2

Testamentu Berria

Gure hizkuntzan inprimatu zenlehenengo liburua.

Linguae Vasconum PrimitiaeBordele (Frantzia), 1545.Bernat Etxepare.

Literatura erlijiosoa. Hitz neurtuz eginiko obra mardula.

Manual DebotionezkoaBordele (Frantzia), 1627.Joanes Etxeberri, Ziburukoa.

Gure literatura klasikoko

obrarik ospetsuena.

GeroBordele (Frantzia),1643.Pedro Agerre “Axular”.

Testamentu BerriaArroxela (Frantzia), 1571.

Joanes Leizarraga buruzen idazle talde baten

itzulpen lana.

Joana III.a Albretekoa, NafarroakoErregina, Nafarroa Beherean

(1555-1572).

Euskaltzalea.Protestantismoa zabaltzeko,

Testamentu Berria obraren itzulpenaagindu zuen. Bibliaren zati berria da.

GGGGUZIZKO1 ANDRE NOBLE Joana AlbretNafarroako Erregina, Biarnoko AndreGehien2 denari, bere zerbitzari guzizkotxipiak eta guzizko obedienteak3, JoanesLeizarraga Beraskoizkoak, Jesus Kristengrazia eta bakea desiratzen.

Andrea, zeren ni zure ezagungabea4

bezala naizelarik, Testamentu Berria-ren eus-karazko translazione5 honen zure Maies-tateari dedikatzera ausartu izan naizen,merezi onez6 arintasunez akusa ahalnainde7, baldin neure ausartgo8 honezzerbait eskusa bederen eman ez baneza9.Bada, niri hau eragin draudaten10 anitzbertze arrazoinen artean izan dirade11, zurehumanitate12 handi jende prestu13 guziezlaudatua, eta Jainkozko zure zelo14 handia.

Prosazko lehen euskal obrako pasarte hori moldegaurkotuan jarri dugu. Bete itzazu hutsuneak.

«Andre Guztiz Noble Joana Albret NafarroakoErregina, Biarnoko Andre . . . . . . . . . . denari,bere zerbitzari . . . . . . . . txipiak eta . . . . . . . .. . . . . . . , Beskoitzeko Joanes Leizarragak, Jesu-kristoren grazia eta bakea opatuz.

Andrea, ni zuretzat ia . . . . . . . . . . . . naizela-rik, Testamentu Berria-ren euskarazko . . . . . . .. . . . . . . . . . hau zure Maiestateari dedikatzeraausartu naizela-eta, merezita arintasunez akusa. . . . . . . . . . , baldin neure . . . . . . . . . . . hone-taz azalpenen bat bederen . . . . . . . . . . . . . . . . .Bada, niri lan hau egiteko eragin . . . . . . . . . . . .beste arrazoi askoren artean izan dira, zure giza-tasun handia, jende izen oneko guztiek laudatzendutena, eta Jainkoarekiko zure jaidura handia.»

Testamentu Berria obrako hitzaurre horretanhiru zati markatu ditugu. Jarri azalpen horienklabe-letrak dagokien zatiaren ondoan.

A Obra erreginari eskaintzeak zer pentsaraz dezake-en azaltzen du: errespetu faltatzat eta ausarkeria-tzat hartua izan daiteke.

B Egilearen agur hitzak dira, Erreginari gorazarreeginez.

C Eskaintza egiteko arrazoi nagusiak aipatzen ditu:erreginaren gizatasuna eta izaera erlijiosoa.

Bete honako datuok.

Autorea, nongoa: . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Liburu horren euskalkia: . . . . . . . . . . . . . . . .Obraren titulua: . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Zein urtetan argitaratua: . . . . . . . . . . . . . . . .

Bilatu lauki beilegian hitz markatuen esanahiak.

1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

itzul-

15

• Datu biografikoak

B eskoitzen jaio zen, Lapurdin,1506an.

Apaiz katolikoa zen, baina Erregi-na Joana III.a Albretekoa Eliza kato-likoak Nafarroaren konkista onetsizuelako protestante bihurtu zenean,Leizarraga ere apaiz protestante (hi-ganot) bihurtu zen, 1559an.

Bastidan hil zen, Nafarroa Behe-reko herrian, 1601ean, 95 urterekin.

didatenizan diraguztizGorena

esanekoakausardia

emango ez banugizatasunezezaguna

itzulpenmerezitanazakete

izen onekoardura

Aro klasikoa-Ikas 28/11/03 09:49 Página 15

16

✵ Nafarroa Beherean✵ zabalkundea✵ eredurik✵ protestante✵ Erreginak✵ lau laguntzaile✵ lehen prosalaria

✵ hebraierazkoa✵ garrantzitsuena✵ Vulgata✵ egutegi✵ lapurtera✵ itzulpenak

✵ latinetik✵ kultista✵ Jainkoaren✵ sinesmenak✵ obrekin

✵ Martin Luther✵ erlijioa✵ protestantearen✵ bultzatzaile✵ Leizarraga

Irakur itzazu informazio horiek eta bete hutsune-ak beheko zerrendetako hitzak aukeratuta.

• Garai historikoa

DD akigunez, 1512an Aragoiko FernandokNafarroako Erresuma, Hegoaldea, menpean

hartu zuen. Joana Albretekoa . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . kokatu zen, . . . . . . . . . . . . . .egin zen eta erlijio hori zabaltzeari ekin zion.1664an, Paueko Kontzilioan . . . . . . . . . . . . . .Itun Berriaren itzulpena eskatu zion Leizarragarieta Biarnoko sinodoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . .jarri zizkion lan horretarako. 1571n bukatu zuten.

• Erlijioa eta nazio hizkuntzak

GG arai haietan, euskara administrazio edo kulturerakunde ospetsurik gabe bizi zelarik,

. . . . . . . . . . . . . gertatu zen hizkuntzarentzatlagungarri. Ordura arte latinez egiten zen liturgia,baina Erreforma . . . . . . . . . . . . . . . . . . .bultza-daz erlijio zereginak nazio hizkuntzetan ematenhasi ziren eta, horrela, erlijioa hizkuntza horien. . . . . . . . . . . . . . . . . .gertatu zen.

Euskarari dagokionez, protestantismoak irekizuen bidea, Leizarragaren . . . . . . . . . . . Ondoren,eliza katolikoak jarraitu zion hurrengo mendeetan.

• Bibliaren itzulpenak Europan

XX VI. mendean, Martin Luther-ek egin zuen lehenurratsari berehala jarraitu ziote Europako beste

hizkuntza batzuek. • Alemanez: 1522-34 (. . . . . . . . . . . . . . )• Frantsesez: 1528 (Estienne)• Danieraz: 1529-50 (Pedersen)• Suedieraz: 1526-41 (Petri)• Ingelesez: 1535 (Coverdale)• Gaztelaniaz: 1569 (C. de Reina)• Euskaraz: 1571 (. . . . . . . . . . . . . . )

• Itzulpenaren ezaugarriak

JJoanes Leizarragak bi arazo nagusi izan zituenbere obrak egiterakoan: bata, euskarazko prosa

eredurik ez izatea; bigarrena, . . . . . . . . . . . . . . . .hitza itzuli behar izatea.

Beraren . . . . . . . . . . . . . . . . .itzulpen ahaliketa fidelena egitera behartu zuen eta, horregatik,hitz asko eta asko zuzenean . . . . . . . . . . . . . . . . .harturik daude, euskarazkoek zentzu apur bat des-berdina izan zezaketelakoan. Hortaz, itzulpenakeite latin zalea eta . . . . . . . . . . . . . . . du.

• Leizarragaren obrak

HH iru obra argitaratu zituen Joanes Lei-zarragak, denak ere . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , Iesus Christ GureIaunaren Testamentu Berria, . . . . . . . . . . . -tikitzuli zuen, hots, San Jeronimok latinera eginda-ko itzulpenetik (jatorrizkoa . . . . . . . . . .. . . . . . . . eta grekozkoa da); obra horrek badituzati batzuk itzulpen ez direnak. Beste bi obrakere itzulpen erlijiosoak dira: Kalendrera,. . . . . . . . . . . . . . gisako gidaliburua; eta Abcedo Christinoen Instructionea, doktrina liburua.

• Lapurterazko lehen idazlea

LL eizarraga euskara batua edo bateratua sor-tzen ahalegindu zen, erlijio obrek

. . . . . . . . . . . . . . . . . baitute helburu, hots,pertsona ahalik eta gehienengana iristea.

Baina Leizarragak ez zuen . . . . . . . . . . . . ,ez zegoen prosazko lanik erreferentziatzat har-tzeko. Bera zen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bada, horretarako, . . . . . . . . . . . . . , Lapur-diko hizkera hartu zuen oinarri eta eite klasikoaeman zion: egitura landuak eta adizki zaharrak.

Aro klasikoa-Ikas 28/11/03 09:49 Página 16

17

BBBB atbederak1 daki Euskal Herrian kasi etxe batetikbertzera ere mintzatzeko maneran zer diferentziaeta dibertsitatea den: arrazoin honegatik lengoajeazahalik gehiena guziei adierazteari2 jarraiki izangatzaitza3, eta ez xoil4 edozein leku jakinekolengoaje bereziri; eta badakigu ezen denborarekinanitz hitz eta mintzatzeko manera eridenen5 dela,obra honetan bertzela hobeki erran zatenik6.Halakoetan, batbedera oroituren da, ezen honelakogauzak, guziz lengoaje oraino usatu gabe batean,behingoaz7 halako perfekzionetan ezin jar daitez-keela, nola behar bailitzateke; guziagatik ere8

mintzatzeko maneran anitz9 arrastatu10 gabe, Jain-koaren hitz puruari jarraikitzeko desira dutenek,esportzu11 dugu eridenen dutela zertzaz kontenta.

1 Bakoitzak2 guztiena espresatzea

(hizkuntza bateratua)3 gatzaizkio

4 soilik5 aurkituko6 esango zena7 behingoan, berehala

8 nolanahi ere9 gehiegi

10 luzatu11 indarra, bihozkada

1 basatiak2 goretsi, alabatu3 gogotan hartu nuen4 didan5 eraikuntzan, alde6 gogoa eman, animatu

7 zidana8 modu honetara9 zuela (zukeela)

10 aurrerapena11 Gainerakoan12 borondateaz

13 zuzenketaz 14 juzkatuko15 agindu zehatza16 kendu17 gehitu

Heuskaldunei. Idatz itzazu moldapen horieidagozkien jatorrizko zatiak.

1. Hizkuntzaz, batez ere, guztiena adieraztera jodugu eta ez leku jakin batekoa bakarrik.

«. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .»

2. Edonor ohartuko da erabili ez den hizkuntza bate-an horrelako gauzak bat-batean ezin jar daitezke-ela behar bezain perfektu.

«. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .»

3. Zer dio Leizarragak pasarte horretan? Bi ✗ .

❍ Bere obrako moldea hobetzerik izango dela aitor-tzen du, apaltasunez.

❍ Hizkuntzarekin gehiegi kezkatu gabe ere, Jainko-aren hitzari eutsi nahi diotenek izango dutelazertaz poztu beraren obrarekin.

❍ Denbora gehiago izan balute molde hobeak era-biliko zituztela, hobeto egingo zutela lana.

Bigarren pasartea. Jarri azalpen horien klabe-letrak testuan dagokien zatiaren ondoan.

A Aukera ikusi du eta gogoz ekin dio Elizaren alde-ko lanari.

B Gogoan izan du beti ere Jainkoaren esana dela etazorrotz jaso du, hots, itzulpen literala egin du.

C Zer lan egin duen eta zelan zuzendu edo hobetudaitekeen egongo da zer esanik.

D Euskaldunok Jainkoa geure hizkuntzan ere ohoradezakegu.

E Batez ere zerak eman dio adorea, modu horretan(euskaraz) Jainkoaren hitza Euskal Herrianzabalduko den itxaropenak.

Nolako hizkuntza moldea antzematen duzuitzulpen pasarte horietan? Hiru ✗ .

❍ Esaldi laburrak eta argiak egiten ditu.

❍ Egitura konplexuak erabiltzera jotzen du, men-peko perpaus ugari.

❍ Esaldien arteko loturak egiteko maiz erabiltzendu ezen lokailua, gure gaur eguneko “ze”.

❍ Ezen hitzak ez du kausazko zentzua, gehienetan.

AAAA labaina, segur izanez ezen euskaldunak bertzenazione guzien artean ez garela hain basa1, nongure lengoajez ezin ezagut eta lauda2 dezagungure Jainko Jauna; eta ikusirik ezen okasioneapresentatzen zela, azkenean gogo egin nezan3,neure ahal guziaren egitera eta Jainkoak emanukan derautan4 plazer guziaren borondate onez,haren Elizaren edifikazionetan5 enplegatzera.Baina are gehienik bihotz eman6 ukanzerautana7 zen nik nuen esperantza, ezen moienhonez8 Jainkoaren hitz puruak ukanen luela9

sartze eta abantzamendu10 Euskal Herrian.

Goitikora11, nik obra honetan ezarri ukan dudandiligentziaz12 eta penaz bai eta honetarik etordaitekeen emendioaz13 bertzek jujaturen14 dute.Hau bai erranen dut, ezen beti oroiturik nolaJainkoaren manu espresua15 den haren hitzarideus edeki16 ez dakion ez eratxeki17, hala, eginahal dudan fidelkiena egin ukan dudala.

HITZAURRETIK

Aro klasikoa-Ikas 28/11/03 09:49 Página 17

1 izan zitezkeela2 guztiengana,

guztientzat3 hura bilatzeko

4 ahaltsuaren5 eskari, zeregin6 haietako7 zioten

8 errespetu9 prestutasunez

10 aurrerakuntza11 alaitasunez

18

Itun Berriko pasarte hori gaur eguneko euska-ra moldetik hurbilago jarri dugu, baina hu-tsune batzuk utzita. Bete itzazu.

Ikusirik ezen lurreko leku guztietako izaki guz-tiak izan zitezkeela Jainkoaren . . . . . . . . . . . . . .lekuko eta mezulari gizaki guztientzat, . . . . . . .(Jainkoa) bilatzeko eta, aurkitu ondoren, hainJaun ona, hain . . . . . . . . . . . . . . , hain zuhurraeta betierekoa behar bezala onartzeko eta. . . . . . . . . . . . . . Eta . . . . . . . . . . . . hau betetze-ko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . bakoitzak zer-bitzatzen zuen. Eta, horrela, txoritxoek ere kan-tatzen zioten Jainkoari, eta gauzek beldurra etaobedientzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Mendiek beren hotsaz . . . . . . . . . . . . . . zuten,errekek eta iturriek, bakoitzak bere erara, erres-petuz eta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . obedientziaerakusten eta . . . . . . . . . . . . . . zioten.

Irakur ezazu bigarren pasartea eta markatuaukera zuzenak. Lau ✗.

❍ Jainkoak mirari asko egin zituen, anitz erata-koak eta goi mailakoak.

❍ Jainkoak izaki miresgarriak sortu zituen.

❍ Jainkoak bere gorentasuna gizakiaren bidezikusi ahal izan zedin sortu zuen hura.

❍ Gizakia bera bezalakoa sortu zuen Jainkoak.

❍ Jainkoak imajinen eta irudien bidez sortu zuengizakia.

❍ Gizakia sortu zuenean, nabaria zen harenganJainkoaren izaera argia.

IIII kusirik ezen lurraren alde batetik bertzerainokokreatura guziak ahal ziratekeela1 Jainkoaren gloriaztestimonio eta mezu gizon guziak baitara2, harenbilarazteko3, eta eriden ondoan, hain Jaun onaren,hain puisantaren4, hain zuhurraren eta eternalarendignitateari zaion bezala errezibi eta ohorarazteko.Eta inkisizione5 honen egiteko kreatura hetarik6

batbederak zerbitzatzen zuen, ezen txoritxoek erekantatzen zeraukaten7 Jainkoari. Elementuek beldureta obedientzia erakusten zeraukaten: mendiek berehotsaz laudorio ematen zeraukaten; errekek etaiturriek, zeinek bere moldean begitarte8 eta diligen-tziarekin9 obedientzia erakusten eta errendatzenzeraukaten; belarrek eta loreek bere propietateetaneta usainetan abantzamendu10 eta lealtate alegran-tzarekin11 erakusten zeraukaten.

Aztertu item hauek eta markatu egia diren ala ez: Egia / Faltsua.

1. Leizarraga lehen idazle lapurtarra da, XVI. mendekoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍2. Nafarroako erreginak Biblia osoa itzultzeko eskatu zion Leizarragari. . . . . . . . . . . . . ❍ ❍3. Joanes Leizarraga Etxepareren lanetan oinarritu zen euskarazko prosa eredua sortzeko. ❍ ❍4. Leizarraga apaiz katolikoa izan zen protestantismora aldatu baino lehen. . . . . . . . . . . ❍ ❍5. Garai haietara arte liturgia latinez egin ohi zen, baina protestantismoak lehenengo eta

Eliza katolikoak geroago nazio hizkuntzetan egitea bultzatu zuten. . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍6. Leizarragak errespetu handia zien Bibliako esanei, Jainkoaren hitza zirelako; horregatik

itzulpen zehatza egin zuen, literala. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍7. Bibliaren lehen itzulpena Martin Luther-ek egin zuen Alemanian, XV. mendean. . . . . . . ❍ ❍8. Leizarragak talde lanean egin zuen Bibliaren Itun Berriaren itzulpena, lau laguntzailerekin. ❍ ❍9. Itzulpena hebraierazko eta grekozko testuetatik egin zuen Leizarragak. . . . . . . . . . . . ❍ ❍

10. Hiru obra argitaratu zituen Leizarragak, denak ere erlijiozkoak eta itzulpenak. . . . . . . ❍ ❍

JJJJainko gauza guzien kreatzaile eta obrero guzizkoperfektuak eta exzelenteak, bere goitiko kreaturetanmirakuluzko baino mirakuluzkoago erakutsi izanik,are bertze guzien gaineko eta bere obra guzien mostra-buru1 bezala, kreatu ukan2 zuen gizona ere, guzizkoexzelentzia perfekzionetako bat hura baitan kontenplaahal ledintzat3; ezen kreatu ukan zuen bere imajinaraeta irudira, halako maneraz non Jainkoaren gloriazkoklaritateak hura baitan4 klaroki argitzen baitzuen.

1 erakusgarri 2 izan 3 ahal izan zedin 4 harengan

Aro klasikoa-Ikas 28/11/03 09:49 Página 18