BALIABIDE NATURALAK: UGARITA-

SUNA ETA ESKURAGARRITASWNA

Geotektonikako Departarnentiia. Zientzi Faki i l in tea. P . K . 6 4 4 . BILBO. EUSKAL HERRIA.

Lu r ra ren ba l i ab i deen kokape- naren, ba l ioztapenaren eta hus t i - rakuntzaren ikerkuntza , Geologia- ren beste adar ba t daukagu. Izan ere, gaurko gizar,te zarrastel ho- nek o ina r r i t za t jotzen di tuen ga i mineral eta energetiko guztien ja - t o r r i a na tu r i n g u r u bera da. Hau dela eta, ezagupen geologikoak e r a b i l i behar d i r a , ez b a k a r r i k b a l iab ide hor ien banaketa ( m e t a l i koak ,ez-metal ikoak ,energet ikoak. . . ) eta ugar i tasuna jak i teko, ba i z i k eta gure b iz i tzaren euskar r ia den i ngu ru f i s ikoa bera ere hobeto ezagutu P ~ J zaindu t i i la l izateko í ~ u r r a ~ d e - a n t o i a k i ~ n t z a ) .

Gizakiak bere onurako erabi l - tzen duen edozein ga i l u r l a r r i esa ten zaio. Halaz ere, zentzu 2aba- lago batean ha r tu ta , alrnosfera/hi drosfera/l i tosferako gaiak (ura ,e l i kaga iak , metnleak, r r e g a i a k . . .) ezezik, i ngu ru f is ikoak eta bero- nen aldakctek gure osasunean eta in te lek toan daukaten zeregina ere sa r tu beharko genuke kontzeptu honetan.

Hau honela, na turako gai ba- tek gizakiarentzat interes eta ba- l ioa daukan mornentuahtxe hasten :

da ga i ho r i baZ.iab2dea izaten. B a i na , bestet ik , interes eta b ~ i i 0 a dingunean ekonomiaz a r i g a r a ; hau da, ga i na tu ra l batek ba l ioa

1. I rud ia . - Batzuren ustez bal iak izun naturalen hornidura mantentzea da Gizartearen gaurko problemarik latzena. BUKA RLTEZ!!!

izango du ekonornikoki hus t i raga- r r i a denean, ez bestela; honelara ko teknologia egokia behar dela- r i k . Beraz, katea da eta katea honetan gar rantz i hand ia hartzen d u z ientz iak, azken f inean bernu ba i t da teknologia egokia lortzeko gauza dena. Hau dela eta, hrriL- bide kontzeptua a ldakor ra gcr ts -

t7en zaigu Pta egun guretzat b a - l i o r i k ez duen gai bat (beraz, !,a- 'r:aDr'de ez dena) b i h a r b a l i o hari- di l ioa izar) daiteke; horren hust i - rnkuntza ekonomikoki posib le egin qo duen teknologia gara tzerakoan: Adibidez, hasierako petro l ioa, k r i sei luetan eta l aba inga r r i g isa bes ter ik ez zen erab i l tzen; rnakina

konplexuagoak asrnatu behar izan z i ren , gasol inazko i b i lga i luak ,pe- t ro l ioa ba l i ab ide nagusi b i h u r ze- d in . Era berean, h i r i indust r ia le - tako z i k i nke r i ak leku txukun eta baketsuen b i l a bu1 t r a t u du jendea, eta lekuok ba l iab ide b i h u r t u d i r a . Eta be rd in u r a eta beste ha inbatg k i n .

Gizakiak bere onurako erabi l - tzen di tuen gaiak ezin d i t u edo- nondik a tera , non eta zenbat da2 den j a k i n ar ren. Muga bat a u r k i - tzen du: L u r r a bera. Goiko azale- t i k (atmosfera, h idrosfera eta l i - tosferako ga inaza la) ba ino ezin d i tu ba l iab ideak lo r tu , eta horrek planetaren masa osoaren %0,40a baino ez da.

Atrnosferako behekaldeak (Ho- mosfera) konposaketa ezaguna eta eraberdinekoa dauka:N(%78) ,O (%21), Ar('Z0,9) ,beste batzu (%O, 1 ) .Haueta r i k o batzuren erabi lpenak ez l u k e aldakea hand i r i k eka r r i ko , beraz, po tentz ia lk i , ba l iak izun- i t u r r i mu gagabetzat jo genezake atrnosfera;

Lu r ra ren gai nazalean au rk i tzen d i tugu, ba ina atmosfera/hidrosfe- rakoek i n konpara tu ta a lde hand ia dago: gainazalekoak leku konkre- tutan kontzentratuta daude (HOf l I M n E R A L A K ) . Jakina, h a r r i askotan ;i,irk i tzen d i r a gaurreguneko Mer- h ~ t u e t a k o b a l io handieneko elemen t uak (u r rea ,zi l a r r a , u ran io fama- t ua . . . ) ba ina hauen "Zegea " (ha- rri batean elernentu batek daukan edukia da íegea) oso t x i k i a izaten denez ez d i r a hus t i r aga r r i ak ger- tatzen (etork izunean eta teknolo- g ia be r r i ak ap l i ka tuz izan l i lez- k e ) . Beste batzutan, ostera, kon- tzentratuta aurk i tzen d i t ugu ele- rnentuok ("tegeri" hand ia da ) ,ha- l a ere, kasd hauetan guzt ietan ez d i r a hus t i r aga r r i ak izaten, ugaritasuna ezezik eskuragarritasu na ere ( teknologia egokia, ge r tu ta suna.. . ) kontutan h a r t u behar de lako. Beraz, kontzeptu b i e rab i l i beharrean gaude:

- BALIARIOZA: natur inprxtik atera dezakeg~cna,ekonomikoki hust7:ragarri.

- E~?R.T$E~???A : baltoa izan arre-n eko- nornikoki hustiragarria ez dena.

Hidrosferak uraz apar te beste Zer esanik ez, egun erreserba ba l i ak i zun garrantz izkoak badaii;.ka: dena b i h a r ba l iab ide izan l i teke. Sodioa (Na) .Kloroa ( C I ) ,Magnesioa ( ~ g ) , ~ u f r e a ' ( ~ ) , ~ a l t z i o á (& ) , ~ o t a sioa ( K ) , .. . elernentu houek, e t i erreka- ibaien b idez , d isolbatuta he1 tzen d i r a ozeayoetara ino. Hor a ipatutakoen artean ( 6 elernentu) ozeanoetako ure tan d iso lb , i tu r i ko solidoen %99,5a osotzcn dute. Na- I i iz eta ozeanoetan elernentu batzu r cn ugar i tasuna hand ia izan ( 7 2 tonelada r i n k , 3,5 tonelada z i l a r uretako km3- k o ) Kloroa eta Sodioa dauzkagu, baka r -baka r r i k , berrec Ikuratu ahalezkoak. Besteak ez d i - r a hus t i r aga r r i ak gertatzen, egun bel i in tzat .

Bal iak izun na tu ra l gehienak

L u r r a (p laneta) sistema dinarni k o i t x i a denez, k o n ~ o s a g a i bakoi- tzak "z ik lo" desbe rd in~ tan hartzen du par te , gainera z i ~ l o horiek era konp lex~ ian e lkar lo tu ta daude. Zi klo-kontzeptua gertaera geologi- koen txandaketan datza: p laken tek tonika, ha r r i en sorrera, h iga- dur prozesuak, bolkanketa. . . proze su hauek etengabe a r i direnez, Lur reko elernentuak ere etengabe a r i d i r a mar txan, z i k l o desberdi- netan par te har tuz ( 2 . eta 3. i ru- d i a ) .

Gertaera geologi koek elementu n a t u r a i a k b a t u a r r e n , kontsurnosL s a k a b a n a t u eg i ten d i t u . B a l i a b i - de b a t e n e r a u t L e t a k b e r a zegoe- neko z i k loaren d ldarazpena d a k a r . J a k i n a , z i k l o a k j a r r a i t u eg i ten d u e t a , b e h a r b a d a , g a i n d i t u eg ingo d u e rauzke tak u t z i t a k o hu tsunea . Esa te rako , i k a t z a r e n e r r e d u r a z as k a t u t a k o k a r b o n o ( l V ) o x i d o a ( C O p r atrnosferara doa eta h a n d i k denbg

r a luzera b e r r i r o egon d a i t e k e i k a t z rnoduan h o r l a r a k o b e h a r d i - r e n prozesuak ger ta tzeko tan . E r a berean , h o n d a r t z a n egonda u r e l a - r a b o t a genuen l a t a egunen ba te - a n i tsas-hondora h e l d u k o da e t a geroz t i k h e l d u k o d i r e n rnater ia lek e s t a l i eg ingo du te , gero e ta g e h i o go, gero eta sakonago, gero eta beroago, metarnorfisrnoa g e r t a t u k o da , rnagmat ismoa e re ,e ta azkenean (zenba i t mi l i o i u r t e p a s a t a ) l a t a k zeuzkan elementuak beste rnodu b a -

2 : I r u d i a . - URAREiv ZTKLOA: Ur pehienek z i k l o nsoa u r t e betean e ~ i n arren,beste batzuk r.ilak;a u r t c bchar dute. U i u r t e r o )

.. : . . .

L u r r a r e n eboluz ioa (7e) H a r r i e n z i k l o a (2e) Petro l ioa (60 40rn) l k a t z a (80 24m) L i g n i t o a (19rn) T u r b a (2rn 5s) L u r t z o r u a (0,2s) G i z a k i a (0,009s)

e = egun o = o r d u m - rn inutu s = segundu

tez ( h a r r i desberdinetan) agertuko d i r a gainazalean.

Gakoa ordea, hauxe da: Zenbat denbora behar da hori gertatzeko? Zenbat denbora behar du guk erabit; eta gero botatako produktuak berriz- tatzeko?. Berr i ztapen hor i egokia

izateko,gizakien bizi-denbora (100 u r te gehien jo ta) h a r t u beharko luke gehientzat. Horrela, belauna' d i batean beteko l i ra teke aur re- koan u tz i tako hutsuneak ,eta b a l i c b ide bet i rako l i ra teke. Baina, hori ez da horreZa gertatzen,eta h x rr ik. ernan ere e r , u raren z ik loa

kenduta (honen ald izkatasuna u r te betekoa izaten d a ) , beste z i k l o guzt iak (petro l ioa, i ka t za , meta- lak . . . ) gertaera geologiko l u z e - l ~ zeen ondorioak izar i ik (h igadu ra , j a l k i e ra , hondorapena, metamorf i s - moa, magmat ismoa.. . ) , hor ie i da- gozk ien eraketa-denborak 100 mi - I ioi u r ie tan neurtzen ba i t d i r a . Eta zenbait kasutan ere, aurreko gara ie tan eratutako ga i ba tzu (F? -ren kasua da hau ) ez d i r a seku- Idn berreratuko, ga ra i har tako ba ld in tza f is iko-k imikoak ez b a i t d i r a b e r r i r o gertatuko (atrnosfera zeharo a lda tu da ordut ik hona ) .

Higadura/Garraioa

m

MAGMA

HARRI METAMORFIKOAK Metamorfiamoa JALKIN-HARRIAK

4. I rudia.- HARRIEN Z I K L O A , r n i l i o i u r te tan neurtzen d i r a bertan azaltzen di ren prozesuak.

BIRZIXCAPENA: gertaera geoZogikoen erritrnoa gure bizitzaren erritmoare- kin batera ez datorrenez alternatibu serioa eskaini behar diogu gaurko hustirakuntza irrazionaZnri, hots, gaurko zarrasteíkeriari: produktzc eta azpiproduktu guztien birzikhpe- na ezezik, kontswno errazionaLagoa ere Zortu beharrean gaude. Kapxt;; bestela.

(UNESCOren datuak dira)

I

Energiaren kon- tsumo indibidua la (Kcal/egun)

Gizon primitiboa Ehiztaria Nekazari primitiboa Nekazari desarroilatua Gizon "Industrlala" Gizon "Teknologikoa" Gizon "Automata"

5.Irudia.- Energiaren kontsumo indibidualaren aldaketa mendeetan zehar.

Hau honela, eta gizakien bizi- -denbora mugatzat hartuta, bi sai letan banatzen ditugu baliakizun naturalak:

(azkena ez da Unesco-koe) (Zerbitzuetan bulego-lanak, komertzioa, irakaskuntza, etab.sartzen da)

- BALIAFIDE BERRIZTAKORRAK: oso den - bora gutxitan berriztatzekoak.

Janaria

2 3 4 6 7 1 O ?

- BALIABIDE BERRIZTEZIIIIAK: oso den- bora luzetan berriztatzekoak.

Etxeko lana eta

zerbitzuak

2 4

12 32 66 ?

Industria eta

Nekazaritva

4 7 24 91 ?

BAL IARlDE BERR IZTAKORRAK. - Oi- hargaiak,el ikagaiak,ura,airea.. . hauxek dira baliabide berriztakor nagusiak. Izan ere,, gure inguru- ko basoak, baratzak, airea eta errekak hortxe daude urtez urte bizitzarako behar den adina ernate

- ko. Baina prozesu hauek badaii- kate mugarik: erreketako urak ge ro eta zikinago, beraz, baberrun; -

Komucika- bideak (garraioak)

1 14 63

?

Guztira

2 5

1 2 26 77

230 ????

tan botat'reko di renak gero eta e? kasago; ha in uga r i daukagun ba- l iab ide hor i u r rea ba ino garest ia- goa izan dai teke e tork izun ger- tuan. Basoak eta laboreguneak ere, be rd in . Hauen hust i rakuntza a r i n eta bor t i t zak basarnortuen za ba l tzea eka r r i du planetako hain-- bat toki tan (Sahel ,e .b . ) . Arazoa, munduaren populazioaren gehi tze i tzela da ( 6 . i r u d i a ) . Zenbat eta jende gehiago, aho gehiago bete

behar ra , lu r -sa i l gehiago landu behabeharra, a r inago gainera,eta, azkenean, ger ta tu behar dena ger talzen da: l u r r a r i t r inkotasuna kendu, indargetu, h iga lanerako gertu utz i , h iga tu . . . . . . basarnortua (lehengo basoa o ra in rnortua). Ho- r re laxe agertu d i r a rnunduko zen- ba i t a lde idor (Bardenak, k a s u ) . Zkonomiaren ikitspuntutik popu Lazioa- ren igosra negatiboa da,baliabideen kustirakuntz~ handiagoa ekarriz be- rriatakortasuna aesagertuko Zitzate- keelnko.

Munduan OSATU

6,I rudia.- Munduko hazkuntza derno- graf ikoa. (He r r i gara- tuetan eta besteetan)

BAL l AB IDE BERR I ZTEZ INAK.- Bal ia kontsurnoa i t z e l a d a . Batzuren us- b i d e m i n e r a l rneta l ikoak ( b u r d i n a , tez, h e r r i b a t e n garapen-gcadua k o b r e a , b e r u n a ... ) , b a l i a b i d e mi- b e r a k e r a b i l t z e n d i t u e n b a l i a b i - n e r a l ez-metal i koak ( g a t z a k , f o s f o deen k a n t i ta te -bar ie ta teak ematen toak , h a r r i a p a i n g a r r i a k , e t x a g i n - du, zera d a , zenbat e ta geh iago t z a r a k o a k . . . ) , e r r e g a i a k (pe t ro - e r a b i l i , kon tsumi tu , g a r a t u a g o a l i o a , i k a t z a , gasa ... ) . . . b a l i a b i - d a h e r r i h o r i ( ¿ ? ) . Amen. de b e r r i z t e z i n e n ta ldean sar tzen d i t u g u . B a l i a b i d e hauen g a u r k o

Ibaizaba2 ibaiaren ezkerralbeko (Callarta, Somorros- tro . . . ) meagintzaren inguruko eragino. soziala azter- tzeko gaia Litzateke.

7 . I r u d i a . - H e r r i garatuetakc kontsu- rno/produkzioa, energ i a l 2 r rean .

Petrolio-produkzioa,orain ar tekoa e t a gerorako joe- r a ere. Zer esanik ez,ge- rokoa f a k t o r e askoren se: pean tiela.

9.I rudia.- Egun geld i tzen d i ren erreserba ezagunen iraupena (urtetan),gaurko kontsumo-erritmoak berdin j a r r a i tuko duela suposatuta.

il'aturaren jagotea eta baliabide berrien zakurapena adiskidetuko a2 dira inoiz?. E7 d i r u d i ,g izarte ho- netan o ina r r i zko a ldaketar ik gerta tzen ez den ar tean. Eta momentuz; ger ta tu ez denez, b iga r rena h a r t u dute jornugatzat . extu tu-inguru ho- netan sar tu beharko geni tuztek munduan zehar ger ta tu eta gerta- tzen d i ren gatazkak: Ek ia lde hu r - b i l a (pe t ro l i oa ) , Malv inak (Antar- t idako erreserbetarako zub ia ) , ~ a - mib ia (petro l ioa, u ran ioa eta bes- te metal asko ) , Siberia (Reagan- -ek Mosku-ri j a r r i t a k o oztopoak Siber iat ik Europara egiten a r i d i - cen gaseoduktoan dau tza ) . . .

BERMIOko gasa laguntza han&ikoa izan liteke Euskat Rerriko etorkizu- nean, nokzkoa den eta zenbat dagoen ezezik, NORK, NOLA eta NOR pkngin- tza energetikoren barruan zertuko duen ere jakin andoren. Cakoa,beraz, hortantxe datza, plangintza energe- tikoan.

Bal iab ide energetikoak (energi i t u r r i a k d i renak ) beste ba l iab ide guztien hust i rakuntzarako g i l tza d i r a , energ iar ik gabe ezin egon dai tezke erauzketar ik , zenbai tzuk nahi duten erri tmoz beh in ik behin. Gainera, hust i ratzeko d i ren ,.

erreserbetan gero eta zai l tasun gehiago sortzen d i r a (urrun,sakon, "lege" gu tx i ... ) , beraz, energia gehiago ere. Bestalde, o ra in a r te e rab i l i ak izan d i ren energi i tu -

rriak (bal iabide berriztezinak :ikg tza, petrol ioa, uranioa.. . ) agor- tuz doaz, batzu arinago, beste ba tzu ast iroago, baina agortuz.Enec gia nuklearra ere hor dago,batzx ren pozgarri gehienen kezkagarri . Ez dirudi bide luzea izan dezake~ nik, uranioa ere berriztezina bait da; gainera, hondakinen arazo la tza ere hortxe dago.

Batzuren ustez, etorkizunerako al ternatiba energetikoa fusio nu- klearrean datza, honetarako ozea- noetako uraren "deuterioa" erabi- liz. Beste batzuren eritziz,ostera, nuklearrean ere ( 2 3 8 ~ eta 2 3 2 ~ h bertatik aterako l iratekeen honda- k in erradiak t iboak berriro erregai moduan erabi l iak izango bal ira. Bata zein beste aurrera eramateko oso teknologia energi jale beharko l i tzateke, kristona. Beraz,energia

lortzeko energia gastatu behar. TEKNOLOCIA/ENERGIA b i ko tea aza l tzen da orduan. Energia Teknologia bi lakatzeko, Teknologiat ik EnergG ateratzeko. Baina egun ez dirudi energia soberan dagoenik, NOND l K atera, bada?. Gainera, gero eta jende gehiago. Hau duk, hau!! Ener- gia berririk gabe teknologia egoki rik ez, teknologia egokirik gabe energia berririk ez. Azkenean,gu- re arbasoak bizi izan ziren rno- duan bizi beharko: gainazaleko ur garbiaren energia, haize indar - tsuen energia ,eguzkiaren energia, biomasaren energia.. . eta beste gehiago Planeta honetako ernaku- me-gizon jatorrek asmatzen ikasi- ko dituztenak BlZl ahal izateko. Bizitzeko etorri garelako, ez bizi- rik egootko.

Baliabide : recurso, ressource. Balioztapen : valoración, évaluation Berrizta(tu) : renovar, rénover. Berriztapen: renovación, rénovation. Barriztakor: renovable, rénouvelable Berriztezin: no renovable, non réno~

velable. Berun: plomo, plomb. Birzikla(tu): reciclar, recycler. Birziklapen: reciclaje, recyclation. Eruazketa: extrancción, extraction. Erredura: combustión, combustion. Erregai: combustible, combustible. Eskuragarritasun: disponibilidad,

disponibilité. Gai: materia, matiere. Hobi: yacimiento, gisernent. Hustirn~arri: explotable, exploita-

ble. Hustirakuntza: explotación, exploita

tion. . Kokapen: localización, localisation. Labaingarri: lubrificante,lubrifiant Lurralde-antolakizun: ordenación del

territorio, aménagement du terri- toire.

Upel: barril, tonneau. Zakurapen: saque, pillage. Zarrastel: despilfarrador, gaspi-

lleur. Zarrastelkeria: despilfarro, gaspi-

llage .

AGUEDA,J. eta beste batzu (1981): "Geologia (13.kapitulua)". Rueda argitaletxea Madrid.448 orr.

ANTIGUEDAD,I.(1981): "Gizakia,basoa eta basamortua".Elhuyar,7,2,1981. - 133-154 orr.

BOOKCHIN,M.(1978): "Por una sociedad ecolÓgica".Gustavo Gili argitaletxea. Bar- celona.172 orr.

GASS,I.G.; SMITH,P.J. eta WILSON,R.C.L.(1978): "Introducción ra las Ciencias de la Tierra" (27.kapitulua).Referté argitaletxea.Barcelona.413 orr.

JAKIN Aldizkariaren 5 z* (1978): "Ekologia Euskal Herrian".

MADIN,P.(1981): "Nuklearraren poluzioari buruzt'.Elhuyar ,7,1,1981. - 31-39 orr.

SCHUMACHER,E.F.(1978): "LO pequefio es hermoso". Blurne argita1etxea.Madrid. 310 orr .

SCORER,R.S.(1980): "El idiota espabilado. Lo verdadero y lo falso en la catás- trofe ecológica".Blume argitaletxea ekologia sailean.Barcelona. 190 orr .

WAGNER,P.L.(1974): "El uso humano de la Tierra". Instituto de Estudios de Adrni- nistración local. Nuevo Urbanismo izeneko bilduman. Madrid. 359 orr.