GIZAKIA, BASOA ETA BASAMORTUA '*'

I N A K I ANTIGUEDAD

GEOTEKTONIKAKG DEPARTAMENTUA

ZIENTZI FAKULTATEA

P K . 6 4 4 . BILBG. EUSKAL HERRIA

ekosistema zer den

Ekosis terna gauza o s o a d a : h e z

k o o s a g a i b a k o i t z a g u z t i z behe-

r r e z k o a da g a i n e r a k o e n j a r r a i p e -

n e r a k o . Gauza ondo e r a t u a da .

Zenba t e t a konplexuago i z a n h a i ~

b a t e t a e r r e g u l a t z e k o a u k e r a ge-

h i a g o i z a n g o d a , z e r e n e t a e l e -

mentu g e h i a g o i z a n g o b a i t i r a

e k i n t z a e t a b e h o n e n a z k e n ondo -

du e k o s i s t e m a b a t e k , e t a azken

h o r i l o r t z e k o e r a k e t a s e n d o b a t

b e h a r d a , h o t s , b e r t a n dauden

e s p e z i e e n a r t e k o e l k a r r e n a r t e -

k o harreman s e n d o : z e n b a t e t a

e n p e z i e d e n b e h d i n g e h i a g o b i z i

e k o n i n t e m a b a t e a n , e t a z e n b a t

e t a b e h a i e n a h t e k o hohhemanak

nendoago i z a n , h a i n b a t e t a c g o n

k o ~ h c i g o e t a k u n p L e x u a g o i z a n g o

d a e k o s i ~ t c m a h o f i i .

h i o e n a h t e a n l e u n t z a i l e b e z a l a

a g e r t z e n d i r e n a k . (*) . - "BASAMORTUA" h i t e a k o s o ondo

a d i e r a z t e n du e u s k a r a z hemen

E k o s i s t e m a b a t é n KONPLEXUTASC

NA b e r t a n b i z i d i r e n e s p e z i e e n

k o p u r u a r e n zuzenki p r o p o r t z i o n a -

l a d a . B a i n a e z k o n p l e x u t a s u n a

b a k a r r i k : EGONKORTASUNA e r e b r h a r

aza ldu gura dena : ORAIN basa-

mortua dena LEHEN basoa i z a n

z e n .

ELIKADURA-KATEA:

- Belarjaleek ( 2 ) landareak (1) jaten dituzte.

- Haragijaleek ( 3 ) belarjaleak.

- Hnragijaleenek ( 4 ) beste haragijaleak.

- Bizkarroiak edo parasitóak (itainak, harkakusoak . . . ) ( 4 ) beste guztien gain

bizi dira.

GIZARTE-KATEA

ekosistema baten dinamika

Komunitate b a k o i t z a b i l a k a b i -

de k o n k r e t u b a t e n o n d o r i o a d a .

j a k i n a . H a l a e r e . g u z t i o n t z a t b g

l i o dezakeen g u t x i g o r a b e h e r a k o

modelo b a t e r a i k i dezakegu .

H a r q o r r i ( b i l u z i ) b a t e a n e z

d a z u h a i t z b a t e n h a z i a g a r a t u k o :

h a s i e r a n behernai lako l a n d a r e ba-

t z u ( a l g a b e r d e a k , l i k e n a k . . . ) b a i z i k e z d i r a a g e r t u k o ; g e r o a g o

l e h e n e n q o g c r o l d i o a k ; l a n d a r e

hauen e r a g i n e z e t a a g e n t e atmos-

f e r i k o a k d i r e l a medio ( u r a , h ü i - , z e a . . .) h a r r i a a p u r t z e n h a s i k o

P a e t a h i g a d u r a honen o n d o r i o z

a g e r t z e n d i r e n m a t e r i a l a k (ha-

r r i p u s k a t u a k ) b e r t a n p i l a t z e n

d l r a l a n d a r e e k h a r r a p a t u a k . hau

xe d a l e h e n e n g o L U K T Z O R U A : m i n e

ta tah . + I ic~idar oaga , i ikoak . Lur-

t z o r u honen g a i n e a n s u s t r a i t x l

k i k o lehenengd l a n d a r e b a s k u l a -

r e a k b i z l k o d i r a . H a r r l a r e n a p u r

k e t a - p r o z e s u a a u r r e r a doa: l e h g

nengo zuha ixkak a g e r t z e n d i r a

e t a beranduago z u h a l t z a k e t a b a

s o a . P r o z e s u hau g e r t a t u z j o a n

den b i t a r t e a n l u r t z o r u a n b a k t e -

r i a k , h a r r a k ... e t a hauen hondo

k a r i a k e r e a g e r t u z joan d i r a .

J a r r a i p e n h o n i J A R R A I P E N P R I M A -

R I O A e s a t e n z a i o . J a r r a i p e n p r i

rnario honek badauka muga b a t :

amaierako eaoera:bertan ekosistg ruarekin eta bai barnekoarekin

ma orekan Czgo bai kanpoko ingu- ere.

URTEA POPULAZIOA(milioitan!

8.000 J . A . 5

1 J .0 , 200-300

1 650 500

1.850 1 .000

1.930 2.000

1 .975 4.000

2.000 6 .000

J.A. = Jesukristo aurretik

J .O. = Jesukristo ondoren

gizakiaren agerpena

Hasiera batean gizakia beste

edozein kide bezala kontsidera~u

zen ekosistema baten barruan;ez

zen ehiztaria eta biltzailea bai

no.Maila honetan,gizakia ekosis-

tema bereko beste edozein espezi

erekiko konpetentzian bizi zen,

eta sarri askotan desabantai le-

tan,beste espezie batzurekiri kon

paratuz zuen indar eskasaqatik.

Baina,gizakiak lehenengo ha^ mak eta harrapagailuak egin zi-

tuenean itxelezko pauso koalita

tiboa emana zuen.Beranduaao,ne-

kazaritza-abeltzantzarekin,pau-

soa absolutua izan zen,ingurua

aldatzen hasi baitzuen.eta bere

ekintzetarako egokiago bihurtzen

(fenoneno hau ez du beste inon-

go espeziek egiten) .

Honez gcro,gizakiak zentzu as

kotan plaga edo izurri b?t diru-

di.Eta zel- da izurri bat?:ARPAZOI

DESBERDINENGATIK BERE POPULAZIOA

KONTROLATZEN DUTEN MEKANISMOAK

GALDU DITUEN ESF'EZTEA DA IZUFRTA.

Une honetan espezie horren hilkog

tasuna arinki gutxitzen da eta,

ondorioz,popúlazioa ere despropor

tzionatu batez gehitzen.

Hona hemen adibide bat:hegazti

harraparien desagertzeakchauen ha

bitat izandakoa desagertu delako)

berauen jana ziren espezieen u- untxiak eta gainerako narraska-

galtzea ekarri du sarri askotan: riak,nekararitzarakn izurri arri~

kutsu bihurtu. direnak.

ARRAZ01 DESBERDINENGATIK BERE POPULAZIOA KONTROLA'TZEN DUTEN MEKA

NISMOAK GALDU DITUEN ESPEZIEA DA 1ZURRIA.HOTS. GIZAKIA IZURRI BAT

PA .

Ingurugiroarekiko orekan bizi

diren espezieek kontserbatu egi-

ten dute.gutxi gorabehera,beren

populazioa,inguruak permititzen

dien populazioa.Izurritetan,ost~

ra, populazio hc-ri gehitu egiten

da neurriz kanpora. Gehj kentza he

nek,exponentziala izanik.elika-

dura agortu arte edo espezie ho-

rren kontrolerako sisternaren bat

aqertu arte(eritasuna,hondakari-

ak .... ) jsrraitzen du.Une horre-

tan populazioa egonkortil egiten

da,edota,kasu askotan,baita go-

txitu ere.

Medikuntzari eta bere honda-

karien desagertzeari esker giza

kiak bere kontrol biologikoak

eliminatu ditu eta honek gaurko

DEMOGRAFI HAZKUNTZA ITZELA(ikus

aurreko taula) erakarri du.Gaul

ko hazkuntza-erritrnoa mantentzen

bada,hernendik 6 0 0 urtetara ur gai

netiko lurreko metro karratu ba-

koitzean gizaki bat egongo da.Ha-

la ere,hau gertatu aurretik zeo-

zer pasatuko dela suposatu behar

da,eta goseak inposatutako kontr~

la ez da,EZ EZ EZ guragarria.

KARRATUKC EGONGO DA.

LURTZOXU ELIKAKORRA

- USTELTZEA : Landareetatiko bizirik gabeko

materiala(7) (orbela,abartxoak,Eruitu eta

hazien azalak . . . ) eta animaliena ( 6 ) (go-

rozkiak,gorpuak . . . ) lurrera jausten dire-

nean usteldu egiten diri animalia,onddo eta

bakteria askoren ersginez.Usteltze honen

ondorioz C eta gatz mineralak agertzen di-

ra laadare berrientzako bultzagileak dire-

nak.

- GAI ELIKAKORREN ZURGAPENA : Zuhaitzaren

sustrai-sareak Einkapen-organo bez>la egi-

ten du;ura eta gatz mineralak zurgatzen di

tu.

- LURREKO ZIZARCAK : hauek ( 5 ) oso lan garrag

tzizkoa egiten dute lurtzoru egoki baten era

ketan: lurrean dauden hainbat gauza jaten di

tuztenez,aldaerazi egiten dute lur horren

konposaketa.

- HIRERNAZIO-ORGANOAK : Hozte-aldi luzectako

eskualdeetan landare batzuren hibernazioa ger_

tatzen da organo batzuri esker(erraboi1ak)

( 8 ) .

- LURPEKO BIDEAK : Gainazalean ikusten diren

poroak ( 4 ) lurpeko bide-sare baten seinaleak

dira.Sagu,zator,har eta beste animalia askok

lagundu egiten dute zaruko aireztapena.

- ZORUPEKO HARRI-MüLTZOA (1) :Hau desegitean

( 2 ) goiko hondar organikoekin nahasten da ( 3 ) .

B E R T S O B E R R I A

MüNDLlKO DEMOGRAFI H A Z K L M T q

I T Z E L A R I J A R R I A :

" MUNDU HONTAKO / P O P U L A Z I O

BENETAN DA HORI I T Z E L A ,

HAZTEN T A HAZTEN / J A R R A I T Z E N DUGU

GUX SACUTXUAK BEZALA.

MANTENITZEKO / BEHARRA DUC.P

GURE G O W U T Z A E P E L A

EDO B E S T E L A / I P I N EZAZUE

KATXARRO PUNTAN T X A P E L A . "

ekosistema =ktiboen egOnkortasunaPeratura, hezetasuna a - - - ) aldatu

egiten dira,eta bai lurtzoruan

Bortizki ustiatua den ekosis- bizi diren organismo guztien bu

tema batean,ustiapenak inposatu- dintzak ere; honen ondorioz.ia

tako urripena baino gehiago ugal beti degradazio itzulezlna sor-

tzeko gaitasuna daukaten espezie tzen da.

ak nagusituko dira.Ondorioz,oso

barietate gutxi izango da eta eko Honexek ekarri du,hain zuzen,

sistema heldutasun gutxikoa kon- basamortuen azken bolada honeta-

tsidera dezakegu.ZENBAT ETA USTL ko aurrerapena.l882.urtean,basa-

AKUNTZA GEHIAG0,HAINBAT ETA HEL-

DUTASUN GUTXIAGO.

Heldutasun gutxieneko ekosis-

ternek,hau da,konplexutasun gu-

txienekoek,gorabehera handienak

jasaten dituzte.Esate baterako,

monokultibo batean klimatiko izg

rri-arrisku handiagoa izango da

baso batean baino.

Lurtzoruan parte bi agertzen

zaizkigu: minerala bata eta orga

nikoa bestea.Parte bick nahastuz

doaz azaletik(ia dena organikoa)

ama harrira(harri-multzora) hel-

du arte (dena minerala) .Hau dela

eta,lurtzoruaren egitura bere he'

dutasun-graduarekin lotuta dago,

hau da,berton bizi den landare-

komunitatearekin.Gizakiaren ekin

tzak,sarri askotan,apurtu egin du

"landare-komunitate-lurtzoru" er-

lazio hau: kultibo inposatuak,la-

rratze intentsiboa, .... Landare- -komunitatea aldatzean,inguruko

baldintzak ere(eguzkiztapena,te~

mortuak kontinenteen azalera oso

aren 9,4%-a ziren;1.952.ean,aldiz

23%-ra iritsi ziren.Grabeena ze-

ra da:basamortu guztietan aurki-

tzen ditugu GAURKO BALDINTZA KLI-

MATIKOETAN EZIN DESARROILA ZITEZ-

KEEN AURREKO ZIBILIZAZIOEN HONDA-

RRAK .

Haizea eta ura higadura-agen-

terik nagusienak dira-Lurraren

landare-estalkia desagertzean,bg

ronekeskatntzen zuen babesa ere

desagertu da.Ondorioz, urak (zuzen

ki jausi eta iragazteko astirik

ez daukanez) herrestan eramaten

du 1urra.Era berean,landareen

sustraiek ez diote ia lurrari e-

ten, berau lehorra delako,eta hai

zeak erraz eramaten du.Bestetik,

landare-estalkiaren babesa des3

gertzean, lurtzoruak artez hartzen

ditu eguzki-izpiak,lurrinketa han

diagoa izanik.Logikoki,era hone-

tan humusa eta lurpeko bizitza

gutxituz doaz eta honek lurtzorg

aren emankortasunaren galtze au-

rreragarria ekartzen du.

Denok dakigunez,basoak desa-

gertuz doaz mundu osoan .Papergin

tza,erregai bezala erabiltzen

den zuraren usantza,kultiboek eta

larratzeak hartzen dituzten gero

eta azalera'handiagoak . . . . . . . . b& soen azaleraren atzerapen handi-

aren kausarik garrantzitsuenak

dira.Atzerapen honen garrantziz-

ko kausa bezala ere zera aipa de

zakegu: mekanizazio hazkorra eta

kontsumoguneetaraino ailegatzen

diren komunikabideak.

1 . 8 8 2 . u r t e a n . . . . . . . . . . . . . . k o n t i n e n t e e n 9 , 4 %-a z e n b a s a m o r t u a

1 . 9 5 2 . u r t e a n . . . . . . . . . . . . . k o n t i n e n t e e n 2 3 %-a

ONDORIOA: HEMENDIK G U T X I R A DENGK BEDUINOAK ! '! !

. e l T p uaz2 loq

- a l u?ze ( ~ ) e a l ~ e e a a s n l o z 2 3 n l . ( z ' 1 ) e p e T l l e y e z a o u ~ a l a ~ a z e u ~ e 8 e l n oyadinq

. s p u a z j l a 8 e s a p U T I E eunssriazaq u a l e n l o z ~ l n l : :VN3WLZIXZfl33,0X38\r3 nIZLlvWIZ (E)

. y ! u e z ~ s q l a s a l l a - l n o y e ~ a u a q ( ~ ) n p uazaaplo% o y s e l n yary

- ~ e 2 s a u a l e n l o z ~ l n 1 o y j d z v . ( z ) e i a ~ l n 1 s p u a ~ s n e ! e y e a u e l e o y e l a u r e 3 . ( I ) a l n p

u a z l l e q j e q aaxad-ln u a l e o r z e ~ ! d j z a l d yao2soq u a z l f e q n z : NIXBZLIVHnZ VXNnB (Z)

z2unyzeq u a n e ~ - o y e ~ a x y p yeoyyp ?ea-uea~eui~ou'yenqdy~eyna opa - ueq uauileqe oyeJez3unyJosJyq eTa y e o ~ a j y u o y : e ~ ~ p ~ q o uy6a zoq

y e ~ ~ o b o 6 ayzadsa oso,ar)np uaaj6a T q ~ n y o y a x ~ e y e q a j z a d s a youadeq

uneJr e u y e q : e ~ o y ? s r 3 n ~ n 6 u y uaJ Zaueqyo e u y e f l - e x ~ p yqo u ~ 6 a yeu - ~p u a i q e p u e ~ e a p ~ o e ~ y p uazqep Sdeqzaueyyo oyazJeuaJ3 neq azq - ~ o u ueqyxanb yeaqsaq Teq yeqeq i a 6 e s a p uaosea :mN3dYLZ3NVHIO

BASOA ETA HIGADURA

Basoak lurtzoruaren higadura eta desagerpena galerazten ditu.

-

Higadurak zera esan gura du, uraren eta haizearen eraginezko lurtzoru

gorri baten desegitea.Basoak elementu horien zeregina(hau da,lurtzoru-

-estalkiaren desegitea etaheuestan beherantz eramatea) galerazten di-

tu.Basoko zuhaitzak ebaki ondoren higadura hasten da;handik aurrera,de~

boralditxo bat pasatakoan,lur hori nekazaritzarako erabilezina da.Euria

egiten badu,urak herrestan eramaten ditu lur-zatiak,eta horren ondorioz

erreketako urak uherrak agertzen dira.Horretaz gainera,material horiek

urtegi hidraulikoetan edota zingiretan metatzen dira,berorien kaltean.

Urtegi hidraulikoen plangintza bat pentsaezina da basorik gabeko eskual

de batean.Errekek garraiatzen dituzten material horiek,goizago edo be-

randuag0,itsasora heltzen dira.Ibaien bokaleetako landareak eta anima-

liak ere itoaz doaz.Horko fauna eta flora arriskutan agertzen da beraz.

abiadura beste espezieena baino

askoz handiagoa delako landatzen

dira: pinu bat 15 urteren buruan

ebaki daiteke, errendirnendu hobe- , ezinez.Hala ere,espezie bakarre-

ko kultiboak izanik,izurri eta

gaitz asko jasaten dute.Horretaz

gainera,eukaliptuek(baita pinuek

ere, neurri txikiago batean izan

arren) hazten ari diren lekueta-

ko lurraren pH-a txikitu egiten

dute,eta ondorioz lurraren azi-

dotasuna gehitzen.Bestalde.euka

liptuek ur'asko zurgatzen dute

egunez egun eta,horregatik,batzg

tan egoki gertatzen Badira ere

(lurretenak galerazteko,e.b.)bec ra akuiferoetan sorterazten di-

te batzutan oztopo bihurtzen di- tezten fl~ktuazioengatik.

P i n u a k , o s t e r a , e d o n o n b i z i d d i

t e z k e , e t a e z d u t e u r a s k o r i k be -

h a r . A i p a t u t a k o k u l t i b o h a u e k m e s e d e g a r r i g e r t a l i t e z k e , e s p e z i e

a u t o k t o n o e k i n b a t e r a ( a r t e a , h a r i

t z a , b a g o a , . . . g a r a t u k o b a l i r a .

l e h e n e n g o e k b i g a r r e n a k b a b e s t u k o

l i t u z k e t e e t a .

D o r t s - e n e r i t z i z , g a u r k o e d o -

z e i n e g u n k a r i h a n d i k b a s o k o 400

h e k t a r e a z u r k o n t s u m i t z e n d u u ~

t e r o : e t a New York T i m e s e g u n k a -

r i a r e n i g a n d e r o k o a r g l t a r a p e n

b a t e k , b e r a k b a k a r r l k , b a s o k o 77

h e k t a r e a ( ? ) . G a i n e r a , p a p e r b i r z l

k l a t u a h a i n k a l i t a t e e s k a s e k o a

d e n g a u r k o me todoen b i d e z e z e n

z u r a r e n , k o n t s u r n o a g e r o e t a h a n d i g

g o i z a n g o d e l a p e n t s a t u e g i n be -

h a r d e n - B e h i n t z a t h o r i e k i d l t z e k o

e z badugu e z e r e g i t e n .

A i n t z i n a k o s i s t e m e k l u r r a l a n -

t z e k o z e u z k a t e n m o z k i n a k í b a l i a b i -

d e a k ) e t a b e t e t z e n z i t u z t e n a z a -

l e r a t x i k i a k z i r e l a m e d i o , e z zu -

t e n l u r t z o r u a a g o r t z e k o a r r i s k u -

t a n j a r t x e n e t a b a s o a b e r r i r o h a z

z i t e k e e n . G a u r k o s i s t e m e k , o s t e r a ,

p r o d u k z i o a b i k o i z t e a r e k i n e g i l i d g

t e n a z e r a i z a n d a : b a s a m o r t u e n h a z -

k u n t z a b i a d u r a b i k o i z t u e d o o r a i n -

d i k g e h i a g o g e h i t u .

BASOA ETA LURRAZPIKO URAK

Material iragazkorretan,basoko zuhaitzak galerazi egiten dituzte uren gorabe- hera handiak.

1.-Zuhaitz-erroek óeheko ura ponpatzeko daukaten gaitasunak konstante manten- tzen du,gutxi gorabehera,lurpeko uren maila,material oso iragazkorretan be- raietan ere.1: lurtzorua;2: putzua; 3: lurpeko urak

2.-Zuhaitzak ebakitzen badira berauek eraturiko ponpa zurgatzaile naturala desagertu egiten da.Putzuetan(4)ur uherra rnetatzen da.Lurpeko uren mailak(5) gorabehera handiak izaten ditu: uholdeak,agorteak . . . . . . .

BASOA E T A URA:

Basoek galerazi egiten dituzte katastrofeak: uholdeak,inguru idorrak,

BASOA BAI:

-euria bada,jausitako uraren par te haundi bat lurtzoruak gorde- tzen d'u.Ur hori astiro-astiro iragaziz doa lurpeko uren alder- dira(akuiferora)ailegatu arte(2) Baso horren babesean dagoen lur tzoruaren estalkia aberatsa da humusetan(1)

-euria egin ondoren ,lurpeko ura ibairantz abiatzen da gradualki. Era berean,ibai-maila goratu egi- ten da.

-Aste batzutako idortea gertatzen bada ere ,oraindik lurtzoruko urak beheko uren alder ira pasatzen t . jarraitzen du.Iba1-malla behera- tu egiten da oso astiro.

BASOA EZ:

-euria egindakoan,lurtzorua oso arin saturatzen da urez.Handik aurrera jausten den ura ibairantz abiatzen da lurgainetik,inongo oztoporik gabe.

-euria gertatu ondoren,ibai-maila arin goratzen da,uholde-arriskuak ugarituz.

-astebatzutako idortea gertatu on- doren iturriak agortu egiten di- ra lurpeko uren maila beheratu delako.1bai-maila ere,jakina,agu- do beheratzen da.

Elhuyar ,1 ,2,1981

BASOA,ELURRA ETA URTZEA

Neguan,%esorik gabeko lurrak elur-kapa handi batez estaltzen dira(l).Bncroetan

ostera,lurtzoruaren gainean dagoen elur-kapa oso rnehea da.Horregatik anirnaliak

lasai ibiltzen dira basoan zehar eta bertan elikadura ugari aurkitzen dute:be-

larrak,ernarnuinak, . . . (21.Udaberria datorrenean,urtzea lehenago hasten da zuhai- tzik gabeko lurretan basoetan baino.Azken kasu honetan urtzeko ura gradualki pa

satzen da erreketara,uholdeen arriskuak gutxituz.

Abono o r g a n i k o e n u s a n t z a , e s t a -

l i t a k o k u l t i b n a ! l u r t z o r u a o n d o b s

b e s t e n d u t e n z u i i a i t z h a n d i r e r i a z -

p i a n z e o z e r g e h i a g o l a n d a t u ) e t a

a b o n o e z o r g a n i k o e n o s o u s a n t z a a2

t e r t u a b e r e h a l a e r a b i l t z e k o p r e -

m i a z k o n e u r r i a i z a n d a i t e k e , b e s t e

i r t e n b i d e b a t z u ( e g o k i a g o a k ) b i l a -

t z e n d i r e n b i t a r t e a n .

Lehen e s a n d u g u n e z , e k o s i s t e -

ma h e l d u b a t e a n o r e k a d i n a m i k o

b a t d a g o b e r t a n b i z i d i r e n e s p e -

z i e g u z t i e n a r t e a n . E r a h o n e t a n ,

e s p e z i e b a t e n g o r a b e h e r a k b e r o -

r r e n h o n d a k a r i e n a k e r a g i n g o d i -

t u . H o n e n k a u s a k a t e a t r o f i k o e t a n

e t a b e r r e l i k a d u r a n ( f e e d - b a c k ) d s

t z a . G a u z a b e r a g e r t a t z e n d a l a n -

d a r e e n e t a a b e r e e n a r t e a n . P e n t z e

( l a r r a t z e k o z e l a i a ) b a k o i t z a k b a -

d a u k a a b e l b u r u - k o p u r u maximo b a t

b e r a e n d a k a t u b a r i k e l i k a d e z a k e -

e n a . Muga h o r i g a i n d i t z e n b a d a , b e

l a r r a k e z d a u k a b e r r i z t a t z e k o a s

t i r i k ; l a n d a r e t z a a g u d o p o b r e t z e n

da e t a a b e r e a k a z p i e l i k a d u r a se:

t i t e e n h a s t e n d i r o .

BASOAK CTA ELURRETENAK:

Basoek elurreten-arriskua eutxitzen dute.Mendietako maldetan dauden basoek ez

dute elurra pasaczen uzten;horregatik,elurretenak ez dira maiz gertatzen.Efa

honetan ere,inguruko lurraldeak babestuak izaten dira elurretenak sortu ohi

duten presio atmosferiko itzelaren aurrean.

Hau g u z t i a u , z o r i t x a r r e z , m a i z g

g i g e r t a t z e n da .Bazka , ?bere-mota

b a t ~ u r e n t z a t n a h i k o a e z deneün

b e s t e e s p e z i e g o g o r r a g o b a t z u

e k a r t z e n d i r a ( b e h i a k eraman e t a

a r d i a k e k a r r i ) e t a p r o z e s u hau @

d i t e r r a - i o a l d e a n a h u n t z e a n a m a i t ~

d a , b e r e a u i a e d o z e r j a t e k o g a u z a

d a e ta .Honez g e r o h i g a d u r a k g o q r

j o t z e n d u , dagoen a p u r r a d e u s e z t a -

t u z .

Antza d e n e z , h a u x e i z a n da Mese

t a n e t a Monegrosetan g e r t a t u

d e n a ( ~ ? n e c r o = m e n d i b e l t z a ( a r -

t a d i a k ) .

L a r r a t z e a r e k i n b a t e r a s a r r i -

t a n a g e r t z e n den b e s t e p r o b l e -

ma b a t basoen e r r e t z e a d a ( p e n -

t z e b i h u r t z e k o ) . E u r e t z e h o r i e -

t a k o t e n p e r a t u r a a l t u e k h i l egL

t e n d u t e l u r t z o r u a n d e s a r r o i l a -

t z e n den b i z i t z a o r o , e t a humusa

e r r e ; b a l d i n t z a h a u e t a r a e g o k i t u

ak d i r e n l a n d a r e - e s p e z i e b a t z u

b a i n o e z d i r a g e r a t z e n .

G e h i e g i z k o l a r r a t z e a r e n pro-

blemak l a t z a k d i r a e t a i r t e n b i -

de g a i t z e k o a k . Jende a s k o b ~ . z i d a

g a u r r e g u n g a i n e r a , l a r r a t z e t i k .

.- Malda apur bat okertu eta material hidrofilozko lur

tzoru batekin(hidrogi1oa:

ur asko gordetzen duena,

e.b.:buztina).Basoak gehie

gizko iragazpena galeraz-

ten du.

.- Lehengo malda bera,baina zuhaitzak ebaki ondoren.

Euria egindakoan,lurtzo-

ru hidrofiloa bali egiten

da urez.

.- Urez aseturik dagoen lur- tzoru-kapak laban egiten

du(solif1uxioa) lurrete-

na sortuz . Soroak ,bideak . . . . estalita geratzen di ra.

BASOA ETA HAIZEA:

Basoak d i r a h a i z e a e t a e k a i t z a k f r e n a t z e k o m e t o d o r i k onenak

A r b o l e k i n : h a i z e a r e n a b i a d u r a g u t x i t u e g i t e n da a r b o l e n k o n t r a j o t z e a n

r A r b o l a r i k gabe : a r b o l e n b a b e s a d e s a g e r t z e n d a .

BPSOA,HAIZEA,KULTIBOAK ETA LEHORTEA

A r b b l e k i n : a r b o l e k e t a b e r a u e n g e r i z e k , E r e n a t u e g i t e n d u t e h a i z e a k e t a e g u z

k i a k e r a g i n d a k o u r a r e n 1 u r r i n k e t a . L u r t z o r u a r e n g a i n e k o a i r e a egon -

k o r r a d a g u t x i go rabehe ra .C02-a u g a r i d a e t a l a n d a r e e n h a z k u n t z a

b u l t z a t zen d u .

A r b o l a r i k gabe : u r a r e n l u r r i n k e t a h a n d i a d a , e t a honek l e h o r t e a e k a r t z e n d u .

H a i z e a k h e r r e s t a n e r a m a t e n d i t u l u r t z o r u a r e n o s a g a i a k .

BASOA ETA MIKROKLIMA (hezetasuna eta tenperatura)

1 1 Baso inguruetan euri gehiago eta erregularragoa izaten da gabekoetan baino.

Eguraldi onean,aire beroa basora heltzen denean,arinago asetzen da hezeta-

sunez.Aire hezea kondentsatu egiten da eta euria dator.Horrexegatik da kome

nigarria kultiboguneen tartean arbolak landatzea.

BASOA ETA PARASITUEN AURKAKO BURRUKA:Basoen arteko kultiboguneak beraietan

bizi diren intsektu-jaleaz baliatzen dira.Zuhaitz gabeko monokultiboetan,os

tera,parasituek ez dute etsairik aurkitzen eta pozoin desberdinez burruka-

tu beharrean aurkitzen da gizakia.

BASOA ETA DUNAK: Zuhaitzek galerazten dute dunen mugimendua.Kosta1dean ugari

izaten dira hareak eta haizeak ere.Hau.dela eta,duna-eremu handiak agertzen

dira,mugitu egiten direnak eta sarri askotan frenagaitzak gertatzen direnak.

Ekaitz gogorrak direnean harea-masa horiek laban egin daitezke,aurrean da-

goena herresten eramaten dutelarik.

Gaur,dunen mugirnendua frenatzeko biderik onena hauxe da: zuhaitz egokiak la?

datzea,berauen sustraiek lotu egiten baitituzte hareak,haizearen indarretik

1ibratuz.Honelako lekuetan zuhaitzak ebakitzea zentrugabekeria hutsa da.

Piramide honek naturako elikadura-kateek daukaten funtzionanendua azaltten digu. Ekosistema batean piramide hori orekan dag~.Katearen~elementuren bat alteratu egiten badugu desoreka etorriko da,eta horrekin batera ekosistema bera desager- tzeko arriskua.

BASOA ETA OXICENOA: Baso-hek

t a r e a b a t e k hamar p e r t s o n a k

a m a s a e g i t e k o behar d u t e n

b e s t e oxigeno ematen du. Be-

r o g a i l u e k , errekuntza-moto-

r e e k e t a por t sonek e r e o x i g c

no asko kon tsumi tzen dute.1'

guruko baso b a t e k b e r r e s k u r ?

t u e g i n dezake g a l d u t a k o o x i

genoa f o t o s i n t e s i a r e n b i d e z .

Dena d e l a , g u r e p l a n e t a n pro-

d u k z i t z e n den ox igeno geh ie -

na ozeanoe tako a l g e k ematen

d u t e .

BASOA ETA HIRIKO KLIMA: h i r i

b a t e n inguruko basoek b e r t a -

ko k l ima hoba tzen d u t e .

Z u h a i t z gabeko h i r i e t a n 2

d a b e r o e g i a i z a t e n da . Ur-ba

porea h i r i a r e n g a i n e a n meta-

t zen d a , h i r i a t e r m i k o k i i s o -

l a t u z : b e r o e t a ke geh iago .

Inguruko basoek k e a r e n me t a t z e a g a l e r a z t e n d u t e . Cau-

e z a i r e e p e l e k o k o r r o n t e b a t

i g o t e n d a h i r i t i k ( e t x e e k b o

t a t a k o b e r o a ) , basoe tako a i -

r e hezea h i r i a n s a r t z e n den

b i t a r t e a n . Gauza b e r a g e r t a

d a i t e k e egunez e r e , h a i n na-

barmena e z i z a n a r r e n . 3-4°C

d i f e r e n t z i a h i r i e t a basoko

t e n p e r a t u r a r e n a r t e a n n a h i k o

d a a i r e a mugimenduan j a r t z e k o .

BASOA ETA AIRE POLOImA. H a i z e a k k e a , h a u t s a e t a b e s t e e z p u r u t a s u n b a t z u e r e

g a r r a i a t z e n d i t u . B a s o e t a k o a i r e a h o t z a g o a d e n e z g e r o , h o r r a h e l t z e n d e n a i r e -

-masa b e h e r a t u e g i t e n d a , h a u t s - p a r t i k u l a k o s t o e n g a i n e a n u z t e n d i t u e l a . E u r i a

e g i t e n duenean o s t o a k g a r b i t u a k i z a t e n d i r a e t a p a r t i k u l o k , u r a r e k i n b a t e r a ,

l u r t z o r u a n i r a g a z t e n d i r a . H a l a z g u z t i z e r e , a i r e a r e n p o l u z i o a h a n d i e g i a b a d a

k a l t e e g i n d a k i e k e z u h a i t z e i .

" I k a t z e z E u n t z i o n a t z e n duen z e n t r a l e l e k t r i k o b a t e k 50 t o n a h a u t s i a u r t i k i -

t z e n i u e g u n e r o i n g u r u k o a t m o s f e r a r a . *Oso c s k u a l d e i n d u s t r i a l i z a t u e t a n 370 tg 2

na h a u t s l k m - r a h e 1 d a i t e k e u r t e r o . * J a u r t i k i t a k o h a u t s - g a s e k e g u z k i - i z p i e n p a

s o a g a l e r a z t e n d u t e ; h o r r e n o n d o r i o z g e h i t u e g i t e n d i r a g a i x o t a s u n b a t z u : he -

b a i n t a s u n a , t u b e r k u l o s i a , b r o n k i t i s a . , e t a b .

BASOA ETA ZARATA: basoak i n d a r g e t u e g i t e n du z a r a t a .

Z a r a t a b i z i a k , e n t z u n - a p a r a t u a r e n e r a g o z p e n a k , n e r b i o e n a l t e r a z i o a k , h i p e r -

t e n t s i o a e t a b . e k a r d i t z a k e . Basoak l e u n d u e g i t e n du z a r a t a ; h o r r e g a t i k , komeni

g a r r i a i z a t e n da z u h a i t z a k l a n d a t z e a : kaminoen e r t z e t a n , e t x e e n i n g u r u e t a n . . . .