As teimas e os sonos de Novoneyra

Residimos tanto na lingua como na terraMaría Pilar García Negro

O perfil nacionalista e marxista de Uxío NovoneyraXosé Lois García

Anotacións, apuntes e textos para dicir en público e en privado quenos axudan a situar ao poetaDo

ssie

r As teimas e os soños de Uxío Novoneyra

TerraeTempo_149_152_dossier 18/1/10 13:42 Página 127

128 terra e tempo 2009

Dossier | As teimas e os soños de Uxío Novoneyra

As leitoras e os leitores desta pu-blicación repararán en que nos lem-bramos nas páxinas deste amplo nú-mero de senllos aniversarios de dousescritores imprescindíbeis da nosa li-teratura contemporánea. Recorda-mos, con efeito, o cincuenta aniver-sario do falecemento de RamónCabanillas, que finou en 1959, e maiso trixésimo da morte de EduardoBlanco Amor, así como o cincuente-nario da publicación da grande nove-la A esmorga, tamén de 1959. FranciscoFernández Rei e Manuel Rei Romeuilústrannos sobre o primeiro, así co-mo Francisco Rodríguez e Diego Par-do Amado o fan sobre o segundo.

Mais unha outra personalidadefundamental da nosa literatura e

historia contemporánea reclama anosa atención. Para alén de ter sidoescollido pola Real Academia Gale-ga figura epónima do Día das LetrasGalegas de 2010, en Terra e Tempopensabamos lembrar o décimo ani-versario do seu falecemento, queocorreu en Outubro de 2009, e aíndaos oitenta anos do seu nacemento,no 19 de Xaneiro de 1930. Para estarecordación contamos coa excelentesíntese biobibliográfica de XoséLois García e coa colaboración im-pagábel de Elba Rei, viúva de Uxío esúa compañeira leal, que nos permi-tiu utilizar textos inéditos de Novo-neyra dun grandísimo valor. Son, ennome técnico, paratextos, isto é,discursos na súa calidade de Presi-

dente da Asociación de Escritoresen Lingua Galega, intervencións enactos cívico-patrióticos, definiciónsdo papel do escritor... E, sempre, ab-solutamente sempre, a lingua, comoeixo irrenunciábel. Nestes temposde ataques inmisericordes contraela, contra a lingua de noso, bota-mos en falta a súa voz firme, clara einsubornábel, que non dubidaría endefinir como merecen gobernantesque se avergoñan do que lles dá sen-tido e lles dá de comer e perpetranatentados destrutores contra omaior signo identificador de que dis-pomos como pobo. Alimentámonos,porén, coa súa herdanza escrita, deque desfrutamos hoxe grazas á xene-rosidade e entrega patriótica de Elbae de seus fillos Branca, Uxío e Artu-ro. Obrigados, desde esta publica-ción, a todos eles!

Respeitamos escrupulosamente atextualidade exacta dos escritos deNovoneyra, con todas as súas pecu-liaridades e estilo inconfundíbel. Osleitores de hoxe teñen direito a coñe-celo tal e como el se produciu, sennengún flash back falsificador.

Neste presente, en fin, máis quenunca, diremos con el: Residimos tan-to na lingua como na terra. Farémolovaler... �

Residimos tanto na lingua como na terra…

María Pilar García Negro

Uxío Novoneyra aos 16 anos

Nov

oney

ra, O

Cou

rel (

1996

)©

Fed

eric

o G

arcí

a C

abez

ón



As teimas e os soños de Uxío Novoneyra | Dossier

IDEOLOXÍA INICIAL. Dous períodosben diversos marcan a ideoloxía deUxío Novoneyra en Madrid: 1949-1951 e 1962-1966. Nestas estadías co-ñeceu moi ben a represión franquistana capital do Estado. No período deCompostela, co gallo do servizo mili-tar en 1952, coincide con Manuel Ma-ría, os dous coñeceron Otero Pedra-yo, Ramón Piñeiro, García Sabell,Fermín Bouza Brey e Carlos Masideno Café Español e no Derby. Otero,Piñeiro e García Sabell, fundamentaisna creación da Editorial Galaxia, ade-mais de antifranquistas, tiñan unhaliña galeguista bastante marcada e,por outro lado, a do pintor CarlosMaside, como marxista. Maside foiun referente para Novoneyra no con-texto ideolóxico e, en concreto, noideario marxista. Digamos que foi unpunto de partida inicial do que seríaen Novoneyra o marxismo na súa se-gunda estadía en Madrid que se am-pliou cos contactos que tiña alí conReimundo Patiño.

Ramón Piñeiro, despois do servi-zo militar de Novoneyra en Compos-tela, foi quen prologou e canalizou apublicación de Os Eidos na EditorialGalaxia en 1955. A relación con Piñei-ro, naqueles anos, foi máis importan-te no campo literario que no político.Mais desde a súa segunda ida a Ma-drid, o compromiso político asumidocara ao marxismo e cara a un nacio-nalismo máis ofensivo arrefriou as re-lacións con Piñeiro.

Novoneyra foi unha persoa moiindependente no plano político, des-botando a disciplina de partido poloseu carácter temperamental e pola li-berdade de pensamento. Isto mani-féstao nun dos seus discursos: Poisnon chamaremos socialismo a aquelo onde asposibilidades individuales e sociales do homequedan reducidas ó mínimo ou imposibilita-das de prano por un imnobre clan dirixente.

Novoneyra soubo reconciliar mar-xismo e nacionalismo para seren des-envolvidos nos pobos asoballados e,en concreto, no caso galego. Esta pos-tura ten a súa orixe en certos maticesque Carlos Maside mantiña e que pro-

viñan da proposta do seu amigo de xe-ración, Xohán Xesús González, o diri-xente comunista que procurou inte-grar marxismo e nacionalismo, sendoasasinado en 1936. Novoneyra com-prendeu esta teorización. Unha postu-ra nada cómoda para os que a practi-caron como el. Ser marxista para unnacionalista e vice versa significabatransgredir as regras estabelecidas porcada cal e, sobre todo, estar baixo sos-peita dos uns e dos outros.

PROXECTO NACIONALISTA. UxíoNovoneyra practicou o nacionalismode clase con persoas como Patiño eFerrín que coincidiu con eles en Ma-drid (1962-66). Patiño e Ferrín, xuntocon Celso Emilio Ferreiro, crearonen 1964 a Unión do Povo Galego(UPG). Novoneyra non participou nacreación desta organización, maisadmitiu moitos conceptos do nacio-nalismo e marxismo emitidos polosdirixentes de Brais Pinto, asociación

O perfil nacionalista e marxista de Uxío Novoneyra

Xosé Lois García

Manuel María, Xosé Lois García (autor do artigo) e Uxío Novoneyra en Pamplona, 1991




cultural moi importante na creaciónda UPG.

Consciencia nacional, dignidadenacional e consciencia social forontres elementos fundamentais napráctica nacionalista e no contextoda loita de clases que Uxío Novoney-ra admitiu. Así o manifestou o 28 dexuño de 1984, cando os restos deCastelao chegaron a Compostela: Osrestos de Castelao están eí, e poden ser ma-nipulados, como todo polo poder; máis Cas-telao solo ven realmente pros que queremosunha Galicia Ceibe, pros que solo temos un-ha patria, a patria galega. Pros que solo nóssabemos e nos sentimos pertencentes a unhanación, a nación galega.

O 20 de setembro de 1988, UxíoNovoneyra destaca a súa opción na-cionalista nunha homenaxe en Ma-drid a Celso Emilio Ferreiro: Trátase nocaso de Celso Emilio, como en cáseque todosos poetas ou escritores galegos nacionalistas,dun nacionalismo defensivo. Que defendea súa lingua e cultura, i o dereito a autode-terminación do seu e de todos os pobos fren-te o nacionalismo depredador dos gobernosestatais, que se apropiaron e sosteñen unhasituación inxusta traguida de séculos.

Cando o dirixente do BNG, Fran-cisco Rodríguez foi encadeado, UxíoNovoneyra deixou claro: Estamos aquí,homes libres de compromiso partidario e ou-

tros de diversos campos, de diversas ideoloxí-as, pra defender a libertade de opinión i a li-bertade de expresión e pra defender o dereitoó fervor pola patria, pola recuperación dun-ha nación oprimida, dunha cultura oprimi-da, dunha lingua oprimida, representantesdun nacionalismo defensivo, o nacionalismomenos agresivo do mundo, o nacionalismogalego. O simple sentino nacional básico quea pesar de todo é hostigado polo poder, polonacionalismo imperialista do estado.

Letanía de Galicia non deixa de serun enorme cántico nacionalista mer-gullado nun contexto social no queNovoneyra se achega ás clases so-ciais, ausentes na historia oficialista,dándolles un apousento exaltador ememorial:

GALICIA labrega GALICIA nosa GALICIA mariñeira GALICIA nosaGALICIA obreira GALICIA nosaGALICIA irmandiñaGALICIA viva indaNacionalismo e socialismo, pre-

sentes neste poema, confirman aopresión do pais e das súas clasestraballadoras: labregos, mariñeiros eobreiros que confirman esa GALICIAnosa, tan erixida e valorada nesa uni-dade poética. Novoneyra confirma osatributos, os valores e as dádivasdunha nación asoballada e dun pobocon historia sen facer cando di:

recóllote da TERRA estás mui fondarecóllote do PUEBLO estás n’il todarecóllote da HISTORIA estás borrosaNovoneyra nas dúas últimas es-

trofas envía unha mensaxe aos queaspiran á liberdade dos pobos e aohome novo emancipado:

pros que saben que ti podes ser outracousapros que saben que o home pode ser ou-tra cousaDado que o home pode ser outra cou-

sa, a tentativa vai dirixida a fomentarese home novo que o marxismo erixiu.O home novo que tanto énfase puxo nelChe Guevara. Por tanto, a realidaderevolucionara esta presente na Leta-nía de Galicia.

INTERNACIONALISMO. Se a Letanía deGalicia é unha referencia para o nacio-nalismo galego, Vietnam Canto estáasentado na solidariedade internacio-nalista e contra a agresión imperialis-ta. A Galiza, como país explotado, estápresente neste excelente poema cuxosrexistros conforman unha ampla basesolidaria entre os pobos oprimidos.

Uxío Novoneyra estaba nesta ór-bita por moitas razóns: a de máis pe-so era pola súa ideoloxía marxista.Neste poema dedicado ao Vietnam, aGaliza está dobremente dentro do

Uxío Novoneyra e Xosé Lois García na Rúa Nova de Compostela, 1984




mesmo, como receptora dunha men-saxe que da fe das masacres e tamén,proxectada cara ao exterior, facendocausa común cos pobos asoballados.O dobre gume de Vietnam Canto forne-ce estas dúas direccións que infor-man e acusan das situacións vividasen Vietnam e na Galiza. É aquí ondese unifica o nacionalismo de Letaníade Galicia co internacionalismo prole-tario de Vietnam Canto. Outra dimen-sión dinámica que Novoneyra ordenadesde a súa ideoloxía marxista e na-cionalista.

Cando Manuel María pretendeupublicar este poema en 1968 na co-lección Val de Lemos houbo problemascoa censura. Uxío responde a Manuel:Como podes ver sería ridículo insistir. A cen-sura, encanto á Poesía, acepta un límite deprotesta, unha protesta debidamente dosifica-da. Non o que realmente “pincha” onde a eleslles doi. Vietnam Canto, continuou a terproblemas coa censura, cando a revis-ta madrileña de poesía Trece de Nievetratou de publicalo en 1973.

Vietnam Canto resúltanos un poe-ma emblemático en varios dos seusapartados, tan marcante na poesíasocial da Galiza. Convén reiterar oque Uxío Novoneyra dixo con res-pecto a este poema: En todo este tempoque estiven en Madrid, algo me fun car-gando dese ambiente, algo presentía queunha nova dirección ía coller a miña poesía.Neste aspecto, Vietnam Canto nondeixa de ser unha referencia acusa-dora contra as situacións convulsi-vas do mundo actual.

PATRIA-LINGUA. A nosa cultura e anosa psicoloxía, segundo Novoneyra,residen na lingua: Residimos tanto naLingua como na Terra. Traemos aquívarios textos que corroboran o seuideal patriótico emanado da lingua eque, mesmo en ocasións, nos falande Patria-Lingua. Nesta unión, sinala:Esta voz ha ser decisiva tamén prá perviven-cia i extensión do devandito, como na loitaque se sigue pola chamada normalización doidioma i os outros dereitos nacionales. Praesta loita requírese non só a voluntá dos es-critores, senón tamén a de tódolos que sintan

o ser i o problema de GALICIA e teñan acerteza de que a forza do noso amor nonpode ser inutle.

A lingua como motor emancipa-dor da nación, o esclareceu nunhacurta introdución sobre os poetas, fi-nalizando: ¿Quen non rexeita os fríos ma-nipuladores da Lingua de calquer índole, osdeformadores da Patria? Os enlatadores daidentidade. Por qué a Lingua é sagrada, é oúnico que queda de tódolos nosos mortos aúnica forma de inmortalidade longa.

Un dos discursos mais lúcidos etranscendentes que Uxío Novoneyrapronunciou sobre a lingua e a súa in-dependencia foi na apertura do IIICongreso de Escritores Galegos, pro-nunciado o 22 de setembro de 1995no Museo do Pobo Galego en Santia-go de Compostela: E se non outra im-posible permanencia ha de valerlle a perma-nencia da especie e a permanencia, aduración da propia Lingua, onde quedan avoz, os xestos i o xeito dos antepasados e dos

Lámina cun debuxo de Raimundo Patiño e un poema caligrafado de Uxío Novoneyra




contemporáneos /todo!/: a imaxen de todo opropio, unha extensión do antigo sentimen-to de estirpe mesturado coa concencia de cla-se, coa extensa conciencia de clase, ó ser es-tá na Lingua das clases populares, as quefan sentir precisamente a súa forza con po-tencia no último século. Dándose o caso ei-quí en Galicia que o sustrato labrego popu-lar i o conocemento do mundo e da Terra é oque formou a Lingua.

Na clausura deste III Congresode Escritores volveu a pór énfase na

lingua: Certamente a responsabilidade daLingua é de todos, non só dos escritores enLingua Galega nin dos nacionalistas de-fensivos ou críticos. A todo galego, sexa departido que sexa, incumbe a responsabili-dade da supervivencia da Lingua e a rei-vindicación da dinidade nacional de Gali-cia e o dereito da autodeterminación,recoñecido nominalmente para tódolos po-bos. E así nós, escritores en Lingua Gale-ga non nos sentiremos ate tal punto se-cuestrados pola patria.

Esa obsesión reiterada pola defen-sa do idioma que atopamos en Novo-neyra leva esa obstinada defensa: Eiquíestamos celebrando as letras da nosa lingua,da nosa diferencia, o verbo orixinario, deposita-rio da memoria común, gardador da nosa in-mortalidade, da única pervivencia máis alá damemoria personalizada, a relixión inevitable,pois só somos pasado. E a lingua é a memoriado pasado común. Por iso se di que a linguapropia vala para algo máis que para comuni-carnos: vale para unirnos e gardarnos �

Un dos últimos actos nos que Uxio Novoneyra exerceu de “decidor” con motivo dunha sentida homenaxe que se lle fixo

© X

an M

uras



Intervención co gallo do acto deapertura da VI Feira do Libro deSantiago de Compostela, 1987,reproducido logo como artigo naspáxinas de “El Correo Gallego”

Con primavera nova, estamos nestavella Compostela, que agora se llepresenta, por primeira vez dende Xel-mírez, a oportunidade de ser centrodecisivo, anque limitado, de poderpra tódalas terras de Galicia, de igoalmaneira que á lingoa e a cultura, ásletras galegas se lles presenta a posi-bilidade de recuperarse da marxina-ción dos últimos séculos, e ser nonsó moimento de memoria viva, restoúltimo do noso ser histórico acumu-lado, do noso pasado profundo, se-nón tamén vehículo de relación decomunicación moderno, actual, com-pleto, hable pra todo.

Nestes anos primeiros da nosaAutonomía estase dirimindo a posi-bilidade dunha Galicia galega, posi-bilidade da recuperación nacional deGalicia. I é agora cando todos deben,debemos ter concencia de que todosimplicados, porriba de intereses ecredos políticos ¡se é que esto é po-sible! Todo galego de toda ideoloxíaque implique responsabilidades docomún, ten que sentir, ten que ter a aresponsabilidade da nosa lingua i anosa cultura, que son o máis fondo, omáis conformado a espresión viva donoso común. E sobre todo a linguaque non só un gran poeta como Pes-soa senón que son muitos os que aconfunden xustamente con patria.

A nosa lingua é a nosa patria, aín-da máis que o propio territorio. Nelaaínda o descoñocido nunca é alleopra nós.

Retomo o fío de que niste intreestamos tódolos galegos, os de tódo-


los credos e partidos, implicados noafianzamento da nosa lingua e a nosacultura no noso país. Iste afianza-mento faranos ver máis craramenteos nosos problemas e os problemasda nosa relación cos outros pobos.

Se non somos capaces de deslin-dar e defender a nosa identidade.¿que problema común poderemosafrontar que non seña o de acetar aimposición que nos veña de fora, aimposición que non pensa en nós co-mo pobo, senón como territorio, co-mo ouxeto?..

Todo político que non vexa esto,todo home galego que non vexa esto,queda fora, queda deslexitimado praexercer a responsabilidade da repre-sentación cidadán na súa terra, noseu pobo, que é iste pobo en trancede recuperación ou de estinción pre-cisamente niste intre.

TODOS somos galegos e todostemos responsabilidades como talesgalegos, i estas responsabilidades,repito outra vez máis, traspasan asideoloxías i as premisas do propiopartido. Responden a algo máis pro-fundo. E non valen medias tintas. Haique estar sí ou non con Galicia. E nonse poder dicir que se está con Galiciacando non se sinte a responsabilida-de da pervivencia da nosa lingua co-mo meta primordial.

Nesa pervivencia: eiquí é onde es-tá o futuro de Compostela e o futurode Galicia.Eiquí está inclusive o poderpolítico do futuro, que será moi dis-tinto según que a nosa língua se sos-teña ou non. Así nós gobernarémonos

de verdade algún día ou seremos go-bernados, seremos o que fomos e so-mos: “gleba”, “carne de Historia” e nonhomes libres dun pobo libre.

Esta palabra “libre” vouna collerpra baixar ó motivo que aquí nos trai:a inauguración da Feira do Libro deSantiago de Compostela / 1987. AFeira do Libro que tamén é unha fei-ra, unha festa da libertade. Pois a tó-dalas formas de comunicación ampliaou multiplicada que ten o home, polode hoxe na que se dice con maior li-bertade é precisamente no libro.

Xa sabemos das presións queexerce calquer poder pra imporse, praimpórsenos nos medios de comuni-cación de masas / audiovisuais /, naTV, na radio e aínda anque menos naprensa diaria ou periódica. Sólo nos li-bros os outros homes se nos achegancoma se fose individualmente, comoprivadamente, cáseque como íntima-mente, a falar con nós. A decirnos, adecírsenos. A informarnos do mundo,do seu mundo, do noso mundo.

Os libros son, despois do amor i aamistade, a maior forza contra a soe-dade, a terrible soledá humán que équen fai os maiores mostros.

Se non conseguimos relacionar-nos cos nosos veciños, cos nososconciudadáns, coa fondura e fluide-za que desexamos, que precisamos,relacionémonos polo menos coneles ó traveso da lectura dun libroverdadeiro. E así non se embotará anosa capacidade de comunicación,de profunda relación social. Proba-blemente o autor dise libro, nun im-pulso tamén de comunicación, derelación dificultada, buscou taméno interlocutor interposto do libropra non deixar de relacionarse, prafacelo sin violencia, sin ser irruptor,nun falar pra todos como pra cadaún e con libertade.

Libros para ser libres, pois quedende iles é dende onde o home nosfala máis libremente, liberado inclu-so da coerción do entorno. E inclusomáis da coerción que pudera suporllea nosa propia presencia.

Libros pra sinceridade.

Anotacións, apuntes e textos para

dicir en público e en privado que nos

axudan a situar ao poeta

Libros para ser libres

A Nosa Lingua é aNosa Patria



Árbores, 1984


Arbores, álbores, árboles, albres, arbes. Tamén de muitos xeitos se cha-man en Galicia carballos, castiñeiros, cerdeiras, pradairos, bidueiros, noguei-ras, pereiras, mazairos, lameiras, loureiros, abrairas, salgueiros, amieiros,chopros, aciñas, faias, carnabudos, teixos, acibros... Sin eles a face da nosaTerra non sería recoñecíbele. Entríles escribín poemas que sólo poden escri-birse na nosa Fala.

Riba da auga tecida No bicarelo do bico do breloflaira dábraira frorida canta o paxariño.Riba da auga trenzada / No mesmiñoflaira dábraira granada. bicarelo do bico do brelo.

Aló na serra luguesa do Courel hai un paradiso bravo de árbores e fontes.Ollando ó Norde, costa e raiada picafondo por dez regueiros: A Devesa da Ro-gueira. Eilí sempre foi bosque.




A Terra que termadas palabras

Nas fotos da esquerda vemos a marca feita por Novoneyra na codia dos seus castiñeiros. Debaixo, as bagas vermellizas dun carnabudo, árbore preferida de Novoneyra. Enriba destas liñas está o editorial mecanografo e asinado de Escrita, revista da Asociación deEscritores en Lingua Galega

© X

an M

uras

© X

an M

uras




ligarnos, facernos recoñecibles, iden-tificarnos.

O sentimento non é inútil, provo-ca incluso a revulsión interior contraa inxustiza, a carencia e remarca adignidade humana.

Pensaba eu relendo a Rosalía po-lo seu Centenario, no 85:

“inda a bagoa máis pura, mais sindireucion acusa ó poder”.

Inda os que choran sin sabelo es-tán acusando ó poder i as mil formasde opresión i exclavitude, as mil for-mas de utilización do home.

Hai tamén formas enfermizas dosentimento que rexeitamos perso-nalmente como o sentimentalismo io saudosismo, as cales unidas o refi-namento expresivo chegan a produ-cirnos alerxia.

Pero unha cousa é o inevitablesentimento e outra a recreación senti-mental. Hai que ter cuidado coas últi-mas correntes de influencia portugue-sa, coa mania sentimental i a finuraformal i o distanciamento da comúnrealidade social, coa excesiva depura-ción expresiva formal de cuño alleo.

Mais inda hoxe cando todo se vaiunificando, inda hoxe se nos recoñe-cemos galegos recoñecémonos porunha especial calideza que denunciao corazón e que está na base da soli-

daridade popular. E que está na nosapoesía histórica, i é o que puderachamarse o noso estilo: “sinto logoexisto, logo estou vivo”.

A vitalidade da terra i o sentimentodiante da Historia i esa rara capacidadede trasformar a diversidade en unida-de, a certeza en dúvida, o patetismo ensorriso, son o sello entre nós, dos quenon se avergoñan nin esconden da sin-ceridade e do que se chama humanida-de. Dos que se resisten ó cinismo.

O mundo e o home é diverso, sa-bemos que é diverso pero hai un cla-mor pola unidade. Somos individuosmais somos tamén pobo común.

Escuitade como cantaron sempreos galegos, escoitando recoñeceré-monos como tales.

EN GALICIA HAI unha forma ex-tremada e vaga , máis aguda, da con-cencia que é o sentimento, que tantoempuxa como paraliza. A desmesuraeiquí do sentimento patentízase tantona poesía popular como nas outras.

Cando a galega foi a forma poéti-ca medieval da península, foi a formado sentimento.

Cando a poesía i a lingua galegase recupera no século XIX foi taménunha forma do sentimento, quero de-cir que foi eso predominantemente.

Inda no século XX o sentimentoxa non de moda está detrás da con-cencia aguda, depurada, cuasequepura e da palabra pretendidamenteenfriada en Manuel Antonio, Pimen-tel. Non é ocultado -o contrario- enCunqueiro, e Díaz Castro e apareceen todo a súa plenitude popular des-medida en Maria Mariño Carou, anoiesa do Courel.

O sentimento é concencia, é co-nocimento e como tal é válido e indaincluso pode ser actuante pois pode

Recital de Marín eOurenseNadal de 1989

Mais inda hoxe cando todo se vai unificando, indahoxe se nos recoñecemos galegos recoñecémonospor unha especial calideza que denuncia o corazóne que está na base da solidaridade popular.



Monforte de Lemos, 16 de Samartiño de 1968

Sr. D. Eugenio NovoneyraCAUREL

Querido Novoneyra:Andamos xa a voltas coa COLEICIÓN VAL DE LEMOS. Están a punto de sa-

ír --dentro de dez ou doce días-- os primeiros libriños que son, como sabes, doDiéguez e mais meu. Agora compre preparar os vosos cadernos: O de Roberto io teu ou ó revés. Co Roberto teño que falar xa que ó entregarme os seus orixi-nás veñen algús poemas en castelán que non estou disposto a editar por dúasrazóns: a primeira é que somentes editarei cousas escrusivamente en galego i ensegundo lugar é que, si fas unha concesión ó castelán, comenzarán a botárche-se derriba tódolos versificadores do país.

Como eu ando toda esta tempada dabondo ocupado é ben que fagas dúascopias do teu libro --pois supoño que no Caurel tés vagar dabondo-- pra mandara censura. Ademais é realmente compricado o facer as copias como as queres tí.Unha vez feitas as copias pódelas mandar a Madrid ó Ministerio de Informacióne Turismo acompañadas da instancia que che remeso. O mandalas tí do Caurelsimprifica as cousas. Si queres que as mande eu, unha vez feitas as dúas copias,tampouco teño inconvenente ningún en facelo eu. Soi hai un orixinal eiquí e fan-nos falta tres: un pra imprenta, outros dous pra Madrid pra que os vexa a censu-ra. Eu, dende logo, sin mandar o orixinal a Madrid, non o edito. A onde hai quemandalo as señas son: Registro del Ministério de Información y Turismo. Madrid

Así chega. A instancia hai que poñerlle unha póliza de 3.Esto é todo pólo momento.¿Qué tal vai tua nai? ¿I o pai? ¿Traballas moito?Saúdos garimosos de Saleta e meus pra todos.Unha forte aperta do teu vello e bó amigo.

[Sinatura de Saleta e de Manuel María]





A resistencia culturalao franquismo[tres cartas sobre o

impublicábel “Vietnam canto”]

© X

an M

uras

© X

an M

uras



O CAUREL22/XI/68

QUERIDO MANUEL: Xa non é menester copiar o VIETNAM CANTO pra man-dalo á CONSULTA previa. Il xa estuvo no MINISTERIO DE INFORMACIÓN e sa-be a resposta, que é do máis “tajante”. Lei senón os primeiros renglós desta car-ta de ANGELINA GATELL promotora do volumen coleutivo “CON VIETNAM”, noque il debía figurar:

“Madrid /28/X/68

“Estimado amigo: “CON VIETNAN” ha sido autorizado con condiciones. Al-gunos poemas han salido muy mal parados, cinco de ellos arrancados de cuajo.Uno de esos cinco es el tuyo. Es un hermoso poema. Intolerablemente hermosopor lo visto.”

Como podes ver sería ridículo insistir. A censura, en canto á Poesía, aceutaun límite de protesta, unha protesta debidamente dosificada. Non o que real-mente “pincha” donde a eles lles doi.

“PAZ en carteles xunto a COCA-COLA”

PAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZPAZ

Pra tapar tanto, tanto,

muro”

Era demasiado

Se ti o estimas procedente, pode sustituirme no emparexamento con RO-BERTO ANDRADE LOBOLEMOX o poeta de Pontedeume RAMÓN REGUEIRA,que ten rexos poemas de tipo social como parente e veciño que é de ROIXORDO, un diles o titulado “A MIGUEL HERNANDEZ” Ademais tamén é granamigo de ROBERTO e contentaralles ir xuntos. Os dous teñen o meu ver a re-querida calidá.

Mándame a direución dos componentes da nova canción galega. Tamén ade algún estudiante do grupo progresita galego, pois a min estravioúseme a deReguera co que mantiña contauto. Teño pra eles a LETANIA GALEGA pra co-ro de mil.

Um saúdo pra Saleta, un abrazo pra ambos.

O meu pai ben. Miña mai cada vez pior. Nin unha maldición bíblica.


Uxío con Manuel María, Paco Martín, FernánVello e Francisco Pillado na Alameda deSantiago no 1987



TRECE DE NIEVE REVISTA DE POESIAHilarión Eslava, 56 * Madrid - 1528.1.73Uxío NovoneyraParada do CaurelLugo

Querido amigo:Te rogamos que nos discupes por tan tardía respuesta. Leímos con sumo interés los dos poemas, especialmente “Viet-

nam canto”. Nos enfrentábamos, para su publicación, con dos problemas: el de extensión, excesiva contando con las cola-boraciones que ya teníamos, y el de censura, siempre imprevisible. Pensamos añadir un cuadernillo para la versión galle-ga de “Vietnam Canto” , descartándolo después por razones económicas. Al mismo tiempo, y de ahí el retraso en contestarte,hacíamos consultas oficiosas, por llamarlas de algún modo, sobre los posibles problemas con una eventual censura del po-ema por sus alusiones a la paz española y a la Galicia-Vietnam “asoballada”. Las personas consultadas nos afirmaron en elpeligro existente, que nosotros debemos evitar especialmente, dada la precariedad económica en que nos movemos y el da-ño que nos supondría un secuestro de un número. Quizá esto no sean más que hipótesis, pero por las razones anterioresnos vemos obligados a esta autocensura, que otra revista más fuerte podría desatender.

Tenemos prácticamente planeados los cuatro números próximos. El 5 irá dedicado a poesía norteamericana de los años50-70, y el 6 será misceláneo. Si quieres enviarnos algún otro poema para éste último, podríamos ponerlo sin problemas.De todos modos, prepararemos para más adelante un número dedicado a la poesía gallega (nº 9 o 10), y esperamos tu ayu-da y colaboración.

Te adjuntamos el número aparecido.Un fuerte abrazo:[ Sinaturas de Mario Hernández e Gonzalo Armero]


Homenaxe que AS-PG e a CIG lle fixo a Uxío Novoneyra no marcodas Xornadas de Lingua e Literatura en abril de 1999. De dereita aesquerda: Alberte Ansede, Manuel Cardevilla, Elba Rei, ManuelCaneiro, Cesáreo Sánchez, Eduardo Álvarez, Manuel María, SaletaGoi e dúas persoas máis. Uxío Novoneyra no centro

© X

an M

uras



[Escrito para o xornal Diario de Galicia]

Non sólo ós responsables, mem-bros ou simpatizantes dos chamadospartidos ou grupos nacionalistas, se-nón que a tódolos galegos incumbeunha responsabilidade e deber tanelemental como é conservar a Linguapropia, avalado por ise sentimentouniversal de pertenencia a un pobo,do cal a propia Lingua é forma.

En canto aos chamados grandespartidos centralistas ou estatales, asua postura é nun caso escasamen-te pro galega en materia Lingüísticae no outro, nin disimulada, maisben marcadamente antigalega. Oúnico que fai e prexudicalos a longoprazo en igual medida que iles re-tardan ou imposibilitan o procesode normalización. Pois o feito deque Galicia perda identidade e dife-renciación linguistica failles ós queeiquí gobernan perder poder ante oGoberno Central i o aparato do Es-tado. E ós que non gobernan naxunta failles perder poder no apara-to central do seu partido. Por outraparte ambos teñen amplios sectorespro Lingua Galega nas súas filas,creando nestes sectores un estadode mala concencia, do que máis oumenos tarde un partido se resinte.

Non é peregrino pois aventurar quea reivindicación decidida da propiaLingua beneficia a calquer partidopolítico por canto pacifica o senti-mento de culpa e atentado contra opropio que sempre é forte nun pobocomo o noso de lingua amenazadaou problematizada.

Según se fixo unha galeguizaciónindudable dos medios de difusiónaudiovisuales dependentes da Xunta,que se faga algo parecido no campoda Educación e que o conocimentosuficiente do Galego sexa unha exi-xencia en toda a Administración au-tonómica. Resultaría coherente coaproposición de Administración Úni-ca. E é factible por canto o poder doPresidente da Xunta dentro do seu





O Partido e a lingua

partido, incluso a nivel estatal, lle per-mite facelo tan axiña como o decidacon carácter de urxencia.

Todo parece apuntar a que o pro-blema da Normalización Lingüísticase solucione racionalmente. Inda queo noso semella un pobo cunha míni-ma concencia nacional activa, non poreso deixa de ser un pobo aínda moienteiro. E hai que pensar que vivimosnun intre histórico no que máis quenunca os pobos clamean polo autogo-berno e reivindican os seus dereitosnacionais, entre eles o respeto a suapeculiaridade lingüística, como amarca máis patente da identidade esigno do seu fondo común.

Uxío NOVONEYRA / Nadal 1992

Con Manuel Beiras no 1989



sión ás linguas minoritarias da mino-ria a que pertenecen, mais ó saberque o aparato central do partido écontrario a promoción da mesma,elas absteñense dunha acción nisesentido pra non ser marxinados.

Só os partidos nacionalistas sesinten responsabilizados, como depropio interés e teñen incidencia ac-tiva. Mais en Galicia dase o caso deque non teñen demasiado poder.

No mundo da literatura o uso dapropia lingua é cáseque total. Siguedándose unha grande fidelidade álingua propia e unha gran actividadecreativa. As xeneracións sucédensesin ruptura. Inda que as axudas i o re-coñecimento non é grade pros queentregan a vida a Literatura, cáseque

a unha Literatura como misión ó lon-go da vida. Hai si premios e axudasconcretas que non fomentan a mellorliteratura, senón unha literatura paracobrar puntualmente.

As axudas as Asociaciós de escri-tores son escasas e concedidas a des-tempo e nunca seguras pra facer un-ha programación previa e desenrolarunha creación eficaz.

Compostela, vrao 1989 Novoneyra


Falándolles os dasXornadas deLingua minoritariasde Europa

NUNCA a lingua Galega tivomaior e mais insuficiente promociónpois nunca se viu máis amenazada.Como é de sobra sabido, agora ta-mén está amenazada eilí nas aldeasonde secularmente estuvo a sua re-serva inatacable. E se non se estable-ce a galeguización das cidades, des-galeguizaranse as aldeas.

Só a voluntariedade de algunhasorganizaciós e de algunhos colectivosde insinantes i escritores e algunhasindividualidades sosteñen a defensafrente a presión estatal de desgalegui-zación ou de galeguización aparente.Anque o estado considere oficiais áslinguas minoritarias inscritas no seuterritorio non as potencia de feito.

Os grandes partidos políticos dedimensión estatal non sinten o pro-blema e só fan simulación verbal deatendelo e ás veces nin eso senón to-do o contrario. Algunhas persoas illa-das de ises partidos non teñen aver-

Arriba, co pintor Blas Lourés no 1976

A esquerda embaixo voda de Uxío e Elba o 5de xaneiro de 1973



Recital Lugo.1990. 8 de marzo

Estamos celebrando o día damuller traballadora e por eso eu es-collín para este recital dous poetasque foran mulleres e que o mesmotempo o seu canto estivese alimen-tado pola cultura, pola tradiciónpopular. E que foran elas mullerestraballadoras i entre mulleres tra-balladoras. Cunha relación cotidia-na coas chamadas mulleres do po-bo, do que antes se chamaba dagleba, co que logo deu en chamarsemundo do traballo.

Denantes, en Galicia, se había al-go respetado, incluso mitificado era otraballo. Niste pobo tan entregado óspoderosos, ós detentadores de algúnpoder, e o mesmo tempo tan crítico eirrespetuoso e inda maledicente, otraballo, e mais ben o traballo ma-nual, visible, era o único outorgadorde dignidade moral.

Ate fai ben pouco a xente do co-mún, inda cando estaba de viaxe dedomingo ou de festa non paraba defalar do traballo, dos traballos. Solta-ban o traballo das maos e collíano naboca. Chegaran a conclusión maisque de organizar o traballo, a de quenon se podía parar de traballar. A datarea incesante.

Esto era mais patente, claro, naGalicia rural, na que estas duas poe-tas que escollin pra decirvos hoxe tu-veron a sua infancia ou viviron longotempo, o tempo pra asumir a suaconcencia colectiva i a sua concenciaprofunda, xunto coa sua língua, a no-sa lingua galega, “A fala”que en am-bos casos se alternaba coa castella-na, coa castelán.

Unha destas duas poetas, é amais conocida de todolos nosos poe-tas -inda que non totalmente inter-pretada. Mailos poetas deben ser in-terpretados por cada un. Unha éRosalia Castro cuio nome chegou aconfundirse co de Galicia. E outra éMaria Mariño “esa gran descoñecida”.Unha, Rosalía, canta ao mundo i a vi-

da dende a vida; e a outra canta damocedade, os soños da mocedade,“As galas de un dia” ... xa dendes dooutro lado.

Rosalia é un caso extremo deconcencia individual e de concenciacolectiva. Coñeceu ben os tres esta-mentos da sociedade do seu tempo.Coñeceu o pobo aldeán , rural, polasua infancia en Lestrove. Coñeceu afidalguia pola sua estanza no PazoD´Arretén, a casa da sua mai e coñe-

ceu a vida das cidades e da claseilustrada polos seus estudios, polassuas relaciós literarias e polo seumatrimonio con Manuel Murguia, ohistoriador.

E coneceu todo esto intimamenteé decir vivindoo. É decir a travesodunha longa experencia. Ela é unhadas galegas mais cultas do seu tem-po. E ademáis da chamada culturadeprendida, estivo aberta e asumíu acultura popular. E solidarizouse ben





Muller, traballo,palabra

Uxío con Koldo Izaguirre no Parador de Gondomar no 1986



conscentemente co pueblo co poboseu..................

Rosalía é unha profunda desmiti-ficadora. E todo profundo desmitifi-cador é que foi denantes un posuídodos mitos e dos soños, un extremadodo entusiasmo e da ilusión.

Rosalía con tantas experienciasde tantos ambientes vitais era unhaescoitadora das doloridas mulleresaté sentir os problemas de elas comoseus, según confesa ela mesma.

Tivo a experencia, non doada po-lo que parece, do matrimonio i a deser nai de prole numerosa e de nonexcesivamente boiante economía poreso supómonos “as que pasou”.

E decir que tivo unha vida con tó-dolos problemas capaces de derribaros máis altos soños e déndes de logotódolos soños ilusos. E todo estoxunto a unha gran sensibilidade indi-vidual e social.

Foi toda unha do seu tempo queera tamén xa un tempo de crise e decambeo e como fin tuvo a esperenciada enfermedade que e o que maistransforma aos seres humanos: oshomes i as mulleres. A evolución in-terior na enfermedade e rapidísima.

Así se explica que Rosalía señaun dos poetas de máis diversa voz.Poeta da door existencial -antes doexistencialismo-, poeta social, poetada paisaxe...

Mais eu non veño eiquí facer un-ha interpretación analítica e desme-nuzadora que non son un profesornin un investigador sistemático, euviñen pra facervos unha lectura emo-

cionada, si vos e máis eu aínda so-mos capaces de emocionarnos encontauto, pra que sexan eles, os seuspoemas os que nos amosen a sua ex-perencia profunda, a sua humanida-de batida, a de quen vive sin coraza,sabedor quizaves, de que con corazaou sin ela non hai mais defensa que opropio entusiasmo, que o entusias-mo que poda sosterse cos ollos aber-tos, como o voso entusiasmo de tra-balladoras que tratades deorganizarvos frente o poder do esta-do ou do capital.

Ela foi batida por tódolos ensoños,por todolos problemas, por todalasdoores, por todalas carencias e perdas.E de todo eso fixo a sua forza de mu-ller plena, de ser humano plenamenteconscente, de galega rasa e universal.

Recitareivos, direivos, poemas doseu libro de madureza “Follas novas”

[poemas]Según Rosalía no século XIX nos

canta a vida, dende a vida. María Ma-riño no século XX, as veces no seu úl-timo libro galego, en “Verba que co-menza” parece que xa nos cantadendes do outro lado. É un canto dorecordo como unica riqueza somosinda donos de canto vivimos plena-mente, da infancia, da mocedade: doque ela chama “as galas de un día” Asgalas de aquel bon dia de terra... Do-nos inda dos soños xa perdidos e vol-tados porque eran verdadeiros, donosda dádiva de toda a naturaleza terra.Donos dos tres tempos, presente, pa-sado e futuro, nun mesmo tempo. Etodo eso estaba gardado na palabra.

Maria Mariño descubriu a pala-bra, encontrou a palabra xa na edademadura e a súa mesma palabra va-leulle pra desvelar o seu misterio iencontrar a riqueza de todo o vividocomo un don gardado e nise don es-taba a forza primeiro, o pulo orixinalda vida.

Por eso nos di pouco antes demorrer como asombrada

“é outono i en min nace primavera”Nunca o desencadenarse da pala-

bra no canto, o pulo órfico foi maisunha asunción e unha salvación.

Nunca eu oín a ningún poeta des-pedirse do mundo e da vida, da natu-raleza-terra dunha maneira tan con-movedora e plena, ca forza xunta detodo o vivido. Ca promesa realizadaque alimentou os máis remotos ourecentes soños. E todo, repito, salva-do polo canto, pola palabra viva.

Nen que o mesmo orfeo cantaranela polos que non teñen voz ou can-to final. I este fora un canto de pleni-tude anque doloroso.

Parecía que a muller-home o ho-me-muller non podería convivir con-servar tal orgullo de ser ó final, con-servar toda a forza primeira.

Habería que ver o que nesta segu-ranza influíu o que Maria Mariño Ca-rou fose según dicen de moza, unhamuller belida e así o sentise e crese.

Como se lle dixese a terra: dou-che gracias por aquela miña beleza epola beleza túa e pola forza que aalentou e que seguirá por siglos co-mo o sol. Anque eu pase. Anque a loi-ta pola vida foi dura douche gracias.




23 de setembro 1995

III Congreso deEscritores Galegos

Escoitei estes días repetida grandeinseguranza sobre do futuro da Lingua.Zozobra que racionalmente eu taméncomparto, pois o peligro é demasiadoevidente pra iñoralo e sobre todo polainformación e comunicación instanta-nia e multiple a ámeto universal. Peroas veces o peligro máximo supón unhareacción ou resposta máxima e atenta,avisada. E o resultado pode ser o con-trario, unha reacción universal de au-todefensa das etnias alertadas. Refiro-me ás etnias-linguas, con linguapropia, como se dice.

E básome na escura seguranza.Esa escura seguranza que malia a to-do sentimos. A certeza escura da per-vivencia do noso ser galego.

Mentralos poetas i os narradores,que son outra maneira poetica, siganescribindo en galego estade certos po-lo menos da posibilidade de salvación.Ninguen escribe pra unha segura futu-ra lingua morta. Remítome a un versodas elexias do Courel “¿Por que a es-pranza?... Ela sabe algo que un iñora”.

Ahí temos toda a poesía galegacontemporánea tan elexíaca as vecese tan desengañada, dendes de Rosa-lía ate hoxe. Quizaves todos ises poe-tas sentiron como nós agora o peli-gro, o inminente riesgo da lingua.Pero unha escura corrente os manti-ña. Así, o lelos, a súa indudable tris-tura de muitas veces danos forzasempre. I esto non pode ser, senón épola escura certeza de que malia anosa morte individual estar maña vi-vos biolóxica i espiritualmente vivosnas xeneraciós futuras.

E deixemos a incerteza, inda queela volva dentro dun intre poilos poe-tas son os tipos menos ilusos do mun-do de tan atentos o exterior i o interiore o reconto minucioso da memoria.

¿Como haberá críticos que tan ale-gremente con unha alevosía tan insen-

sata se atreven coa poesía sin unha mí-nima intensidade interior, experenciaprofunda e suficiente memoria e hu-mildade?. Eso que ven despois da ex-perencia, da experencia sempre reno-vable. Críticos, como se dice, con ideasprevias ou fixas, con clichés coñecidose críticos non dados a lectura-apertura.

Un crítico non é mais que o últi-mo lector . Debera abrise á obra dopoeta coa pureza do lector fervorosoe axudar e ese lector.

¡Co difícil que é acceder ó textopoético escrito! Texto que ten dis-tancia incluso do que teimou decir opoeta, o propio poeta autor.

Porque e sabido que non so escri-bimos coa nosa experencia se non ta-mén coa experencia de todo o pasadoque xa está previamente na lingua, einda coas posibilidades nosas quenon esgotamos porque houbo que es-coller sucesivamente unha sola sobrea marcha. Pero algo do que pudo sere non foi queda resoando e métese notexto, e altera, modifica.

Por eso somos máis que nós mes-mos, somos incluso os outros, e nonso os outros homes se non os outrosseres e inda as cousas ¡Todo!

Todo eso está no home, en cal-quer home, e alúmao con dificultadeo poeta.

Por eso hai que ler as palabrascomo ofrecendoselles mais que co-mo ofrecidas a nós.

Pois non nos foron simprementeofrecidas como expostas, senón praque rematemos a criación pois nin-gua é completa.

Pouco mais que un intento soaparentemente logrado.

Por eso a poesia rexeita tanto apedanteria. E a exposición lograda etodo o que non queda no aire pra queoutro e outro o colla e defina.

Por eso inda os textos poeticosmais alongados na historia, os maisdistantes, nunca son meros restos dopasado. Aínda están chegando a nósachegándose. Por eso non hai palabrapoética última válida sólo por eso, se-nón simulación de avangarda, ou chá-manse avangarda os seguidores domais exterior das supostas avangardas.O que non quer tampouco decir quenon se identifique a palabra actual.

E virando algo a dirección distebreve discurso diremos que as lin-guas teñen unha maior ou menor tra-dición poetica, disponibilidade ver-bal, ou orden verbal, posibilidadeverbal e que non todo está no explici-tado decir, nin no recurso da vague-dade pro que xa esta dito.

Nin vir cunha imaxe que se quedemáis acó dun conceuto sobradamen-te definido.

Pero si semella haber mellor dis-posición de certas linguas pra pala-bra poética.

É a longa labor dos poetas queescribiron ou falaron nela quen a vol-ven hable, hábil. Non só dos poetasnombrados, se non a dos escuros su-premos, antigos anónimos, facedoresda lingua, os que se calmaron e noscolmaron o expresar algo novo.

A aquéles e a éstes a tódolos pasa-dos galegos e non galegos que entraronnela se lles debe que a nosa lingua teñatradición poética. E que o poeta excedasempre a si mismo. E que a obra exce-da ó poeta. Si, indudablemente, taménsómo-los outros. Os outros nosos. Eacabaremos quizaves sendo os alleos.Mais entón eles xa serán nosos.





O escritor e o idioma



construcción nacional galega, polanosa cultura i a nosa imaxen dendeas escolas, os institutos e a universi-dade, i algús dos pioneiros dos me-dios de difusión de masas. De poucovale iste esforzo de cara a elabora-ción da concencia da xeneralida dopais frente os medios de difusión ma-sivos. O que ven dárriba imponse. Eniste pais as cousas siguen vindodárriba siguen bobardeandonosdendes do ceo do poder.

Bueno... iste iba, vai a ser un reci-tal de poesía galega histórica. Querodecir obras de poetas que xa non es-tán respirando esto, pero que o respi-raron, eso sí astra a última. De aí isetono de elexía, de tristura que tiñecasi toda a poesía galega, e que noné non un complacerse na tristura, co-mo algúns quixeron ver.

Non fai muito tentei eu escollerpara un recital algús poemas, dentreo corpus xeneral da nosa lirica, quese guindasen desa conta de tristura.Vin que era cáseque imposible epensei: “Parece que o noso xeito é atristura cando non a door. ¿Que pa-sa? Que cousa grave, profunda pasoue pasa nesta terra para que un fondopopular dado a plenitude vital foratan seriamente atacado, que calquermente minimamente crítica se tiñe

de tristura e sigue xa sempre domina-da por ise tono?... Sí é imposible ou ecáseque imposible escribir eiquí unpoema verdadeiro que non seña tris-te, eiquí niste querido país, a tristurae a concencia real. Pero a tristura none ningúa complacencia. A door i atristura son unha acusación, unhaprofunda incontestable acusacióncontrós que levaron e inda levan osfíos ou lles entregan as rendas os quede lonxe tiran de nos por un camiñoalleo que solo a conduce i a eles sir-ve. Por eso a nosa concencia ha depasar pola nosa Lingua. Nela estánrexistradas tódalas mancaduras dahistoria. Sólo nela nos reconocere-mos enteiramente e nos responsabi-lizaremos de cara o futuro. Por esonon hai nada millor de cara o someti-mento dun pueblo como é o privalode sua Lengua, como non hai nadamillor para seguir engañando queprivar da memoria a nosa fala. A nosaLengua, é a nosa memoria viva, i anosa poesia é a concencia mais agu-da desta memoria que inda é a reali-dade eiquí. I o sostén fixado máis for-te da espranza nacional galega decara a liberación e a soberanía nacio-nal pra enfrentar desdes da nosaprespeutiva os vellos problemas, quefan do noso, un dos pobos de maior


Lugo. Círculo das

Artes. 13 maio 1982

Estamos, estanse celebrando is-tes dias unha serie de actos entornoo dia das Letras Galegas.

Nun solo dia o ano, en Galicia oscentros de educación i os medios dedifusión de masas préstanlle unhaespecial atención a todo o relaciona-do ca nosa fala i as nosas letras. Ago-ra xa se progresou hai un dia das Le-tras Galegas e un dia da fala. Peroinda nestes dias nin a radiotelevi-sión, nin a prensa se lles ocurre facerunha programación total nunha tira-da total en galego. E, nálgunhos ór-ganos de difusión, nin total nin par-cial. Xa nin tratan de cobriraparencias. A nosa fala sigue poisconscentemente marxinada dos cen-tros de cultura i educación, e sobretodo dos medios de difusión de ma-sas totalmente copados polas forzasantigalegas e totalmente dedicadasao servicio do inmovilismo, da parali-zación de todo intento de reivindica-ción e reconstrucción de Galicia, so-bre todo canto iste intento podesospeitarse amenazador.

Veño a decir que a gran masa depalabras que bombardean diaria-mente a atención dos galegos estánditas i escritas noutra lengua, e sina-lar a intención declaradamente anti-galega que esto supón por parte dosresponsables da educación, da cultu-ra, da radiotelevision e da prensa dia-ria galega. Hai unhos responsablesdesto, desta teima de desgaleguiza-ción do noso pais. Desta teima dedesgaleguización de enmascaramen-to, de desvirtualización da cultura. Esería, é unha omisión grave o calalo.Pois trátase de algo descaradamentepatente.

Galicia esta sendo sigue sendosistematica e conscentemente desga-leguizada que e como decir enmasca-rada, e de pouco valen frente a istefeito abusivo, antinacional, as muitasxentes fervorosas que luitan pola re-




A fala e o poder



índice de emigración do mundo e dosmais sometidos a rede caciquil do es-tado, dado o deterioro moral que su-poñen tantos siglos de sometimento,de informacion i educación desviada.

O deterioro moral sempre foi te-rreo abonado pra aución dos caci-ques; de non erguernos d´esto segui-rannos xuncindo a unha políticaallea, na que nunca teremos maiordecisión que a que recentemente setuvo na elaboración do estatuto, oestatuto diles...

A poesía galega foi sempre a no-sa voz, as veces a única voz, no meiodo desamparo histórico diste puebloque asi perdeu o sentido de solidari-dade, xa aló no siglo XIII, un rei deinfancia galega, que e tanto comodecir de alma galega, o rei sabio Al-fonso X, botáballe en cara ós nobles,os grandes de entón, a súa falla desolidaridade ó viraren o seu podercontra o propio pueblo en vé de diri-xilo contra dos mouros, noblesegoistas, pretenciosos que puñan ve-das e pechos nas terras da súa do-minación, cando non se adicaban ómáis descarado pillaxe; furtándo es-coándose da loita na fronteira queentón era empeño común:

O que da guerra levou cabaleiros…..

I atendede agora… resulta pas-moso i enternecedor como un rei po-de chegar a iste grado de sinceridadede cara o deterioro social, o pozo dealacrás -estas son as súas palabras- ocirculo de poder que os nobles pe-chaban entorno dil. E como renegadas armas, no primeiro alegato paci-fista sinceiro/ que eiqui se escuitouen boca dun home de estado. Il que-re viver as terras / io mar da sua in-fancia, un traballo de simple merca-deiro trasumante que o libere dasacechanzas do pozo de alacrás que éo circulo de poder dos nobles que oatenaza. Eiqui aparece tamén a sole-dade galega, que inda que xustificadaé sempre un mal social de gravesconsecuencia historicas. Escoitamosa aquil sabio e simpático rei, que sífoi noso e galego cabaleiro.


© X

an M

uras



Xornadas pola

liberación de Galicia

13-2-1988

O arte ou a literatura especial-mente a poesía, as veces non persi-gue outro fin que o da pura expre-sión que tamén é un xeito deliberación, pero cando persiguen in-tencionadamente un, xunto co daverdade, o fin mais alto que podenpretender calquer arte ou literaturae o da liberación.

- A liberación do poder. - A liberación do pasado inútil

xa que o pasado útil chamasememoria profunda, fondo co-mún, tradición ou herdo cul-tural.

O poder como groseira imposi-ción, como e cáseque sempre, inclu-sive o poder forzadamente elixidocando este non leva co íl unha pasiónliberadora: é o exercicio da forza bru-ta inda que disimulada tras a preten-dida dignidade de certas instituciós.É moi difícil lexitimar o poder e o seuexercicio degrada, non hai mais quever como cambia en pouco tempo aface dos que o detentan, alleos a pa-sión da libertade i a xustiza.

E falando do pasado útil Galiciaten unha gran sensibilidade pro pa-sado, están a tradición i o herdo cul-tural i o que eu chamo o pasado pro-fundo, que ten como forma máispatente a lingua propia dun pobo.


Non me posso pagar tantodo cantodas aves nen de seu son,nen d'amor nen de ambiçónnen d'armas -ca hei espanto,por quantomui perigoosas son,-come dun bon galeón,que mi alongue muit'aginhadeste demo da campinha,u os alacrães son;ca dentro no coraçónsentí deles a espinha!

E juro par Deus-lo santoque mantonon tragerei nen granhón,nen terrei d'amor razónnen d'armas, por que quebrantoe chantovén delas toda sazón;mais tragerei un dormón,e irei pela marinhavendend'azeit'e farinha;e fugirei do poçóndo alacrán, ca eu nonlhi sei outra meezinha.

Nen de lançar a tavoladopagadonon sõo, se Deus m'ampar,aquí, nen de bafordar;e andar de noute armado,

sen gradoo faço, e a roldar;ca máis me pago do marque de seer cavaleiro;ca eu foi ja marinheiroe quero-m'oimais guardardo alacrán, e tornarao que me foi primeiro.

E direi-vos un recado:pecadonunca me pod'enganarque me faça ja falaren armas, ca non m'é dado(doadom'é de as eu razõar,pois-las non hei a provar);ante quer'andar sinlheiroe ir come mercadeiroalg_a terra buscar,u me non possan culparalacrán negro nen veiro. Seguimos por cantigas de amor e

amigo da escola trovadoresca galego-portuguesa.

Saltamos ágoras da gran poesíatrovadores dos siglos XII , XII idade deouro das nosas letras, e sobre o silen-cio da nosa decadencia nos siglos doimperio español, e vímonos ó siglo XIXó renacimento dos precursores, a Ro-salia, Pondal e Curros, cando o pueblogalego toma de novamente voz.



ben axudas segun a súa maior acep-tación das premisas dos diferentespoderes -político, económico, univer-sitario e ás veces de facciós extendi-das en todos eles. Según o grado deafección ou a capacidade de sumi-sión a esas premisas, crara ou su-brecticiamente. O coal está facendoque a libertade e iniciativa de crea-ción e de pensamento, inda non sen-do tan precaria como antes, estémáis condicionada que nunca, e queos que mateñen a sua independenciae liberdade, sufran marxinación, pornon someterse ó criterio de esas fac-ciós extendidas que avanzan os seuspeós, sistemática i estratexicamentenos diversos centros de decisión econtrol cultural.

Por eso estamos ledos de ter estatribuna na Galeria Sargadelos praAELG . Pola nosa parte esforzarémo-nos en mantela libre e desinteresadae sin sumisión a ningún poder, porrespeto a propia dignidade humán ea imaxen soñada, previa, de Galicia.

E déixolle a palabra ó presenta-dor, ou o presentador do presentadorque nos farán, que nos fará detidalectura da obra con amor e dendesdunha experiencia próxima.

Só señalar que ó tratarse dunhatesis doctoral será o producto dun

estudio detido e riguroso. E por outraparte unha experiencia vivida na pro-fesión cotidiana longa, e no longo ac-tivismo politico e loita social.

No movimento de reivindicaciónnacional, de recuperación de Galiciaen tódolos ametos, principiandopola sua Lingua e Cultura, e pola in-da soñada igualdade dos homes erespeto do dereito dos pobos. Soña-mos o noso Futuro dendes da expe-rencia do Pasado. O Pasado, a pro-fundidade do Pasado, solo está vivona Lingua. Non so e o xeito dun po-bo senón que garda incluso o acen-to a presencia i a figura de tódolosque a falaron. Por eso nos move i esagrada pra nós. O mais sagrado.Quizaves o único sagrado despoisde toda a desmitificación e desacra-lización habidas.

Coa vosa palabra quedará efecti-vamente inaugurada esta humildepero aberta tribuna libre da AELG naGalería Sargadelos.


O galego es as leis

Galeria Sargadelos

(1991)

A “Asociación de Escritores enLingua Galega” hoxe, con iste acto depresentación do libro “O Galego e asLeis”/ . Aproximación sociolingüísti-ca, obra da profesora de Literatura eparlamentaria galega Pilar GarcíaNegro, publicado por Edicións do Cu-mio na sua sección de Ensaio, inau-guramos unha serie de presentaciós,mesas redondas, lecturas, recitais,mostras varias e outros actos en cola-boración coa Galería Sargadelos deSantiago, verdadeira Casa da Culturadesta Cidade, cálido e fluínte lugar deencontro cultural aberto a todos / sinque nesto a verba exceda/.

Achegar a Arte, a Cencia, a Litera-tura i en xeral a cultura á sociedadegalega é ofrecer unha tribuna librenon controlada por ningún poder,mafia ou facción. O cual ten o seu va-lor, pois cá chegada do primeiro di-ñeiro público pra incentivo e movili-zación cultural, estamos asistindo aunha promoción interesada de inte-lectuais, escritores e artistas que reci-




A independencia dointelectual



plurinacionais, provoca violencia acurto ou longo prazo. Son os estadosplurinacionais ca súa teima da uni-dade lingüística e na uniformidade osresponsabeis do nacionalismo radi-cal cuxos Gobernos centrais logotanto critican. Mai-la reivindicaciónnacional dos pobos é unha correnteimparable, pois canto máis se achegaa uniformización universal empuxadapola información a escala mundial epolas migracións máis se resisten aperder a súa identidade.

Esta reivindicación da propria na-ción (xa no século XVIII o Padre Sar-miento natural de eiquí de Vilafrancase autonomeaba galego de nación),da propia Lingua-Fala e da propia cul-tura, fai que nazan por todos lados,onde ela está máis en peligro, organi-zacións ou asociacións como esta daESCOLA DE GAITAS DE VILAFRANCADO BIERZO que non atenta contranada, que sólo fan reivindicar o pro-pio, mostrando niste caso a evidenciade que existe un Bierzo Galego.

A chamada franxa do GalegoOriental do Leste de Lugo e Ourensee do Oeste de Asturias e León prolon-gada disque ate máis alá da provinciade Zamora, non é unha entelequia, éunha marca lingüística, unha pervi-vencia forte, anque con peculiarida-

des, dunha Lingua común. É algo quetodos saben e repiten. Non é o inven-to de ningunha faución. Non é inven-tado o problema do Bierzo Galego.

O Bierzo Galego! Os últimos mon-tes e a última chaira de Galicia atra-vesadas polo Camiño de Santiago...

DESCRIPCIÓN DO CAMIÑO“Pasadas tódalas Francias Por Ocitania ou Gascuña,ou de París a Iruñaxa diluidas distancias.A Aragón por Cataluñaou polo Norte por Son.*

En pasadalas Navarrasas cadeas e as barras.Pasados León e CastelaPor Castela a León.En pasado Monte IragoE xa en Lingua de GaliciaPonferrada e Vilafrancadeixando a chaira Estancae nas mesmas portas dela.O Valcarce e sin perguicia/as penas de garamela/**

apeitar para o Cebreiropolo marcado carreiroque a neve volve vago.Encarar o porto incertoo longo cerengo aberto.A un lado i autro del todo o horizonte en vela


Palabras pra decir en Vilafranca

21 de Agosto 1994. Teatro Vilafranquino

Clausura da II

Xornadas de Cultura

e Lingua Galega no

Bierzo

ONTE sentín por primeira vez oAgosto diste ano. Sentín o alto Vraoda Galicia Interior. Algo que só eiquíse poder sentir. Algo que se sinte sóás veces, e que sendo físico non é só-lo físico, pois está cargado do ser dosque no pasado longo sentiron o mes-mo: Sentiron o clima como patria,sentiron a patria como clima, senti-ron a pertenza a unha terra, a unámeto natural e íntimo, a unha Lin-gua habitual, a unha Fala. E todo es-to nunha sensación, nunha impre-sión única: a impresión do propiopaís, da propia estensa comarca e detodo o que nela e dendes dela vía esonaba antes, cando os modernosmedios de comunicación aínda nontaparan o que constitúe a realidade ea mítica xuntas da propia terra.

Parece que o home actual a pórde desarraigado -a lei económica im-pón o desarraigo, a emigración de to-do tipo- xa seña escuramente, senti-mentalmente, xa conscentemente,clamea pola propia terra orixinaria,pola propia lingua, polo pobo de na-cemento. E aí están as grandes mi-gracións estivais, o retorno dos emi-grantes que de Europa baixan cara oSur ou cara as zonas menos desenro-ladas. É a chamada da propia nación:esa cuxos límites ás veces se teimouesquecer ou borrar con caprichosasdivisións administrativas coma nocaso de eiquí.

É palpable en todo o Mundo avolta da pasión e da concencia nacio-nal das vellas etnias. E toda repre-sión desta pasión ou concencia na-cional por parte dos estados




Conciencia de nación



Os Ancares i O Courel.Pasada Triacastelado Iribio as faldras fago.E por Samos Sarria a Lugo.Oh Lugo a ti me adugoe sólo por ti me arredoque ben mereces desandes!Ver a Ponte a Antiga Víaa Muralla a Catedralde Dona Santa Maríao coro e o Grial.E ver fincadas rezar coma co antigo medopoñer a súa alma núadidiante dos Ollos Grandes.E despois de rodear de rodear e de estarque non se fai o Camiñosólo para o rematarcruza e debruza no Miño:Portomarín sulo lagoPalas Melide Arzúae logo xa CompostelaMonxoi! Eoi! Ei Santiago!***

e parame á vista delamirar como eu o fago.

* “Ou polo Norte, por Son” alude ó paso po

SOMport.** “As Penas de Garamela”: penas colgan-

do.***EOI: Expresión de xúbilo medieval que

xa se dicía en Roma.

Cando eu era mozo eiquí en de la-do, na Terra do Courel, na Serra doCourel, miraba cara o Leste, cara Vi-lafranca, e vía os tesos marelos dosol-por pra Boca do Couto:

Montes do Lesteo sol que esvece...

ou cando se toldaba o ceo prachuvia:

Nebras de verlo de ovellacardiadas brancas e mestas!

Ollándoas altas trasporriba das taras marelasun soña nas lonxes terras...

E desdes da Campa da Lucenza ví-as as terras de cara Oencia i o Bierzo:

Carqueixas uces e penas!Camiños da serra abertapra lonxes terras de serras!

Terras altas e crarasda Lucenza onde se ollan cercaas serras lonxanas!

E cara Vilafranca soñaba o Mundoi o Futuro:

Vaí polo monte o camiñoouteando coma un loucopolos caborcos do vali as poxas do taramouco.

Cruza solo a serra todasin levar outra compañaque a gran presencia do ceosobre o silencio da braña.

Eu non sei pra onde vaiMéntre-lo quedo mirando.sólo sei que eilí se compreo soño que estou soñando.

Eu non sei porque soñaba sem-pre cara o Leste. Quizaves atraguidopola pura forma da serra ou pola cha-mada aínda dun engado románticoque non acaba de rematar...

Regresando ó concreto da situa-ción xeográfica e do tempo histórico,cando nos anos anteriores ós corenta,do Courel se tiña que saír a unha vilagrande, estaban á mesma distanciaSarria, Quiroga, O Barco de Valdiorrese Vilafranca. Pra aiquí viñan os arriei-ros ó viño i os vendedores de cabalos.Era pois vila habitual da que se conta-ban cousas. E na miña mente de nenoestaba pousada nunha distancia ínti-ma, realizable. Quero dicir que estabaneso que chamamos a redonda. Eraterra de un que logo se distanciou ó di-rixírense as vías de comunicación praoutro lado ó deixarse o cabalo. Por esocomenzou a cobrar irrealidade e purifi-carse na memoria e cargarse de presti-xio antigo. Pero sin que caise nunca fó-ra do meu tempo nin fóra de Galicia.



rencia, por unha básica concencia decomunidade e por un código históri-co tan profundo como é a lingua pro-pia. Inda que tamén hai pobos queperderon a súa lingua e que mante-ñen a súa concencia nacional.

Asistimos como digo a unha paten-tización, a unha evidenciación mundialdos pobos e do sentimento nacionalque inda que este adormecido por sé-culos, acaba sempre resucitando.

E sólo o pobo galego que curiosa-mente mantivo viva a sua lingua, nonfai patente masivamente iste senti-mento que é universal e que hoxe es-tá reclamando unha formulación polí-tica pra cada etnia e inda formas máisou menos decraradas de autonomía,autogoberno ou plena independencia.Pois ninguén quere ver a decisión so-bre os asuntos propios en maus deoutro, que incluso pode ser o seu máisperto enemigo, o que o amenaza contotal sometimento ou absorción.

Tódolos galegos somos reponsa-bles de Galicia, como tódolos homessomos reponsables … e da terra.

Fóron os poetas os escritores oshomes de letras, fieles a lingua pro-pia do pais os que utilizándoa nor-malmente na escrita a reivindicaron ereivindicaron a nacionalidade i os de-reitos da nacionalidade.


Logo, como unha superposiciónde tipo ideolóxico e dato oficial, sou-pen que senón na Galicia administra-tiva, Vilafranca era Lingua de Galicia,a que falaron os homes que a cons-truíron. Os mesmo que fixeron a Lin-gua que nos fixo e na que logo que-daremos cando se esqueza o nosonome e o noso rostro.

Levo con gran orgullo e con granteima o de poeta desta Fala GalegaOriental de labradores que garda oxeito, a forma das terras do Leste on-de hoxe Galicia acaba en soavetranscurso.

O meu soño cara o Universo-Mun-do e cara o Futuro soñeino, repito,mirando cara o Leste coma na lendafundacional desta vila que lle ouvín aunha muller da Seara do Courel:

A onde vás vaca branca?Onde ti pares será Vilafranca.

Díxome tamén que na súa aldeahabia un sitio que se chamaba Cova-llo da Dona Briosa. I eu vía unha donamoi fremosa, muller de aire e teitosaltos, que tras acucharse unha noitenaquil refuxo seguía pra Vilafranca...

Quero lembrar eiquí tamén ó Galode Val de Fariña, labrador sonado e tra-tante de feira, que viviu todo o que vaide século, ate fai pouco, e me contabao meu pai, que ó cruzar mozo esta vila,na primeira mañá dacabalo da súaégoa, facia o canto do galo ó longo dasrúas... Maxinalo pola Calle da Auga.

Ogallá sexa aquil canto o ventarda espranza-que-teima pra Vilafranca,pro Bierzo, pra Galicia e pro Mundo.Teima coma a dos homes de antesque nunca se entregaban a pesares davida dura e do inmediato previsto.

E poño eiquí, pra vós e pra rema-tar, outro verso meu, tras dun silencioque todo pasado inclúe:

E inda é nova a Terra!Inda é nova a Terra!

Nota: os poemas incluídos son todos do li-

bro Os Eidos, menos a Descripción do Camiño

que pertence a Ámeto Mítico.

Recital de Lalín

13 de Maio de1992Eiqui vimos celebrar unha vez

máis a xeira das “letras galegas”¿Por qué se celebran “as letras gale-

gas”?... O ano que ven cómprense trintaanos de esta celebración. Pois van xatrinta anos dende que se celebrou o pri-meiro centenario da publicación dosCantares Gallegos de Rosalía, o 17 demaio de 1963, como todos sabedes.

Celébranse as letras galegas, polapreeminencia que os escritores en lin-gua galega tuveron no descubrimento,remarcamento e definición da identi-dade galega, poderíamos decir perso-nificada na lingua, na definición daidentidade e na formación da concen-cia de Galicia e do conceuto GaliciaNación. Conceuto que xa estaba nopadre Sarmiento que se decía “Galegode nación” pero que logo foi afondadopara remarcar o de reivindicación na-cional. I o de liberación nacional pro-gresiva, pois denantes habia que libe-rar as mentes, das que estesconceutos de conciencia propia, deconcencia nacional, foran borrados.

Ate o límite que inda hoxe o pobogalego non sinte con urxencia o seuproblema nacional. Aínda hoxe can-do cáseque tódolos pobos de Europae do vasto imperio Ruso o estan sen-tindo agudamente. Poil-os pobos.Tódolos pobos clamean pola súa li-beración e contra da sua absorción.

Non e por prurito nacionalista, épor unha básica concencia de dife-




O xuicio, a sentencia, que maisben parece unha acusación particularo informe dun fiscal polo tono e asveces pola forma e a forma de efec-tuar a prisión de Francisco Rodríguez,patriota noso, veñen a repetírnolo.

Estamos eiquí clameando, polaxustiza, pola corrección dunha senten-cia que inda sendo legalmente correu-ta seria desproporcionada. Clamean-do pola revisión dunha lei envellecida,inda que fora reactualiza onte.

O que pode facer, o que pode oca-sionar unha lei envellecida, pasada,obsoleta. Pode deixar en ridículo aunha audiencia, a un tribunal supre-mo e a un tribunal constitucional emeter na carcel, pechar sin remisióna un home de traballo continuo e ri-guroso e de irreprochable comporta-mento ético e función critica, e incan-sabel actividade social liberadora.

E mais se non hai a certeza deque Francisco Rodríguez fora o au-tor real dos feitos que se lle impu-tan, como non a hai. E si foi, nondeixa de ser unha forma de expre-sión dunha xusta indinación patrió-tica. Compresible por calquer homede calquer pueblo e mais pra unhosxulgadores profesionais dun poderxudicial independente si realmentee independente.

Nós non podemos menos de di-sentir, por ver a un xusto rigurosa-mente xuzgado, desproporcionada-mente condenado, nun país donde érecoñecido internacionalmente (ve-xamos a prensa de hoxe) que a xusti-cia tarda. Entreténdose xulgar casosasí mentras tantos casos como se di-cen e tantos reos reales anden soltos.

Leo a continuación o “poema aFrancisco Rodriguez na cadea” co quese abre a serie de intervencións dospoetas i escritores galegos vidos detodalas partes do pais.* Fragmento inédito doutra volta do poe-

ta sobre o o acto en prol da liberdade de

Francisco Rodríguez:

UNHOS tumbados na areaco sol i a brisa de carae un xusto na cadeacon sentencia confirmada...pena dous anos e un díamáis dezasete semanaspor queimar unha bandeirabandeira qu´il non queimara.E si a queimara queimounapolo do da súa Patria.A Patria dil non a outraá que outros patria chaman.A Patria dil a da Linguaa nosa Patria da Fala....


Libertade praFrancisco RodríguezLido como inauguración do actoda AELG na praza de Pontevedra.

A Coruña, 8 de Xulio de 1989

Anque hai unha intención e au-ción deliberada de calar os escritoresgalegos non entreguistas, de dividi-los con prebendas pra uns e marxina-ción pra outros, esto faise mais oumenos descaradamente dendes dopoder oficial ou non, inda a forzadunha literatura, feita maiormentecomo misión liberadora se deixa sen-tir e se fai presente coa vosa presen-cia, ca presencia dos que viñestes.

Vos non fostes citados nin tragui-dos eiquí polo interés ou polo medo,polo que sempre se moven outros.Vos viñestes chamados polo deber deGalicia, polo ímpetu de libertade esolidaridade, porque os escritores i ospoetas sempre foron e serán os pri-meiros resistentes deste pais. A súaactiva memoria, deste pais tan des-asistido de vello polas clases que pu-deran mover unha concencia activa.

Estamos eiquí homes librescomprometidos, mais sin compro-miso partidario concreto, e outroshomes libres tamén xuntados en di-versos grupos ou por ideoloxías pró-ximas ou diversas. Estamos eiquípra defender a libertade de expre-sión e opinión e pra defender o de-reito ó fervor pola patria, pola recu-peración da propia cultura e linguaoprimidas e minorizada,represen-tantes dun nacionalismo defensivo,o nacionalismo menos agresivo domundo, o nacionalismo galego, osimple sentido nacional básico. Eque a pesares de selo, é hostigadopolo poder, polo nacionalismo im-perialista do estado.

Estamos eiquí defendendo unsimple fervor, o fervor na defensadunha Galicia secularmente agredi-da. (Non por repetido e tópico deixade ser verdade que a nosa nación, anosa cultura i a nosa lingua, foron einda son agredidas.)




Compromiso

© X

an M

uras


A persoa que se ía converter nopoeta Uxío Novoneyra nace o 19 deXaneiro de 1930, na aldea de Paradade Moreda, en plena serra do Courel,dentro dunha familia labrega acomo-dada. O futuro escritor pasa a nenez emocidade neste marco xeográficocourelán da Galicia arredada que se-gue conservando nese momento osseus tradicionais modos de vida eque conformará cos súa particularimpronta as experiencias básicas dafutura creación poética do autor, deinspiración esencialmente telúrica.Da mesma maneira, o ambiente his-tórico represivo da convulsa situa-ción da década dos trinta e comezosdos corenta, que coincide cos anosde nenez e mocidade, deixarase vermáis tarde na súa poesía cívica.

En 1945 trasládase, durante o perí-odo escolar, a Lugo para estudar o ba-charelato, que remata en 1948. Nesteúltimo ano coñece nesta cidade ó seucompañeiro de xeración, o escritor daTerra Cha Manuel María. Con anteriori-dade, en 1947, xa fora vivir a Parada aautora noiesa María Mariño Carou,con quen o noso autor iniciará unhaprofunda relación persoal que duraráata a morte da poeta en 1967 e quedeixará a súa forte pegada na obra deambos. De 1949 a 1951 está en Madride alí, tras superar o Exame de Estado,matricúlase por ouvinte na carreira deFilosofía e Letras. Esta xeira madrileñaé unha etapa de formación cultural, engran parte autodidacta, na que empe-zará a escribir en castelán, chegando apublicar na revista universitaria Benga-la dous poemas que formaban parte dolibro inédito Desde las cosas. É este ta-mén un momento de eclosión políticaestudantil e nese ambiente entra encrise o pensamento do autor, quen da-quela comeza a conformar a súa ideo-loxía crítica e dá o seu primeiro recitalpoético nas aulas universitarias, ini-ciando así a que será a súa recoñecidaactividade como “decidor” de poesía.

En 1952 Novoneyra volve a Galiciapara facer o servizo militar, con estan-cias en Santiago de Compostela, ACoruña e Lugo, coincidindo outra vez

con Manuel María. As experienciascomposteláns son fundamentais poisespertan no escritor unha nova con-ciencia galega que se vai forxando encontacto con figuras como o pintorCarlos Maside, o ensaísta e ideólogoRamón Piñeiro e a figura polifacética epatriarcal de Ramón Otero Pedrayo,tres personalidades esenciais na con-formación da futura obra novoneyria-na. É precisamente este contacto cogaleguismo, xunto coa volta ao Coureldurante unhas vacacións no ano 1952,o que motiva o autor para escribir engalego. A continuación, de 1953 a1962, permanece no seu lugar de na-cemento tendo que gardar repouso acausa dunha pleuresía. Nesta situa-ción de soidade nace o ciclo poéticocourelán, que se inicia co libro Os eidos(Galaxia, Vigo, 1955), escrito entre1952 e 1954. A obra, significativamen-te dedicada a Maside e Piñeiro, levaun prólogo en forma epistolar desteúltimo insistindo de maneira especialno motivo central da vivencia da terraque o ensaísta consideraba esencialna tradición cultural galaica. Máis, poroutra banda, as relacións galeguistaslévano a participar en actos puntuaisque o vinculan ao agromar xuvenil domomento, como o recital inaugural dociclo “Homenaje a la poesía gallega”organizado en Compostela no año1957; nel pronuncia unhas valentespalabras na nosa lingua proscrita,acompañando a lectura de textos docancioneiro medieval, xesto políticoque causaría un forte impacto no am-biente represivo e timorato dos ne-gros anos cincuenta, como nos lembraXosé Luís Franco Grande no seu libroOs anos escuros (1985) sobre a resisten-cia cultural da xeración do noso autor.

No período que vai de 1962 a 1966o escritor vive en Madrid. Nesa capitaltraballa na radio e na televisión, sem-pre en programas relacionados coapoesía galega, española ou universal;participa na bohemia vida madrileña;e asiste ás “tertulias” do Café Gijón, copoeta Carlos Oroza, o pintor Tino Gra-ñido e un grupo de artistas plásticoscomo Urculo ou Viola. Ao mesmo

tempo, relaciónase cos membros dogrupo Brais Pinto: o pintor ReimundoPatiño, o profesor Herminio Barreiro,o político Bautista Álvarez e os escri-tores Ramón Lorenzo, BernardinoGraña, Xosé Fernández Ferreiro e XoséLuís Méndez Ferrín. Neste ambientede vangarda artística e preocupaciónsocio- política escribe, entre 1962 e1965, a serie poética titulada “Elegíasde Madrid”, que xunto con outras dú-as anteriores (“Primera verdad y tiem-po con nombres” e “Elegías del Cau-rel”, elaboradas respectivamenteentre 1953 e 1957 e 1958 e 1961) con-forman o libro, editado na capital doEstado en versión bilingüe galego-castelá e dentro da colección “Ado-nais”, Elegías del Laurel y outros poemas(Rialp, Madrid, 1966).

En 1966 retorna de novo ao Cou-rel, debido á enfermidade dos seusproxenitores, e xa desde este mo-mento quedará a vivir en Galicia. Oseu pai morrerá en 1971 e dous anosdespois a súa nai, pero en 1968 coñe-ce en Lugo a Elva Rei coa que casaráen 1973. A parella terá logo tres fillos,Branca- Petra, Uxío e Arturo, e residi-rá ata 1983 entre Lugo e O Courel.Daquela recolle os poemas do ciclocourelán posteriores á publicacióndo primeiro libro, escritos entre 1954e 1957,que, xunto con outros máis re-centes de marcado signo político,conforma a obra titulada Os eidos 2(Galaxia, Vigo, 1974), ilustrada condebuxos de Laxeiro e dedicada á me-moria dos seus pais e de María Mari-ño. Esta nova entrega courelá leva unsignificativo subtítulo alusivo á poé-tica contemplativa que a inspira, “Li-bro de olladas”, e está organizada encatro partes relativas ao ciclo de “Oseidos”, “Serra aberta”, “Follas de can-tigas”, “Diario de enfermo” e “Don dosilencio”, e dúas de nome cívico, “Le-tanía de Galicia e outros poemas” e“O Laxeiro pintor dunha Galicia”. Lo-go, as dimensións políticas e gráfico-visual aparecen conxugadas no seuseguinte libro, Poemas caligráficos (BraisPinto, Madrid, 1979). A obra é o nú-mero un dos “Cuadernos da Gadaña”,

Unha pequena biografíade Uxío Novoneyra





colección de título alusivo á vangardapictórica artillada en torno a BraisPinto coa que se atopa en perfectasintonía non só polas creación cali-gráficas e tipográficas, senón taménpor todo o aparello paratextual queas rodea: o limiar “Signos no vento,signos no tempo” de Reimundo Pati-ño, as citas de Luís Seoane e do es-tudoso expresionismo abstracto An-thony Everitt, así como o debuxo doaludido patiño, o deseño de XoséManuel Pereiro e o álbum fotográfico,de Novoneyra no Courel e con Elva,que lle serve de colofón. O núcleo po-ético do libro divídese en dúas par-tes: “Vietnam canto“ e “Poemas cali-gráficos”. Por outra parte, nestesanos de marcada preocupación cívi-ca, traduce ao galego varios poemasdo escritor e político chinés Mao Ze-dong (El Progreso, 19-9-1976).

A comezos da década dos ostentaNovoneyra é considerado xa como unclásico pois como tal o confirmannon só o seu tratamento na Gran En-

ciclopedia Gallega, senón moi especial-mente os estudios da nova crítica, co-mo o revelador “O fonosimbolismona poesía de Novoneyra” publicadoen 1980 por Claudio Rodríguez Fer ouos comentarios literarios como o so-pesado “O iceberg poético de Novo-neyra” que escribe Anxo Tarrío en1981. Máis tarde, en 1984, Méndez Fe-rrín contribúe fundamentalmente aesta canonización ao escoller o seunome para o título do libro De Pondal aNovoneyra, co que o crítico sintetiza enfermosa metonimia a súa persoal vi-sión da historia da poesía galega. E ainclusión no canon será definitiva en1989 ao ser incluída a súa obra entreos obxectos de estudio do libro Poesíagalega de Rodríguez Fer. Por outra par-te, nesta mesma década o noso autorinicia a recompilación completa doseu ciclo courelán, despois de some-telo a unha rigorosa depuración. Así,publícase no número un da colecciónGrandes Mestres Os eidos. Libro do Cou-rel (Xerais, Vigo, 1985). Ambas obras

levan unha exhaustiva antoloxía decomentarios críticos de moi diversasauditorías e un glosario feito polopropio poeta, ademais dun caligramadel mesmo, tres retratos seus realiza-dos por Carlos Maside, Tino Grandío,Laxeiro e Pedro Martínez Tavera, asícomo ilustracións de Blas Lourés, ocitado Maside e René Portocarrero,xunto coa partitura da composición“Pasan pasan as nebras”, para cantoe piano, feita por Manuel Balboa.Ten un interese especial o apartadodesta edición titulado “Fragmentosde críticas apoloxías e semblanzas”pois serve como guía básica da re-cepción crítica da obra novoneyrianae constata o recoñecemento xenera-lizado do seu canto telúrico, por en-riba das reticencias interesadas quesempre suscitan no mundo literarioas obras que se impoñen por si mes-mas, indiscutibles.

En 1983 afíncase definitivamenteen Compostela, desde onde exerceu apresidencia da Asociación de Escrito-res en Lingua Galega, a partir da súaprimeira elección en 1982 até a súamorte en 1999. Desde o punto de vis-ta creativo, na segunda metade da dé-cada dos ostenta comeza unhareagrupación temática da súa obracompleta. Así, en Muller pra lonxe (De-putación de Lugo, Lugo, 1986) reúne,no número un da colección por elmesmo bautizada “Gran Lugo de ne-bra”, os poemas eróticos e amorososnunca edición artística ilustrada polopintor lugués Carlos Pardo Teijeiro,así como polos trazos manuscritos doautor, e acompañada dun epílogo crí-tico do poeta Claudio Rodríguez Fer.Máis adiante, aparece na colección“Vento que zoa” Do Courel a Compostela1956-1986 (Sotelo Blanco, Barcelona,1988), unha antoloxía que recolle to-das aquelas composicións de temáti-ca política, acompañadas por unhaescolma de textos críticos da autoríade Xesús Rábade Paredes, HerminioBarreiro, Luís Seoane, Basilio Losada,Reimundo Patiño, Xosé Luís MéndezFerrín, Xulio Valcárcel e Claudio Ro-dríguez Fer, o libro está ilustrado con


Saída do cadaleito de Uxío Novoneyra, levadoa ombros polos seus amigos, do Panteón deGalegos Ilustres

© X

an M

uras




numerosas caligrafías do Courel deFederico García Cabezón, retratos doescritor por Lorente, Laxeiro e Masi-de, e reproduccións de Os anos escurosde Franco Grande e de dous númerosda revista Si la píldora bien supiera no ladoraran por defuera, onde aparecerán re-ferencias ao escritor xunto cos seuspoemas “Pranto polo Che” e “Vietnamcanto”. E, seguindo estas recompila-cións temáticas, publícase finalmen-te unha nova versión bilingüe galego-euskera da serie courelá, pero depu-rada dos elementos políticos ou eró-ticos, presentes nas publicaciónsanteriores deste ciclo, e sen as dedi-catorias nin o glosario das versiónprecedentes. Esta edición, tituladaBazterrak/ Os eidos I e II (Pamiela, Iru-ñea, 1988) foi realizada e prologadapolo poeta donostiarra Koldo Izagi-rre. Máis adiante, ao comezo da déca-da dos noventa ve a luz unha ediciónintroducida e anotada deste ciclo te-lúrico, agora na colección Bibliotecadas Letras Galegas e ao coidado deClaudio Rodríguez Fer e CarmenBlanco, Os eidos (Xerais, Vigo, 1990),edición que contribúe á consolida-ción do escritor no canon literario ga-lego e que, con respecto aos textos,repite a anterior á que só engade unúltimo poema, o titulado “O monte

Cido”, escrito en 1985. Nesta mesmaliña canonizadora do autor dentro dosistema literario, tres anos despois,na colección “Criterio” promovida po-la Asociación Sócio-Pedagógica Gale-ga, Antonia López García publica untraballo sobre a súa obra: Os camiñosdo soño (a poesía de Uxío Novoneyra)(Do Cumio, Vigo, 1993).

Máis os anos noventa van amosarunha nova contribución creativa doescritor, que dá a coñecer dúas publi-cacións de literatura infantil, O cubil doxabarín (Edelvives, Zaragoza, 1991) eGorgorín e Cabezón (Edelvives, Zarago-za, 1992), dous contos de aventurasprotagonizados por rapazas e rapaces,ambientados na xeografía do Courel ecunha rica linguaxe poética. Nestamesma década, reedítase na colec-ción “Merlín e Familia” Elexías do Caurele outros poemas, con modificacións,ademais do engadido da serie “Ma-drid / noite”, ilustrado cun debuxo deReimundo Patiño e baixo o novo títu-lo de Tempo de elexía (Vía Láctea, ACoruña, 1991). Ademais, despois dunlongo silencio, roto tan só pola apari-ción dalgunha composición nova, co-mo puido ser a titulada “Viaxe”, dadaa coñecer en 1991, ou a saída da se-gunda edición da obra Os Eidos da Bi-blioteca das Letras Galegas (Xerais,

Vigo, 1991), publica unha entrega po-ética individual, Poemas da doada certezai este brillo premido entre as pálpebras (Es-piral Maior, A Coruña, 1994), con gra-vados de Carlos Crego, fotografías deFederico García Cabezón, unha pintu-ra de Reimundo Patiño e caligrafíasdo propio autor. Esta reaparición po-ética complétase coa publicación dopoemario de temática compostelá eautoría colectiva Camelio xaponés (Con-sorcio de Santiago, Santiago de Com-postela, 1995). A obra reúne en edi-ción bilingüe galego-nipona setexiikas (versos xaponeses) de AyakoSugitani, en versión galega de Novo-neyra, e tres composicións galegas donoso autor, postas en xaponés polacitada escritora nacida en Hagi-Shi.Trátase dun libro de coidada edicióninstitucional que reúne os textos poé-ticos referidos, xunto con caligrafías efotografías de Ayako Sugitani. Ao anoseguinte Xosé Manuel Varela Varelaedita unha pequena antoloxía da pro-ducción novoneyriana baixo o títuloDo Courel ó Monte Branco (AsociaciónCultural Monte Branco, Ponteceso,1996), que de novo asocia o mundodo noso autor co de Pondal ao unir apaisaxe mesma da orixe da terra pon-daliana cos resoantes ecos dos cumesdo silencio de Novoneyra, como se di-cía nun artigo titulado “De Rosalía aXohana Torres” dese mesmo ano.

E neste último período o poetasegue sacando á luz diversas mostrascreativas en distintos medios, comoas “Lendas de a cavalo” (O Correo Ga-lego 13-VII-1997), pertencentes áobra inédita a que o propio escritorse ten referido en distintas ocasiónscomo Libro de Rotas/ Ameto Mítico ousimplemente Ameto Mítico, e que sairíaá rúa uns días despois do seu pasa-mento, acaecido o 30 de outubro de1999, baixo o título Arrodeos e desvíos doCamiño de Santiago outras rotas (Hércu-les Ediciones, A Coruña, 1999) �

* Recollida da páxina www.uxionovoney-

ra.com/ na que ademais se atopa máis in-

formación sobre a súa obra e reprodución

de textos, vídeos e gravacións deste autor.

Manuel María e Uxío Novoneyra, dous dosgrandes da literatura galega

© X

an M

uras


As teimas e os sonos de Novoneyra

Documents

Transcript of As teimas e os sonos de Novoneyra