

58

προαγαγεῖν τοὺς κεκρυμμένους βουλόμε-νος, ὤμοσε μὴ ἀδικήσειν: πιστεύσαντας δὲκαὶ προελθόντας ἀποσφάξαι τοῖς ὀλιγαρχι-κοῖς παρέδωκεν, οὐκ ἐλάττονας ὀκτακοσί-ων συναμφοτέρους ὄντας. ἦν δὲ καὶ τῶνἄλλων ἐν ταῖς πόλεσι δημοτικῶν φόνος οὐκἀριθμητός, ἅτε δὴ μὴ κατ' ἰδίας μόνοναἰτίας αὐτοῦ κτείνοντος, ἀλλὰ πολλαῖς μὲνἔχθραις, πολλαῖς δὲ πλεονεξίαις τῶν ἑκα-σταχόθι φίλων χαριζομένου τὰ τοιαῦτα καὶσυνεργοῦντος. ὅθεν εὐδοκίμησεν Ἐτεοκλῆςὁ Λακεδαιμόνιος εἰπὼν ὡς οὐκ ἂν ἡ Ἑλλὰςδύο Λυσάνδρους ἤνεγκε. τὸ δὲ αὐτὸ τοῦτοκαὶ περὶ Ἀλκιβιάδου φησὶ Θεόφραστοςεἰπεῖν Ἀρχέστρατον. ἀλλ' ἐκεῖ μὲν ὕβρις ἦνκαὶ τρυφὴ σὺν αὐθαδείᾳ τὸ μάλιστα δυσχε-ραινόμενον: τὴν δὲ Λυσάνδρου δύναμιν ἡτοῦ τρόπου χαλεπότης φοβερὰν ἐποίει καὶβαρεῖαν.οἱ δὲ Λακεδαιμόνιοι τοῖς μὲν ἄλλοις οὐπάνυ προσεῖχον ἐγκαλοῦσιν: ἐπεὶ δὲ Φαρ-

43

μήτε ὅπως ἄπεισιν ἀτελὲς λιπὼν τοσοῦτονἔργον, τὸν Μιθριδατικὸν πόλεμον, ἐπινοο-ῦντι, παραγίνεται Δηλιακὸς ἔμπορος ᾿Αρ-χέλαος, ἐλπίδας τινὰς καὶ λόγους κρύφαπαρὰ τοῦ βασιλικοῦ κομίζων ᾿Αρχελάου.καὶ τὸ πρᾶγμα Σύλλας οὕτως ἠγάπησενὥστε αὐτὸς εἰς λόγους σπεῦσαι τῷ ᾿Αρχε-λάῳ συνελθεῖν· καὶ συνῆλθον ἐπὶ θαλάττῃπερὶ Δήλιον, οὗ τὸ ἱερὸν τοῦ ᾿Απόλλωνόςἐστιν. ἀρξαμένου δὲ τοῦ ᾿Αρχελάου δια-λέγεσθαι, καὶ τὸν Σύλλαν ἀξιοῦντοςἀφέντα τὴν ᾿Ασίαν καὶ τὸν Πόντον ἐπὶ τὸνἐν Ῥώμῃ πόλεμον πλεῖν, χρήματα λαβόντακαὶ τριήρεις καὶ δύναμιν ὅσην βούλοιτοπαρὰ τοῦ βασιλέως, ὑπολαβὼν ὁ ΣύλλαςΜιθριδάτου μὲν ἀμελεῖν ἐκέλευεν, αὐτὸν δὲβασιλεύειν ἀντ’ ἐκείνου σύμμαχον Ῥωμαί-ων γενόμενον καὶ παραδόντα τὰς ναῦς.ἀφοσιουμένου δὲ τοῦ ᾿Αρχελάου τὴν προδο-σίαν, “Εἶτα,” ἔφη “σὺ μέν, ὦ ᾿Αρχέλαε,Καππαδόκης ὢν καὶ βαρβάρου βασιλέως

132

ἀφανίζεται, μέρος δὲ οὐ πολὺ τῷ Κηφισῷσυμμίγνυται, περὶ ὃν μάλιστα τόπον ἡ λί-μνη δοκεῖ τὸν αὐλητικὸν ἐκφέρειν κάλα-μον.[21] ᾿Επεὶ δὲ ἐγγὺς κατεστρατοπέδευσαν, ὁμὲν ᾿Αρχέλαος ἡσύχαζεν, ὁ δὲ Σύλλαςὤρυττε τάφρους ἑκατέρωθεν, ὅπως, εἰ δύ-ναιτο, τῶν στερεῶν καὶ ἱππασίμων ἀποτε-μόμενος τοὺς πολεμίους ὤσειεν εἰς τὰ ἕλη.τῶν δὲ οὐκ ἀνασχομένων, ἀλλ’ ὡς ἀφείθη-σαν ὑπὸ τῶν στρατηγῶν, ἐντόνως καὶ ῥύ-δην ἐλαυνόντων, οὐ μόνον οἱ περὶ τὰ ἔργατοῦ Σύλλα διεσκεδάσθησαν, ἀλλὰ καὶ τοῦπαρατεταγμένου συνεχύθη τὸ πλεῖστον φυ-γόντος. ἔνθα δὴ Σύλλας αὐτὸς ἀποπηδήσαςτοῦ ἵππου καὶ σημεῖον ἀναρπάσας ὠθεῖτοδιὰ τῶν φευγόντων εἰς τοὺς πολεμίους,βοῶν “Εμοὶ μὲν ἐνταῦθά που καλόν, ὦῬωμαῖοι, τελευτᾶν, ὑμεῖς δὲ τοῖς πυνθανο-μένοις ποῦ προδεδώκατε τὸν αὐτοκράτορα,μεμνημένοι φράζειν ὡς ἐν ᾿Ορχομενῷ.”

129

νάβαζος ἀδικούμενος ὑπ' αὐτοῦ τὴν χώρανἄγοντος καὶ φέροντος ἀπέστειλεν εἰς τὴνΣπάρτην κατηγόρους, ἀγανακτήσαντες οἱἔφοροι τῶν μὲν φίλων αὐτοῦ καὶ συστρατή-γων ἕνα Θώρακα λαβόντες ἀργύριον ἰδίᾳκεκτημένον ἀπέκτειναν, ἐκείνῳ δὲ σκυ-τάλην ἔπεμψαν ἥκειν κελεύοντες.ἔστι δὲ ἡ σκυτάλη τοιοῦτον. ἐπὰν ἐκ-πέμπωσι ναύαρχον ἢ στρατηγὸν οἱ ἔφοροι,ξύλα δύο στρογγύλα μῆκος καὶ πάχοςἀκριβῶς ἀπισώσαντες, ὥστε ταῖς τομαῖςἐφαρμόζειν πρὸς ἄλληλα, τὸ μὲν αὐτοὶ φυ-λάττουσι, θάτερον δὲ τῷ πεμπομένῳ δι-δόασι. ταῦτα δὲ τὰ ξύλα σκυτάλας καλο-ῦσιν. ὅταν οὖν ἀπόῤῥητόν τι καὶ μέγαφράσαι βουληθῶσι, βιβλίον ὥσπερ ἱμάνταμακρὸν καὶ στενὸν ποιοῦντες περιελίττουσιτὴν παρ' αὐτοῖς σκυτάλην, οὐδὲν διάλειμμαποιοῦντες, ἀλλὰ πανταχόθεν κύκλῳ τὴνἐπιφάνειαν αὐτῆς τῷ βιβλίῳ καταλαμβάνο-ντες. τοῦτο δὲ ποιήσαντες ἃ βούλονται κα-

44

τείαν ἔτι μᾶλλον ἢ πρότερον, καὶ τὰ πάλαιδοκοῦντα συγκεῖσθαι καὶ μεμηχανῆσθαιπρὸς μεταβολὴν καὶ νεωτερισμὸν ἐγνωκὼςἐγχειρεῖν τότε καὶ μὴ διαμέλλειν.ἦν δὲ τοιάδε. τῶν ἀναμιχθέντων ΔωριεῦσινἩρακλειδῶν καὶ κατελθόντων εἰς Πελο-πόννησον πολὺ μὲν ἐν Σπάρτῃ καὶ λαμπρὸνἤνθησε γένος, οὐ παντὶ δὲ αὐτῶν τῆς βασι-λικῆς μετῆν διαδοχῆς, ἀλλ' ἐβασίλευον ἐκδυεῖν οἴκων μόνον Εὐρυπωντίδαι καὶἈγιάδαι προσαγορευόμενοι, τοῖς δὲ ἄλλοιςοὐδὲν ἑτέρου πλέον ἔχειν ἐν τῇ πολιτείᾳδιὰ τὴν εὐγένειαν ὑπῆρχεν, αἱ δὲ ἀπ' ἀρε-τῆς τιμαὶ πᾶσι προὔκειντο τοῖς δυνα-μένοις. τούτων οὖν γεγονὼς ὁ Λύσανδρος,ὡς εἰς δόξαν τῶν πράξεων ἤρθη μεγάληνκαὶ φίλους ἐκέκτητο πολλοὺς καὶ δύναμιν,ἤχθετο τὴν πόλιν ὁρῶν ὑπ' αὐτοῦ μὲν αὐξα-νομένην, ὑφ' ἑτέρων δὲ βασιλευομένηνοὐδὲν βέλτιον αὐτοῦ γεγονότων, καὶ διενο-εῖτο τὴν ἀρχὴν ἐκ τῶν δυεῖν οἴκων μετα-

57

τούτους τε δὴ τὸ ῥηθὲν ἐπέστρεψε, καὶ τῶνἐπὶ τοῦ δεξιοῦ κέρως σπειρῶν δύο προσε-βοήθησαν, ἃς ἐπαγαγὼν τρέπεται τοὺς πο-λεμίους. ἀναγαγὼν δὲ μικρὸν ὀπίσω, καὶδοὺς ἄριστον αὐτοῖς, αὖθις ἀπετάφρευε τὸνχάρακα τῶν πολεμίων. οἱ δὲ αὖθις ἐν τάξειμᾶλλον ἢ πρότερον προσεφέροντο. καὶ Διο-γένης μὲν ὁ τῆς ᾿Αρχελάου γυναικὸς υἱὸςἀριστεύων ἐπὶ τοῦ δεξιοῦ περιόπτως ἔπε-σεν, οἱ δὲ τοξόται, τῶν Ῥωμαίων ἐκβιαζο-μένων, οὐκ ἔχοντες ἀναστροφὴν ἀθρόοιςτοῖς ὀϊστοῖς ἐκ χειρὸς ὥσπερ ξίφεσι παίο-ντες ἀνέκοπτον αὐτούς, τέλος δὲ κατακλει-σθέντες εἰς τὸν χάρακα μοχθηρῶς ὑπὸτραυμάτων καὶ φόνου διενυκτέρευσαν.ἡμέρας δὲ πάλιν τῷ χάρακι τοὺς στρα-τιώτας προσαγαγὼν ὁ Σύλλας ἀπετάφρευ-εν. ἐξελθόντας δὲ τοὺς πολλοὺς ὡς ἐπὶμάχην συμβαλὼν τρέπεται, καὶ πρὸς τὸνἐκείνων φόβον οὐδενὸς μένοντος αἱρεῖ κατὰκράτος τὸ στρατόπεδον. καὶ κατέπλησαν

130

ἀποθνήσκοντες αἵματος τὰ ἕλη καὶ νεκρῶντὴν λίμνην, ὥστε μέχρι νῦν πολλὰ βαρβα-ρικὰ τόξα καὶ κράνη καὶ θωράκωνσπάσματα σιδηρῶν καὶ μαχαίρας ἐμβεβα-πτισμένας τοῖς τέλμασιν εὑρίσκεσθαι, σχε-δὸν ἐτῶν διακοσίων ἀπὸ τῆς μάχης ἐκείνηςδιαγεγονότων. τὰ μὲν οὖν περὶ Χαιρώνειανκαὶ πρὸς ᾿Ορχομενῷ τοιαῦτα λέγεται γε-νέσθαι.[22] Κίννα δὲ καὶ Κάρβωνος ἐν Ῥώμῃ τοῖςἐπιφανεστάτοις ἀνδράσι χρωμένων παρα-νόμως καὶ βιαίως, πολλοὶ τὴν τυραννίδαφεύγοντες ὥσπερ εἰς λιμένα τοῦ Σύλλα τὸστρατόπεδον κατεφέροντο, καὶ περὶ αὐτὸνὀλίγου χρόνου σχῆμα βουλῆς ἐγεγόνει. καὶΜετέλλα μόλις διακλέψασα ἑαυτὴν καὶτοὺς παῖδας, ἧκεν ἀγγέλλουσα τὴν οἰκίαναὐτοῦ καὶ τὰς ἐπαύλεις ὑπὸ τῶν ἐχθρῶνἐμπεπρῆσθαι καὶ δεομένη τοῖς οἴκοι βοηθε-ῖν. ἀπορουμένῳ δ’ αὐτῷ, καὶ μήτε τῆς πα-τρίδος ἀμελεῖν ὑπομένοντι κακουμένης

131

ῦν.” καὶ ὅς: “ἄν γε ἐμοῦ βούλωνται μείζο-νες εἶναι: τοὺς δὲ αὔξοντας τὴν ἐμὴν δύνα-μιν καὶ μετέχειν αὐτῆς δίκαιον.” “ἀλλ'ἴσως μέν, ὦ Ἀγησίλαε, σοὶ λέλεκται κάλ-λιον ἢ ἐμοὶ πέπρακται: δέομαι δέ σου καὶδιὰ τοὺς ἐκτὸς ἀνθρώπους, οἳ πρὸς ἡμᾶςἀποβλέπουσιν, ἐνταῦθά με τῆς σεαυτοῦστρατηγίας τάξον, ὅπου τεταγμένον ἥκι-στα μὲν ἐπαχθῆ, μᾶλλον δὲ χρήσιμον ἔσε-σθαι σεαυτῷ νομίζεις.”[24] ἐκ τούτου πρεσβευτὴς εἰς Ἑλλήσπο-ντον ἐπέμπετο: καὶ τὸν μὲν Ἀγησίλαον δι'ὀργῆς εἶχεν, οὐκ ἠμέλει δὲ τοῦ τὰ δέονταπράττειν, Σπιθριδάτην δὲ τὸν Πέρσην προ-σκεκρουκότα Φαρναβάζῳ, γενναῖον ἄνδρακαὶ στρατιὰν ἔχοντα περὶ αὑτόν, ἀποστή-σας ἤγαγε πρὸς τὸν Ἀγησίλαον. ἄλλο δὲοὐδὲν ἐχρήσατο αὐτῷ πρὸς τὸν πόλεμον,ἀλλὰ τοῦ χρόνου διελθόντος ἀπέπλευσενεἰς τὴν Σπάρτην ἀτίμως, ὀργιζόμενος μὲντῷ Ἀγησιλάῳ, μισῶν δὲ καὶ τὴν ὅλην πολι-

56

ταγράφουσιν εἰς τὸ βιβλίον, ὥσπερ ἐστὶ τῇσκυτάλῃ περικείμενον: ὅταν δὲ γράψωσιν,ἀφελόντες τὸ βιβλίον ἄνευ τοῦ ξύλου πρὸςτὸν στρατηγὸν ἀποστέλλουσι. δεξάμενοςδὲ ἐκεῖνος ἄλλως μὲν οὐδὲν ἀναλέξασθαιδύναται τῶν γραμμάτων συναφὴν οὐκἐχόντων, ἀλλὰ διεσπασμένων, τὴν δὲ παρ'αὑτῷ σκυτάλην λαβὼν τὸ τμῆμα τοῦ βιβλί-ου περὶ αὐτὴν περιέτεινεν, ὥστε, τῆς ἕλι-κος εἰς τάξιν ὁμοίως ἀποκαθισταμένης,ἐπιβάλλοντα τοῖς πρώτοις τὰ δεύτερα, κύ-κλῳ τὴν ὄψιν ἐπάγειν τὸ συνεχὲς ἀνευρί-σκουσαν. καλεῖται δὲ ὁμωνύμως τῷ ξύλῳσκυτάλη τὸ βιβλίον, ὡς τῷ μετροῦντι τὸμετρούμενον.[20] ὁ δὲ Λύσανδρος, ἐλθούσης τῆς σκυ-τάλης πρὸς αὐτὸν εἰς τὸν Ἑλλήσποντον,διεταράχθη, καὶ μάλιστα τὰς τοῦ Φαρνα-βάζου δεδιὼς κατηγορίας, ἐσπούδασεν εἰςλόγους αὐτῷ συνελθεῖν, ὡς λύσων τὴν δια-φοράν. καὶ συνελθὼν ἐδεῖτο γράψαι περὶ

45

ἀγορὰν ἐνέβαλε, πέμψας τινὰ τῶν περὶαὐτὸν ἑκατονταρχῶν ἀπέσφαξε τὸν ἄνδρα,καθεζόμενος αὐτὸς ἐπὶ βήματος ἐν τῷ Διο-σκουρείῳ καὶ τὸν φόνον ἐφορῶν ἄνωθεν.τῶν δὲ ἀνθρώπων τὸν ἑκατοντάρχην συλ-λαβόντων καὶ προσαγαγόντων τῷ βήματι,σιωπῆσαι κελεύσας τοὺς θορυβοῦνταςαὐτὸς ἔφη κελεῦσαι τοῦτο, καὶ τὸν ἑκατο-ντάρχην ἀφεῖναι προσέταξεν.[34] Ο μέντοι θρίαμβος αὐτοῦ τῇ πολυτε-λείᾳ καὶ καινότητι τῶν βασιλικῶν λαφύ-ρων σοβαρὸς γενόμενος μείζονα κόσμονἔσχε καὶ καλὸν θέαμα τοὺς φυγάδας. οἱγὰρ ἐνδοξότατοι καὶ δυνατώτατοι τῶν πο-λιτῶν ἐστεφανωμένοι παρείποντο, σωτῆρακαὶ πατέρα τὸν Σύλλαν ἀποκαλοῦντες, ἅτεδὴ δι’ ἐκεῖνον εἰς τὴν πατρίδα κατιόντεςκαὶ κομιζόμενοι παῖδας καὶ γυναῖκας. ἤδηδὲ συνῃρημένων ἁπάντων, ἀπολογισμὸν ἐνἐκκλησίᾳ τῶν πράξεων ποιούμενος οὐκἐλάσσονι σπουδῇ τὰς εὐτυχίας ἢ τὰς ἀν-

160

μναν, ῾Αλὰς ἀνῃρηκώς. τῶν δ’ ἀνθρώπωνὑπὸ δέους ἀφώνων γενομένων, διαμει-διάσας ἐκέλευσεν ἀπιέναι χαίροντας, ὡς οὐμετὰ φαύλων οὐδὲ ἀξίων ὀλιγωρίας ἥκο-ντας παραιτητῶν. ῾Αλαῖοι μὲν ἐκ τούτουλέγουσι θαῤῥήσαντες αὖθις εἰς τὴν πόλινσυνελθεῖν.[27] Σύλλας δὲ διὰ Θετταλίας καὶ Μακε-δονίας καταβὰς ἐπὶ θάλατταν παρε-σκευάζετο χιλίαις ναυσὶ καὶ διακοσίαιςἀπὸ Δυῤῥαχίου διαβάλλειν εἰς Βρεντέσιον.ἡ δὲ ᾿Απολλωνία πλησίον ἐστί, καὶ πρὸςαὐτῇ τὸ Νύμφαιον, ἱερὸς τόπος ἐκ χλοερᾶςνάπης καὶ λειμώνων ἀναδιδοὺς πυρὸς πη-γὰς σποράδας ἐνδελεχῶς ῥέοντος. ἐνταῦθάφασι κοιμώμενον ἁλῶναι σάτυρον, οἷον οἱπλάσται καὶ γραφεῖς εἰκάζουσιν, ἀχθένταδὲ ὡς Σύλλαν ἐρωτᾶσθαι δι’ ἑρμηνέων πολ-λῶν ὅστις εἴη· φθεγξαμένου δὲ μόλις οὐδὲνσυνετῶς, ἀλλὰ τραχεῖάν τινα καὶ μάλισταμεμιγμένην ἵππου τε χρεμετισμῷ καὶ

141

αὐτοῦ πρὸς τοὺς ἄρχοντας ἑτέραν ἐπιστο-λὴν ὡς οὐδὲν ἠδικημένον οὐδ' ἐγκαλοῦντα.πρὸς Κρῆτα δὲ ἄρα, τὸ τοῦ λόγου, κρητί-ζων ἠγνόει τὸν Φαρνάβαζον. ὑποσχόμενοςγὰρ ἅπαντα ποιήσειν, φανερῶς μὲν ἔγρα-ψεν οἵαν ὁ Λύσανδρος ἠξίωσεν ἐπιστολήν,κρύφα δὲ εἶχεν ἑτέραν αὐτόθι γεγραμ-μένην. ἐν δὲ τῷ τὰς σφραγῖδας ἐπιβάλλεινἐναλλάξας τὰ βιβλία μηδὲν διαφέροντα τῇὄψει, δίδωσιν ἐκείνην αὐτῷ τὴν κρύφα γε-γραμμένην. ἀφικόμενος οὖν ὁ Λύσανδροςεἰς Λακεδαίμονα καὶ πορευθείς, ὥσπερἔθος ἐστίν, εἰς τὸ ἀρχεῖον, ἀπέδωκε τοῖςἐφόροις τὰ γράμματα τοῦ Φαρναβάζου,πεπεισμένος ἀνῃρῆσθαι τὸ μέγιστον αὐτοῦτῶν ἐγκλημάτων: ἠγαπᾶτο γὰρ ὁ Φαρ-νάβαζος ὑπὸ τῶν Λακεδαιμονίων, προθυ-μότατος ἐν τῷ πολέμῳ τῶν βασιλέωςστρατηγῶν γεγενημένος. ἐπεὶ δὲ ἀνα-γνόντες οἱ ἔφοροι τὴν ἐπιστολὴν ἔδειξαναὐτῷ, καὶ συνῆκεν ὡς

46

δρος ἔγνω τοῖς φίλοις τὴν παρ' αὑτοῦσπουδὴν ἐναντίωμα γινομένην, αὐτός τε τὸβοηθεῖν ἐξέλιπε κἀκείνων ἐδεῖτο μὴ προ-σιέναι μηδὲ θεραπεύειν αὐτόν, ἀλλὰ τῷ βα-σιλεῖ διαλέγεσθαι καὶ τοῖς δυναμένοις ὠφε-λεῖν τοὺς τιμῶντας αὐτοὺς μᾶλλον ἐν τῷπαρόντι. ταῦτα ἀκούοντες οἱ πολλοὶ τοῦμὲν ἐνοχλεῖν αὐτὸν περὶ πραγμάτων ἀπεί-χοντο, τὰς δὲ θεραπείας οὐ κατέλιπον,ἀλλὰ προσφοιτῶντες ἐν τοῖς περιπάτοιςκαὶ γυμνασίοις ἔτι μᾶλλον ἢ πρότερον ἠνί-ων τὸν Ἀγησίλαον ὑπὸ φθόνου τῆς τιμῆς,ὥστε τοῖς πολλοῖς Σπαρτιάταις ἡγεμονίαςπραγμάτων καὶ διοικήσεις πόλεων ἀποδι-δοὺς τὸν Λύσανδρον ἀπέδειξε κρεοδαίτην.εἶτα οἷον ἐφυβρίζων πρὸς τοὺς Ἴωνας,“ἀπιόντες,” ἔφη, “νῦν τὸν ἐμὸν κρεοδαίτηνθεραπευέτωσαν.” ἔδοξεν οὖν τῷ Λυσάνδρῳδιὰ λόγων πρὸς αὐτὸν ἐλθεῖν: καὶ γίνεταιβραχὺς καὶ Λακωνικὸς αὐτῶν διάλογος. “ἦκαλῶς ᾔδεις, ὦ Ἀγησίλαε, φίλους ἐλαττο-

55

τράγου μηκασμῷ φωνὴν ἀφέντος, ἐκπλα-γέντα τὸν Σύλλαν ἀποδιοπομπήσασθαι.Μέλλοντος δὲ τοὺς στρατιώτας διαπεραιο-ῦν, καὶ δεδιότος μὴ τῆς ᾿Ιταλίας ἐπιλαβόμε-νοι κατὰ πόλεις ἕκαστοι διαῤῥυῶσι,πρῶτον μὲν ὤμοσαν ἀφ’ αὑτῶν παραμενεῖνκαὶ μηδὲν ἑκουσίως κακουργήσειν τὴν Ιτα-λίαν, ἔπειτα χρημάτων δεόμενον πολλῶνὁρῶντες, ἀπήρχοντο καὶ συνεισέφερον ὡςἕκαστος εἶχεν εὐπορίας. οὐ μὴν ἐδέξατοτὴν ἀπαρχὴν ὁ Σύλλας, ἀλλ’ ἐπαινέσας καὶπαρορμήσας διέβαινεν, ὥς φησιν αὐτός,ἐπὶ πεντεκαίδεκα στρατηγοὺς πολεμίουςπεντήκοντα καὶ τετρακοσίας σπείρας ἔχο-ντας, ἐκδηλότατα τοῦ θεοῦ τὰς εὐτυχίαςπροσημαίνοντος αὐτῷ. θύσαντος μὲν γὰρεὐθέως ᾗ διέβη περὶ Τάραντα, δάφνης στε-φάνου τύπον ἔχων ὁ λοβὸς ὤφθη, καὶ λη-μνίσκων δύο κατηρτημένων. μικρὸν δὲ πρὸτῆς διαβάσεως ἐν Καμπανίᾳ περὶ τὸ Τίφα-τον ὄρος ἡμέρας ὤφθησαν δύο τράγοι με-

142

σεως, ἀφελέσθαι βασιλείαν, καὶ ᾧ βούλοι-το χαρίσασθαι. τὰς δὲ διαπράσεις τῶν δε-δημευμένων οἴκων οὕτως ὑπερηφάνωςἐποιεῖτο καὶ δεσποτικῶς ἐπὶ βήματος κα-θεζόμενος, ὥστε τῶν ἀφαιρέσεων ἐπαχθε-στέρας αὐτοῦ τὰς δωρεὰς εἶναι, καὶ γυναι-ξὶν εὐμόρφοις καὶ λυρῳδοῖς καὶ μίμοις καὶκαθάρμασιν ἐξελευθερικοῖς ἐθνῶν χώραςκαὶ πόλεων χαριζομένου προσόδους, ἐνίοιςδὲ γάμους ἀκουσίως ζευγνυμένων γυναι-κῶν. Πομπήϊόν γέ τοι βουλόμενοςοἰκειώσασθαι τὸν Μάγνον, ἣν μὲν εἶχε γα-μετὴν ἀφεῖναι προσέταξεν, Αἰμιλίαν δέ,Σκαύρου θυγατέρα καὶ Μετέλλης τῆς ἑαυ-τοῦ γυναικός, ἀποσπάσας Μανίου Γλαβρί-ωνος ἐγκύμονα, συνῴκισεν αὐτῷ· ἀπέθανεδὲ ἡ κόρη παρὰ τῷ Πομπηΐῳ τίκτουσα.Λουκρητίου δὲ ᾿Οφέλλα τοῦ Μάριον ἐκπο-λιορκήσαντος αἰτουμένου καὶ μετιόντοςὑπατείαν πρῶτον μὲν ἐκώλυεν· ὡς δὲ ἐκε-ῖνος ὑπὸ πολλῶν σπουδαζόμενος εἰς τὴν

159

τάς, τὸν μὲν ἀγγέλου τινὸς ἢ θεράποντοςἐπικείμενον πρόσωπον εὐδοκιμεῖν καὶ πρω-ταγωνιστεῖν, τὸν δὲ διάδημα καὶ σκῆπτρονφοροῦντα μηδὲ ἀκούεσθαι φθεγγόμενον,οὕτω περὶ τὸν σύμβουλον ἦν τὸ πᾶν ἀξίω-μα τῆς ἀρχῆς, τῷ δὲ βασιλεῖ τοὔνομα τῆςδυνάμεως ἔρημον ἀπελείπετο. γενέσθαιμὲν οὖν ἴσως ἔδει τινὰ τῆς ἐκμελοῦς ταύ-της φιλοτιμίας ἐπαφὴν καὶ συσταλῆναι τὸνΛύσανδρον ἄχρι τῶν δευτερείων: τὸ δὲ πα-ντελῶς ἀποῤῥῖψαι καὶ προπηλακίσαι διὰδόξαν εὐεργέτην ἄνδρα καὶ φίλον οὐκ ἦνἄξιον Ἀγησιλάῳ προσεῖναι.πρῶτον μὲν οὖν οὐ παρεῖχεν αὐτῷ πράξεωνἀφορμάς, οὐδὲ ἔταττεν ἐφ' ἡγεμονίας:ἔπειτα ὑπὲρ ὧν αἴσθοιτό τι πράττοντα καὶσπουδάζοντα τὸν Λύσανδρον, ἀεὶ τούτουςπάντων ἀπράκτους καὶ τῶν ἐπιτυχόντωνἔλαττον ἔχοντας ἀπέπεμπε, παραλύωνἡσυχῆ καὶ διαψύχων τὴν ἐκείνου δύναμιν.ἐπεὶ δὲ τῶν πάντων διαμαρτάνων ὁ Λύσαν-

54

οὐκ ἆρ' Ὀδυσσεύς ἐστιν αἱμύλος μόνος,τότε μὲν ἰσχυρῶς τεθορυβημένος ἀπῆλθεν:ἡμέραις δὲ ὀλίγαις ὕστερον ἐντυχὼν τοῖςἄρχουσιν ἔφη δεῖν αὐτὸν εἰς Ἄμμωνος ἀνα-βῆναι καὶ τῷ θεῷ θῦσαι θυσίας ἃς εὔξατοπρὸ τῶν ἀγώνων. ἔνιοι μὲν οὖν ἀληθῶς φα-σιν αὐτῷ πολιορκοῦντι τὴν τῶν Ἀφυταίωνπόλιν ἐν Θρᾴκῃ κατὰ τοὺς ὕπνους παρα-στῆναι τὸν Ἄμμωνα: διὸ καὶ τὴν πολιορκί-αν ἀφείς, ὡς τοῦ θεοῦ προστάξαντος,ἐκέλευσε τοὺς Ἀφυταίους Ἄμμωνι θύεινκαὶ τὸν θεὸν ἐσπούδασεν εἰς τὴν Λιβύηνπορευθεὶς ἐξιλάσασθαι. τοῖς δὲ πλείστοιςἐδόκει πρόσχημα ποιεῖσθαι τὸν θεόν, ἄλ-λως δὲ τοὺς ἐφόρους δεδοικὼς καὶ τὸνοἴκοι ζυγὸν οὐ φέρων οὐδ' ὑπομένων ἄρχε-σθαι πλάνης ὀρέγεσθαι καὶ περιφοιτήσεωςτινός, ὥσπερ ἵππος ἐκ νομῆς ἀφέτου καὶλειμῶνος αὖθις ἥκων ἐπὶ φάτνην καὶ πρὸςτὸ σύνηθες ἔργον αὖθις ἀγόμενος. ἣν μὲνγὰρ Ἔφορος τῆς ἀποδημίας ταύτης αἰτίαν

47

οὐδέποτε σωτηρίας χάριν εἴσεται τῷ φονεῖτῆς πατρίδος, ἀναμιχθεὶς ἑκὼν συγκατε-κόπη τοῖς πολίταις. ἔδοξε δὲ καινότατονγενέσθαι τὸ περὶ Λεύκιον Κατιλίναν. οὗτοςγὰρ οὔπω τῶν πραγμάτων κεκριμένωνἀνῃρηκὼς ἀδελφὸν ἐδεήθη τοῦ Σύλλα τότεπρογράψαι τὸν ἄνθρωπον ὡς ζῶντα· καὶπροεγράφη. τούτου δὲ τῷ Σύλλᾳ χάρινἐκτίνων Μάρκον τινὰ Μάριον τῶν ἐκ τῆςἐναντίας στάσεως ἀποκτείνας τὴν μὲν κε-φαλὴν ἐν ἀγορᾷ καθεζομένῳ τῷ Σύλλᾳπροσήνεγκε, τῷ δὲ περιῤῥαντηρίῳ τοῦ᾿Απόλλωνος ἐγγὺς ὄντι προσελθὼν ἀπενί-ψατο τὰς χεῖρας.[33] ῎Εξω δὲ τῶν φονικῶν καὶ τὰ λοιπὰτοὺς ἀνθρώπους ἐλύπει. δικτάτορα μὲν γὰρἑαυτὸν ἀνηγόρευσε, δι’ ἐτῶν ἑκατὸν εἴκοσιτοῦτο τὸ γένος τῆς ἀρχῆς ἀναλαβών. ἐψη-φίσθη δὲ αὐτῷ πάντων ἄδεια τῶν γεγο-νότων, πρὸς δὲ τὸ μέλλον ἐξουσία θανάτου,δημεύσεως, κληρουχιῶν, κτίσεως, πορθή-

158

γάλοι συμφερόμενοι καὶ πάντα δρῶντεςκαὶ πάσχοντες ἃ συμβαίνει μαχομένοις ἀν-θρώποις. ἦν δὲ ἄρα φάσμα, καὶ κατὰ μι-κρὸν αἰρόμενον ἀπὸ γῆς διεσπείρετο πολ-λαχοῦ τοῦ ἀέρος εἰδώλοις ἀμαυροῖς ὅμοιον,εἶτα οὕτως ἠφανίσθη. καὶ μετ’ οὐ πολὺνχρόνον ἐν τῷ τόπῳ τούτῳ Μαρίου τοῦ νέουκαὶ Νορβανοῦ τοῦ ὑπάτου μεγάλας δυ-νάμεις ἐπαγαγόντων, ὁ Σύλλας οὔτε τάξινἀποδοὺς οὔτε λοχίσας τὸ οἰκεῖον στράτευ-μα, ῥώμῃ δὲ προθυμίας κοινῆς καὶ φορᾷτόλμης ἀποχρησάμενος ἐτρέψατο τοὺς πο-λεμίους καὶ κατέκλεισεν εἰς Καπύην πόλιντὸν Νορβανόν, ἑπτακισχιλίους ἀποκτείνας.τοῦτο αἴτιον αὐτῷ γενέσθαι φησὶ τοῦ μὴδιαλυθῆναι τοὺς στρατιώτας κατὰ πόλεις,ἀλλὰ συμμεῖναι καὶ καταφρονῆσαι τῶνἐναντίων πολλαπλασίων ὄντων. ἐν δὲ Σιλ-βίῳ φησὶν οἰκέτην Ποντίου θεοφόρητονἐντυχεῖν αὐτῷ λέγοντα παρὰ τῆς ᾿Ενυοῦςκράτος πολέμου καὶ νίκην ἀπαγγέλλειν· εἰ

143

ἀναγράφει, μετὰ μικρὸν ἀφηγήσομαι.[21] μόλις δὲ καὶ χαλεπῶς ἀφεθῆναι δια-πραξάμενος ὑπὸ τῶν ἐφόρων ἐξέπλευσεν.οἱ δὲ βασιλεῖς ἀποδημήσαντος αὐτοῦ συμ-φρονήσαντες ὅτι ταῖς ἑταιρείαις τὰς πόλειςκατέχων διὰ παντὸς ἄρχει καὶ κύριός ἐστιτῆς Ἑλλάδος, ἔπρασσον ὅπως ἀποδώσουσιτοῖς δημόταις τὰ πράγματα τοὺς ἐκείνουφίλους ἐκβαλόντες. οὐ μὴν ἀλλὰ πάλινπρὸς ταῦτα κινήματος γενομένου, καὶπρώτων τῶν ἀπὸ Φυλῆς Ἀθηναίων ἐπιθε-μένων τοῖς τριάκοντα καὶ κρατούντων,ἐπανελθὼν διὰ ταχέων ὁ Λύσανδρος ἔπεισετοὺς Λακεδαιμονίους ταῖς ὀλιγαρχίαιςβοηθεῖν καὶ τοὺς δήμους κολάζειν. καὶπρώτοις τοῖς τριάκοντα πέμπουσιν ἑκατὸντάλαντα πρὸς τὸν πόλεμον καὶ στρατηγὸναὐτὸν Λύσανδρον. οἱ δὲ βασιλεῖς φθονο-ῦντες καὶ δεδιότες μὴ πάλιν ἕλῃ τὰς Ἀθή-νας, ἔγνωσαν ἐξιέναι τὸν ἕτερον αὐτῶν.ἐξῆλθε δὲ ὁ Παυσανίας, λόγῳ μὲν ὑπὲρ

48

Ἀγησίλαον ἐπὶ τὸν πρὸς τοὺς βαρβάρουςπόλεμον. οἱ δὲ ἐπείθοντο καὶ πρέσβεις ἔπε-μπον εἰς Λακεδαίμονα δεομένους: ὃ δοκεῖτῆς βασιλείας οὐκ ἔλαττον Ἀγησιλάῳ κα-λὸν ὑπάρξαι διὰ Λύσανδρον. ἀλλ' αἱ φιλότι-μοι φύσεις ἄλλως μὲν οὐ κακαὶ πρὸς τὰςἡγεμονίας εἰσί, τὸ δὲ φθονεῖν τοῖς ὁμοίοιςδιὰ δόξαν οὐ μικρὸν ἐμπόδιον τῶν καλῶνπράξεων ἔχουσι: ποιοῦνται γὰρ ἀνταγωνι-στὰς τῆς ἀρετῆς οἷς πάρεστι χρῆσθαι συ-νεργοῖς. Ἀγησίλαος μὲν οὖν ἐπηγάγετοΛύσανδρον ἐν τοῖς τριάκοντα συμβούλοιςὡς μάλιστα καὶ πρώτῳ τῶν φίλων χρη-σόμενος: ἐπεὶ δὲ εἰς τὴν Ἀσίαν παραγενο-μένων πρὸς ἐκεῖνον μὲν οὐκ ἔχοντες οἱ ἄν-θρωποι συνήθως βραχέα καὶ σπανίως διε-λέγοντο, τὸν δὲ Λύσανδρον ἐκ πολλῆς τῆςπρόσθεν ὁμιλίας οἵ τε φίλοι θεραπεύοντεςοἵ τε ὕποπτοι δεδοικότες ἐφοίτων ἐπὶ θύ-ρας καὶ παρηκολούθουν, οἷον ἐν τραγῳδί-αις ἐπιεικῶς συμβαίνει περὶ τοὺς ὑποκρι-

53

δὲ μὴ σπεύσειεν, ἐμπεπρήσεσθαι τὸ Καπι-τώλιον· ὃ καὶ συμβῆναι τῆς ἡμέρας ἐκείνηςἧς ὁ ἄνθρωπος προηγόρευσεν· ἦν δὲ αὕτηπρὸ μιᾶς νωνῶν Κυντιλίων, ἃς νῦν Ιουλίαςκαλοῦμεν. ἔτι δὲ Μάρκος Λεύκολλος, εἷςτῶν ὑπὸ Σύλλᾳ στρατηγούντων, περὶ Φιδε-ντίαν ἑκκαίδεκα σπείραις πρὸς πεντήκοντατῶν πολεμίων ἀντιταχθεὶς τῇ μὲν προθυ-μίᾳ τῶν στρατιωτῶν ἐπίστευεν, ἀνόπλουςδὲ τοὺς πολλοὺς ἔχων ὤκνει. βουλευομένουδὲ αὐτοῦ καὶ διαμέλλοντος, ἀπὸ τοῦ πλησί-ον πεδίου λειμῶνα ἔχοντος αὔρα φέρουσαμαλακὴ πολλὰ τῶν ἀνθέων ἐπέβαλε τῇστρατιᾷ καὶ κατέσπειρεν, αὐτομάτως ἐπι-μένοντα καὶ περιπίπτοντα τοῖς θυρεοῖς καὶτοῖς κράνεσιν αὐτῶν, ὥστε φαίνεσθαι τοῖςπολεμίοις ἐστεφανωμένους. γενόμενοι δὲὑπὸ τούτου προθυμότεροι συνέβαλον· καὶνικήσαντες ὀκτακισχιλίους ἐπὶ μυρίοιςἀπέκτειναν καὶ τὸ στρατόπεδον εἷλον.οὗτος ὁ Λεύκολλος ἀδελφὸς ἦν Λευκόλλου

144

ὀργὴν ἀπολλύμενοι καὶ δι’ ἔχθραν οὐδὲνμέρος τῶν διὰ χρήματα σφαττομένων,ἀλλὰ καὶ λέγειν ἐπῄει τοῖς κολάζουσιν ὡςτόνδε μὲν ἀνῄρηκεν οἰκία μεγάλη, τόνδε δὲκῆπος, ἄλλον ὕδατα θερμά. Κόϊντος δὲΑὐρήλιος, ἀνὴρ ἀπράγμων καὶ τοσοῦτοναὐτῷ μετεῖναι τῶν κακῶν νομίζων ὅσονἄλλοις συναλγεῖν ἀτυχοῦσιν, εἰς ἀγορὰν ἐλ-θὼν ἀνεγίνωσκε τοὺς προγεγραμμένους·εὑρὼν δὲ ἑαυτόν, “Οἴμοι τάλας,” εἶπε,“διώκει με τὸ ἐν ᾿Αλβανῷ χωρίον.” καὶβραχὺ προελθὼν ὑπό τινος ἀπεσφάγη κα-ταδιώξαντος.[32] ᾿Εν τούτῳ δὲ Μάριος μὲν ἁλισκόμενοςἑαυτὸν διέφθειρε, Σύλλας δὲ εἰς Πραινε-στὸν ἐλθὼν πρῶτα μὲν ἰδίᾳ κατ’ ἄνδρα κρί-νων ἐκόλαζεν, εἶτα ὡς οὐ σχολῆς οὔσηςπάντας ἀθρόως εἰς ταὐτὸ συναγαγών, μυ-ρίους καὶ δισχιλίους ὄντας, ἐκέλευσεν ἀπο-σφάττειν, μόνῳ τῷ ξένῳ διδοὺς ἄδειαν. ὁδὲ εὐγενῶς πάνυ φήσας πρὸς αὐτὸν ὡς

157

λεία.δηρὸν γὰρ μόχθοι σε κατασχήσουσιν ἄελ-πτοιφθισιβρότου τ' ἐπὶ κῦμα κυλινδόμενον πο-λέμοιο.πολλῶν οὖν ὑποκατακλινομένων πρὸς τὸλόγιον καὶ τρεπομένων πρὸς τὸν Λεωτυχί-δαν, ὁ Λύσανδρος οὐκ ὀρθῶς ἔφη τὸν Διο-πείθη τὴν μαντείαν ὑπολαμβάνειν: οὐ γὰρἂν προσπταίσας τις ἄρχῃ Λακεδαιμονίων,δυσχεραίνειν τὸν θεόν, ἀλλὰ χωλὴν εἶναιτὴν βασιλείαν εἰ νόθοι καὶ κακῶς γεγο-νότες βασιλεύσουσι σὺν Ἡρακλείδαις.τοιαῦτα λέγων καὶ δυνάμενος πλεῖστονἔπεισε, καὶ γίνεται βασιλεὺς Ἀγησίλαος.[23] εὐθὺς οὖν αὐτὸν ἐξώρμα καὶ προὔτρε-πεν ὁ Λύσανδρος εἰς τὴν Ἀσίαν στρατεύ-ειν, ὑποτιθεὶς ἐλπίδας ὡς καταλύσοντιΠέρσας καὶ μεγίστῳ γενησομένῳ, πρός τετοὺς ἐν Ἀσίᾳ φίλους ἔγραψεν αἰτεῖσθαι κε-λεύων παρὰ Λακεδαιμονίων στρατηγὸν

52

τῶν τυράννων ἐπὶ τὸν δῆμον, ἔργῳ δὲ κα-ταλύσων τὸν πόλεμον, ὡς μὴ πάλιν ὁ Λύ-σανδρος διὰ τῶν φίλων κύριος γένοιτο τῶνἈθηνῶν. τοῦτο μὲν οὖν διεπράξατο ῥᾳδί-ως: καὶ τοὺς Ἀθηναίους διαλλάξας καὶ κα-ταπαύσας τὴν στάσιν ἀφείλετο τοῦ Λυσάν-δρου τὴν φιλοτιμίαν. ὀλίγῳ δὲ ὕστερονἀποστάντων πάλιν τῶν Ἀθηναίων αὐτὸςμὲν αἰτίαν ἔλαβεν, ὡς ἐγκεχαλινωμένον τῇὀλιγαρχίᾳ τὸν δῆμον ἀνεὶς αὖθις ἐξυβρίσαικαὶ θρασύνασθαι, τῷ δὲ Λυσάνδρῳ προσε-θήκατο δόξαν ἀνδρὸς οὐ πρὸς ἑτέρων χάρινοὐδὲ θεατρικῶς, ἀλλὰ πρὸς τὸ τῇ Σπάρτῃσυμφέρον αὐθεκάστως στρατηγοῦντος.[22] ἦν δὲ καὶ τῷ λόγῳ θρασὺς καὶ κατα-πληκτικὸς πρὸς τοὺς ἀντιτείνοντας. Ἀργεί-οις μὲν γὰρ ἀμφιλογουμένοις περὶ γῆςὅρων καὶ δικαιότερα τῶν Λακεδαιμονίωνοἰομένοις λέγειν δείξας τὴν μάχαιραν, “ὁταύτης,” ἔφη, “κρατῶν βέλτιστα περὶ γῆςὅρων διαλέγεται.” Μεγαρέως δὲ ἀνδρὸς ἔν

49

ἡμέραν διαλιπὼν ἄλλους προέγραψεν εἴκο-σι καὶ διακοσίους, εἶτα τρίτῃ πάλιν οὐκἐλάττους. ἐπὶ δὲ τούτοις δημηγορῶν εἶπενὅσους μεμνημένος τυγχάνοι προγράφειν,τοὺς δὲ νῦν διαλανθάνοντας αὖθις προ-γράψειν. προέγραψε δὲ τῷ μὲν ὑποδεξα-μένῳ καὶ διασώσαντι τὸν προγεγραμμένον,ζημίαν τῆς φιλανθρωπίας ὁρίζων θάνατον,οὐκ ἀδελφόν, οὐχ υἱόν, οὐ γονεῖς ὑπεξε-λόμενος, τῷ δὲ ἀποκτείναντι γέρας δύοτάλαντα τῆς ἀνδροφονίας, κἂν δοῦλος δε-σπότην κἂν πατέρα υἱὸς ἀνέλῃ. ὃ δὲπάντων ἀδικώτατον ἔδοξε, τῶν γὰρ προγε-γραμμένων ἠτίμωσε καὶ υἱοὺς καὶ υἱωνούς,καὶ τὰ χρήματα πάντων ἐδήμευσε. προε-γράφοντο δὲ οὐκ ἐν Ῥώμῃ μόνον, ἀλλὰ καὶἐν πάσῃ πόλει τῆς ᾿Ιταλίας· καὶ φονευο-μένων οὔτε ναὸς ἦν καθαρὸς θεοῦ οὔτεἑστία ξένιος οὔτε οἶκος πατρῷος, ἀλλὰ καὶπαρὰ γυναιξὶ γαμεταῖς ἄνδρες ἐσφάττοντοκαὶ παρὰ μητράσι παῖδες. ἦσαν δὲ οἱ δι’

156

τοῦ Μιθριδάτην ὕστερον καὶ Τιγράνην κα-ταπολεμήσαντος.[28] ῾Ο δὲ Σύλλας ἔτι πολλοῖς στρατο-πέδοις καὶ μεγάλαις δυνάμεσι περικεχυ-μένους αὐτῷ τοὺς πολεμίους ὁρῶν παντα-χόθεν ἥπτετο δυνάμει καὶ δι’ ἀπάτης, προ-καλούμενος εἰς διαλύσεις τὸν ἕτερον τῶνὑπάτων Σκηπίωνα. δεξαμένου δ’ ἐκείνουσύλλογοι μὲν ἐγίνοντο καὶ κοινολογίαιπλείονες, ἀεὶ δέ τινα παραγωγὴν καὶπρόφασιν ἐμβάλλων ὁ Σύλλας διέφθειρετοὺς περὶ Σκηπίωνα τοῖς ἑαυτοῦ στρα-τιώταις, ἠσκημένοις πρὸς ἀπάτην καὶ γοη-τείαν ἅπασαν ὥσπερ αὐτὸς ὁ ἡγεμών.εἰσιόντες γὰρ εἰς τὸν χάρακα τῶν πολεμί-ων καὶ ἀναμιγνυμένοι τοὺς μὲν εὐθὺς ἀργυ-ρίῳ, τοὺς δὲ ὑποσχέσεσι, τοὺς δὲ κολακεύ-οντες καὶ ἀναπείθοντες προσήγοντο. τέλοςδὲ τοῦ Σύλλα μετὰ σπειρῶν εἴκοσι προσελ-θόντος ἐγγὺς οἱ μὲν ἠσπάσαντο τοὺς τοῦΣκηπίωνος, οἱ δὲ ἀντασπασάμενοι προσε-

145

τινι συλλόγῳ παῤῥησίᾳ χρησαμένου πρὸςαὐτόν, “οἱ λόγοι σου,” εἶπεν, “ὦ ξένε,πόλεως δέονται.” τοὺς δὲ Βοιωτοὺς ἐπαμ-φοτερίζοντας ἠρώτα πότερον ὀρθοῖς τοῖςδόρασιν ἢ κεκλιμένοις διαπορεύηται τὴνχώραν αὐτῶν. ἐπεὶ δὲ τῶν Κορινθίων ἀφε-στώτων παρερχόμενος πρὸς τὰ τείχη τοὺςΛακεδαιμονίους ἑώρα προσβάλλειν ὀκνο-ῦντας, καὶ λαγώς τις ὤφθη διαπηδῶν τὴντάφρον, “οὐκ αἰσχύνεσθε,” ἔφη, “τοιού-τους φοβούμενοι πολεμίους, ὧν οἱ λαγωοὶδι' ἀργίαν τοῖς τείχεσιν ἐγκαθεύδουσιν;”ἐπεὶ δὲ Ἆγις ὁ βασιλεὺς ἐτελεύτησεν ἀδελ-φὸν μὲν Ἀγησίλαον καταλιπών, υἱὸν δὲ νο-μιζόμενον Λεωτυχίδαν, ἐραστὴς τοῦ Ἀγη-σιλάου γεγονὼς ὁ Λύσανδρος ἔπεισεναὐτὸν ἀντιλαμβάνεσθαι τῆς βασιλείας ὡςἩρακλείδην ὄντα γνήσιον. ὁ γὰρ Λεωτυχί-δας διαβολὴν εἶχεν ἐξ Ἀλκιβιάδου γεγο-νέναι, συνόντος κρύφα τῇ Ἄγιδος γυναικὶΤιμαίᾳ καθ' ὃν χρόνον φεύγων ἐν Σπάρτῃ

50

διέτριβεν.ὁ δὲ Ἆγις, ὥς φασι, χρόνου λογισμῷ τὸπρᾶγμα συνελών, ὡς οὐ κυήσειεν ἐξ αὐτοῦ,παρημέλει μέλει τοῦ Λεωτυχίδου καὶ φα-νερὸς ἦν ἀναινόμενος αὐτὸν παρά γε τὸνλοιπὸν χρόνον. ἐπεὶ δὲ νοσῶν εἰς Ἡραίανἐκομίσθη καὶ τελευτᾶν ἔμελλε, τὰ μὲν ὑπ'αὐτοῦ τοῦ νεανίσκου, τὰ δὲ ὑπὸ τῶν φίλωνἐκλιπαρηθεὶς ἐναντίον πολλῶν ἀπέφηνενυἱὸν αὑτοῦ τὸν Λεωτυχίδαν, καὶ δεηθεὶςτῶν παρόντων ἐπιμαρτυρῆσαι ταῦτα πρὸςτοὺς Λακεδαιμονίους ἀπέθανεν. οὗτοι μὲνοὖν ἐμαρτύρουν ταῦτα τῷ Λεωτυχίδᾳ: τὸνδ' Ἀγησίλαον λαμπρὸν ὄντα τἆλλα καὶ συ-ναγωνιστῇ τῷ Λυσάνδρῳ χρώμενον ἔβλα-πτε Διοπείθης, ἀνὴρ εὐδόκιμος ἐπὶ χρη-σμολογίᾳ, τοιόνδε μάντευμα προφέρων εἰςτὴν χωλότητα τοῦ Ἀγησιλάου:φράζεο δή, Σπάρτη, καίπερ μεγάλαυχοςἐοῦσα,μὴ σέθεν ἀρτίποδος βλάστῃ χωλὴ βασι-

51

χώρησαν· ὁ δὲ Σκηπίων ἔρημος ἐν τῇ σκη-νῇ ληφθεὶς ἠφείθη, Σύλλας δὲ ταῖς εἴκοσισπείραις ὥσπερ ἠθάσιν ὄρνισι τεσσαράκο-ντα τὰς τῶν πολεμίων παλεύσας ἀπήγαγενεἰς τὸ στρατόπεδον ἅπαντας. ὅτε καὶ Κάρ-βωνά φασιν εἰπεῖν ὡς ἀλώπεκι καὶ λέοντιπολεμῶν ἐν τῇ Σύλλα ψυχῇ κατοικοῦσινὑπὸ τῆς ἀλώπεκος ἀνιῷτο μᾶλλον. ᾿Εκ τού-του περὶ Σίγνιον Μάριος ὀγδοήκοντα καὶπέντε σπείρας ἔχων προὐκαλεῖτο Σύλλαν.ὁ δὲ καὶ πάνυ πρόθυμος ἦν διαγωνίσασθαικατ’ ἐκείνην τὴν ἡμέραν· ἐτύγχανε γὰρὄψιν ἑωρακὼς τοιάνδε κατὰ τοὺς ὕπνους.ἐδόκει τὸν γέροντα Μάριον τεθνηκόταπάλαι τῷ παιδὶ Μαρίῳ παραινεῖν φυλάξα-σθαι τὴν ἐπιοῦσαν ἡμέραν ὡς μεγάληναὐτῷ δυστυχίαν φέρουσαν. διὰ τοῦτο μὲνδὴ πρόθυμος ὁ Σύλλας ἦν μάχεσθαι, καὶμετεπέμπετο τὸν Δολοβέλλαν ἄπωθενστρατοπεδεύοντα. τῶν δὲ πολεμίων ἐφι-σταμένων ταῖς ὁδοῖς καὶ ἀποφραττόντων

146

ἐχόντων ἐμπιπλάντος τὴν πόλιν, ἀναιρου-μένων πολλῶν καὶ κατ’ ἰδίας ἔχθρας, οἷςοὐδὲν ἦν πρᾶγμα πρὸς Σύλλαν, ἐφιέντοςαὐτοῦ καὶ χαριζομένου τοῖς περὶ αὐτόν,ἐτόλμησε τῶν νέων εἷς, Γάϊος Μέτελλος,ἐν τῇ συγκλήτῳ τοῦ Σύλλα πυθέσθαι τίπέρας ἔσται τῶν κακῶν, καὶ ποῖ προελ-θόντος αὐτοῦ δεῖ πεπαῦσθαι τὰ γινόμεναπροσδοκᾶν. “Παραιτούμεθα γάρ,” εἶπεν,“οὐχ οὓς σὺ ἔγνωκας ἀναιρεῖν τῆς τιμωρί-ας, ἀλλὰ τῆς ἀμφιβολίας οὓς ἔγνωκαςσώζειν.” ἀποκριναμένου δὲ τοῦ Σύλλα μη-δέπω γινώσκειν οὓς ἀφίησιν, ὑπολαβὼν ὁΜέτελλος, “Οὐκοῦν,” ἔφη, “δήλωσον οὓςμέλλεις κολάζειν.” καὶ ὁ Σύλλας ἔφη τοῦτοποιήσειν. ἔνιοι δὲ οὐ τὸν Μέτελλον, ἀλλὰΦουφίδιόν τινα τῶν πρὸς χάριν ὁμιλού-ντων τῷ Σύλλᾳ τὸ τελευταῖον εἰπεῖν λέγου-σιν. ὁ δ’ οὖν Σύλλας εὐθὺς ὀγδοήκονταπροέγραψεν, οὐδενὶ τῶν ἐν τέλει κοινω-σάμενος. ἀγανακτούν των δὲ πάντων, μίαν

155

δόξῃ προῄει. καὶ πολέμῳ μὲν αἱρεῖ πολὺμέρος τῶν ἐν ταῖς ῎Αλπεσι βαρβάρων, ἐπι-λιπούσης δὲ τῆς ἀγορᾶς ἀναδεξάμενος τὴνἐπιμέλειαν τοσαύτην ἐποίησε περιουσίαν,ὥστε τῶν Κάτλου στρατιωτῶν ἐν ἀφθόνοιςδιαγόντων καὶ τοῖς Μαρίου προσπαρασχε-ῖν. ἐφ’ ᾧ φησιν αὐτὸς ἰσχυρῶς ἀνιᾶσαι τὸνΜάριον. ἡ μὲν οὖν ἔχθρα βραχεῖαν οὕτωκαὶ μειρακιώδη λαβοῦσα τὴν πρώτηνὑπόθεσιν καὶ ἀρχήν, εἶτα χωροῦσα δι’αἵματος ἐμφυλίου καὶ στάσεων ἀνηκέστωνἐπὶ τυραννίδα καὶ σύγχυσιν ἁπάντων πραγ-μάτων, ἀπέδειξε τὸν Εὐριπίδην σοφὸν ἄν-δρα καὶ πολιτικῶν ἐπιστήμονα νοσημάτων,διακελευσάμενον φυλάττεσθαι τὴν φιλοτι-μίαν ὡς ὀλεθριωτάτην καὶ κακίστην δαίμο-να τοῖς χρωμένοις.[5] ῾Ο δὲ Σύλλας οἰόμενος αὑτῷ τὴν ἀπὸτῶν πολεμικῶν δόξαν ἐπὶ τὰς πολιτικὰςπράξεις διαρκεῖν, καὶ δοὺς ἑαυτὸν ἀπὸ τῆςστρατείας εὐθὺς ἐπὶ τὴν τοῦ δήμου πρᾶξιν,

80

φυλάττουσι τῆς γενέσεως γνώριμον παρα-σχὼν κομίσαιτο τὰς δέλτους ἐν αἷς ἦσαν οἱχρησμοί. τούτων δὲ προκατεσκευασμένωνἔδει τὸν Σειληνὸν ἐλθόντα τοὺς χρησμοὺςἀπαιτεῖν ὡς Ἀπόλλωνος παῖδα, τοὺς δὲ συ-μπράττοντας τῶν ἱερέων ἐξακριβοῦν ἕκα-στα καὶ διαπυνθάνεσθαι περὶ τῆς γενέσε-ως, τέλος δὲ πεπεισμένους δῆθεν ὡς Ἀπόλ-λωνος υἱῷ δεῖξαι τὰ γράμματα, τὸν δὲ ἀνα-γνῶναι πολλῶν παρόντων ἄλλας τε μαντεί-ας καὶ ἧς ἕνεκα τἄλλα πέπλασται τὴν περὶτῆς βασιλείας, ὡς ἄμεινον εἴη καὶ λώϊονΣπαρτιάταις ἐκ τῶν ἀρίστων πολιτῶναἱρουμένοις τοὺς βασιλέας.ἤδη δὲ τοῦ Σειληνοῦ μειρακίου γεγονότοςκαὶ πρὸς τὴν πρᾶξιν ἥκοντος, ἐξέπεσε τοῦδράματος ὁ Λύσανδρος ἀτολμία: τῶν ὑπο-κριτῶν καὶ συνεργῶν ἑνός, ὡς ἐπ' αὐτὸ τὸἔργον ἦλθεν, ἀποδειλιάσαντος καὶ ἀναδύ-ντος. οὐ μὴν ἐφωράθη γε τοῦ Λυσάνδρουζῶντος οὐθέν, ἀλλὰ μετὰ τὴν τελευτήν.

61

τῶν πονηρῶν. Τοῦτο καὶ τῷ βραδυτάτῳῬωμαίων νοῆσαι παρέστησεν ὡς ἀλλαγὴτὸ χρῆμα τυραννίδος, οὐκ ἀπαλλαγὴ γέγο-νε. Μάριος μὲν οὖν ἀπ’ ἀρχῆς χαλεπὸς ὢνἐπέτεινεν, οὐ μετέβαλε τῇ ἐξουσίᾳ τὴν φύ-σιν· Σύλλας δὲ μετρίως τὰ πρῶτα καὶ πο-λιτικῶς ὁμιλήσας τῇ τύχῃ καὶ δόξαν ἀρι-στοκρατικοῦ καὶ δημωφελοῦς ἡγεμόνοςπαρασχών, ἔτι δὲ καὶ φιλόγελως ἐκ νέουγενόμενος καὶ πρὸς οἶκτον ὑγρός, ὥστεῥᾳδίως ἐπιδακρύειν, εἰκότως προσετρίψα-το ταῖς μεγάλαις ἐξουσίαις διαβολὴν ὡς τὰἤθη μένειν οὐκ ἐώσαις ἐπὶ τῶν ἐξ ἀρχῆςτρόπων, ἀλλ’ ἔμπληκτα καὶ χαῦνα καὶἀπάνθρωπα ποιούσαις. τοῦτο μὲν οὖν εἴτεκίνησίς ἐστι καὶ μεταβολὴ φύσεως ὑπὸ τύ-χης, εἴτε μᾶλλον ὑποκειμένης ἀποκάλυψιςἐν ἐξουσίᾳ κακίας. ἑτέρα τις ἂν διορίσειεπραγματεία.[31] Τοῦ δὲ Σύλλα πρὸς τὸ σφάττειν τρα-πομένου καὶ φόνων οὔτε ἀριθμὸν οὔτε ὅρον

154

οἱ τοῦ Σύλλα προσμαχόμενοι καὶ ὁδοποιο-ῦντες ἔκαμνον· καὶ πολὺς ὄμβρος ἅμα τοῖςἔργοις ἐπιγενόμενος μᾶλλον ἐκάκωσεναὐτούς. ὅθεν οἱ ταξίαρχοι προσιόντες τῷΣύλλᾳ ἐδέοντο τὴν μάχην ἀναβαλέσθαι,δεικνύντες ἅμα τοὺς στρατιώτας ἐῤῥιμ-μένους ὑπὸ κόπου καὶ προσαναπαυομένουςχαμᾶζε τοῖς θυρεοῖς κεκλιμένοις. ἐπεὶ δὲσυνεχώρησεν ἄκων καὶ πρόσταγμα κατα-ζεύξεως ἔδωκεν, ἀρχομένων αὐτῶν τὸνχάρακα βάλλειν καὶ τάφρον ὀρύσσειν πρὸτῆς στρατοπεδείας, ἐπήλαυνε σοβαρῶς ὁΜάριος προϊππεύων ὡς ἀτάκτους καὶ τε-θορυβημένους διασκεδάσων. ἐνταῦθα τῷΣύλλᾳ τὴν κατὰ τοὺς ὕπνους φωνὴν ὁ δαί-μων συνετέλει. ὀργὴ γὰρ αὐτοῦ τοῖς στρα-τιώταις παρέστη, καὶ παυσάμενοι τῶν ἔρ-γων τοὺς μὲν ὑσσοὺς κατέπηξαν ἐπὶ τῇτάφρῳ, σπασάμενοι δὲ τὰ ξίφη καὶ συναλα-λάξαντες ἐν χερσὶν ἦσαν τῶν πολεμίων. οἱδὲ οὐ πολὺν ὑπέστησαν χρόνον, ἀλλὰ γίνε-

147

[27] ἐτελεύτησε δὲ πρὶν ἐξ Ἀσίας ἐπανελ-θεῖν τὸν Ἀγησίλαον, ἐμπεσὼν εἰς τὸνΒοιωτικὸν πόλεμον, ἢ μᾶλλον ἐμβαλὼν τὴνἙλλάδα. λέγεται γὰρ ἀμφοτέρως: καὶ τὴναἰτίαν οἱ μέν τινες ἐκείνου ποιοῦσιν, οἱ δὲΘηβαίων, οἱ δὲ κοινήν, Θηβαίοις μὲνἐγκαλοῦντες τὴν ἐν Αὐλίδι τῶν ἱερῶνδιάῤῥιψιν καὶ ὅτι τῶν περὶ Ἀνδροκλείδηνκαὶ Ἀμφίθεον χρήμασι βασιλικοῖς διαφθα-ρέντων ἐπὶ τῷ Λακεδαιμονίοις Ἑλληνικὸνπεριστῆσαι πόλεμον ἐπέθεντο Φωκεῦσικαὶ τὴν χώραν αὐτῶν ἐπόρθησαν, Λύσαν-δρον δέ φασιν ὀργῇ φέρειν ὅτι τῆς δεκάτηςἀντεποιήσαντο τοῦ πολέμου Θηβαῖοιμόνοι, τῶν ἄλλων συμμάχων ἡσυχα-ζόντων, καὶ περὶ χρημάτων ἠγανάκτησανἃ Λύσανδρος εἰς Σπάρτην ἀπέστειλε, μάλι-στα δὲ ἐπὶ τῷ παρασχεῖν ἀρχὴν Ἀθηναίοιςἐλευθερώσεως ἀπὸ τῶν τριάκοντα τυράν-νων, οὓς Λύσανδρος μὲν κατέστησε, Λακε-δαιμόνιοι δὲ δύναμιν καὶ φόβον αὐτοῖς προ-

62

λίῳ φορεῖν εἰκόνα τῆς πράξεως, καὶ ταύτῃγε χρώμενος ἀεὶ διετέλεσεν. ἦν δὲ ἡ γραφὴΒόκχος μὲν παραδιδούς, Σύλλας δὲ παρα-λαμβάνων τὸν ᾿Ιογόρθαν.[4] ᾿Ηνία μὲν οὖν ταῦτα τὸν Μάριον· ἔτι δὲἡγούμενος ἐλάττονα τοῦ φθονεῖσθαι τὸνΣύλλαν, ἐχρῆτο πρὸς τὰς στρατείας, τὸμὲν δεύτερον ὑπατεύων πρεσβευτῇ, τὸ δὲτρίτον χιλιάρχῳ, καὶ πολλὰ δι’ ἐκείνου τῶνχρησίμων κατωρθοῦτο. πρεσβεύων τε γὰρἡγεμόνα Τεκτοσάγων Κόπιλλον εἷλε, καὶχιλιαρχῶν μέγα καὶ πολυάνθρωπον ἔθνοςΜαρσοὺς ἔπεισε φίλους γενέσθαι καὶ συμ-μάχους Ῥωμαίων. ἐκ δὲ τούτων τὸνΜάριον αἰσθόμενος ἀχθόμενον αὐτῷ καὶμηκέτι προϊέμενον ἡδέως πράξεων ἀφορ-μάς, ἀλλὰ ἐνιστάμενον τῇ αὐξήσει, Κάτλῳ,τῷ συνάρχοντι τοῦ Μαρίου, προσένειμενἑαυτόν, ἀνδρὶ χρηστῷ μέν, ἀμβλυτέρῳ δὲπρὸς τοὺς ἀγῶνας. ὑφ’ οὗ τὰ πρῶτα καὶμέγιστα πιστευόμενος εἰς δύναμιν ἅμα

79

ται πολὺς φόνος αὐτῶν τραπέντων. Μάριοςδὲ φεύγων εἰς Πραινεστὸν ἤδη τὰς πύλαςεὗρε κεκλειμένας· καλωδίου δὲ ἄνωθενἀφεθέντος ἐνζώσας ἑαυτὸν ἀνελήφθη πρὸςτὸ τεῖχος. ἔνιοι δέ φασιν, ὧν καὶ Φαινε-στέλλας ἐστίν, οὐδὲ αἰσθέσθαι τῆς μάχηςτὸν Μάριον, ἀλλ’ ἐξ ἀγρυπνιῶν καὶ κόπωνὑπὸ σκιᾷ τινι χαμαὶ κατακλινέντα τοῦ συν-θήματος δοθέντος ἐνδοῦναι πρὸς ὕπνον,εἶτα μόλις ἐξεγείρεσθαι τῆς φυγῆς γενο-μένης. ἐν ταύτῃ τῇ μάχῃ Σύλλας φησὶνεἰκοσιτρεῖς μόνους ἀποβαλεῖν, ἀποκτεῖναιδὲ τῶν πολεμίων δισμυρίους καὶ λαβεῖνζῶντας ὀκτακισχιλίους. καὶ τἆλλα δὲ ὁμοί-ως εὐτυχεῖτο διὰ τῶν στρατηγῶν, Πομπη-ΐου, Κράσσου, Μετέλλου, Σερουϊλίου.οὐδὲν γὰρ ἢ μικρὰ προσκρούσαντες οὗτοιμεγάλας συνέτριψαν δυνάμεις τῶν πολεμί-ων, ὥστε τὸν μάλιστα τὴν ἐναντίαν στάσινσυνέχοντα Κάρβωνα νύκτωρ ἀποδράντατὴν ἑαυτοῦ στρατιὰν εἰς Λιβύην ἐκπλε-

148

θόμενος ὁ Σύλλας, καὶ ὅτι τῶν πολεμίων οἱπλεῖστοι διολώλασιν, ἧκεν εἰς ῎Αντεμνανἅμ’ ἡμέρᾳ, καὶ τρισχιλίων ἐπικηρυκευσα-μένων πρὸς αὐτὸν ὑπέσχετο δώσειν τὴνἀσφάλειαν, εἰ κακόν τι τοὺς ἄλλους ἐργα-σάμενοι πολεμίους ἔλθοιεν πρὸς αὐτόν. οἱδὲ πιστεύσαντες ἐπέθεντο τοῖς λοιποῖς, καὶπολλοὶ κατεκόπησαν ὑπ’ ἀλλήλων. οὐ μὴνἀλλὰ καὶ τούτους καὶ τῶν ἄλλων τοὺς πε-ριγενομένους εἰς ἑξακισχιλίους ἀθροίσαςπαρὰ τὸν ἱππόδρομον, ἐκάλει τὴν σύγκλη-τον εἰς τὸ τῆς ᾿Ενυοῦς ἱερόν. ἅμα δ’ αὐτόςτε λέγειν ἐνήρχετο καὶ κατέκοπτον οἱ τε-ταγμένοι τοὺς ἑξακισχιλίους. κραυγῆς δέ,ὡς εἰκός, ἐν χωρίῳ μικρῷ τοσούτων σφατ-τομένων φερομένης καὶ τῶν συγκλητικῶνἐκπλαγέντων, ὥσπερ ἐτύγχανε λέγωνἀτρέπτῳ καὶ καθεστηκότι τῷ προσώπῳπροσέχειν ἐκέλευσεν αὐτοὺς τῷ λόγῳ, τὰδ’ ἔξω γινόμενα μὴ πολυπραγμονεῖν· νου-θετεῖσθαι γὰρ αὐτοῦ κελεύσαντος ἐνίους

153

νος τὴν σύλληψιν καὶ παράδοσιν τοῦ ᾿Ιογόρ-θα γενέσθαι ἢ δι’ αὑτοῦ. κοινωσάμενος δὲτῷ Μαρίῳ καὶ λαβὼν στρατιώτας ὀλίγουςὁ Σύλλας τὸν μέγιστον ὑπέδυ κίνδυνον, ὅτιβαρβάρῳ καὶ πρὸς τοὺς οἰκειοτάτους ἀπί-στῳ πιστεύσας, ὑπὲρ τοῦ παραλαβεῖν ἕτε-ρον ἑαυτὸν ἐνεχείρισεν. οὐ μὴν ἀλλὰ ὁ Βόκ-χος ἀμφοτέρων κύριος γενόμενος, καὶ κα-ταστήσας ἑαυτὸν εἰς ἀνάγκην τοῦ παρα-σπονδῆσαι τὸν ἕτερον, καὶ πολλὰ διενεχθε-ὶς τῇ γνώμῃ, τέλος ἐκύρωσε τὴν πρώτηνπροδοσίαν καὶ παρέδωκε τῷ Σύλλᾳ τὸν ᾿Ιο-γόρθαν. ὁ μὲν οὖν θριαμβεύων ἐπὶ τούτῳΜάριος ἦν, ἡ δὲ δόξα τοῦ κατορθώματος,ἣν ὁ Μαρίου φθόνος Σύλλᾳ προσετίθει, πα-ρελύπει τὸν Μάριον ἡσυχῇ. καὶ γὰρ αὐτὸςὁ Σύλλας φύσει τε μεγάλαυχος ὢν καὶ τότεπρῶτον ἐκ βίου ταπεινοῦ καὶ ἀγνῶτος ἔντινι λόγῳ γεγονὼς παρὰ τοῖς πολίταις, καὶτοῦ τιμᾶσθαι γευόμενος, εἰς τοῦτο φιλοτι-μίας προῆλθεν ὥστε γλυψάμενος ἐν δακτυ-

78

στιθέντες ἐψηφίσαντο τοὺς φεύγοντας ἐξἈθηνῶν ἀγωγίμους εἶναι πανταχόθεν, ἐκ-σπόνδους δὲ τοὺς ἐνισταμένους τοῖς ἄγου-σι. πρὸς ταῦτα γὰρ ἀντεψηφίσαντο Θηβα-ῖοι ψηφίσματα πρέποντα καὶ ἀδελφὰ ταῖςἩρακλέους καὶ Διονύσου πράξεσιν, οἰκίανμὲν ἀνεῷχθαι πᾶσαν καὶ πόλιν ἐν Βοιωτίᾳτοῖς δεομένοις Ἀθηναίων, τὸν δὲ τῷ ἀγο-μένῳ φυγάδι μὴ βοηθήσαντα ζημίαν ὀφεί-λειν τάλαντον, ἂν δέ τις Ἀθήναζε διὰ τῆςΒοιωτίας ἐπὶ τοὺς τυράννους ὅπλα κομίζῃ,μήτε ὁρᾶν τινα Θηβαῖον μήτε ἀκούειν. καὶοὐκ ἐψηφίσαντο μὲν οὕτως Ἑλληνικὰ καὶφιλάνθρωπα, τὰς δὲ πράξεις τοῖς γράμμα-σιν ὁμοίας οὐ παρέσχον, ἀλλὰ Θρασύβου-λος καὶ οἱ σὺν αὐτῷ Φυλὴν καταλαβόντεςἐκ Θηβῶν ὡρμήθησαν, ὅπλα καὶ χρήματακαὶ τὸ λαθεῖν καὶ τὸ ἄρξασθαι Θηβαίωναὐτοῖς συμπαρασκευασάντων. αἰτίας μὲνοὖν ταύτας ἔλαβε κατὰ τῶν Θηβαίων ὁΛύσανδρος.

63

τοῦντα τοὺς μὲν ἀντιβολεῖν, τοῖς δὲ ἀπειλε-ῖν, τῶν δὲ ἐπιλαμβάνεσθαι· τέλος δὲ τοῦεὐωνύμου συντριβέντος ἀναμιχθέντα τοῖςφεύγουσιν εἰς τὸ στρατόπεδον καταφυγεῖν,πολλοὺς ἀποβαλόντα τῶν ἑταίρων καὶ γνω-ρίμων. οὐκ ὀλίγοι δὲ καὶ τῶν ἐκ τῆς πόλε-ως ἐπὶ θέαν προελθόντες ἀπώλοντο καὶ κα-τεπατήθησαν, ὥστε τὴν μὲν πόλιν οἴεσθαιδιαπεπρᾶχθαι, παρ’ ὀλίγον δὲ καὶ τὴν Μα-ρίου πολιορκίαν λυθῆναι, πολλῶν ἐκ τῆςτροπῆς ὠσαμένων ἐκεῖ καὶ τὸν ἐπὶ τῇ πο-λιορκίᾳ τεταγμένον ᾿Οφέλλαν Λουκρήτιονἀναζευγνύναι κατὰ τάχος κελευόντων, ὡςἀπολωλότος τοῦ Σύλλα καὶ τῆς Ῥώμηςἐχομένης ὑπὸ τῶν πολεμίων.[30] ῎Ηδη δὲ νυκτὸς οὔσης βαθείας ἧκον εἰςτὸ τοῦ Σύλλα στρατόπεδον παρὰ τοῦΚράσσου δεῖπνον αὐτῷ καὶ τοῖς στρα-τιώταις μετιόντες· ὡς γὰρ ἐνίκησε τοὺςπολεμίους, εἰς ῎Αντεμναν καταδιώξαντεςἐκεῖ κατεστρατοπέδευσαν. ταῦτ’ οὖν πυ-

152

ῦσαι.[29] Τὸν μέντοι τελευταῖον ἀγῶνα κα-θάπερ ἔφεδρος ἀθλητῇ καταπόνῳ προσενε-χθεὶς ὁ Σαυνίτης Τελεσῖνος ἐγγὺς ἦλθε τοῦσφῆλαι καὶ καταβαλεῖν ἐπὶ θύραις τῆςῬώμης. ἔσπευδε μὲν γὰρ ἅμα Λαμπωνίῳτῷ Λευκανῷ χεῖρα πολλὴν ἀθροίσας ἐπὶΠραινεστὸν ὡς ἐξαρπασόμενος τῆς πολιορ-κίας τὸν Μάριον· ἐπεὶ δὲ ᾔσθετο Σύλλανμὲν κατὰ στόμα, Πομπήϊον δὲ κατ’ οὐρὰνβοηδρομοῦντας ἐπ’ αὐτόν, εἰργόμενος τοῦπρόσω καὶ ὀπίσω πολεμιστὴς ἀνὴρ καὶ με-γάλων ἀγώνων ἔμπειρος ἄρας νυκτὸς ἐπ’αὐτὴν ἐχώρει παντὶ τῷ στρατοπίδῳ τὴνῬώμην. καὶ μικροῦ μὲν ἐδέησεν ἐμπεσεῖνεἰς ἀφύλακτον· ἀποσχὼν δὲ τῆς Κολλίνηςπύλης δέκα σταδίους ἐπηυλίσατο τῇ πόλει,μεγαλοφρονῶν καὶ ταῖς ἐλπίσιν ἐπηρμένοςὡς τοσούτους ἡγεμόνας καὶ τηλικούτουςκατεστρατηγηκώς. ἅμα δ’ ἡμέρᾳ τῶν λα-μπροτάτων νέων ἐξιππασαμένων ἐπ’ αὐτὸν

149

[28] ἤδη δὲ παντάπασι χαλεπὸς ὢν ὀργὴνδιὰ τὴν μελαγχολίαν ἐπιτείνουσαν εἰςγῆρας, παρώξυνε τοὺς ἐφόρους καὶ συ-νέπεισε φῆναι φρουρὰν ἐπ' αὐτούς, καὶ λα-βὼν τὴν ἡγεμονίαν ἐξεστράτευσεν. ὕστερονδὲ καὶ Παυσανίαν τὸν βασιλέα μετὰ στρα-τιᾶς ἀπέστειλαν. ἀλλὰ Παυσανίας μὲν κύ-κλῳ περιελθὼν διὰ τοῦ Κιθαιρῶνος ἐμβάλ-λειν ἔμελλεν εἰς τὴν Βοιωτίαν, Λύσανδροςδὲ διὰ Φωκέων ἀπήντα στρατιώτας ἔχωνπολλούς: καὶ τὴν μὲν Ὀρχομενίων πόλινἑκουσίως προσχωρήσασαν ἔλαβε, τὴν δὲΛεβάδειαν ἐπελθὼν διεπόρθησεν. ἔπεμψεδὲ τῷ Παυσανίᾳ γράμματα κελεύων εἰςἉλίαρτον ἐκ Πλαταιῶν συνάπτειν, ὡςαὐτὸς ἅμ' ἡμέρᾳ πρὸς τοῖς τείχεσι τῶνἉλιαρτίων γενησόμενος. ταῦτα τὰ γράμ-ματα πρὸς τοὺς Θηβαίους ἀπηνέχθη, τοῦκομίζοντος εἰς κατασκόπους τινὰς ἐμπε-σόντος. οἱ δὲ προσβεβοηθηκότων αὐτοῖςἈθηναίων τὴν μὲν πόλιν ἐκείνοις διεπί-

64

χάριν, ἣν ἀφ’ ὥρας εἶχεν, εἰς ἐρωμένουσχῆμα περιελθών, ἀπελείφθη κληρονόμοςὑπὸ τῆς ἀνθρώπου τελευτώσης. ἐκληρο-νόμησε δὲ καὶ τὴν μητρυιάν, ἀγαπηθεὶςὥσπερ υἱὸς ὑπ’ αὐτῆς· καὶ μετρίως μὲνἀπὸ τούτων εὐπόρησεν.[3] ᾿Αποδειχθεὶς δὲ ταμίας ὑπατεύοντι Μα-ρίῳ τὴν πρώτην ὑπατείαν, συνεξέπλευσενεἰς Λιβύην πολεμήσων ᾿Ιογόρθαν. γενόμε-νος δὲ ἐπὶ στρατοπέδου τά τε ἄλλα παρε-ῖχεν ἑαυτὸν εὐδόκιμον, καὶ καιρῷ παραπε-σόντι χρησάμενος εὖ φίλον ἐποιήσατο τὸντῶν Νομάδων βασιλέα Βόκχον. πρεσβευ-τὰς γὰρ αὐτοῦ λῃστήριον Νομαδικὸν ἐκφυ-γόντας ὑποδεξάμενος καὶ φιλοφρονηθείς,δῶρα καὶ πομπὴν ἀσφαλῆ παρασχὼνἀπέστειλεν. ὁ δὲ Βόκχος ἐτύγχανε μὲν ἔτιγε πάλαι γαμβρὸν ὄντα μισῶν καὶ φοβού-μενος τὸν ᾿Ιογόρθαν, τότε δὲ ἡττημένῳ καὶπεφευγότι πρὸς αὐτὸν ἐπιβουλεύων ἐκάλειτὸν Σύλλαν, δι’ ἐκείνου μάλιστα βουλόμε-

77

ἄλλους τε πολλοὺς καὶ Κλαύδιον ῎Αππιον,εὐγενῆ καὶ ἀγαθὸν ἄνδρα, κατέβαλε. θορύ-βου δ’, οἷον εἰκός, ὄντος ἐν τῇ πόλει καὶβοῆς γυναικείας καὶ διαδρομῶν ὡς ἁλισκο-μένων κατὰ κράτος, πρῶτος ὤφθη Βάλβοςἀπὸ Σύλλα προσελαύνων ἀνὰ κράτος ἱππε-ῦσιν ἑπτακοσίοις. διαλιπὼν δὲ ὅσον ἀνα-ψῦξαι τὸν ἱδρῶτα τῶν ἵππων, εἴτ’ αὖθις ἐγ-χαλινώσας διὰταχέων ἐξήπτετο τῶν πολε-μίων. ᾿Εν τούτῳ δὲ καὶ Σύλλας ἐφαίνετο·καὶ τοὺς πρώτους εὐθὺς ἀριστᾶν κελεύωνεἰς τάξιν καθίστη. πολλὰ δὲ Δολοβέλλα καὶΤουρκουάτου δεομένων ἐπισχεῖν καὶ μὴκατακόπους ἔχοντα τοὺς ἄνδρας ἀποκινδυ-νεῦσαι περὶ τῶν ἐσχάτων (οὐ γὰρ Κάρβω-να καὶ Μάριον, ἀλλὰ Σαυνίτας καὶ Λευκα-νούς, τὰ ἔχθιστα τῇ Ῥώμῃ καὶ τὰ πολεμι-κώτατα φῦλα, συμφέρεσθαι), παρωσάμε-νος αὐτοὺς ἐκέλευσε σημαίνειν τὰς σάλπιγ-γας ἀρχὴν ἐφόδου, σχεδὸν εἰς ὥραν δε-κάτην ἤδη τῆς ἡμέρας καταστρεφούσης.

150

γενομένου δὲ ἀγῶνος, οἷος οὐχ ἕτερος, τὸμὲν δεξιόν, ἐν ᾧ Κράσσος ἐτέτακτο, λα-μπρῶς ἐνίκα, τῷ δὲ εὐωνύμῳ πονοῦντι καὶκακῶς ἔχοντι Σύλλας παρεβοήθει, λευκὸνἵππον ἔχων θυμοειδῆ καὶ ποδωκέστατον·ἀφ’ οὗ γνωρίσαντες αὐτὸν δύο τῶν πολεμί-ων διετείνοντο τὰς λόγχας ὡς ἀφήσοντες.αὐτὸς μὲν οὖν οὐ προενόησε, τοῦ δ’ ἱππο-κόμου μαστίξαντος τὸν ἵππον ἔφθη παρενε-χθεὶς τοσοῦτον ὅσον περὶ τὴν οὐρὰν τοῦ ἵπ-που τὰς αἰχμὰς συμπεσούσας εἰς τὴν γῆνπαγῆναι. λέγεται δὲ ἔχων τι χρυσοῦν᾿Απόλλωνος ἀγαλμάτιον ἐκ Δελφῶν ἀεὶ μὲναὐτὸ κατὰ τὰς μάχας περιφέρειν ἐν τῷκόλπῳ, ἀλλὰ καὶ τότε τοῦτο καταφιλεῖνοὕτω δὴ λέγων· “῏Ω Πύθιε ῎Απολλον, τὸνεὐτυχῆ Σύλλαν Κορνήλιον ἐν τοσούτοιςἀγῶσιν ἄρας λαμπρὸν καὶ μέγαν ἐνταῦθαῥίψεις ἐπὶ θύραις τῆς πατρίδος ἀγαγών,αἴσχιστα τοῖς ἑαυτοῦ συναπολούμενον πο-λίταις;” τοιαῦτά φασι τὸν Σύλλαν θεοκλυ-

151

θεάτρου τοὺς ἰταμωτάτους ὁσημέραι πίνεινκαὶ διαπληκτίζεσθαι τοῖς σκώμμασι, τοῦτε γήρως ἀωρότερα πράττειν δοκοῦντα καὶπρὸς τῷ καταισχύνειν τὸ ἀξίωμα τῆς ἀρ-χῆς πολλὰ τῶν δεομένων ἐπιμελείαςπροϊέμενον. οὐ γὰρ ἦν τῷ Σύλλᾳ περὶ δε-ῖπνον ὄντι χρήσασθαι σπουδαῖον οὐδέν,ἀλλ’ ἐνεργὸς ὢν καὶ σκυθρωπότερος παρὰτὸν ἄλλον χρόνον, ἀθρόαν ἐλάμβανε μετα-βολὴν ὁπότε πρῶτον ἑαυτὸν εἰς συνουσίανκαταβάλοι καὶ πότον, ὥστε μιμῳδοῖς καὶὀρχησταῖς τιθασὸς εἶναι καὶ πρὸς πᾶσανἔντευξιν ὑποχείριος καὶ κατάντης. ταύτηςδὲ τῆς ἀνέσεως ἔοικε γεγονέναι νόσημακαὶ ἡ πρὸς τοὺς ἔρωτας εὐχέρεια καὶ ῥύσιςαὐτοῦ τῆς φιληδονίας, ἧς οὐδὲ γηράσαςἐπαύσατο, Μητροβίου δὲ τῶν ἀπὸ σκηνῆςτινος ἐρῶν διετέλεσεν ἔτι νέος ὤν. καὶ συ-νήντησεν αὐτῷ τὸ τοιοῦτον· ἀρξάμενος γὰρἐρᾶν κοινῆς μέν, εὐπόρου δὲ γυναικός, ὄνο-μα Νικοπόλεως, καὶ διὰ συνήθειαν καὶ

76

στευσαν, αὐτοὶ δὲ περὶ πρῶτον ὕπνον ἐξορ-μήσαντες ἔφθασαν ὀλίγῳ τὸν Λύσανδρονἐν Ἁλιάρτῳ γενόμενοι, καὶ μέρει τινὶ πα-ρῆλθον εἰς τὴν πόλιν. ἐκεῖνος δὲ τὸ μὲνπρῶτον ἔγνω τὴν στρατιὰν ἱδρύσας ἐπὶλόφου περιμένειν τὸν Παυσανίαν: ἔπειταπροϊούσης τῆς ἡμέρας ἀτρεμεῖν οὐ δυνάμε-νος, λαβὼν τὰ ὅπλα καὶ τοὺς συμμάχουςπαρορμήσας ὀρθίῳ τῇ φάλαγγι παρὰ τὴνὁδὸν ἦγε πρὸς τὸ τεῖχος. τῶν δὲ Θηβαίωνοἱ μὲν ἔξω μεμενηκότες ἐν ἀριστερᾷ τὴνπόλιν λαβόντες ἐβάδιζον ἐπὶ τοὺςἐσχάτους τῶν πολεμίων ὑπὸ τὴν κρήνηντὴν Κισσοῦσαν προσαγορευομένην, ἔνθαμυθολογοῦσι τὰς τιθήνας νήπιον ἐκ τῆς λο-χείας ἀπολοῦσαι τὸν Διόνυσον: καὶ γὰροἰνωπὸν ἐπιστίλβει τὸ χρῶμα καὶ διαυγὲςκαὶ πιεῖν ἥδιστον. οἱ δὲ Κρήσιοι στύρακεςοὐ πρόσω περιπεφύκασιν, ἃ τεκμήρια τῆςῬαδαμάνθυος αὐτόθι κατοικήσεως Ἁλιάρ-τιοι ποιοῦνται, καὶ τάφον αὐτοῦ δεικνύου-

65

μον, Λύσανδρος δὲ τοσαύτης ἡγεμονίαςκαὶ ἀρχῆς ἐκπεσοῦσαν οὐκ ᾤκτειρεν, ἀλλὰκαὶ τὴν δημοκρατίαν ἀφελόμενος ὠμο-τάτους αὐτῇ καὶ παρανόμους ἀπέδειξετοὺς τυράννους.῞Ωρα δὴ σκοπεῖν, μὴ οὐ πολὺ τἀληθοῦς δια-μαρτάνωμεν ἀποφαινόμενοι πλέονα μὲν κα-τωρθωκέναι Σύλλαν, ἐλάττονα δὲ ἐξημαρ-τηκέναι Λύσανδρον, καὶ τῷ μὲν ἐγκρατεί-ας καὶ σωφροσύνης, τῷ δὲ στρατηγίας καὶἀνδρείας ἀποδιδόντες τὸ πρωτεῖον.

180

δραγαθίας κατηριθμεῖτο, καὶ πέραςἐκέλευσεν ἑαυτὸν ἐπὶ τούτοις Εὐτυχῆ προ-σαγορεύεσθαι· τοῦτο γὰρ ὁ Φῆλιξ μάλισταβούλεται δηλοῦν· αὐτὸς δὲ τοῖς ῞Ελλησιγράφων καὶ χρηματίζων ἑαυτὸν ᾿Επαφρόδι-τον ἀνηγόρευε, καὶ παρ’ ἡμῖν ἐν τοῖς τρο-παίοις οὕτως ἀναγέγραπται· ΛΕΥΚΙΟΣΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΣΥΛΛΑΣ ΕΠΑΦΡΟΔΙ-ΤΟΣ. ἔτι δὲ τῆς Μετέλλης παιδία τεκού-σης δίδυμα τὸ μὲν ἄῤῥεν Φαῦστον, τὸ δὲθῆλυ Φαῦσταν ὠνόμασε· τὸ γὰρ εὐτυχὲςκαὶ ἱλαρὸν Ῥωμαῖοι φαῦστον καλοῦσιν.οὕτω δὲ ἄρα οὐ ταῖς πράξεσιν ὡς τοῖςεὐτυχήμασιν ἐπίστευεν, ὥστε, παμπόλλωνμὲν ἀνῃρημένων ὑπ’ αὐτοῦ, καινοτομίας δὲγενομένης καὶ μεταβολῆς ἐν τῇ πόλει το-σαύτης, ἀποθέσθαι τὴν ἀρχὴν καὶ τὸνδῆμον ἀρχαιρεσιῶν ὑπατικῶν ποιῆσαι κύ-ριον, αὐτὸς δὲ μὴ προσελθεῖν, ἀλλ’ ἐν ἀγο-ρᾷ τὸ σῶμα παρέχων τοῖς βουλομένοιςὑπεύθυνον ὥσπερ ἰδιώτης ἀναστρέφεσθαι.

161

σιν Ἀλεᾶ καλοῦντες. ἔστι δὲ καὶ τὸ τῆςἈλκμήνης μνημεῖον ἐγγύς: ἐνταῦθα γάρ,ὥς φασιν, ἐκηδεύθη συνοικήσασα Ῥαδα-μάνθυϊ μετὰ τὴν Ἀμφιτρύωνος τελευτήν.οἱ δὲ ἐν τῇ πόλει Θηβαῖοι μετὰ τῶν Ἁλιαρ-τίων συντεταγμένοι τέως μὲν ἡσύχαζον,ἐπεὶ δὲ τὸν Λύσανδρον ἅμα τοῖς πρώτοιςπροσπελάζοντα τῷ τείχει κατεῖδον, ἐξαπί-νης ἀνοίξαντες τὰς πύλας καὶ προσπε-σόντες αὐτόν τε μετὰ τοῦ μάντεως κατέβα-λον καὶ τῶν ἄλλων ὀλίγους τινάς: οἱ γὰρπλεῖστοι ταχέως ἀνέφυγον πρὸς τὴνφάλαγγα. τῶν δὲ Θηβαίων οὐκ ἀνιέντων,ἀλλὰ προσκειμένων αὐτοῖς, ἐτράποντοπάντες ἀνὰ τοὺς λόφους φεύγειν, καὶ χίλιοιπίπτουσιν αὐτῶν. ἀπέθανον δὲ καὶ Θηβαί-ων τριακόσιοι πρὸς τὰ τραχέα καὶ καρτερὰτοῖς πολεμίοις συνεκπεσόντες. οὗτοι δὲἦσαν ἐν αἰτίᾳ τοῦ λακωνίζειν, ἣν σπου-δάζοντες ἀπολύσασθαι τοῖς πολίταις καὶσφῶν αὐτῶν ἀφειδοῦντες ἐν τῇ διώξει πα-

66

ῦτα μὲν οὖν ἱστοροῦσι περὶ τῆς παλαιᾶςτοῦ Σύλλα τύχης.[2] Τοῦ δὲ σώματος αὐτοῦ τὸ μὲν ἄλλοεἶδος ἐπὶ τῶν ἀνδριάντων φαίνεται, τὴν δὲτῶν ὀμμάτων γλαυκότητα δεινῶς πικρὰνκαὶ ἄκρατον οὖσαν ἡ χρόα τοῦ προσώπουφοβερωτέραν ἐποίει προσιδεῖν. ἐξήνθει γὰρτὸ ἐρύθημα τραχὺ καὶ σποράδην καταμε-μιγμένον τῇ λευκότητι· πρὸς ὃ καὶ τοὔνο-μα λέγουσιν αὐτῷ γενέσθαι τῆς χρόας ἐπί-θετον, καὶ τῶν ᾿Αθήνησι γεφυριστῶνἐπέσκωψέ τις εἰς τοῦτο ποιήσας·συκάμινόν ἐσθ’ ὁ Σύλλας ἀλφίτῳ πεπα-σμένον.τοῖς δὲ τοιούτοις τῶν τεκμηρίων οὐκ ἄτο-πόν ἐστι χρῆσθαι περὶ ἀνδρός, ὃν οὕτω φι-λοσκώμμονα φύσει γεγονέναι λέγουσιν,ὥστε νέον μὲν ὄντα καὶ ἄδοξον ἔτι μετὰ μί-μων καὶ γελωτοποιῶν διαιτᾶσθαι καὶ συνα-κολασταίνειν, ἐπεὶ δὲ κύριος ἁπάντων κα-τέστη, συναγαγόντα τῶν ἀπὸ σκηνῆς καὶ

75

καί τις παρὰ γνώμην αὐτοῦ θρασὺς ἀνὴρκαὶ πολέμιος ἐπίδοξος ἦν ὕπατος αἱρεθήσε-σθαι, Μάρκος Λέπιδος, οὐ δι’ ἑαυτόν, ἀλλὰΠομπηΐῳ σπουδάζοντι καὶ δεομένῳ τοῦδήμου χαριζομένου. διὸ καὶ χαίροντα τῇνίκῃ τὸν Πομπήϊον ὁ Σύλλας ἰδὼν ἀπιόντακαλέσας πρὸς ἑαυτόν, “῾Ως καλόν,” ἔφη,“σοῦ τὸ πολίτευμα, ὦ νεανία, τὸ Κάτλουπρότερον ἀναγορεῦσαι Λέπιδον, τοῦπάντων ἀρίστου τὸν ἐμπληκτότατον. ὥραμέντοι σοι μὴ καθεύδειν ὡς ἰσχυρότερονπεποιηκότι κατὰ σαυτοῦ τὸν ἀνταγωνι-στήν.” τοῦτο μὲν οὖν ὁ Σύλλας ὥσπερ ἀπε-θέσπισε· ταχὺ γὰρ ἐξυβρίσας ὁ Λέπιδος εἰςπόλεμον κατέστη τοῖς περὶ τὸν Πομπήϊον.[35] ᾿Αποθύων δὲ τῆς οὐσίας ἁπάσης ὁΣύλλας τῷ ῾Ηρακλεῖ δεκάτην ἑστιάσειςἐποιεῖτο τῷ δήμῳ πολυτελεῖς· καὶ τοσο-ῦτον περιττὴ ἦν ἡ παρασκευὴ τῆς χρείαςὥστε παμπληθῆ καθ’ ἑκάστην ἡμέραν εἰςτὸν ποταμὸν ὄψα ῥιπτεῖσθαι, πίνεσθαι δὲ

162

ὑπὲρ τῆς πατρίδος, ἵστη τρόπαιον, καὶ Μι-θριδάτῃ συμμαχίαν διδόντι καὶ δύναμιν ἐπὶτοὺς ἐχθροὺς οὐδὲν οὐδαμῆ μαλακὸνἐνέδωκεν οὐδὲ φιλάνθρωπον, ἀλλ' οὐδὲπροσεῖπεν οὐδὲ τὴν δεξιὰν ἐνέβαλε πρότε-ρον ἢ πυθέσθαι παρόντος ὅτι καὶ τὴν ᾿Ασί-αν ἀφίησι καὶ τὰς ναῦς παραδίδωσι καὶτοῖς βασιλεῦσιν ἐξίσταται καὶ Βιθυνίας καὶΚαππαδοκίας. ὧν οὐδὲν ὅλως δοκεῖ Σύλ-λας κάλλιον ἔργον οὐδὲ ἀπὸ μείζονος εἰρ-γάσθαι φρονήματος, ὅτι τὸ κοινὸν τοῦοἰκείου πρόσθεν θέμενος, καὶ καθάπερ οἱγενναῖοι κύνες οὐκ ἀνεὶς τὸ δῆγμα καὶ τὴνλαβὴν πρότερον ἢ τὸν ἀνταγωνιστὴν ἀπει-πεῖν, τότε πρὸς τὴν τῶν ἰδίων ἄμυναν ὥρ-μησεν.ἐπὶ πᾶσι δὲ καὶ τὸ περὶ τὰς ᾿Αθήνας ἔχειτινὰ ῥοπὴν εἰς ἤθους σύγκρισιν· εἴγε Σύλ-λας μὲν ὑπὲρ τῆς Μιθριδάτου δυνάμεωςκαὶ ἡγεμονίας πολεμήσασαν αὐτῷ τὴνπόλιν ἑλὼν ἐλευθέραν ἀφῆκε καὶ αὐτόνο-

179

βύῃ στρατείαν λέγεταί τις εἰπεῖν τῶν κα-λῶν τε κἀγαθῶν ἀνδρῶν, “Καὶ πῶς ἂν εἴηςσὺ χρηστός, ὃς τοῦ πατρός σοι μηδὲν κα-ταλιπόντος τοσαῦτα κέκτησαι;” καὶ γὰροὐκ ἔτι τῶν βίων ἐν ἤθεσιν ὀρθίοις καὶ κα-θαροῖς μενόντων, ἀλλ’ ἐγκεκλικότων καὶπαραδεδεγμένων τρυφῆς καὶ πολυτελείαςζῆλον, εἰς ἴσον ὅμως ὄνειδος ἐτίθεντο τοὺςὑπάρχουσαν εὐπορίαν ἀπολέσαντας καὶτοὺς πενίαν πατρῴαν μὴ διαφυλάξαντας.ὕστερον δὲ ἤδη κρατοῦντος αὐτοῦ καὶ πολ-λοὺς ἀποκτιννύντος, ἀπελευθερικὸς ἄνθρω-πος, δοκῶν κρύπτειν ἕνα τῶν προγεγραμ-μένων καὶ κατακρημνίζεσθαι διὰ τοῦτομέλλων, ὠνείδισε τὸν Σύλλαν ὅτι πολὺνχρόνον ἐν μιᾷ συνοικίᾳ διῃτῶντο, φέροντεςἐνοίκιον αὐτὸς μὲν τῶν ἄνω δισχιλίουςνούμμους, ἐκεῖνος δὲ τῶν ὑποκάτω τρισχι-λίους, ὥστε τῆς τύχης αὐτῶν τὸ μεταξὺ χι-λίους εἶναι νούμμους, οἳ πεντήκοντα καὶδιακοσίας δραχμὰς ᾿Αττικὰς δύνανται. τα-

74

ραναλώθησαν.[29] τῷ δὲ Παυσανίᾳ τὸ πάθος ἀγγέλλεταικαθ' ὁδὸν ἐκ Πλαταιῶν εἰς Θεσπιὰς πο-ρευομένῳ: καὶ συνταξάμενος ἧκε πρὸς τὸνἉλίαρτον. ἧκε δὲ καὶ Θρασύβουλος ἐκ Θη-βῶν ἄγων τοὺς Ἀθηναίους. βουλευομένουδὲ τοῦ Παυσανίου τοὺς νεκροὺς ὑποσπόν-δους ἀπαιτεῖν, δυσφοροῦντες οἱ πρεσβύτε-ροι τῶν Σπαρτιατῶν αὐτοί τε καθ' ἑαυτοὺςἠγανάκτουν, καὶ τῷ βασιλεῖ προσιόντεςἐμαρτύραντο μὴ διὰ σπονδῶν ἀναιρεῖσθαιΛύσανδρον, ἀλλὰ δι' ὅπλων περὶ τοῦ σώμα-τος ἀγωνισαμένους καὶ νικήσαντας οὕτωτὸν ἄνδρα θάπτειν, ἡττωμένοις δὲ καλὸνἐνταῦθα κεῖσθαι μετὰ τοῦ στρατηγοῦ. τα-ῦτα τῶν πρεσβυτέρων λεγόντων ὁρῶν ὁΠαυσανίας μέγα μὲν ἔργον ὑπερβαλέσθαιμάχῃ τοὺς Θηβαίους ἄρτι κεκρατηκότας,ἐγγὺς δὲ τῶν τειχῶν τὸ σῶμα τοῦ Λυσάν-δρου παραπεπτωκός, ὥστε χαλεπὴν ἄνευσπονδῶν καὶ νικῶσιν εἶναι τὴν ἀναίρεσιν,

67

Αδοξον, ἄκραν γλῶσσαν ἠκονημένον·

οὓς οὐκ ἂν ἱπποκόμῳ Μιθριδάτης οὐδὲ ῥα-βδούχῳ Μάριος ἠξίωσε παραβαλεῖν τῶνἑαυτοῦ. τῶν δὲ πρὸς Σύλλαν ἀνταραμένωνδυναστῶν, ὑπάτων, στρατηγῶν, δημαγω-γῶν, ἵνα τοὺς ἄλλους ἐάσω, τίς ἦν ῾Ρωμαί-ων Μαρίου φοβερώτερος ἢ Μιθριδάτου βα-σιλέων δυνατώτερος ἢ Λαμπωνίου καὶ Τε-λεσίνου τῶν ᾿Ιταλικῶν μαχιμώτερος; ὧνἐκεῖνος τὸν μὲν ἐξέβαλε, τὸν δὲ ὑπέταξε,τοὺς δὲ ἀπέκτεινε.[5] Τὸ δὲ πάντων μέγιστον, ὡς ἐγὼ νομί-ζω, τῶν εἰρημένων ἐκεῖνό ἐστιν, ὅτι Λύ-σανδρος μὲν κατώρθου πάντα τῶν οἴκοισυναγωνιζομένων, Σύλλας δὲ φυγὰς ὢν καὶκατεστασιασμένος ὑπὸ τῶν ἐχθρῶν, καθ'ὃν χρόνον ἠλαύνετο μὲν αὐτοῦ γυνή, κατε-σκάπτετο δὲ οἰκία, φίλοι δὲ ἀπέθνησκον,αὐτὸς ἐν Βοιωτίᾳ ταῖς ἀναριθμήτοις μυ-ριάσι παρατασσόμενος καὶ κινδυνεύων

178

οἶνον ἐτῶν τεσσαράκοντα καὶ παλαιότερον.διὰ μέσου δὲ τῆς θοίνης πολυημέρου γενο-μένης ἀπέθνησκεν ἡ Μετέλλα νόσῳ· καὶτῶν ἱερέων τὸν Σύλλαν οὐκ ἐώντων αὐτῇπροσελθεῖν οὐδὲ τὴν οἰκίαν τῷ κήδει μιαν-θῆναι, γραψάμενος διάλυσιν τοῦ γάμουπρὸς αὐτὴν ὁ Σύλλας ἔτι ζῶσαν ἐκέλευσενεἰς ἑτέραν οἰκίαν μετακομισθῆναι. καὶ το-ῦτο μὲν ἀκριβῶς τὸ νόμιμον ὑπὸ δεισιδαι-μονίας ἐτήρησε· τὸν δὲ τῆς ταφῆς ὁρίζοντατὴν δαπάνην νόμον αὐτὸς εἰσενηνοχὼς πα-ρέβη, μηδενὸς ἀναλώματος φεισάμενος.παρέβαινε δὲ καὶ τὰ περὶ τῆς εὐτελείαςτῶν δείπνων ὑπ’ αὐτοῦ τεταγμένα, πότοιςκαὶ συνδείπνοις τρυφὰς καὶ βωμολοχίαςἔχουσι παρηγορῶν τὸ πένθος. ᾿Ολίγων δὲμηνῶν διαγενομένων ἦν μὲν θέα μονο-μάχων, οὔπω δὲ τῶν τόπων διακεκρι-μένων, ἀλλ’ ἔτι τοῦ θεάτρου συμμιγοῦς ἀν-δράσι καὶ γυναιξὶν ὄντος, ἔτυχε πλησίοντοῦ Σύλλα καθεζομένη γυνὴ τὴν ὄψιν

163

ἔπεμψε κήρυκα καὶ σπεισάμενος ἀπήγαγετὴν δύναμιν ὀπίσω. τὸν δὲ Λύσανδρον ᾗπρῶτον κομίζοντες ὑπὲρ τοὺς ὅρους ἐγένο-ντο τῆς Βοιωτίας ἐν φίλῃ καὶ συμμαχίδιχώρᾳ τῇ Πανοπέων κατέθεσαν, οὗ νῦν τὸμνημεῖόν ἐστι παρὰ τὴν ὁδὸν εἰς Χαι-ρώνειαν ἐκ Δελφῶν πορευομένοις.ἐνταῦθα δὴ τῆς στρατιᾶς καταυλισαμένηςλέγεταί τινα τῶν Φωκέων ἑτέρῳ μὴ παρα-τυχόντι τὸν ἀγῶνα διηγούμενον, εἰπεῖν ὡςοἱ πολέμιοι προσπέσοιεν αὐτοῖς τοῦ Λυ-σάνδρου τὸν Ὁπλίτην ἤδη διαβεβηκότος.θαυμάσαντα δὲ Σπαρτιάτην ἄνδρα τοῦ Λυ-σάνδρου φίλον ἐρέσθαι τίνα λέγοι τὸνὉπλίτην: οὐ γὰρ εἰδέναι τοὔνομα: “καὶμὴν ἐκεῖ γε,” φάναι, “τοὺς πρώτους ἡμῶνοἱ πολέμιοι κατέβαλον. τὸ γὰρ παρὰ τὴνπόλιν ῥεῖθρον Ὁπλίτην καλοῦσιν.” ἀκού-σαντα δὲ τὸν Σπαρτιάτην ἐκδακρῦσαι καὶεἰπεῖν ὡς ἄφευκτόν ἐστιν ἀνθρώπῳ τὸ πε-πρωμένον. ἦν γάρ, ὡς ἔοικε, τῷ Λυσάνδρῳ

68

ΣΥΛΛΑΣ

[1] Λεύκιος δὲ Κορνήλιος Σύλλας γένει μὲνἦν ἐκ πατρικίων, οὓς εὐπατρίδας ἄν τιςεἴποι, τῶν δὲ προγόνων αὐτοῦ λέγουσιῬουφῖνον ὑπατεῦσαι, καὶ τούτῳ δὲ τῆς τι-μῆς ἐπιφανεστέραν γενέσθαι τὴν ἀτιμίαν.εὑρέθη γὰρ ἀργυρίου κοίλου κεκτημένοςὑπὲρ δέκα λίτρας, τοῦ νόμου μὴ διδόντος·ἐπὶ τούτῳ δὲ τῆς βουλῆς ἐξέπεσεν. οἱ δὲμετ’ ἐκεῖνον ἤδη ταπεινὰ πράττοντες διε-τέλεσαν, αὐτός τε Σύλλας ἐν οὐκ ἀφθόνοιςἐτράφη τοῖς πατρῴοις. γενόμενος δὲ μει-ράκιον ᾤκει παρ’ ἑτέροις ἐνοίκιον οὐ πολὺτελῶν, ὡς ὕστερον ὠνειδίζετο παρ’ ἀξίανεὐτυχεῖν δοκῶν. σεμνυνομένῳ μὲν γὰραὐτῷ καὶ μεγαληγοροῦντι μετὰ τὴν ἐν Λι-

73

εὐπρεπὴς καὶ γένους λαμπροῦ· Μεσσάλαγὰρ ἦν θυγάτηρ, ῾Ορτησίου δὲ τοῦ ῥήτοροςἀδελφή, Οὐαλλερία δὲ τοὔνομα· συνεβεβή-κει δὲ αὐτῇ νεωστὶ πρὸς ἄνδρα διάστασις.αὕτη παρὰ τὸν Σύλλαν ἐξόπισθεν παραπο-ρευομένη τήν τε χεῖρα πρὸς αὐτὸν ἀπηρεί-σατο καὶ κροκύδα τοῦ ἱματίου σπάσασαπαρῆλθεν ἐπὶ τὴν ἑαυτῆς χώραν. ἐμβλέψα-ντος δὲ τοῦ Σύλλα καὶ θαυμάσαντος,“Οὐδέν,” ἔφη, “δεινόν, αὐτόκρατορ, ἀλλὰβούλομαι τῆς σῆς κἀγὼ μικρὸν εὐτυχίαςμεταλαβεῖν.” τοῦτο ἤκουσεν οὐκ ἀηδῶς ὁΣύλλας, ἀλλὰ καὶ δῆλος εὐθὺς ἦν ὑποκεκνι-σμένος· ἠρώτα γὰρ ὑποπέμπων αὐτῆς ὄνο-μα, καὶγένος καὶ βίον ἐμάνθανεν. ἐκ δὲτούτων ῥίψεις ὀμμάτων ἐπ’ ἀλλήλους ἐγί-νοντο καὶ παρεπιστροφαὶ συνεχεῖς προ-σώπων καὶ μειδιαμάτων διαδόσεις, τέλοςδὲ ὁμολογίαι καὶ συνθέσεις περὶ γάμων,ἐκείνῃ μὲν ἴσως ἄμεμπτοι, Σύλλας δέ, εἰκαὶ τὰ μάλιστα σώφρονα καὶ γενναίαν,

164

στοῦ καὶ προδρόμου δίκην ἀκλεῶς παρανα-λώσας ἑαυτόν, ἐμαρτύρησε τοῖς παλαιοῖςΣπαρτιάταις ὅτι καλῶς ἐφυλάττοντο τὰςτειχομαχίας, ἐν αἷς οὐχ ὑπ' ἀνδρὸς μόνοντοῦ τυχόντος, ἀλλὰ καὶ ὑπὸ παιδὸς καὶ γυ-ναικὸς ἀποθανεῖν ἂν συντύχοι πληγέντατὸν κράτιστον, ὥσπερ τὸν ᾿Αχιλλέα φασὶνὑπὸ τοῦ Πάριδος ἐν ταῖς πύλαις ἀναιρε-θῆναι. Σύλλας μὲν οὖν ὅσας ἐκ παρατάξε-ως ἐνίκησε νίκας καὶ κατέβαλε μυριάδαςπολεμίων οὐδὲ ἀριθμῆσαι ῥᾴδιόν ἐστιν·αὐτὴν δὲ τὴν ῾Ρώμην δὶς εἷλε, καὶ τὸν Πει-ραιᾶ τῶν ᾿Αθηνῶν οὐ λιμῷ καθάπερ Λύσαν-δρος, ἀλλὰ πολλοῖς ἀγῶσι καὶ μεγάλοις,ἐκβαλὼν ᾿Αρχέλαον ἐκ τῆς γῆς ἐπὶ τὴνθάλατταν, κατέσχεν. ἔστι δὲ μέγα καὶ τὸτῶν ἀντιστρατήγων. τρυφὴν γὰρ οἶμαι καὶπαιδιὰν πρὸς ᾿Αντίοχον διαναυμαχεῖν τὸν᾿Αλκιβιάδου κυβερνήτην, καὶ Φιλοκλέα τὸν᾿Αθηναίων ἐξαπατᾶν δημαγωγόν,

177

μένους τὰς θυγατέρας, εἶτα μετὰ τὴν τε-λευτὴν τοῦ Λυσάνδρου πένητος εὑρεθέντοςἀπειπαμένους ἐζημίωσαν, ὅτι πλούσιονμὲν νομίζοντες ἐθεράπευον, δίκαιον δὲ καὶχρηστὸν ἐκ τῆς πενίας ἐπιγνόντες ἐγκα-τέλιπον. ἦν γάρ, ὡς ἔοικεν, ἐν Σπάρτῃ καὶἀγαμίου δίκη καὶ ὀψιγαμίου καὶ κακογαμί-ου: ταύτῃ δὲ ὑπῆγον μάλιστα τοὺς ἀντὶτῶν ἀγαθῶν καὶ οἰκείων τοῖς πλουσίοις κη-δεύοντας. τὰ μὲν οὖν περὶ Λύσανδρονοὕτως ἱστορήσαμεν ἔχοντα.

72

δεδομένος χρησμὸς οὕτως ἔχων:ὁπλίτην κελάδοντα φυλάξασθαί σε κελεύωγῆς τε δράκονθ' υἱὸν δόλιον κατόπισθενἰόντα.τινὲς δὲ τὸν Ὁπλίτην οὐ πρὸς Ἁλιάρτῳῥεῖν λέγουσιν, ἀλλὰ πρὸς Κορώνειαν χει-μάῤῥουν εἶναι τῷ Φιλάρῳ ποταμῷ συμφε-ρόμενον παρὰ τὴν πόλιν, ὃν πάλαι μὲνὉπλίαν, νῦν δὲ Ἰσόμαντον προσαγορεύου-σιν. ὁ δὲ ἀποκτείνας τὸν ΛύσανδρονἉλιάρτιος ἀνὴρ ὄνομα Νεόχωρος ἐπίση-μον εἶχε τῆς ἀσπίδος δράκοντα: καὶ τοῦτοσημαίνειν ὁ χρησμὸς εἰκάζετο. λέγεται δὲκαὶ Θηβαίοις ὑπὸ τὸν Πελοποννησιακὸνπόλεμον ἐν Ἰσμηνίῳ γενέσθαι χρησμὸνἅμα τήν τε πρὸς Δηλίῳ μάχην καὶ τὴνπρὸς Ἁλιάρτῳ ταύτην ἐκείνης ὕστερον ἔτειτριακοστῷ γενομένην προμηνύοντα. ἦν δὲτοιοῦτος:ἐσχατιὰν πεφύλαξο λύκους καμάκεσσι δο-κεύων

69

[4] Πολέμων δὲ ἀγῶσι καὶ στρατηγικαῖςπράξεσι καὶ πλήθει τροπαίων καὶ μεγέθεικινδύνων ἀσύγκριτος ὁ Σύλλας. ὁ μέντοι γεδύο νίκας ἐξηνέγκατο ναυμαχίαις δυσί·προσθήσω δὲ αὐτῷ τὴν ᾿Αθηνῶν πολιορκί-αν, ἔργῳ μὲν οὐ μεγάλην, τῇ δὲ δόξῃ λα-μπροτάτην γενομένην. τὰ δ' ἐν Βοιωτίᾳ καὶ῾Αλιάρτῳ δυστυχίᾳ μὲν ἴσως ἐπράχθη τινί,κακοβουλίᾳ δὲ προσέοικεν οὐκ ἀναμείνα-ντος ὅσον οὔπω παροῦσαν ἐκ Πλαταιῶντὴν μεγάλην τοῦ βασιλέως δύναμιν, ἀλλὰθυμῷ καὶ φιλοτιμίᾳ παρὰ καιρὸν ὠσαμένουπρὸς τὸ τεῖχος, ὥστε τοὺς τυχόντας ἀν-θρώπους ἐκπηδήσαντας ἐν οὐδενὶ λόγῳ κα-ταβαλεῖν αὐτόν. οὐ γὰρ ὡς Κλεόμβροτος ἐνΛεύκτροις ἀντερείδων ἐπικειμένοις τοῖςπολεμίοις, οὐδὲ ὡς Κῦρος οὐδὲ ὡς ᾿Επαμει-νώνδας κατέχων ἐγκεκλικότας καὶ τὸ νίκη-μα βεβαιούμενος πληγῇ καιρίᾳ περιέπεσεν·ἀλλ' οὗτοι μὲν βασιλέων καὶ στρατηγῶνθάνατον ἀπέθνησκον, Λύσανδρος δὲ πελτα-

176

ἀλλ’ οὐκ ἐκ σώφρονος καὶ καλῆς ἔγημενἀρχῆς, ὄψει καὶ λαμυρίᾳ μειρακίου δίκηνπαραβληθείς, ὑφ’ ὧν τὰ αἴσχιστα καὶ ἀναι-δέστατα πάθη κινεῖσθαι πέφυκεν.[36] Οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ ταύτην ἔχων ἐπὶ τῆςοἰκίας συνῆν μίμοις γυναιξὶ καὶ κιθαριστρί-αις καὶ θυμελικοῖς ἀνθρώποις, ἐπὶ στι-βάδων ἀφ’ ἡμέρας συμπίνων. οὗτοι γὰρ οἱτότε παρ’ αὐτῷ δυνάμενοι μέγιστον ἦσαν,Ῥώσκιος ὁ κωμῳδὸς καὶ Σῶριξ ὁ ἀρχι-μῖμος καὶ Μητρόβιος ὁ λυσιῳδός, οὗ καί-περ ἐξώρου γενομένου διετέλει μέχρι πα-ντὸς ἐρᾶν οὐκ ἀρνούμενος. ὅθεν καὶ τὴννόσον ἀπ’ αἰτίας ἐλαφρᾶς ἀρξαμένηνἐξέθρεψε, καὶ πολὺν χρόνον ἠγνόει περὶ τὰσπλάγχνα γεγονὼς ἔμπυος, ὑφ’ ἧς καὶ τὴνσάρκα διαφθαρεῖσαν εἰς φθεῖρας μετέβαλεπᾶσαν, ὥστε πολλῶν δι’ ἡμέρας ἅμα καὶνυκτὸς ἀφαιρούντων μηδὲν εἶναι μέρος τοῦἐπιγινομένου τὸ ἀποκρινόμενον, ἀλλὰπᾶσαν ἐσθῆτα καὶ λουτρὸν καὶ ἀπόνιμμα

165

καὶ λόφον Ὀρχαλίδην, ὃν ἀλώπηξ οὔποτελείπει.τὸν μὲν οὖν περὶ Δήλιον τόπον ἐσχατιὰνπροσεῖπε, καθ' ὃν ἡ Βοιωτία τῇ Ἀττικῇ σύ-νορός ἐστιν, Ὀρχαλίδην δὲ λόφον, ὃν νῦνἈλώπεκον καλοῦσιν, ἐν τοῖς πρὸς τὸν Ἑλι-κῶνα μέρεσι τοῦ Ἁλιάρτου κείμενον.[30] τοιαύτης δὲ τῷ Λυσάνδρῳ τῆς τελευ-τῆς γενομένης παραχρῆμα μὲν οὕτως ἤνε-γκαν οἱ Σπαρτιᾶται βαρέως, ὥστε τῷ βα-σιλεῖ κρίσιν προγράψαι θανατικήν: ἣν οὐχὑποστὰς ἐκεῖνος εἰς Τεγέαν ἔφυγε, κἀκεῖκατεβίωσεν ἱκέτης ἐν τῷ τεμένει τῆς Ἀθη-νᾶς. καὶ γὰρ ἡ πενία τοῦ Λυσάνδρου τελευ-τήσαντος ἐκκαλυφθεῖσα φανερωτέραν ἐποί-ησε τὴν ἀρετήν, ἀπὸ χρημάτων πολλῶνκαὶ δυνάμεως θεραπείας τε πόλεων καὶ βα-σιλέως τοσαύτης μηδὲ μικρὸν ἐπιλαμπρύ-ναντος τὸν οἶκον εἰς χρημάτων λόγον, ὡςἱστορεῖ Θεόπομπος, ᾧ μᾶλλον ἐπαινοῦντιπιστεύσειεν ἄν τις ἢ ψέγοντι, ψέγει γὰρ

70

ἥδιον ἢ ἐπαινεῖ. χρόνῳ δὲ ὕστερον Ἔφορόςφησιν ἀντιλογίας τινὸς συμμαχικῆς ἐνΣπάρτῃ γενομένης, καὶ τὰ γράμματα δια-σκέψασθαι δεῆσαν ἃ παρ' ἑαυτῷ κατέσχενὁ Λύσανδρος, ἐλθεῖν ἐπὶ τὴν οἰκίαν τὸνἈγησίλαον. εὑρόντα δὲ τὸ βιβλίον ἐν ᾧ γε-γραμμένος ἦν ὁ περὶ τῆς πολιτείας λόγος,ὡς χρὴ τῶν Εὐρυπωντιδῶν καὶ Ἀγιαδῶντὴν βασιλείαν ἀφελομένους εἰς μέσον θε-ῖναι καὶ ποιεῖσθαι τὴν αἵρεσιν ἐκ τῶν ἀρί-στων, ὁρμῆσαι μὲν εἰς τοὺς πολίτας τὸνλόγον ἐξενεγκεῖν καὶ παραδεικνύναι τὸνΛύσανδρον, οἷος ὢν πολίτης διαλάθοι, Λα-κρατίδαν δέ, ἄνδρα φρόνιμον καὶ τότε προ-εστῶτα τῶν ἐφόρων, ἐπιλαβέσθαι τοῦἈγησιλάου, καὶ εἰπεῖν ὡς δεῖ μὴ ἀνορύτ-τειν τὸν Λύσανδρον, ἀλλὰ καὶ τὸν λόγοναὐτῷ συγκατορύττειν οὕτω συντεταγμένονπιθανῶς καὶ πανούργως.οὐ μὴν ἀλλὰ τάς τε ἄλλας τιμὰς ἀπέδοσαναὐτῷ τελευτήσαντι, καὶ τοὺς μνηστευσα-

71

καὶ σιτίον ἀναπίμπλασθαι τοῦ ῥεύματοςἐκείνου καὶ τῆς φθορᾶς· τοσοῦτον ἐξήνθει.διὸ πολλάκις τῆς ἡμέρας εἰς ὕδωρ ἐνέβαι-νεν ἐκκλύζων τὸ σῶμα καὶ ἀποῤῥυπτόμε-νος. ἦν δὲ οὐδὲν ὄφελος· ἐκράτει γὰρ ἡ με-ταβολὴ τῷ τάχει, καὶ περιεγίνετο παντὸςκαθαρμοῦ τὸ πλῆθος. Λέγεται δὲ τῶν μὲνπάνυ παλαιῶν ῎Ακαστον φθειριάσαντα τὸνΠελίου τελευτῆσαι, τῶν δὲ ὑστέρων ᾿Αλ-κμᾶνα τὸν μελοποιὸν καὶ Φερεκύδην τὸνθεολόγον καὶ Καλλισθένη τὸν ᾿Ολύνθιον ἐνεἱρκτῇ φρουρούμενον, ἔτι δὲ Μούκιον τὸννομικόν. εἰ δὲ δεῖ καὶ τῶν ἀπ’ οὐδενὸς μὲνχρηστοῦ γνωρίμων δὲ ἄλλως ἐπιμνη-σθῆναι, λέγεται τὸν ἄρξαντα τοῦ δουλικοῦπολέμου περὶ Σικελίαν δραπέτην, Εὔνουνὄνομα, μετὰ τὴν ἅλωσιν εἰς Ῥώμην ἀγόμε-νον ὑπὸ φθειριάσεως ἀποθανεῖν.[37] ῾Ο δὲ Σύλλας οὐ μόνον προέγνω τὴνἑαυτοῦ τελευτήν, ἀλλὰ τρόπον τινὰ καὶγέγραφε περὶ αὐτῆς. τὸ γὰρ εἰκοστὸν καὶ

166

διηγανάκτησε, 'Δεινά γε, ὦ φίλοι πολῖται,καὶ τυραννικὰ πάσχω,' φάμενος, 'εἰ τὰ ἐμάμοι λάφυρα διαθέσθαι μὴ ἔξεστιν ὡς βού-λομαι.' Λύσανδρος δὲ καὶ τὰς αὐτῷ δοθεί-σας δωρεὰς μετὰ τῶν ἄλλων ἀπέπεμψετοῖς πολίταις. καὶ οὐκ ἐπαινῶ τὸ ἔργον·ἴσως γὰρ ἔβλαψε τῇ κτήσει τῶν χρημάτωντὴν Σπάρτην οὗτος ὅσον οὐκ ἔβλαψε τῇἀφαιρέσει τὴν ῾Ρώμην ἐκεῖνος· ἀλλὰ τεκμή-ριον τοῦτο ποιοῦμαι τῆς ἀφιλοπλουτίαςτοῦ ἀνδρός. ἴδιον δέ τι πρὸς τὴν ἑαυτοῦπόλιν ἑκάτερος ἔπαθε. Σύλλας μὲν γὰρἀκόλαστος ὢν καὶ πολυτελὴς ἐσωφρόνιζετοὺς πολίτας, Λύσανδρος δ' ὧν αὐτὸς ἀπεί-χετο παθῶν ἐνέπλησε τὴν πόλιν, ὥστεἁμαρτάνειν τὸν μὲν αὐτὸν ὄντα χείρονατῶν ἰδίων νόμων, τὸν δὲ αὑτοῦ χείροναςἀπεργαζόμενον τοὺς πολίτας· δεῖσθαι γὰρἐδίδαξε τὴν Σπάρτην ὧν αὐτὸς ἔμαθε μὴπροσδεῖσθαι. καὶ τὰ μὲν πολιτικὰ ταῦτα.

175

Καπιτώλιον ἔχων ἐν τῇ χειρὶ λίθον ὤμνυ-εν, εἶτα ἐπαρασάμενος ἑαυτῷ μὴ φυλάττο-ντι τὴν πρὸς ἐκεῖνον εὔνοιαν ἐκπεσεῖν τῆςπόλεως, ὥσπερ ὁ λίθος διὰ τῆς χειρός, κα-τέβαλε χαμᾶζε τὸν λίθον οὐκ ὀλίγων πα-ρόντων. παραλαβὼν δὲ τὴν ἀρχὴν εὐθὺςἐπεχείρει τὰ καθεστῶτα κινεῖν, καὶ δίκηνἐπὶ τὸν Σύλλαν παρεσκεύασε καὶ κατηγο-ρεῖν ἐπέστησεν Οὐεργίνιον, ἕνα τῶν δη-μάρχων, ὃν ἐκεῖνος ἅμα τῷ δικαστηρίῳχαίρειν ἐάσας ἐπὶ Μιθριδάτην ἀπῆρε.[11] Λέγεται δὲ ὑπὸ τὰς ἡμέρας ἐκείνας ἐναἷς ὁ Σύλλας ἀπὸ τῆς ᾿Ιταλίας ἐκίνει τὸνστόλον, ἄλλα τε πολλὰ Μιθριδάτῃ διατρί-βοντι περὶ τὸ Πέργαμον ἐπισκῆψαι δαι-μόνια, καὶ Νίκην στεφανηφόρον καθιε-μένην ὑπὸ τῶν Περγαμηνῶν ἐπ’ αὐτὸν ἔκτινων ὀργάνων ἄνωθεν ὅσον οὔπω τῆς κε-φαλῆς ψαύουσαν συντριβῆναι, καὶ τὸνστέφανον ἐκπεσόντα κατὰ τοῦ θεάτρουφέρεσθαι χαμᾶζε διαθρυπτόμενον, ὥστε

100

ἐπὶ στρατηγίαν πολιτικὴν ἀπεγράψατο καὶδιεψεύσθη· τὴν δ’ αἰτίαν τοῖς ὄχλοις ἀνατί-θησι. φησὶ γὰρ αὐτοὺς τὴν πρὸς Βόκχονεἰδότας φιλίαν, καὶ προσδεχομένους, εἰπρὸ τῆς στρατηγίας ἀγορανομοίη, κυνη-γέσια λαμπρὰ καὶ Λιβυκῶν θηρίωνἀγῶνας, ἑτέρους ἀποδεῖξαι στρατηγοὺς ὡςαὐτὸν ἀγορανομεῖν ἀναγκάσοντας. ἔοικε δὲτὴν ἀληθῆ τῆς ἀποτεύξεως αἰτίαν οὐχ ὁμο-λογῶν ὁ Σύλλας ἐλέγχεσθαι τοῖς πράγμα-σιν. ἐνιαυτῷ γὰρ κατόπιν ἔτυχε τῆς στρα-τηγίας, τοῦ δήμου τὸ μέν τι θεραπείᾳ, τὸδὲ καὶ χρήμασι προσαγαγόμενος. διὸ δὴκαὶ στρατηγοῦντος αὐτοῦ, καὶ πρὸς Καίσα-ρα μετ’ ὀργῆς εἰπόντος ὡς χρήσεται τῇἰδίᾳ πρὸς αὐτὸν ἐξουσίᾳ, γελάσας ὁ Κα-ῖσαρ, “᾿Ορθῶς,” ἔφη, “τὴν ἀρχὴν ἰδίαν νο-μίζεις· ἔχεις γὰρ αὐτὴν πριάμενος.” Μετὰδὲ τὴν στρατηγίαν εἰς τὴν Καππαδοκίανἀποστέλλεται, τὸν μὲν ἐμφανῆ λόγον ἔχωνπρὸς τὴν στρατείαν ᾿Αριοβαρζάνην καταγα-

81

τὴν δίαιταν. ὁ δὲ οὔτε νέος ὢν περὶ τὰςἐπιθυμίας ἐμετρίαζε διὰ τὴν πενίαν οὔτεγηράσας διὰ τὴν ἡλικίαν, ἀλλὰ τοὺς περὶγάμων καὶ σωφροσύνης εἰσηγεῖτο νόμουςτοῖς πολίταις αὐτὸς ἐρῶν καὶ μοιχεύων, ὥςφησι Σαλούστιος. ὅθεν οὕτω τὴν πόλινπτωχὴν καὶ κενὴν ἐποίησε χρημάτων ὥστεταῖς συμμαχίσι καὶ φίλαις πόλεσιν ἀργυρί-ου πωλεῖν τὴν ἐλευθερίαν καὶ τὴν αὐτονο-μίαν, καίτοι τοὺς πολυαργυρωτάτουςοἴκους καὶ μεγίστους ὁσημέραι δημεύοντοςαὐτοῦ καὶ ἀποκηρύττοντος. ἀλλὰ μέτρονοὐδὲν ἦν τῶν ῥιπτουμένων καὶ καταχορη-γουμένων εἰς τοὺς κόλακας. τίνα γὰρ εἰκὸςεἶναι λογισμὸν ἢ φειδὼ πρὸς τὰς παρ' οἶνονσυνουσίας αὐτοῦ καὶ χάριτας, ὃς ἐν φανερῷποτε τοῦ δήμου περιεστῶτος οὐσίαν με-γάλην διαπιπράσκων τιμῆς τῆς τυχούσηςεἰς ἕνα τῶν φίλων ἐκέλευε κατακηρύσσειν,ἑτέρου δὲ τὴν τιμὴν ὑπερβαλομένου καὶτοῦ κήρυκος τὸ προστεθὲν ἀγορεύσαντος

174

δεύτερον τῶν ὑπομνημάτων πρὸ δυεῖν ἡμε-ρῶν ἢ ἐτελεύτα γράφων ἐπαύσατο· καίφησι τοὺς Χαλδαίους αὐτῷ προειπεῖν ὡςδέοι βεβιωκότα καλῶς αὐτὸν ἐν ἀκμῇ τῶνεὐτυχημάτων καταστρέψαι· λέγει δὲ καὶτὸν υἱὸν αὐτοῦ, τεθνηκότα μικρὸν ἔμπρο-σθεν τῆς Μετέλλης, φανῆναι κατὰ τοὺςὕπνους ἐν ἐσθῆτι φαύλῃ παρεστῶτα καὶ δε-όμενον τοῦ πατρὸς παύσασθαι τῶν φροντί-δων, ἰόντα δὲ σὺν αὐτῷ παρὰ τὴν μητέραΜετέλλαν ἐν ἡσυχίᾳ καὶ ἀπραγμόνως ζῆνμετ’ αὐτῆς. οὐ μὴν ἐπαύσατό γε τοῦ πράτ-τειν τὰ δημόσια. δέκα μὲν γὰρ ἡμέραιςἔμπροσθεν τῆς τελευτῆς τοὺς ἐν Δικαιαρ-χείᾳ στασιάζοντας διαλλάξας νόμον ἔγρα-ψεν αὐτοῖς καθ’ ὃν πολιτεύσονται· πρὸμιᾶς δὲ ἡμέρας πυθόμενος τὸν ἄρχονταΓράνιον, ὡς ὀφείλων δημόσιον χρέος οὐκἀποδίδωσιν, ἀλλ’ ἀναμένει τὴν αὐτοῦ τε-λευτήν, μετεπέμψατο τὸν ἄνθρωπον εἰς τὸδωμάτιον· καὶ περιστήσας τοὺς ὑπηρέτας

167

γεῖν, αἰτίαν δὲ ἀληθῆ Μιθριδάτην ἐπισχεῖνπολυπραγμονοῦντα καὶ περιβαλλόμενονἀρχὴν καὶ δύναμιν οὐκ ἐλάττονα τῆς ὑπαρ-χούσης. ἰδίαν μὲν οὖν δύναμιν οὐ πολλὴνἐπήγετο, χρησάμενος δὲ τοῖς συμμάχοιςπροθύμοις, καὶ πολλοὺς μὲν αὐτῶν Καππα-δοκῶν, πλείονας δ’ αὖθις ᾿Αρμενίων προ-σβοηθοῦντας ἀποκτείνας, Γόρδιον μὲν ἐξή-λασεν, ᾿Αριοβαρζάνην δὲ ἀπέδειξε βασιλέα.Διατρίβοντι δὲ αὐτῷ παρὰ τὸν Εὐφράτηνἐντυγχάνει Πάρθος ᾿Ορόβαζος, ᾿Αρσάκουβασιλέως πρεσβευτής, οὔπω πρότερον ἀλ-λήλοις ἐπιμεμιγμένων τῶν γενῶν· ἀλλὰκαὶ τοῦτο τῆς μεγάλης δοκεῖ Σύλλα τύχηςγενέσθαι, τὸ πρώτῳ Ῥωμαίων ἐκείνῳΠάρθους συμμαχίας καὶ φιλίας δεομένουςδιὰ λόγων ἐλθεῖν. ὅτε καὶ λέγεται τρεῖς δί-φρους προθέμενος, τὸν μὲν ᾿Αριοβαρζάνῃ,τὸν δὲ ᾿Οροβάζῳ, τὸν δὲ αὑτῷ, μέσος ἀμ-φοῖν καθεζόμενος χρηματίζειν. ἐφ’ ᾧ τὸνμὲν ᾿Ορόβαζον ὕστερον ὁ τῶν Πάρθων βα-

82

ὑποχείριον εἰς τὴν οἰκίαν δοὺς ἑαυτὸνἀσφαλῶς ἀφείθη. καίτοι Μαρίῳ τότε μὴδιέντι Σύλλαν, ἀλλ’ ἀποθανεῖν ὑπὸ Σουλπι-κίου προεμένῳ, πάντων κρατεῖν ὑπῆρχεν,ἀλλ’ ὅμως ἐφείσατο· καὶ μεθ’ ἡμέρας ὀλί-γας τὴν αὐτὴν λαβὴν παρασχὼν οὐκ ἔτυχετῶν ὁμοίων. ἐφ’ οἷς ὁ Σύλλας τὴν μὲν σύ-γκλητον ἀδήλως ἠνίασεν· ἡ δὲ παρὰ τοῦδήμου δυσμένεια καὶ νέμεσις αὐτῷ φανερὰδι’ ἔργων ἀπήντα. Νώνιον μέν γε τὸν ἀδελ-φιδοῦν αὐτοῦ καὶ Σερουήϊον ἀρχὰς με-τιόντας ἀποψηφισάμενοι καὶ καθυβρίσα-ντες ἑτέρους κατέστησαν ἄρχοντας, οὓςμάλιστα τιμῶντες ᾤοντο λυπεῖν ἐκεῖνον. ὁδὲ τούτοις τε προσεποιεῖτο χαίρειν, ὡς τοῦδήμου τῷ ποιεῖν ἃ βούλοιτο δι’ αὐτὸν ἀπο-λαύοντος τῆς ἐλευθερίας, καὶ θεραπεύωντὸ τῶν πολλῶν μῖσος ὕπατον κατέστησενἀπὸ τῆς ἐναντίας στάσεως Λεύκιον Κίνναν,ἀραῖς καὶ ὅρκοις καταλαβὼν εὐνοήσειντοῖς ἑαυτοῦ πράγμασιν. ὁ δὲ ἀναβὰς εἰς τὸ

99

ἐκέλευσε πνίγειν, τῇ δὲ κραυγῇ καὶ τῷσπαραγμῷ τὸ ἀπόστημα ῥήξας πλῆθοςαἵματος ἐξέβαλεν. ἐκ δὲ τούτου τῆς δυ-νάμεως ἐπιλιπούσης διαγαγὼν τὴν νύκταμοχθηρῶς ἀπέθανε, δύο παῖδας ἐκ τῆς Με-τέλλης νηπίους καταλιπών. ἡ γὰρ Οὐαλλε-ρία μετὰ τὴν τελευτὴν αὐτοῦ θυγάτριονἀπεκύησεν, ὃ Πόστουμαν ἐκάλουν· τοὺςγὰρ ὕστερον τῆς τῶν πατέρων τελευτῆς γε-νομένους οὕτω Ῥωμαῖοι προσαγορεύουσιν.[38] ῞Ωρμησαν μὲν οὖν πολλοὶ καὶ συνέστη-σαν πρὸς Λέπιδον ὡς εἵρξοντες τὸ σῶμακηδείας τῆς νενομισμένης· Πομπήϊος δέ,καίπερ ἐγκαλῶν τῷ Σύλλᾳ (μόνον γὰραὐτὸν ἐν ταῖς διαθήκαις τῶν φίλων παρέλι-πε), τοὺς μὲν χάριτι καὶ δεήσει, τοὺς δὲἀπειλῇ διακρουσάμενος εἰς Ῥώμην πα-ρέπεμψε τὸ σῶμα, καὶ ταῖς ταφαῖςἀσφάλειαν ἅμα καὶ τιμὴν παρέσχε. λέγεταιδὲ τοσοῦτο πλῆθος ἀρωμάτων ἐπενεγκεῖντὰς γυναῖκας αὐτῷ ὥστε ἄνευ τῶν ἐν φορή-

168

ρους ἐξαμαρτεῖν καὶ τὰς πλείστας σφαγὰςὑπὲρ τῆς ἐκείνων ἀπεργάσασθαι δυναστεί-ας καὶ τυραννίδος· Σύλλας δὲ καὶ Πομπη-ΐου περιέκοψε τὸ στρατιωτικὸν φθονήσας,καὶ Δολοβέλλα τὴν ναυαρχίαν ἐπεχείρησεδοὺς ἀφελέσθαι, καὶ Λουκρήτιον ᾿Οφέλλανἀντὶ πολλῶν καὶ μεγάλων ὑπατείαν μνώμε-νον ἐν ὀφθαλμοῖς ἀποσφάξαι προσέταξε,φρίκην καὶ δέος ἐμποιῶν πρὸς αὑτὸν ἀν-θρώποις ἅπασι διὰ τῆς τῶν φιλτάτων ἀναι-ρέσεως.[3] ῎Ετι δὲ μᾶλλον ἡ περὶ τὰς ἡδονὰς καὶ τὰχρήματα σπουδὴ δείκνυσι τοῦ μὲν ἡγεμονι-κήν, τοῦ δὲ τυραννικὴν τὴν προαίρεσινοὖσαν. ὁ μὲν γὰρ οὐδὲν ἀκόλαστον οὐδὲμειρακιῶδες ἐν ἐξουσίᾳ καὶ δυνάμει τηλι-καύτῃ φαίνεται διαπεπραγμένος, ἀλλ', εἰδή τις ἄλλος, ἐκπεφευγὼς τουτὶ τὸ περία-κτον· 'Οἴκοι λέοντες, ἐν ὑπαίθρῳ δὲἀλώπεκες·' οὕτω σώφρονα καὶ Λακωνικὴνκαὶ κεκολασμένην ἐπεδείκνυτο πανταχοῦ

173

ἐκέλευε χρῆσθαι τοῖς πυροβόλοις ἄνω τῶνστεγασμάτων ἐφιεμένους, κατ’ οὐδένα λο-γισμόν, ἀλλ’ ἐμπαθὴς ὢν καὶ τῷ θυμῷ πα-ραδεδωκὼς τὴν τῶν πρασσομένων ἡγεμο-νίαν, ὅς γε τοὺς ἐχθροὺς μόνον ἑώρα, φί-λους δὲ καὶ συγγενεῖς καὶ οἰκείους εἰςοὐδένα λόγον θέμενος οὐδ’ οἶκτον κατῄειδιὰ πυρός, ᾧ τῶν αἰτίων καὶ μὴ διάγνωσιςοὐκ ἦν. τούτων δὲ γινομένων Μάριος ἐξω-σθεὶς πρὸς τὸ τῆς Γῆς ἱερὸν ἐκάλει διὰ κη-ρύγματος ἐπ’ ἐλευθερίᾳ τὸ οἰκετικόν· ἐπελ-θόντων δὲ τῶν πολεμίων κρατηθεὶς ἐξέπε-σε τῆς πόλεως.[10] Σύλλας δὲ τὴν βουλὴν συναγαγὼν κα-ταψηφίζεται θάνατον αὐτοῦ τε Μαρίου καὶὀλίγων ἄλλων, ἐν οἷς Σουλπίκιος ἦν ὁ δή-μαρχος. ἀλλὰ Σουλπίκιος μὲν ἀπεσφάγηπροδοθεὶς ὑπὸ θεράποντος, ὃν ὁ Σύλλαςἠλευθέρωσεν, εἶτα κατεκρήμνισε, Μαρίῳδ’ ἐπεκήρυξεν ἀργύριον, οὐκ εὐγνωμόνωςοὐδὲ πολιτικῶς, ᾧ γε μικρὸν ἔμπροσθεν

98

σιλεὺς ἀπέκτεινε, τὸν δὲ Σύλλαν οἱ μὲνἐπῄνεσαν ἐντρυφήσαντα τοῖς βαρβάροις, οἱδὲ ὡς φορτικὸν ᾐτιάσαντο καὶ ἀκαίρως φι-λότιμον. ἱστορεῖται δέ τις ἀνὴρ τῶν μετὰΟροβάζου καταβεβηκότων, Χαλδαῖος, εἰςτὸ τοῦ Σύλλα πρόσωπον ἀπιδὼν καὶ ταῖςκινήσεσι τῆς τε διανοίας καὶ τοῦ σώματοςοὐ παρέργως ἐπιστήσας, ἀλλὰ πρὸς τὰςτῆς τέχνης ὑποθέσεις τὴν φύσιν ἐπισκε-ψάμενος, εἰπεῖν ὡς ἀναγκαῖον εἴη τοῦτοντὸν ἄνδρα μέγιστον γενέσθαι, θαυμάζειν δὲκαὶ νῦν πῶς ἀνέχεται μὴ πρῶτος ὢνἁπάντων. ἀναχωρήσαντι δὲ αὐτῷ δίκηνἔλαχε δώρων Κηνσωρῖνος, ὡς πολλὰ χρή-ματα συνειλοχότι παρὰ τὸν νόμον ἐκ φίληςκαὶ συμμάχου βασιλείας. οὐ μὴν ἀπήντη-σεν ἐπὶ τὴν κρίσιν, ἀλλ’ ἀπέστη τῆς κατη-γορίας.[6] Η μέντοι πρὸς Μάριον αὐτῷ στάσιςἀνεῤῥιπίζετο καινὴν ὑπόθεσιν λαβοῦσα τὴνΒόκχου φιλοτιμίαν, ὃς τόν τε δῆμον ἅμα

83

πρᾳότερον καὶ νομιμώτερον ἢ Σύλλας· πει-θοῖ γάρ, οὐ δι' ὅπλων οὐδὲ πάντα συλλή-βδην ἀναιρῶν, ὥσπερ ἐκεῖνος, ἀλλ' αὐτὴνἐπανορθούμενος τὴν κατάστασιν τῶν βασι-λέων· ὃ καὶ φύσει που δίκαιον ἐδόκει, τὸνἐξ ἀρίστων ἄριστον ἄρχειν ἐν πόλει τῆςΕλλάδος ἡγουμένῃ δι' ἀρετήν, οὐ δι'εὐγένειαν. ὥσπερ γὰρ κυνηγὸς οὐ ζητεῖ τὸἐκ κυνός, ἀλλὰ κύνα, καὶ ἱππικὸς ἵππον, οὐτὸ ἐξ ἵππου· τί γάρ, ἂν ἐξ ἵππου ἡμίονοςγένηται; οὕτως ὁ πολιτικὸς ἁμαρτήσεταιτοῦ παντός, ἐὰν μὴ ζητῇ τὸν ἄρχοντα τίςἐστιν, ἀλλὰ ἐκ τίνος. αὐτοί γέ τοι Σπαρτι-ᾶται βασιλεύοντας ἐνίους ἀφείλοντο τὴνἀρχήν, ὡς οὐ βασιλικούς, ἀλλὰ φαύλουςκαὶ τὸ μηδὲν ὄντας. εἰ δὲ κακία καὶ μετὰγένους ἄτιμον, οὐδ' ἀρετὴ δι' εὐγένειαν,ἀλλ' ἀφ' ἑαυτῆς ἔντιμον.Αἱ τοίνυν ἀδικίαι τῷ μὲν ὑπὲρ φίλων, τῷ δ'ἄχρι φίλων ἐπράχθησαν. Λύσανδρος μὲνγὰρ ὁμολογεῖται τὰ πλεῖστα διὰ τοὺς ἑταί-

172

μασι δέκα καὶ διακοσίοις διακομιζομένωνπλασθῆναι μὲν εἴδωλον εὐμέγεθες αὐτοῦΣύλλα, πλασθῆναι δὲ καὶ ῥαβδοῦχον ἔκ τελιβανωτοῦ πολυτελοῦς καὶ κινναμώμου.τῆς δὲ ἡμέρας συννεφοῦς ἕωθεν οὔσης,ὕδωρ ἐξ οὐρανοῦ προσδοκῶντες ἐνάτηςἦραν μόλις ὥρας τὸν νεκρόν. ἀνέμου δὲ λα-μπροῦ καταιγίσαντος εἰς τὴν πυρὰν καὶφλόγα πολλὴν ἐγείραντος ἔφθη τὸ σῶμασυγκομισθὲν ὅσον ἤδη τῆς πυρᾶς μαραινο-μένης καὶ τοῦ πυρὸς ἀπιόντος ἐκχυθῆναιπολὺν ὄμβρον καὶ κατασχεῖν ἄχρι νυκτός,ὥστε τὴν τύχην αὐτοῦ δοκεῖν τὸ σῶμα συν-θάπτειν παραμένουσαν. τὸ μὲν οὖν μνημε-ῖον ἐν τῷ πεδίῳ τοῦ ῎Αρεώς ἐστι· τὸ δὲ ἐπί-γραμμά φασιν αὐτὸν ὑπογραψάμενον κατα-λιπεῖν, οὗ κεφάλαιόν ἐστιν ὡς οὔτε τῶν φί-λων τις αὐτὸν εὖ ποιῶν οὔτε τῶν ἐχθρῶνκακῶς ὑπερεβάλετο.

169

θεραπεύων ἐν Ῥώμῃ καὶ τῷ Σύλλᾳ χαρι-ζόμενος ἀνέθηκε εἰκόνας ἐν Καπιτωλίῳτροπαιοφόρους καὶ παρ’ αὐταῖς χρυσοῦνΙογόρθαν ὑφ’ ἑαυτοῦ Σύλλᾳ παραδιδόμε-νον. ἐφ’ ᾧ τοῦ Μαρίου βαρυθυμουμένουκαὶ καθαιρεῖν ἐπιχειροῦντος, ἑτέρων δὲἀμύνειν τῷ Σύλλᾳ, καὶ τῆς πόλεως ὅσονοὔπω διακεκαυμένης ὑπ’ ἀμφοῖν, ὁ συμμα-χικὸς πόλεμος πάλαι τυφόμενος ἐπὶ τὴνπόλιν ἀναλάμψας τότε τὴν στάσιν ἐπέσχεν.ἐν τούτῳ, μεγίστῳ καὶ ποικιλωτάτῳ γενο-μένῳ καὶ πλεῖστα κακὰ καὶ βαρυτάτουςπαρασχόντι κινδύνους Ῥωμαίοις, Μάριοςμὲν οὐδὲν ἀποδεῖξαι μέγα δυνηθεὶς ἤλεγχετὴν πολεμικὴν ἀρετὴν ἀκμῆς καὶ ῥώμηςδεομένην, Σύλλας δὲ πολλὰ δράσας ἄξιαλόγου δόξαν ἔσχεν ἡγεμόνος μεγάλου μὲνπαρὰ τοῖς πολίταις, μεγίστου δὲ παρὰ τοῖςφίλοις, εὐτυχεστάτου δὲ καὶ παρὰ τοῖςἐχθροῖς. ἀλλ’ οὐκ ἔπαθε ταὐτὸ Τιμοθέῳ τῷτοῦ Κόνωνος, ὅς, εἰς τὴν τύχην αὐτοῦ τὰ

84

Πικτὰς αὐτῷ πρεσβείας ἐντυχούσης καὶδεομένης μὴ βαδίζειν εὐθὺς ἐξ ἐφόδου,πάντα γὰρ ἔσεσθαι τὰ δίκαια τῆς βουλῆςψηφισαμένης, ὡμολόγησε μὲν αὐτοῦ κατα-στρατοπεδεύσειν καὶ διαμετρεῖν ἐκέλευεχώρας, ὥσπερ εἰώθει, τῷ στρατοπέδῳτοὺς ἡγεμόνας, ὥστε τοὺς πρέσβεις ἀπελ-θεῖν πιστεύσαντας· ἐκείνων δὲ ἀπελθόντωνεὐθὺς ἐκπέμψας Λεύκιον Βάσιλλον καὶΓάϊον Μόμμιον καταλαμβάνει τὴν πύληνδι’ αὐτῶν καὶ τὰ τείχη τὰ περὶ τὸν λόφοντὸν Αἰσκυλῖνον· εἶτ’ αὐτὸς ἁπάσῃ σπουδῇσυνῆπτε. τῶν δὲ περὶ τὸν Βάσιλλον εἰς τὴνπόλιν ἐμπεσόντων καὶ κρατούντων, ὁ πο-λὺς καὶ ἄνοπλος δῆμος ἀπὸ τῶν τεγῶν κε-ράμῳ καὶ λίθῳ βάλλοντες ἐπέσχον αὐτοὺςτοῦ πρόσω χωρεῖν καὶ συνέστειλαν εἰς τὸτεῖχος. ἐν τούτῳ δὲ ὁ Σύλλας παρῆν ἤδη,καὶ συνιδὼν τὸ γινόμενον ἐβόα τὰς οἰκίαςὑφάπτειν, καὶ λαβὼν δᾷδα καιομένηνἐχώρει πρῶτος αὐτός, καὶ τοὺς τοξότας

97

Λυσάνδρου και Σύλλα Σύγκρισις

[1] Ἐπεὶ δὲ καὶ τὸν τούτου διεληλύθαμενβίον, ἴωμεν ἤδη πρὸς τὴν σύγκρισιν.τὸ μὲν οὖν ἀφ' ἑαυτῶν αὐξήσεως ἀρχὴν λα-βοῦσι μεγάλοις γενέσθαι κοινὸν ἀμφο-τέροις ὑπῆρξεν, ἴδιον δὲ Λυσάνδρου τὸβουλομένων τῶν πολιτῶν καὶ ὑγιαινόντωνὅσας ἔσχεν ἀρχὰς λαβεῖν, βιάσασθαι δὲ μη-δὲν ἀκόντων μηδ' ἰσχῦσαι παρὰ τοὺςνόμους.Ἑν δὲ διχοστασίῃ καὶ ὁ πάγκακος ἔλλαχετιμῆς,ὥσπερ ἐν ῾Ρώμῃ τότε διεφθαρμένου τοῦ δή-μου καὶ νοσοῦντος αὐτοῖς τοῦ πολιτεύμα-τος ἄλλος ἀλλαχόθεν ἀνίστατο δυνάστης.καὶ οὐδὲν ἦν θαυμαστὸν εἰ Σύλλας ἦρχεν,ὅτε Γλαυκίαι καὶ Σατορνῖνοι Μετέλλουςἤλαυνον ἐκ τῆς πόλεως, ὑπάτων δὲ ἀπε-σφάττοντο παῖδες ἐν ἐκκλησίαις, ἀργυρίῳ

170

δὲ καὶ χρυσίῳ τὰ ὅπλα παρελάμβανονὠνούμενοι τοὺς στρατευομένους, πυρὶ δὲκαὶ σιδήρῳ τοὺς νόμους ἐτίθεσαν βιαζόμε-νοι τοὺς ἀντιλέγοντας. οὐκ αἰτιῶμαι δὲ τὸνἐν τοιούτοις πράγμασι μέγιστον ἰσχῦσαιδιαπραξάμενον, ἀλλὰ σημεῖον οὐ τίθεμαιτοῦ βέλτιστον εἶναι τὸ γενέσθαι πρῶτονοὕτω πονηρὰ πραττούσης τῆς πόλεως. ὁ δὲἀπὸ τῆς Σπάρτης εὐνομουμένης τότε μάλι-στα καὶ σωφρονούσης ἐπὶ τὰς μεγίστας ἐκ-πεμπόμενος ἡγεμονίας καὶ πράξεις σχεδὸνἀρίστων ἄριστος ἐκρίνετο καὶ πρώτωνπρῶτος. ὅθεν ὁ μὲν πολλάκις τὴν ἀρχὴνἀποδοὺς τοῖς πολίταις ἀνέλαβε πολλάκις·διέμενε γὰρ ἡ τιμὴ τῆς ἀρετῆς ἔχουσα τὸπρωτεῖον· ὁ δὲ ἅπαξ αἱρεθεὶς στρατεύμα-τος ἡγεμών, ἔτη συνεχῶς δέκα, νῦν μὲνὕπατον, νῦν δὲ δικτάτορα ποιῶν ἑαυτόν,ἀεὶ δὲ ὢν τύραννος, ἐν τοῖς ὅπλοις ἔμενεν.[2] Ἐπεχείρησε μὲν οὖν ὁ Λύσανδρος, ὡςεἴρηται, μεταστῆσαι τὰ περὶ τὴν πολιτείαν

171

τοῦ συνάρχοντος ἀπὸ Νώλης ἐκίνει, τὸνμὲν στρατὸν ὁρῶν πρόθυμον ὄντα χωρεῖνεὐθὺς ἐπὶ τὴν πόλιν, ἐνδοιάζων δὲ τῇγνώμῃ παρ’ ἑαυτῷ καὶ δεδοικὼς τὸν κίνδυ-νον. ὁ δὲ μάντις Ποστούμιος θύσαντοςαὐτοῦ καταμαθὼν τὰ σημεῖα, καὶ τὰς χε-ῖρας ἀμφοτέρας τῷ Σύλλᾳ προτείνας, ἠξίουδεθῆναι καὶ φυλάττεσθαι μέχρι τῆς μάχης,ὡς, εἰ μὴ πάντα ταχὺ καὶ καλῶς αὐτῷ συ-ντελεσθείη, τὴν ἐσχάτην δίκην ὑποσχεῖνβουλόμενος. λέγεται δὲ καὶ κατὰ τοὺςὕπνους αὐτῷ Σύλλᾳ φανῆναι θεὸν ἣν τι-μῶσι Ῥωμαῖοι παρὰ Καππαδοκῶν μα-θόντες, εἴτε δὴ Σελήνην οὖσαν εἴτε ᾿Αθηνᾶνεἴτε ᾿Ενυώ. ταύτην ὁ Σύλλας ἔδοξεν ἐπι-στᾶσαν ἐγχειρίσαι κεραυνὸν αὑτῷ, καὶ τῶνἐχθρῶν ἕκαστον ὀνομάζουσαν τῶν ἐκείνουβάλλειν κελεῦσαι, τοὺς δὲ πίπτειν βαλλο-μένους καὶ ἀφανίζεσθαι. θαρσήσας δὲ τῇὄψει καὶ φράσας τῷ συνάρχοντι μεθ’ἡμέραν ἐπὶ τὴν Ῥώμην ἡγεῖτο. Καὶ περὶ

96

κατορθώματα τῶν ἐχθρῶν τιθεμένων καὶγραφόντων ἐν πίναξι κοιμώμενον ἐκεῖνον,τὴν δὲ Τύχην δικτύῳ τὰς πόλεις περιβάλ-λουσαν, ἀγροικιζόμενος καὶ χαλεπαίνωνπρὸς τοὺς ταῦτα ποιοῦντας ὡς ἀποστερού-μενος ὑπ’ αὐτῶν τῆς ἐπὶ ταῖς πράξεσιδόξης, ἔφη ποτὲ πρὸς τὸν δῆμον, ἐπανή-κων ἐκ στρατείας εὖ κεχωρηκέναι δοκού-σης, “Αλλὰ ταύτης γε τῆς στρατείαςοὐδέν, ἄνδρες ᾿Αθηναῖοι, τῇ τύχῃ μέτεστι.”πρὸς Τιμόθεον μὲν οὖν φασιν οὕτω φα-νέντα φιλότιμον ἀντιμειρακιεύεσθαι τὸ δαι-μόνιον, ὥστε μηδὲν ἔτι πρᾶξαι λαμπρόν,ἀλλὰ ὅλως ἀποτυγχάνοντα ταῖς πράξεσικαὶ προσκρούοντα τῷ δήμῳ τέλος ἐκπεσεῖντῆς πόλεως· Σύλλας δὲ οὐ μόνον ἡδέωςπροσιέμενος τὸν τοιοῦτον εὐδαιμονισμὸνκαὶ ζῆλον, ἀλλὰ καὶ συναύξων καὶ συνεπι-θειάζων τὰ πραττόμενα, τῆς τύχηςἐξῆπτεν, εἴτε κόμπῳ χρώμενος εἴθ’ οὕτωςἔχων τῇ δόξῃ πρὸς τὸ θεῖον. καὶ γὰρ ἐν

85

181

τοῖς ὑπομνήμασι γέγραφεν ὅτι τῶν καλῶςαὐτῷ βεβουλεῦσθαι δοκούντων αἱ μὴ κατὰγνώμην, ἀλλὰ πρὸς καιρὸν ἀποτολμώμεναιπράξεις ἔπιπτον εἰς ἄμεινον. ἔτι δὲ καὶ δι’ὧν φησι πρὸς τύχην εὖ πεφυκέναι μᾶλλονἢ πρὸς πόλεμον, τῇ τύχῃ τῆς ἀρετῆς πλέονἔοικε νέμειν καὶ ὅλως ἑαυτὸν τοῦ δαίμονοςποιεῖν, ὅς γε καὶ τῆς πρὸς Μέτελλον ὁμο-νοίας, ἰσότιμον ἄνδρα καὶ κηδεστήν, εὐτυ-χίαν τινὰ θείαν αἰτιᾶται· πολλὰ γὰρ αὐτῷπράγματα παρέξειν ἐπίδοξον ὄντα πρᾳότα-τον ἐν τῇ κοινωνίᾳ γενέσθαι τῆς ἀρχῆς. ἔτιδὲ Λευκόλλῳ μὲν ἐν τοῖς ὑπομνήμασιν, ὧνἐκείνῳ τὴν γραφὴν ἀνατέθεικε, παραινεῖμηδὲν οὕτως ἡγεῖσθαι βέβαιον ὡς ὅ τι ἂναὐτῷ προστάξῃ νύκτωρ τὸ δαιμόνιον. ἐκ-πεμπομένου δὲ αὐτοῦ μετὰ δυνάμεως εἰςτὸν συμμαχικὸν πόλεμον ἱστορεῖ χάσματῆς γῆς μέγα γενέσθαι περὶ Λαβέρνην· ἐκδὲ τούτου πῦρ ἀναβλῦσαι πολὺ καὶ φλόγαλαμπρὰν στηρίσαι πρὸς τὸν οὐρανόν. εἰπεῖν

86

λιάρχους, οἱ περὶ τὸν Μάριον αὖθις ἐν τῇπόλει τοὺς Σύλλα φίλους ἀνῄρουν καὶ χρή-ματα διήρπαζον αὐτῶν. ἦσαν δὲ μετα-στάσεις καὶ φυγαί, τῶν μὲν εἰς πόλιν ἀπὸστρατοπέδου, τῶν δ’ ἐκεῖσε διαφοιτώντωνἐκ τῆς πόλεως. ἡ δὲ σύγκλητος ἦν μὲν οὐχαὑτῆς, ἀλλὰ τοῖς Μαρίου καὶ Σουλπικίουδιῳκεῖτο προστάγμασι, πυθομένη δὲ τὸνΣύλλαν ἐπὶ τὴν πόλιν ἐλαύνειν ἔπεμψε δύοτῶν στρατηγῶν, Βροῦτον καὶ Σερουΐλιον,ἀπαγορεύσοντας αὐτῷ βαδίζειν. τούτουςθρασύτερον Σύλλᾳ διαλεχθέντας ὥρμησανμὲν ἀνελεῖν οἱ στρατιῶται, τὰς δὲ ῥάβδουςκατέκλασαν καὶ τὰς περιπορφύρους ἀφεί-λοντο καὶ πολλὰ περιυβρισμένους ἀπέπεμ-ψαν, αὐτόθεν τε δεινὴν κατήφειαν, ὁρω-μένους τῶν στρατηγικῶν παρασήμων ἐρή-μους, καὶ τὴν στάσιν οὐκέτι καθεκτήν,ἀλλ’ ἀνήκεστον ἀπαγγέλλοντας. Οἱ μὲνοὖν περὶ τὸν Μάριον ἐν παρασκευαῖς ἦσαν·ὁ δὲ Σύλλας ἄγων ἓξ τάγματα τέλεια μετὰ

95