SOZILINGUISTIKAREN INGURUAN>>>

5Soziolinguistika

aldizkaria

1. SARRERAHizkuntza ofizial bat baino gehiago duten komunitateetan, legeen bidezarautzen eta zigortzen da erabilera Maila teorikoan bai, gutxienez Baina,legeetatik haratago, badaude zenbait faktore herritarrei, hainbat gizarte-testuingurutan, hizkuntza baten edo bestearen alde eginarazteko Hiz-kuntza bat hizkuntza hori ezagutzen dutenekin komunikatzeko tresnada, jakina. Baina hizkuntzaren ezaugarri nagusia horixe den arren, hiz-kuntza bat ez da tresna soila, jendeak bere nortasuna adierazteko erabil-tzen duen funtsezko moduetako bat ere bai baita (Adell 2003).

Horrela, bada, egun espainiar Estatuan dauden euskal lurraldeetan,hiztun guztiei “euskaraz hitz egiteko” eskubidea onartzen zaien arren,legeetan ez da hizkuntza hori ezagutzeko betebeharra jasotzen. Beraz,eskubide hori baliatzeko aukera mugatu egiten da solaskideak ez baduhizkuntza hori ezagutzen, eta horrek pertsonen arteko hizkuntza-gataz-ka moduan izenda dezakegun egoera-multzoa eragiten du. Hiztunekeskura dituzten baliabideak erabiliko dituzte egoera horiei aurre egiteko,eta euskaraz edo gaztelaniaz hitz egitea aukeratuko dute, hainbat alda-gairen arabera.

HIZKUNTZA-MENDETASUNAAZTERTZEKO ETA EGOERA HORRETAN

ESKU HARTZEKO EREDU BATFerran Suay i Lerma

Psikobiologia departamentua. Valentziako UnibertsitateaHelbide elektronikoa: ferran@suay.cat

Gemma Sanginés SáizKirol-psikologiaren bulegoa. Valentziako Unibertsitatea

DOSSIERR

A69.

zenb

. / 200

8 (4)

soziolinguistika klusterramartin ugalde, kp / 20140 andoain 79

bat69 dok:Batdok55 23/12/08 11:51 Página 79

Guk bi helburu ditugu. Alde batetik, hizkuntza aukeratzeko (bata alabestea aukeratzeko) jokabidea aztertu nahi dugu, ikuspegi psikologiko-tik. Horretarako, jokabide hori funtsezko zer aldagaik gidatzen dutenidentifikatu behar da; hau da, zer aldagaik baldintzatzen duten hizkun-tza bat ala bestea aukeratzeko probabilitatea. Bestetik, gatazka-egoerahoriei aurre egiteko pertsona arteko baliabideak garatzeko esku hartzeeredu bat proposatzea da gure helburua, betiere hizkuntza gutxituko hiz-tunen ikuspegitik.

Kontuan izan behar da euskal kulturaren gutxitze sistematikoakzuzenean eragiten diola norbanakoaren ongizateari (azterketaren mailapsikologikoan), oinarrizko behar bati eraso egiten baitio; nortasunarendefinizioari, hain zuzen. Pertsonek inguruneekin dituzten harremanetan(familia, harreman-taldeak, identifikazio- eta erreferentzia-taldeak, etab.)oinarrituz eraikitzen dute nortasuna. Norbanakoa mugitzen den inguru-nean, bere kolektibitatearen ezaugarri bereizleek (hizkuntza, adibidez)begirune gutxi jasotzen badute sistematikoki, edo baztertu egiten badira,norbanakoa ezaugarri horiek baztertzera behartuta sentitzen da, etahorrek egonezina eragiten dio —ezin da justifikatu—.Onartzen baduguhizkuntza, komunikazio-bitartekoa ez ezik, nortasun-adierazlea erebadela (Marí, 1996; Adell 2003) eta autoestimu maila egokia lortzeko, bes-teak beste, gure nortasunaren berri eman eta inolako konplexurik gabeagertzeko beharra dugula, nortasun-adierazpen hori etengabe baztertzeneta kontra jartzen bada, beste hizkuntza baten faboretan (eta, horrenbes-tez, beste nortasun baten faboretan), oso zaila da, ezinezkoa ez bada,autoestimuari eustea. Fenomeno hori bikain aztertu du, Kataluniakogizarteari erreparatuz, Victor Alexandrek (Alexandre 2003).

Urteak dira komunikatzeko norbere hizkuntza erabili ordez gaztela-nia erabiltzea ezinbestekoa dela euskal gizartean mailaz igotzeko. Ikus-pegi ofizialak (beti horrela garbi adierazten ez den arren) lehenengo mai-lako hizkuntzatzat hartzen du gaztelania, edozein erabilerarako baliaga-rritzat, hasi erregistro arruntenetik eta jasoetaraino arte; euskara, berriz,erregistro arruntetan eta familian soilik izango litzateke erabilgarria(diglosia). Ideia hori, gainera, nabarmen sendotu da hainbat modutan.Horren adibide ditugu frankismo-garaiko ageriko debekua (baita askozlehenagoko garaietakoa ere) eta hizkuntzaren egungo deslegitimazioa,masa-komunikabideen edo agintari politikoen erabilera murritzarenbidez egiten dena.

Horren guztiaren bidez osatzen den gizarte-testuinguruan, hizkun-tzak bigarren mailako papera hartu eta atzera egiten du Gaztelania era-biltzeak abantailak ditu, euskara erabiltzeak zailtasunak dakartza, etahorrek jarrera bat zabaldu zuen euskal gizarteko sektore zabaletan.Horren guztiaren ondorioz, besteak beste, hizkuntza bat errazago bazter-tu zen; hau da, euskararen familia bidezko transmisioa galdu zen Gaine-ra, hizkuntzaren belaunaldiz belaunaldiko transmisioari eutsi zieten

Ferran Suay i Lerma, Gemma Sanginés Sáiz – Hizkuntza-mendetasuna aztertzeko eta egoera horretan esku hartzeko eredu bat

Guk bi helburu ditugu.Alde batetik, hizkuntzaaukeratzeko (bata alabestea aukeratzeko)jokabidea aztertu nahidugu, ikuspegipsikologikotik. Bestetik, gatazka-egoerahoriei aurre egitekopertsona artekobaliabideak garatzekoesku hartze eredu batproposatzea da gurehelburua, betierehizkuntza gutxitukohiztunen ikuspegitik.

80

bat69 dok:Batdok55 23/12/08 11:51 Página 80

familietan ere, berezko hizkuntzari uko egiteko jarrera ezarri zen, ezeza-gunen aurrean uko egitea barne (solaskidea euskalduna denentz jakinaurretik), baita sistematikoki gaztelaniara jotzea ere, solaskideak hizkun-tza hori erabiltzen duenean. Horrenbestez, honela defini dezakegu hiz-kuntza-mendetasuna: hizkuntza horretan hitz egiten ez duten pertsonen—hipotetikoki edo egiaz— aurrean norberaren hizkuntzaren erabileralegitimoari uko egitea. Askotan, begirune- edo adeitasun-jarreratzat har-tzen da (batez ere jarrera hori praktikara eramaten dutenen aldetik). Eta,noski, ezin da halakotzat hartu, beti zentzu berean gertatzen baita (eus-kal hiztunak aldatzen du hizkuntza, eta gaztelaniara jo), eta ez bestean,baita bi solaskideek bi hizkuntzak ezagutzen dituzten kasu askotan ere.Soziolinguistek gaztelaniaren elkargune-araua esaten diote horri, etaesan beharra dago “mendetasun” terminoa ez dutela erabiltzen jokabidehorren judizio etikoa edo estetikoa egiteko. Deskribapen-balioa duen eti-keta da. Beraz, indarrean dauden legeen arabera hizkuntza hori erabil-tzea bideragarria den egoeretan norberaren hizkuntzari uko egitea damendetasunezko jokabidea. Horrenbestez, gaztelaniaz hitz egitea ez damendetasunezko jokabidea kasu guztietan. Ez da horrela Cuencan edoSegovian gaztelaniaz hitz egiten bada, adibidez. Baina bai Beasainen edoBilbon gaztelaniaz hitz egiten bada. Gure asmoa ez da, halaber, ezauga-rri-balioa ematea. Gauza ez da pertsonak mendekoak eta ez mendekoakdirela, baizik eta pertsona batek, egoera batzuetan, men egin dezakeela,eta ez beste batzuetan. Mendeko pertsonak baino areago, mendeko joka-bideak daude. Baita mendekoak ez direnak ere.

Aurkako jokabideak ere, hizkuntza-fideltasunak, badu gertatzekonolabaiteko aukera. Aukera horietako bakoitza gertatzeko probabilitateaez da %50era iristen eta horrexegatik aztertuko dugu nola areago daite-keen hizkuntza-fideltasuna, pertsonek izan edo beregana ditzaketenberariazko baliabideetan eraginez.

Zalantzarik gabe, hainbat mailatako jardueren bidez egituratu beharda hizkuntza aldatzeko prozesuaren itzulgarritasuna eta, nagusiki, ardu-ra politikoen eremutik. Egia da, halaber, prozesu hori ulertzeko eta pro-zesu horretan jarduteko mailarik baxuena hitz egiten duen pertsonarenmaila dela. Gobernuen hizkuntza-politikak legeetan islatzen dira, eta hiz-kuntza-erabileraren ereduak sortu behar dituzte, eraginkorrak izangobadira Azkenean, baina, ekintza horiek guztiek, edozein eremutatikabian jarrita ere, norbanakoen iragazkitik igaro behar dute halabeharrez;izan ere, norbanakoek aukeratuko dute hizkuntza bat edo bestea testuin-guru jakin batean. Ikuspegi psikologikotik, hizkuntza-aukeraketa esatenzaiona ikasitako jokabidea da; izan ere, giza jokabidea gidatzen dutenikaskuntza-legeek arautzen dute Testuinguru jakin batean hizkuntza bataukeratzeko ekintza aurretiaz jasotako estimulu batzuen mende dago,eskuragarri dagoen aukeretako bakoitzaren kostua-onura harremanazehazten baitute; halaber, aukeraketaren ondorioen mende dago.

Hizkuntza-mendetasuna aztertzeko eta egoera horretan esku hartzeko eredu bat – Ferran Suay i Lerma, Gemma Sanginés Sáiz

Norbanakoa mugitzen deningurunean, bere

kolektibitatearenezaugarri bereizleek

(hizkuntza, adibidez)begirune gutxi jasotzen

badute sistematikoki, edobaztertu egiten badira,norbanakoa ezaugarri

horiek baztertzerabehartuta sentitzen da,

eta horrek egonezinaeragiten dio.

Honela defini dezakeguhizkuntza-mendetasuna:hizkuntza horretan hitz

egiten ez duten pertsonen—hipotetikoki edo

egiaz— aurreannorberaren hizkuntzarenerabilera legitimoari uko

egitea.

81

bat69 dok:Batdok55 23/12/08 11:51 Página 81

2. HELBURUAKJokabide jakin bat aztertzea da gure helburua; hizkuntza-mendetasuna,hain zuzen. Eta horretarako, jokabidearen azterketa funtzionalaren eredubati jarraituko diogu (Segura 1991).

Aurrerago aipatu dugun moduan, gure helburua hizkuntza-aukera-ketaren aldagai garrantzitsuak identifikatzea da, aldagai horietako zen-baitetan esku hartzeko eredua proposatu ahal izateko. Eta eredu horrenhelburua hizkuntza menderatzaileko hiztunekin harremanak izateanegoera horri aurre egiteko trebetasunak geureganatzea du; izan ere, ego-era horiek gatazkatsuak izan daitezke, edo ez.

Horren bidez, ekarpen hauek egin nahi ditugu: (a) hizkuntza-men-detasunaren fenomenoa ulertzea, eta (b) jendeak euskaraz hitz egitekoaukera areagotzea.

3. HIZKUNTZA-MENDETASUNAREN AZTERKETA FUNTZIONALA

Jokabideak ebaluatzeko ereduen ezaugarri nagusietako bat eskura dago-en informazio guztia txertatzeko gaitasuna da, jokabidea azaltzeko etaaurreikusteko tresna sortzeko. Kasu honetan, hizkuntza aukeratzekojokabidean zer aldagaik esku hartzen duten jakiten saiatuko gara; hau da,zerk daraman pertsona bat hizkuntza bat ala bestea aukeratzera egoerajakin batean.

Azterketa funtzionalak (Segura, Sanchez eta Barbado, 1991) ereduzientifikoaren metodologiari jarraitzen dio, eta ebaluazio-tresna horrekfuntsezko gakoak ematen ditu jokabidea nahiz jokabide jakin bat izatekoaukera aldatzen duten aldagaien estimulu- eta indartze-funtzioak beha-tzeko.

Eredu horretan, jokabidea gertaera jakin batzuen arteko funtzio-harremana da; izan ere, gertaera horiek ordena jakin batean gertatu ohidira (Skinner, 1953); ez da, beraz, kausa-ondorioa eskema determinista-ren bidez azal daitekeen fenomenoa. Horrenbestez, mendekoa eta inde-pendentea aldagaien nozioa –hau da, erantzuna estimuluaren mendekoaeta estimulua organismoarekiko independentea dela dioen ustea–noranzko biko eskema baten bidez ordezkatzen da; estimuluen eta eran-tzunen arteko harremana jasotzen duen eskemaren bidez, hain zuzen. Esßà Er (Kantor 1978).

Jokabidearen azterketa elkarreragilea da eta jokabidea, hizkuntza bataukeratzeko ekintza ez ezik, ekintza horren eta ekintza horrek dakartzangertakizunen arteko lotura ere bada, aurrekariak eta ondorioak barne.Beraz, ingurunea jokabideari datxekion osagaia da, eta ezinbestean azter-tu behar da jokabidea ulertu eta aurreikusteko. Jokabidea definitzeko,ingurune-aldagaiak aztertu behar dira, baita organismoaren berarenaldagaiak ere.

Ferran Suay i Lerma, Gemma Sanginés Sáiz – Hizkuntza-mendetasuna aztertzeko eta egoera horretan esku hartzeko eredu bat

Gauza ez da pertsonakmendekoak eta ezmendekoak direla, baiziketa pertsona batek, egoerabatzuetan, men egindezakeela, eta ez bestebatzuetan. Mendekopertsonak baino areago,mendeko jokabideakdaude. Baita mendekoakez direnak ere.

82

bat69 dok:Batdok55 23/12/08 11:51 Página 82

Jarrera-segida honi erreparatzen diogu:

Jokabide-segida horren bidez (modu artifizialean bereizten dugujokabide-katetik), osagai bakoitzaren berariazko funtzioa zein den jakindezakegu, baita elkarreragina zein den ere. Agian argigarria izango dagogora ekartzea irudizko jokabide-kate horretako sekuentzia jakin batenondoriozko estimulazioa aurretiazko estimulazioa izango dela hurrengomailan; jokabideari koherentzia eta jarraitutasuna ematen dieten mailaklotuko dira horrela

1. taulan, jokabide baten etorkizuneko probabilitatean eragin deza-keten mota guztietako aldagaiak ikus ditzakegu.

1. Taula. Jokabidean eragiten duten aldagai-motak

Horrela, bada, jokabide bat aztertzeko garaian, bi aldagai-mota izanbehar dira kontuan: aldagai disposizionalak eta funtzio-aldagaiak, hainzuzen. Aldagai disposizionalak, gainera, azpizatitu egiten dira, jokabide-aren bi osagaiak aztertzeko: norbanakoa eta haren ingurunea. Beraz,modu grafikoan azaltzeko, bi sarrerako jokabide-taula dugu, lau ataletanzatitua (1. irudia).

Hizkuntza-mendetasuna aztertzeko eta egoera horretan esku hartzeko eredu bat – Ferran Suay i Lerma, Gemma Sanginés Sáiz

Jokabidearen azterketaelkarreragilea da eta

jokabidea, hizkuntza bataukeratzeko ekintza ezezik, ekintza horren eta

ekintza horrek dakartzangertakizunen arteko

lotura ere bada,aurrekariak eta

ondorioak barne.

83

bat69 dok:Batdok55 23/12/08 11:51 Página 83

1. Irudia. Aldagai disposizionalak eta funtzio-aldagaiak (Segura et al. 1991,moldatua)

Aldagai disposizionalak norbanakoaren eta haren inguruaren baldin-tzak dira, eta elkarreraginaren gertakizunean eragiten dute; izan ere, gerta-kizun hori izateko aukeran egiten dute, haren alde edo aurka egiten dute.

Beraz, inguruneko aldagai disposizionalak aztertzen ari garen joka-bidea izateko aukera alda dezaketen ingurumen-baldintzak dira. Hauekizan daitezke testuinguru jakin batean euskaraz komunikatzeko aukeraneragina izan dezaketen aldagai disposizionalak: hizketakidearen edo tal-dearen hizkuntza; erreferentzia-taldearen hizkuntza-erabilerak; edo hiz-kuntza bat ala bestea aukeratuz gero aurreikus daitezkeen ondorioak.Horrenbestez, (a) gure solaskideak gure lagun-taldeko euskal hiztunakbadira eta ez badago osagai berririk, (b) ohikoa bada hizkuntza hori era-biltzea eta (c) baldin badakigu ongi ikusita dagoela euskaraz hitz egitea,euskara aukeratzeko probabilitatea gehienekoa izango da.

Berariazko aipamena merezi dute beste aldagai batzuek, hizkuntzabatean hitz egiteko aukerari nabarmen eragiten diotenak: gizarte-balioak,hain zuzen. Gizarte-balioak gizarte-talde zabalek partekatutako aurre-tiazko ideiak (aurreiritziak) dira, eta balio orokortzat hartu ohi dira.Aztertzen ari garen jokabidearen kasuan, oso garrantzitsuak dira testuin-guru jakinetan hizkuntza bat ala bestea erabiltzeko egokitasunari errefe-rentzia egiten dietenak. Hizkuntzak gutxitze prozesuan barneratuta dau-denean, bada aipatu behar den ezaugarri bat, eta hauxe da: erregularkihizkuntza horretan hitz egiteak konnotazio ideologikoa du eta, bereziki,solaskideak gure hizkuntza hitz egin ez arren hizkuntzari eusten bazaio.Horrek garbi adierazten du, edozein elebitasun-baldintzatatik urrun, dis-

Ferran Suay i Lerma, Gemma Sanginés Sáiz – Hizkuntza-mendetasuna aztertzeko eta egoera horretan esku hartzeko eredu bat

Biztanleriaren zati handibatentzat ohiko bihurtuda gaztelania izateakomunikazio-hizkuntza,bereziki metropoli-barrutihandietan, eta horreknolabaiteko“normaltasun-izaera”ematen dio men egitekoohiturari; gainera,lagundu egin du oro hareuskaraz hitz egitekojokabideak euskalnazionalista izatearenkonnotazioa har dezan.

84

bat69 dok:Batdok55 23/12/08 11:51 Página 84

kriminazio-egoeran bizi garela, eta “herri eta hizkuntza batekoa izateariirmo eusten dietenak apartheidera eramaten direla beren lurraldean ber-tan, beren hizkuntzan hitz egin ahal izateko baimen eskuzabala emanez”(Adell 2003). Biztanleriaren zati handi batentzat ohiko bihurtu da gazte-lania izatea komunikazio-hizkuntza, bereziki metropoli-barruti handie-tan, eta horrek nolabaiteko “normaltasun-izaera” ematen dio men egite-ko ohiturari; gainera, lagundu egin du oro har euskaraz hitz egiteko joka-bideak euskal nazionalista izatearen konnotazioa har dezan.

Baina gaztelaniaz hitz egiteko ohitura ez da, ezinbestean, espainiarnazionalismoarekin parekatzen, hizkuntza horrek, nolabait, “hizkuntzaneutroaren” izaera hartu duelako, euskal hiztunen arteko men egite oro-korrak eragindako “normaltasunari” esker, hain zuzen. Nabarmena dajendeak, oro har, nahiago duela bere ideologia ez adieraztea gizarte-elka-rreragin guztietan. Beraz, konnotazio politikoak dituen hizkuntza auke-ratzeak kostu bat eransten dio aukera horri.

Aurkako zentzuan, euskarak, komunikazio-hizkuntza moduan, era-bilera orokorragoa duen inguruetan, hizkuntza horretan hitz egiteakdakartzan indartzaileen eta zigorren arteko harremana erabat desberdinaizan daiteke. Baldintza horietan, konnotazio-balio gutxiago ditu hizkun-tza horrek. Dena den, oro har onartutako gizarte-balioek euskarari biga-rren mailako hizkuntzaren kategoria (eta papera) ematen diotela esan dai-teke; hau da, ez da nahitaezkoa egoera batzuetan edo beste batzuetan.Gaztelania, berriz, lehenengo hizkuntzatzat hartzen da eta hizkuntza horierabiltzeak ez du aurreiritzirik sortzen ia ezein egoeratan. Eta horri zabal-pen handieneko aurreiritzia dena erantsi behar zaio: “gizabidea”, hainzuzen. Aurreiritzi horren arabera, euskal hiztunek gaztelaniara jo beharkolukete gaztelaniadun baten aurrean, “adeitasunaren” edo “gizabidearen”izenean. Planteamendu hori asimetrikoa da (teorian berdinak diren herri-tarrei eskubide eta betebehar desberdinak ezartzen dizkie) eta badu, gai-nera, kontraesan larri bat: planteamendu horrek baieztatzen du gaztela-niadunek ezin dutela adeitsuak eta gizabidezkoak izan. Baina hori onarte-zina da, noski, eta edonor, bere ama hizkuntza edozein izanik ere, gai dabeste norbaitekin gizabidez jokatzeko. Beraz, hizkuntzaz aldatzeko arra-zoia adeitasuna bada, gaztelaniadunak ere adeitsuak izan daitezke, etaeuskarara egokitu hizkuntza hori hitz egiten duen hiztun baten aurrean.

Bestalde, norbanakoaren aldagai disposizionalek hainbat arlori egitendiete erreferentzia; esaterako, hiztunaren hizkuntza-gaitasunari, adierazte-ko gaitasunari, trebetasun psikologikoei, edo hizkuntza baten erabilerarenhistoria partikularrarekin lotutako zenbait datu biografikori (bere ikaskun-tza-historia). Hizkuntza bat edo bestea erabiltzeagatik jasotako indartzaile-en eta zigorren arteko harremanak norbanakoen hizkuntza jokabidea bal-dintzatzen du inolako zalantzarik gabe Azken mendeetan zehar, berariaz-ko zigorren mende egon da euskararen erabilera, eta legeen bidez erezigortu da, eremu jakinetan euskararen erabilera berariaz debekatzen

Hizkuntza-mendetasuna aztertzeko eta egoera horretan esku hartzeko eredu bat – Ferran Suay i Lerma, Gemma Sanginés Sáiz

Hizkuntza batean mintzodenak hizkuntza hori utzi

beharko du,sistematikoki, erantzun

gisa ulertezintasuna,axolagabetasuna, edo

bazterketa(nabarmenagoa edo

ezkutukoagoa) jasotzenbaditu.

85

bat69 dok:Batdok55 23/12/08 11:51 Página 85

zuten legeen bidez; horrek kalte nabarmena egin dio hizkuntzaren gizarte-prestigioari. Eta, bereziki hiri handietan, modu negatiboan eragiten dioprestigio horri agintariek eta pertsonaia publikoek euskara apenas ez era-biltzeak. Horren ondorioz, testuinguru publikoetan edo, besterik gabe,gaztelaniadunen aurrean pertsona batek euskara erabiltzea gizabide txarre-kotzat edo jokabide baztertzailetzat hartzen da. Gizarte-balio horrek eta bes-te batzuek (adibidez, hizkuntza komunikatzeko tresna baino ez dela, axo-la duen bakarra elkar ulertzea dela, euskaraz hitz egitea txokokeria edo kos-mopolitanismo falta modu bat dela) hiztunek beren hizkuntzan hitz egitekoaukera murrizten dute (betiere, beren hizkuntza ez bada gaztelania) Jakinaden moduan, baldintzapenaren paradigmari jarraiki, jokabide bat sistema-tikoki zigortzen bada, jokabide hori izateko aukera murriztu egiten da.

Jokabideari eragiten dieten funtzio-aldagaien artean, estimulu-fun-tzioa aztertu behar da.

Norbanako batek ez die bere pertzepzio-eremuko estimulu guztieierantzuten; izan ere, balio esanguratsua dutenei soilik erantzuten die, etaberdin da organismoan bertan edo kanpoan dauden Horrela, bada, lauestimulu-mota bereiz ditzakegu: denbora kontuan izanik, aurretiazko etaondoriozko estimuluak; jatorria kontuan izanik, berriz, kanpo- eta barne-estimuluak “Aurretiazko estimulazioak kasu bakoitzean berari lotutadagoen erantzunerako funtzionatzen du, berarekin harremana daukanbeste estimulu baten seinale, iragarle edo adierazpen moduan” (Segura,1991). Jokabide jakin bat eragin dezaketen estimulu baldintzatuak dira.

Bestalde, hauxe da ondoriozko estimuluaren funtzioa: antzeko egoe-raren batean aurrean izatean, mota bereko elkarreragina izateko aukeramurriztea edo areagotzea. Beraz, estimulu horiek ezaugarri indartzaileakhartzen dituzte, subjektuarentzako duten balioa dela-eta (subjektiboa,beraz), saria jasotzen delako (indartzaile positiboa), edo kontrako sentsa-zioa arintzen delako (indartzaile negatiboa) Horrela, bada, erantzun jakinbat eman eta estimulu bat eskuragarri izateak egoera hori etorkizuneanberriz gertatzeko aukera areagotzen du.

Horrenbestez, hizkuntza batean mintzo denak hizkuntza hori utzibeharko du, sistematikoki, erantzun gisa ulertezintasuna, axolagabetasu-na, edo bazterketa (nabarmenagoa edo ezkutukoagoa) jasotzen baditu.Gogoan izan behar da euskaraz hitz egiten zuten haurrei eskoletan ahoaxaboiz garbitzen zieten garaia ez dagoela hain urrun, baina egia da orainohikoagoak direla beste zigor batzuk, zorrotzagoak ez izanagatik, eragin-kortasun gutxiagokoak ez direnak.

Bada, ordea, norberaren hizkuntzan hitz egitearen ondorioz jasotakozigorrarekin lotutako beste fenomeno aipagarri bat, hizkuntza-mendeta-sunaren oinarrian baitago. Ikasitako babesgabetasunaz ari gara (Maier,Seligman eta Solomon 1969) eta baldintzatutako erantzun-jokabideekinzerikusia du. Adibide baten bidez azalduko dugu, beste egoera askotanere aplika daitekeen arren.

Ferran Suay i Lerma, Gemma Sanginés Sáiz – Hizkuntza-mendetasuna aztertzeko eta egoera horretan esku hartzeko eredu bat

Jakina da gerraosteaneskolara joandakobelaunaldiaren garaianohikoa zela ikasleakzigortzea euskaraz hitzegitearren. Baina, gainera,iseka egiten zitzaiengaztelaniaz hitz egitenzutenean ere, baidonuagatik, bai eskolansoilik entzuten zutenhizkuntzan hitz egitekozailtasunak zituztelako.

86

bat69 dok:Batdok55 23/12/08 11:51 Página 86

Jakina da gerraostean eskolara joandako belaunaldiaren garaian ohi-koa zela ikasleak zigortzea euskaraz hitz egitearren. Baina, gainera, isekaegiten zitzaien gaztelaniaz hitz egiten zutenean ere, bai donuagatik, baieskolan soilik entzuten zuten hizkuntzan hitz egiteko zailtasunak zituz-telako. Beraz, zigorra jasotzen zuten bai jokabide bategatik, bai besteaga-tik. Jakina den moduan, animalien jokabide-ereduetan, sistematikokizigor saihestezinak erabiltzen badira, horrek babesgabetasuna sortzendu, ikasitako babesgabetasuna (helplessness) esaten zaiona. Ulergarria dazigor horiei ihes egiteko jende askok eskola uztea, edo bere hizkuntza ezezik, bere nortasuna ere ezkutatzen ikastea.

Urte askotan zehar, baita oraindik ere, gizarte-mailaz igotzeko, nor-tasuna ezkutatzea izan da jokabide errentagarriena. Eta nortasuna siste-matikoki ezkutatzea onartzen denean, oso litekeena da horrek dakarrendisonantzia kognitiboa murriztearen alde egitea, uko eginez. Eta hortxeoinarri dezakegu, baldintzetan oinarritutako ikuspegitik, norberarenga-nako gorrotoaren fenomeno ezaguna (Allport, 1954).

Bestalde, zigorrik ez dakarren aukera (gure kasuan, gaztelaniaz hitzegitea) negatiboki indartzen da; izan ere, gutxienez, ez dugu zigorrikjasoko. Horrenbestez, gizarte-egoera jakinetan gaztelaniaz mintzatzenikasten du jendeak, zigorrik ez jasotzearren.

Indartze positiboari dagokionez, nabarmena da edozein hizkuntzaerabiliz indartzaile ugari jaso daitezkeela familia-giroan (elikadura, arre-ta, etab.). Baina orain ez gara hizkuntzaren familia-erabilera aztertzen ari,komunikazio-hizkuntza moduan zer gizarte-erabilera duen baizik. Ere-mu horretan euskara erabiltzeak zenbait onura ekar ditzakeela ere esanbehar da. Ama hizkuntza euskara duenarentzat, onura horiek jatorrizkokomunitatearekin identifikatzeko arloekin egongo dira osatuta, nagusiki.Kanpotik datorrenak, berriz, beste indartzaile batzuk jaso ditzake; esate-rako, zoriondua izatea, lantoki batera sartzeko aukera edo barneratutasentitzea harrera-komunitatean. Izan ere, nortasunaren adierazle modu-ra, hizkuntza tresnarik demokratikoena eta berdintasunezkoena da (B.Joan 2004). Ezaugarri etnikoek edo jatorri-ezaugarriek (leinuak) identifi-katzen dituzten komunitateetan, kanpotik datorrenari ezinezkoa zaiobertan barneratzea. Baina hizkuntza-ezaugarriek identifikatutako komu-nitatean, egin beharrekoa hizkuntza ikastea da, eta hitz egitea.

Laburbilduz, hizkuntza-mendetasuna jokabide ikasia dela esandezakegu. Askotan, babesik gabeko esperientzien bidez ezarri da, eta osoarraroa da testuinguru hori zalantzan jartzea. Beraz, indartzaile positibo-en (gizarte-onarpena) nahiz negatiboen (gatazka ekiditea) bidez eustenzaio. Jokabide hori duena agian ez da jabetuko hori mendeko-jokabideadela, eta adeitasunaren adierazletzat hartzen du. Hala ere, guretzat men-detasun-jokabidea da (sistematikoki amore ematea eta gure hizkuntzaerabiltzeari uko egitea beste hizkuntza bat agertzen den unean), adieraz-penezko jokabidea ez hartzea, eta asegabetasuna, autoestimuaren murriz-

Hizkuntza-mendetasuna aztertzeko eta egoera horretan esku hartzeko eredu bat – Ferran Suay i Lerma, Gemma Sanginés Sáiz

Gizarte-mailaz igotzeko,nortasuna ezkutatzea

izan da jokabideerrentagarriena. Eta

nortasuna sistematikokiezkutatzea onartzen

denean, oso litekeena dahorrek dakarren

disonantzia kognitiboamurriztearen alde egitea,

uko eginez. Eta hortxeoinarri dezakegu,

baldintzetanoinarritutako ikuspegitik,

norberarenganakogorrotoaren fenomeno

ezaguna (Allport, 1954).

87

bat69 dok:Batdok55 23/12/08 11:51 Página 87

pena eta gizakiari sortzen dion babesgabetasunarekin lotutako besteondorio batzuk eragin ditzake (Weems eta Silverman, 2006). Horregatikderitzogun euskal hiztunen ongizatea eta gogobetetzea areago ditzakee-la beste era bateko jokabidea izateko baliabideez jabetzeak

4. ESKU HARTZEKO EREDU BATKatalana komunikazio-hizkuntza izaten laguntzeko estrategia bat garatugenuen 2004an. Estrategia haren helburua hizkuntza-gatazkak konpon-tzeko gaitasuna areagotzen laguntzea zen, gure ikuspegi akademikoaneta profesionalean oinarrituta; hau da, psikologian oinarrituta. TELP ize-na eman genion eta helburua hizkuntza-gatazkei aurre egiteko norbana-koaren baliabideak garatzea zen, baita norbanakoaren baliabideak per-fekzionatzea ere. 2006. urtetik, euskal herritarrek eta erakundeek agertu-tako interesa zela-eta, baita haien lankidetzari esker ere, lan hura euskalgizartera egokitzeko aukera izan dugu.

TELP ikastaroa beste norbanako batzuentzat hainbat mailatan joka-bide-eredu izan daitezkeen euskal hiztunentzat prestatutako ikastaroada. Jokabide-eredu horien artean buru politikoak eta sozialak, irakasleak,gurasoak eta abar sartzen dira. Hizkuntza-fideltasunaren eredu egokirikez izatea oztopo larria da, gure ustez, hiztun berriek euskara komunika-zio-hizkuntzatzat har dezaten Beraz, ezinbestekoa deritzogu jendeak hiz-kuntza-fideltasunari (eta, aldi berean, ongizateari) eusteko baliabideakizatea eta, horri esker, beste batzuentzat eredu izatea

Hau ez da, horrenbestez, euskal hiztunen hizkuntza-kontzientziaedo nazio-kontzientzia areagotzeko ekimena. TELP ikastaroa hizkuntza-kontzientziaren nahikotasunezko maila baduten pertsonentzat prestatuda eta, horrenbestez, hizkuntza gutxitua erabiltzearen oztopoak jasatendituzten pertsonentzat; horrek, izan ere, gizarte-ongizatea eta ongizatepertsonala kaltetzen ditu.

TELP ikastaroaren deskribapenaMetodo elkarreragilea erabiltzen da saioetan. Hainbat arlotako baliabide-ak erabiltzen ditugu: Jokabidearen Terapiakoak, Kirol-psikologiakoak,ikuspegi paradoxikokoak edo estrategikokoak eta antzerkikoak, adibi-dez. Helburua jokabidearen azterketaren hiru mailetan esku hartzea da;fisiologikoan, kognitiboan eta motorean, hain zuzen. Izan ere, gatazka-egoerei aurre egiteak sortzen duen gastua murriztea da asmoa, erabilerahorrek dakarren gogobetetzea ahalik gehiena areagotuz. 12-20 lagunekotaldeentzat da ikastaroa, eta 10 orduko iraupena du.

Ikastaroaren hasieran, hurbilpen teorikoa egiten da, egoera jakinbatean norbanakoak hizkuntza nola aukeratzen duen ulertzeko ezagutzateorikoen berri emateko. Aukeratzeko prozesua eskura dauden aukeren

Ferran Suay i Lerma, Gemma Sanginés Sáiz – Hizkuntza-mendetasuna aztertzeko eta egoera horretan esku hartzeko eredu bat

Psikologian oinarrituta.TELP izena eman genioneta helburua hizkuntza-gatazkei aurre egitekonorbanakoarenbaliabideak garatzea zen,baita norbanakoarenbaliabideakperfekzionatzea ere.

88

bat69 dok:Batdok55 23/12/08 11:51 Página 88

arteko probabilitatea aldatzen duten eraginen mende dago, noski. Joka-bidearen azterketaren ikuspegitik, aukera bakoitzetik eratorritako ondo-rio positiboek eta negatiboek norbanakoaren jokabidea bideratuko duteetorkizun hurbilean. Beraz, euskaraz hitz eginez gero, aukera handiagoadagoenez hizkuntza-gatazkak izateko (abertsiozkoak izan ohi dira sub-jektuarentzat), hizkuntza hori aukeratzeko probabilitatea murriztu egitenda segida hau errepikatzeko aukerak areagotzean: euskara erabiltzea /gatazka-egoera / ondoeza. Gure ustez, jokabide hori erregulatzen dutenmekanismoak ulertuz gero, errazago landu daitezke euskararen aldekogertaeren aukera aldatzeko jokabide-estrategiak.

Horrenbestez, arazo horri psikologiaren ikuspegitik helduz gero,norbanakoaren erantzunari erreparatu behar zaio Beste azterketa-mailabatzuk baztertzen ez ditugun arren (gizartea, legeak, politika, etab.), gureprestakuntzak norbanakoaren jokabidean esku hartzeko gaitzen gaitu.Proposatutako esku hartzea jokabidearen azterketaren eredu zientifikoe-tan oinarritzen da, jokabideak nola sortu diren eta jokabide horiei zerga-tik eusten zaien ulertzeko. Helburua “gizarte-elkarreraginetan euskarazhitz egiteko” jokabidea izateko aukerak areagotzea denez, hizkuntzahorri gizarte-erabilera emanez ongizate eta gogobetetze handiago izate-ko baliabideak ikas ditzakegu.

Jarraian, hainbat hizkuntza-gatazka eta hizkuntza-elkarreraginaztertuko dira, hainbat modutan aurre egin dakiekeela erakusteko, zen-bait ezaugarri daudenean; adibidez, solaskideen arteko harremana, elka-rreraginaren ondorio aurreikusgarriak edo sortutako emozio-inplikazioa.

Jokabidea baldintzatzen duten zenbait elementuk testuinguruarenfaktorearekin dute zerikusia, aurrerago esan dugun moduan. Hauxe daegungo egoera: euskal hiztun gehienek hizkuntza-mendetasuna prakti-katzen dute, gizarte-egoera askotan euskara baztertuz. Egoera horietakobatzuetan euskara erabiltzeak kontrako zuzeneko ondorioak izan ditza-ke hiztunengan (adibidez, lan bat galtzea edo ez lortzea). Kasu horietan,hizkuntza-aukeraketa erabilera-irizpideen araberakoa izango dela ulerdezakegu, sinplifikatuz. Baina beste egoera batzuk alderantzizkoak dirahierarkikoki, eta euskal hiztuna da mendekoaren gainetik dagoena. Tek-nikoki, bi egoera horietan euskara aukeratzeko probabilitatea erabat des-berdina izango litzateke. Eta, noski, behatze hutsak esaten digu ez dago-ela ondo gertatzen dena. Euskal hiztunek mendeko solaskideekin nahizgoragoko mailako solaskideekin praktikatzen dute mendetasuna.

Egoerak deskribatzeak eta sailkatzeak egoera bakoitzaren ezauga-rrietara egokitutako aukeraketa egiteko eta erantzunak emateko (jokabi-dea) estrategia berriak geureganatzen laguntzen du.

Eskura ditugun baliabideak identifikatzeko, horiek garatzeko etaberriak ikasteko atala ere badu ikastaroak. Hori dramatizazioen eta talde-laneko metodoen bidez nahiz bikoteka egiten da eta ahozko hizkuntza-ren eta ahozkoa ez den hizkuntzaren arloei buruzko oinarrizko presta-

Hizkuntza-mendetasuna aztertzeko eta egoera horretan esku hartzeko eredu bat – Ferran Suay i Lerma, Gemma Sanginés Sáiz

Proposatutako eskuhartzea jokabidearen

azterketaren ereduzientifikoetan oinarritzenda, jokabideak nola sortudiren eta jokabide horiei

zergatik eusten zaienulertzeko. Helburua

“gizarte-elkarreraginetaneuskaraz hitz egiteko”

jokabidea izatekoaukerak areagotzea denez,

hizkuntza horri gizarte-erabilera emanez ongizateeta gogobetetze handiagoizateko baliabideak ikas

ditzakegu.

89

bat69 dok:Batdok55 23/12/08 11:51 Página 89

kuntza ere txertatzen da. Praktika eta ariketa horien guztien bidez, berta-ratutakoen adierazpen-gaitasuna hobetzea da gure helburua, komunika-zio bat ezartzeko garaian eraginkorragoak izan (eta senti) daitezen.

Gure ustez, zenbat eta baliabide eraginkor gehiago izan, orduan etaaskatasun handiagoa izango dute egiazko hizkuntza-aukeraketa egiteko,beren solaskideen aurrean mendetasuna sistematikoki erabiltzera behar-tuta sentitu gabe. Baliabideak dituzten pertsonek baliabide horiek erabil-tzea edo ez erabiltzea aukera dezakete, noski; baina baliabideak ez dituz-tenek ezin dute aukeratu. Erabakia, azken finean, hiztunarena da.

BIBLIOGRAFIAADELL, M.A.: Autoestima i identitat: enfocament psicològic. In Gibert, Q.;

Murgades, J.; Adell, M.A. eta Joan, B.: Autoestima i Països Catalans.La Busca edicions, 2003.

ALEXANDRE, V.: Catalanitats. In T. Strubell (koord.): L’autoestima delscatalans. Pòrtic, 2003

JOAN, B.: Normalitat lingüística i llibertat nacional. Contextos 3 i 4, 2002KANTOR, J.R.: Psicologia interconductual. Trillas, Mexiko, 1978MAIER, S.F.; SELIGMAN, M.E.P. eta SOLOMON, R.: Pavlovian fear con-

ditioning and learned helplessness. In B. Campbell eta R. Church(arg.): Punsihment, Appleton-Century-Crofts, New York, 1969

MARÍ, I.: Plurilingüisme europeu i llengua catalana. Biblioteca Lingüísti-ca Catalana, 1996

SEGURA, M., SANCHEZ, P., BARBADO, P.: Análisis funcional de la con-ducta. Universidad de Granada, 1991

SKINNER, B.F.: Science and Human Behavior. MacMillan, New York, 1953ALLPORT, G. The Nature of Prejudice. Addison-Wesley Pub. Co (1954) WEEMS CF, SILVERMAN WK. An integrative model of control: implica-

tions for understanding emotion regulation and dysregulation inchildhood anxiety. J Affect Disord. 2006 Apr; 91(2-3):113-24.

Ferran Suay i Lerma, Gemma Sanginés Sáiz – Hizkuntza-mendetasuna aztertzeko eta egoera horretan esku hartzeko eredu bat

Zenbat eta baliabideeraginkor gehiago izan,orduan eta askatasunhandiagoa izango duteegiazko hizkuntza-aukeraketa egiteko, berensolaskideen aurreanmendetasunasistematikoki erabiltzerabehartuta sentitu gabe.Baliabideak dituztenpertsonek baliabidehoriek erabiltzea edo ezerabiltzea aukeradezakete, noski; bainabaliabideak ez dituztenekezin dute aukeratu.Erabakia, azken finean,hiztunarena da.

90

bat69 dok:Batdok55 23/12/08 11:51 Página 90