Goian: Familiaren argazkia, Gironan egina, segur aski 1918an aita hil ondoren. Pepita, Francisco eta Elisa, ama babesten, Franciscoren andrearekin batera. Behean: Elisa, umez inguratua, San Petersburgora egindako bisitan. Seguruena, haietako asko espainiarrak ziren.

Antolatzaileak: Badoztaingo Kontzejua eta Eguesibarko UdalaTestuak: Manuel Martorell

Ideia eta diseinua: www.badostain.netArgazkiak: Olga García Dominguez, Elena Uriz eta Madrilgo Unibertsitate Konplutensearen PCE-

ren artxibo historikoa

Pepita Uriz Pi (Badoztain, 1883 – Ek-ialdeko Berlin, 1958) eta Elisa Uriz Pi (Tafalla, 1893 – Ekialdeko Berlin, 1979) ahizpen balio ugarietako bat nabar-mendu beharko balitz, hauxe izanen litzateke: bizitzan guztian beren gain hartu zuten konpromiso sozial sakona. Irakasle izan ziren Gironako, Lleidako eta Tarragonako Irakasle Eskoletan, eta berebiziko protagonismo historikoa izan zuten, baita arrasto nabaria utzi ere nazioartean emakumeen eta umeen eskubideen defentsan.

Are nabarmenagoa izan zen, oraindik ere, Espainiako XX. mendearen hasier-ako aurrerapen pedagogikoetan izan zuten eragina, 50 bat urte lehenago praktikan jarri baitzituzten gerora hirurogeita hamarreko hamarkadan irakaskuntzan abian jarriko ziren meto-doak.

II. Errepublikaren aldeko militante ko-munistak izanik, lehenbiziko erakunde feministak bultzatu zituzten, baita “Federación Española de Trabajadores de la Enseñanza (FETE)” ere, hau da,

irakasleen sindikatu nagusia. 1937ko maiatzean Antonio Sesé hil zutenean –Antonio ere lider sindikala zen, eta Elisaren senarra–, sekulako astindua gertatu zen haien bizitzan, erabateko aldaketa, eta, harrezkeroztik, elkarrekin ibili ziren bi ahizpak, heriotzak bereizi zituen arte.

II. Mundu Gerra piztu zenean, nabarmena izan zen Frantses Erre-sistentziak nazien okupazioaren kontrako borroka epikoan egindako ahalegina, eta, ondoren, Alemani-ako Errepublika Demokratikora alde egin be-har izan zuten, Ekialdeko Ber-linera hain zuzen.

AITZINSOLASA

Bi ahizpak, Pepitaren bizitzaren azkeneko urteetan, Berlingo ekialdean. Pepita eskuinaldean.

Han bizi izan ziren hil arte. Pepita 1958an hil zen; eta Elisa hogeita bat urte geroago, 1979an. Ez batak ez besteak ez zuten beste inoiz ikusi beren sorterria.

Badoztaindik Ekialdeko Berlinera

Uriz ahizpen historia eta konpromisoa

Pepita eta Elisa, Madrilen bizi ziren garaian segur aski, Kataluniara aldatu baino lehen.

1

BADOZTAINGO FAMILIA BAT

Josefa eta Elisa Uriz Pi ahizpak Uriz Erro familiakoak dira. Uriz eta Erro, biak ala biak, deitura nafarrak dira, oso hedatuak Eguesibarren eta Aranguren ibarrean, hots, Iruñetik hurbileko bi haran hauetan. Uriz Erro familia, aldiz, Badoztainen elkartu zen, bi ibar horien elkargunean. Han kokatu ziren, eta handik zabaldu. Badoztain-goa zen haien aita, Benito Uriz Erro, eta haien osaba Juan Ángel eta Miguel, eta Badoztainen jarraitzen dute familiaren ondorengoek, nahiz eta Mendi-llorrira, Mutiloara eta Belosogoitira ere aldatu diren. Elena Uriz Badoztaingo errepide zaharreko etxe batean bizi zen: hara bidaltzen zituen Elisak bere gutu-nak Berlingo erbestealdian zenean.

Eskuinaldean: Uriz Pi familia, 1900. urte in-guruan. Elisa, txikiena, bere aita Benitoren erretratu bat eskuan duela ageri da, argaz-kian falta baita. Argaz-kia Tuteran egin zen.

Goian: Badoztain-go ikuspegia, XX. mendearen lehen-biziko erdialdean.

2

Pepita ÚrizJosefa Uriz Pi (Pepita) Badoztainen jaio zen 1883ko martxoaren 15ean (Ekialdeko Berlinen hilko zen 1958ko abuztuaren 2an). Ikasketak Madrilgo Eskola Normalean eta Irakasletzako Goi Mailako Ikasketen Eskolan egin zituen. Bere promozioko lehenbizikoa izan zen, eta, bere kalifikazio ezin hobeak direla-eta, Karrerako sari berezi bat jaso zuen. 1914-1915 ikasturtean, Pedagogia Irakasle izateko lanpostua erdietsi zuen Gironako Emakumeen Eskola Nor-malean. Han, liburutegia sortu zuen, eta emakume ikasleen lehenbiziko elkartea sortu. Orduko le-kualdatze lehiaketa irabazita, 1921eko maiatzean, Lleidako Emakumeen Eskola Normalean hasi zen lanean, irakasle, hiru irakasgaitan: Pedagogia, Eskolako Zuzenbidea, eta Anatomia eta Higienea.

Elisa ÚrizZidakos ibaiaren hiriko erregistroak dioenez, Elisa Uriz Pi Tafallan jaio zen 1893ko urtarrilaren 24an (Ekialde-ko Berlinen hilko zen, 1979ko abuztuaren 14an). Bere ahizpa Pepitak bezalaxe, Madrilgo Irakasle Eskolan egin zituen ikasketak. 1922an Gironako Emakumeen Eskola Normalean ari zen lanean, eta, 1929an, lekualdatze lehiaketa irabazita, Tarragonako Eskola Normalean hasi zen, musika irakasle han ere. Bertan, UGTko buruzagietako batekin ezkondu zen, Antonio Sesérekin hain zuzen, “Bartzelonako gertakarietan” hil zutena 1937ko maiatzaren 5ean (segur aski, pikete anarkista batek).

GurasoakPepita eta Elisaren aita –Benito Uriz Erro, armadako kapitaina– eta Filomena Pí Céspedes –Masnouko merkatari katalan baten alaba– 1882. urtean ezkondu ziren. Kubako gerran ezagutu zuten elkar. Benito, gero, bere sorterrira itzuli zen, Nafarroara, Badoztainera, eta han sortu ziren Josefa eta Miguel. Armadako profesionalen lekual-datzeak direla-eta, Elisa, aldiz, Tafallan sortu zen, Nafarroan hori ere, eta Francisco, berriz, Seo de Urgellen, Lleidan

Benito Uriz Erro eta Filomena Pi Céspedes

AnaiakMiguel eta Francisco telegrafiaren arloan nabarmendu ziren. Garai hartan, hura zen datuak transmititzeko bide nagusia, telefono-lineak ez zeudelako oso zabalduak, eta irratia ere fase esperimentalean zegoelako. Turinen 1911. urtean egin zen “Nazioarteko Telegrafia Sariketan” hartu zuten parte, Europa osotik eta Amerika osotik joandako beste batzuekin batera. Turinen, Francisco eta Miguelek brontzezko domina bana lortu zuten. Hiru urte geroago, Miguelek lehenbiziko saria irabazi zuen Telegrafia Lehiaketa Nazionalaren Hughes izeneko teknikan, eta seigarren gelditu zen Baudot izeneko metodoan.

Madrilera aldatuFamiliak Madrilera joan behar izan zuen bizitzera XX. mendearen lehenbiziko hamarkadan, seguruena, besteak beste, Be-nito Uriz Erroren betebehar militarrengatik. Espainiako hiriburuan, Uriz ahizpek Irakasle Zientzien karrera egin zuten. Anaia Miguel eta Francisco, berriz, Telegrafoen Kidegoan sartu ziren lanera. Gurasoak hilak ziren 1925. urterako (Benito 1918ko maiatzaren 5ean), zeren, urte hartan, Elisak amak hil zen arte izan zuen alarguntza pentsioa erreklamatu baitzion Gerra Ministerioari.

Francisco eta Miguel Uriz Pi.

Hughes izeneko telegrafoa, XX. men-dearen hasierako modernoenetakoa. Hari esker, Uriz Pi anaiek zenbait sari lortu zituzten nazioartean.

3

Itzultzea, zoritxarrez, ezinezko60ko hamarkadaren erdialdean, Elisak gutun bidezko harremana izan zuen Elena Uriz Etxalekurekin eta Elenaren aitarekin, hots, Victoriano Uriz Gorrizekin, zeina bi ahizpen lehengusu propioa zen José Uriz Goñiren semea baitzen. Gutun hauetan, Ber-lingo erbesteko bere bizitzaren zenbait xehetasun ematen dizkie, zer adiskide dituen –Olga García Domínguez doktorea edo Manuel Sánchez Arcas arkitektoa–, eta Espainiaren egoera politikoari buruzko iritzia ematen du, orduan Frankoren diktaduran oraindik ere. Gutun haietako batean, kexu da zeren, pasaportea eskatu eta gero, 1962ko udan bere jaioterrira itzultzeko gogoz “azkenean zuek denak ikusteko esperantzan”, Enbaxadak esan baitzion pasaportea jasotzen ahal zuela baina ezin zela itzuler-aren onurez baliatu. Beraz, arriskutsua zen, Espainiara ailegatzean atxilotzen eta kartzelara bidaltzen ahal baitzuten.

Argazkien bilduma

José Úriz Expósito (umezurztegikoa)Josefa Erro Zubiri (Bizkarreta)

Benito Úriz Erro (Badoztain) Filomena Pi Céspedes (Kuba, arbaso katalanak)

Juan Ángel Úriz Erro (Badoztain) Manuela Unciti Reta (Mutiloa)

Miguel Úriz Erro (Badoztain) Victoriana Goñi Azcárate (Badoztain)

Saturnina

Lucio

Francisco

Gervasia

Francisca

Damian

Pepita (Badostáin)

Miguel (Badostáin)

Francisco (Seu de Urgell)

Elisa (Tafalla)

José

Fermina

Valentina

Joaquín

Manuel

Severo

Valentín

Badoztaingo mutil gazteak Frontoiko Pla-zan, XX. mendearen erdialdean.

Manuela Unciti Reta, Juan Ángel Uriz Erroren emaztea, eta, hortaz, Pepita eta Elisaren izeba. Mutiloan bizi izan zen.

Victoriana Goñi Azcárate –Mendillorrin bizi izan zen–, Beni-to Urizen eta Filomena Piren koinata, eta, beraz, Pepita eta Elisaren izeba

Ezkerraldean, beltzez jantzita, José Uriz eta Lucía Gorriz, Pepita eta Elisaren lehengusu propioak, eta, ondoan, Victoriano Uriz eta Va-leriana Etxaleku, Elena Urizen gurasoak, Be-losogoitiko baratzean (Badoztaingo lehengo errepidea). Elena Uriz, beraz, Pepita eta Elisaren izeba zen.

Miguel Uriz Pi hondartzan

4

Tanto Pepita como Elisa fueron entusiastas defensoras de las nuevas corrientes pedagógicas que surgían por toda Europa a comienzos del siglo XX. Las hermanas Úriz aprovecharon las becas de la Junta de Ampliación de Estudios (JAE) para entrar en contacto directo con estas renovadoras tendencias en Suiza, Bélgica y Fran-cia, y, después, las pusieron en práctica siendo profesoras de las Escuelas Normales de Magisterio, donde se formaban las nuevas maestras.Por esta razón se les considera pioneras de la “escuela moderna”, adelantándose en más de 50 años a la exten-sión en España de las vanguardias pedagógicas. Sus principales referencias teóricas fueron Jacques Dalcroze, María Montessori, Ovide Decroly, Edouard Claparede, Celestine Freinet y Jean Piaget, cuyas aportaciones a la Pedagogía son hoy en día universalmente aceptadas pero que, en la época de las hermanas Úriz, suponían un desafío radical a la enseñanza y a la moral tradicionales.

EMILE JACQUES DALCROZE (1865-1950) Compositor, profesor de música y pedagogo suizo que trabajó también en Alema-nia, donde fundó el Instituto Hellerau. Dalcroze defendía que en el aprendizaje de la música también interviene la danza y el movimiento del cuerpo. Su método –“eur-hytmics”- se extendió rápidamente por las escuelas públicas de Estados Unidos.

MARIA MONTESSORI (1870-1952)Psiquiatra, psicóloga, bióloga y educadora italiana. De ella procede la idea de que los niños, en su más temprana edad, son verdadera “esponjas” con capacidad de absor-ber gran cantidad de conocimientos. Católica practicante y feminista, para ella el pro-fesor debe estar al servicio del niño, guiándole en el camino de la responsabilidad.

OVIDE DECROLY (1871-1932)Médico y pedagogo belga para quien la escuela debe preparar a los niños sobre todo para su inserción en la vida social. Su método consistía en incentivar su interés por lo más cercano al entorno familiar (centros de interés primario). A partir de ahí, el conocimiento debía expandirse de forma progresiva hacia situaciones más alejadas temporal y espacialmente.

EDOUARD CLAPAREDE (1873-1940)Como Decroly, este neurólogo y pedagogo suizo especializado en psicología infantil defendía que la escuela debe preparar a los escolares para la vida práctica. Por lo tan-to, el profesor tiene que organizar las actividades en clase enfocándolas de tal forma que los niños superen situaciones concretas. En 1912 fundó el Instituto Rousseau.

CELESTINE FREINET (1896-1966)Pedagogo francés considerado el “padre de la Escuela Moderna”. Para él, la educa-ción debía ser “más natural” y basarse en las motivaciones afectivas profundas de los niños. Introdujo en la escuela el concepto de “trabajo cooperativo”, dando especial importancia al uso de la imprenta, ya que la prensa era entonces la principal forma de comunicación.

JEAN PIAGET (1896-1980)Psicopedagogo suizo que centró sus investigaciones en los mecanismos psicológicos que generan el conocimiento durante la infancia. Para él, la acción precede al pensa-miento y, en consecuencia, la progresión del conocimiento debe basarse en estímu-los socioculturales impulsados por los profesores. Una de sus obras más conocidas es “Epistemología genética”.

5

la nueva pedagogia

Ikasketak Zabaltzeko eta Ikerketa Zien-tifikoetarako Batzordea (JAE delakoa) graduatu ondoko prestakuntzaz arduratzeko erakundea zen XX. men-dearen hasieran, gaur egungo CSICren aitzindaria. Irakaskuntzarako Erakunde Librearen ildoei jarraikiz, haren eginki-zun nagusia zen ikasle eta irakasleei bekak ematea, beste herrialde batzue-tan hezkuntza arloan egiten ari ziren aurrerapenak ezagut zitzaten.

Bekadunen artean, Pepita eta Elisa Uriz Pi egon ziren, Madrilgo Ikasleen Egoitzaren artxiboetan ikus daitekeen-ez. Egoitza hori ere Ikasketak Zabaltze-ko Batzordearen ekimenez sortu zen, eta 27ko Belaunaldiko intelektual gehienak handik igaro ziren, konparazio batera, García Lorca eta Rafael Alberti poetak, eta Luis Buñuel zinegilea.

Pepitak Belgikan Ovide Decroly dok-torearekin lan egiteko beka bat jaso zuen, eta beste bat Eskolaren Antolaket-ari eta Pedagogiari buruzko ikastaro bat egiteko Parisen.

Elisak, berriz, “Gimnastika Erritmikoari”

buruzko proiektu bat aurkeztu zuen, eta onartu zitzaion. Beka horri esk-er, Genevara joan zen, musikaren irakaskuntzarako Jacques Dalcroze bult-zatzen ari zen metodo berriak ikastera.

Ikasleen Egoitza 30eko hamarkadan.

Ikasketak Zabaltzeko Batzordearen bekak

Josefa Uriz, Lleidako Eskola Normaleko burua izan zen urteetan, Batec (bihotz taupada katalanez) izeneko taldearen bultzatzaileetako bat izan zen. Talde hori “Freinet” metodoa zabaltzeko asmoa zuten maisu-mais-tren elkarte bat zen, Eskolaren eta Gizartearen arteko harremana indartzeko asmoz sortua. Hauxe zen elkar-tearen leloa: “Ideal bat: eskola; pasio bat: haurra; lagun bat: irakaslea; kide bat: langilea”. 1932ko otsailean aldizkari bat argitaratzen hasi ziren (Escola izenekoa) Pepitaren zuzendaritzapean, eta 1934an Freinet Tekni-karen Espainiako Kooperatiba sortu zuten, urte gutxiren buruan Lleidatik kanpora ere zabaldu zena.

“Ideal bat: eskola; pasio bat: haurra; lagun bat: irakaslea”

Irudian irakasle bat ageri da mendi zabalean, 30eko hamarkadan egindako Mi-sio Pedagogiko batean eskola-haurren talde bati azalpenak ematen.

batec

6

Manuel Bartolomé Cossiok sustaturik eta II. Errepublikako Instrukzioaren Ministerioak finantzaturik, misio haien helburua zen zibilizaziotik bazter zeuden herrietako biztanle analfabe-toak eskolatzea.

Autobus eta kamioi zahar batzuetan, gurdietan, eta are mando gainean ere, “misiolariak” herriz herri ibili ziren liburutegi eramangarriak, gramofon-oak, zine-proiektagailuak eta antzerki taldeak garraiatzen, herri galduetako biztanleek aukera izan zezaten lehen-biziko pelikulak ikusteko, diskoetako musika lehenbiziko aldiz entzuteko edo antzerki-lan bat ikusteko.

Bide batez, “misiolariek” Errepublikaren Konstituzioa azaltzen zieten herritarrei, eta, Lleidaren kasuan, baita Kataluniako Autonomia Estatutua ere.

Misio pedagogikoakLleidako probintzian, Misio Peda-gogikoak 1932 eta 1934 artean egin ziren, eta Pepina Urizek denetan parte hartu zuen. Lehenbizikoa Aran ibarrean egin zen, orduan ia erabat inkomu-nikatua baitzegoen eskualde hura. 1934ko apirilean, Segre eta Noguera ibaien arteko mendilerroetara jo zuten, eta Foradada, Artesa, Alentorn, Vilano-va de Meia eta Santa María de Meia herriak bisitatu zituzten. Urte horretako maiatzean Cerviá de Garrigues-en egon ziren, eta udan Cadíko mendilerroaren inguruetan, Tuixent, Josa, Gosol, Vansa, Fornols eta Adraen herrixketaraino.

Lleidako kanpaina

Ezkerrean: Pepita Urizek zuzendutako Escola aldizkariaren lehenbiziko alea.

Eskuinean: Lleidako Puigvert-eko ikasleek Freinet metodoari ja-

rraikiz egindako aldizkaria.

Ezkerrean: herri bateko bi-ztanleak film bati begira, agian lehenbiziko aldiz. Goian: Pepita Uriz Pi.

7

Eskolaren harremana Gizartearekin eta haurraren ingurunearekin

• Harreman zuzena irakasleen eta herrietako biztanleen artean

• Gurasoen inplikazioa eskolako kontuetan

• Eskola maitatzen erakustea

• Memorizazioaren, mehatxuen eta zigor fisikoen aurkako jarrera

• Oholtzarik gabeko ikasgelak

• Taldekako lana eta lan kooperatiboa

• Testuliburuak ez diren beste material batzuk erabiltzea

• Inprenta erabiltzea eskolako jardueretan

• Hezkuntzako emaitzen analisi kritikoa etengabe

Jarduerak

• Tertuliak Lleidako “Café Express” tabernan

• “Hezkuntza jaiak” igandeetan herriz herri, plaza nagusian “mitin pedagogikoak” egiteko

• Gurasoekin elkartuta liburutegiak sortu, jantokiak ireki, material berriak erosi eta txangoak antolatu

• Pedagogia Aldizkariaren harpidetza

• Trebakuntza iraunkorrerako ikastaroak

• Udako ikastaroak, nazioartean sona handikoak ziren pedagogoekin, hala nola García Morente, Piaget, Claparede edo Freinet bera

• Probintziatik kanpora ere “Freinet” guneak sortu zituen Huescan, Bartzelonan, Tarragonan, Gironan, Mallorcan, Valentzian, Madrilen, Burgosen, Nafarroan (Mél-ida), Pontevedran, Andorran eta Frantziako hegoaldean

• Biltzarrak; aurrenekoa, Lleidan, Pepita Urizek sustatua; bigarrena Huescan; hirugarrena, Manresan 1936ko uztailean egin beharrekoa, bertan behera gelditu zen Gerra Zibila lehertu zenean

“Freinet metodoa”

Misio pedagogiko guztietatik ezagunena “La Barraca” antzerki talde unibertsitarioa izan zen, Federico García Lorca poeta eta antzerkigileak zuzentzen zuelako.

1932ko uztailetik 1936ko uztailera bitarte, Espainiako antzerki klasikoko lan nagusi-ak antzeztu zituzten Madrilgo, Gaztelako, Aragoiko, Valentziako, Andaluziako, Asturi-asko eta Galiziako 74 herritan, besteak beste, Fuenteovejuna, El Caballero de Olmedo, La vida es sueño, El Burlador de Sevilla edo El Retablo de las Maravillas.

Gerra Zibila hasi berritan García Lorca erail ondoren, Manuel Altolaguirre eta Miguel Hernández poetek hartu zuten “La Barranca” taldea zuzentzeko ardura.

García Lorcaren “La Barraca” taldea

La Barraca antzerki talde unibert-sitarioaren kamioia. Eskuinetik ha-

sita bigarrena García Lorca da.

lleida Eskandalua ekarri zuen

Pepita Uriz 1921eko maiatzaren 21ean hasi zen lanean Lleidako Emakumeen Eskola Normalean (Irakasle Eskola), Dolors Serradell Pedagogiako irakaslea auto istripu batean hil ondoren, haren tokia hartzeko. Hasie-ra-hasieratik, Pepitaren metodo iraultzaileak ez ziren Lilia Heras ikastetxeko zuzendariaren gogokoak izan, eta, areago, Kataluniako hiri horretako sektore kontserbadoreetan eskandalua piztu zuten; Josep Miralles Sbert apezpikuak haren kontrako salaketa aurkeztu zuen azkenean Bartzelonako Unibertsitatean, etorkizune-ko maisu-maistren prestakuntzaz arduratzen zen erakunde gorena hura baitzen.

8

Neskentzako egoitza “laikoa” zabaldu zuen, garai haietan Irakasle Eskolako ikasle gazteek mojen komentuetan hartu ohi zutelako ostatu.

• Liburutegia modernizatu zuen: materi-al berriak eraman zituen, irakurketarako gela bat egin zuen eta ordura arte armairu batean gordeta egoten ziren liburuak kudeatzeko sistema kooperati-bo bat ezarri zuen.

• Katalana ikasteko Katedra sortu zuen,

irakasle eskola guztietara zabaldu zen ideia bat, hain zuzen.

• Irakasle eskolako ikasleentzat erabat berriak ziren “gizarte klaseak” hitzak, edo ezkerreko erakunde politikoak.

• Sobiet Batasunean bisitan egondako Lina Odena gaztearen mintzaldi batera joan ziren.

• Ondasun artistikoak edo ikerketa zentroak bisitatzera joaten ziren, eta

bertatik bertara hitz egiten zuten ikus-ten zutenaz, Lleidako katedral erroman-iko-gotikoaz eta Ebroko Behatokiaz, adibidez.

• Errealitate sozialari eta zientifikoari buruzko irakurgai hautatuetan testu iruzkinaren teknika erabiltzen hasi zen.

• Eskuliburuen ordez klaseko apunteak erabiltzen zituen, eta haien kopiak egiten.

Uriz irakaslearen berrikuntzak

Pepita Uriz zuzendari izandako Esko-la Normal Bateratuaren eraikina

Gomendatutako irakurgaietako batzuk hauexek ziren: Platonen “Dialogoak”, “Las moradas”, Teresa Avilakoarenak, “Grazia eskolan” (Johann Gottfried Herd-er), “Lege eta agintarien balio soziala” (Pedro Dorado Montero), “Jakintzaren jatorriak” (Ramón Turró i Darder), eta “Emakumearen egoera soziala Espain-ian. Egungo egoera: garapen posiblea” Margarita Nelkenena (buruzagi sozial-ista eta feminismoaren aitzindarietako bat).

Margarita Nelkenen liburua erosteko eskaerari uko egin zion Eskolako zuzendariak, irizpide moral eta politikoak zirela eta. 1921eko azaroan, Josep Mi-ralles Sbert apezpikuak Lilia Herasen kexak onartu, eta Bartzelonako Unibertsitateko errektoreari Pepita Urizen kontrako salaketa aurkeztu zion, ikasleei irakurgai desegokiak gomendatzeagatik. Garai hartako errektoreak, Vicente Carulla Mar-genat Carullako markesak, espedientea ireki zuen Pepitaren kontra, eta Carlos Calleja katedraduna izendatu zuen instruktore.

Irakurgai arriskutsuak Salaketa

Miralles Sbertmal apezpikua

Polemika Gorteetara iritsi zenEspedienteak “gerra mediatikoa” piztu zuen bi egunkariren artean: “El Ideal” egunkariak “katedra askatasuna” defenditzen zuen, eta “El País” egunkariak, ordea, apezpikuaren eta zuzendariaren jarrera. Espainiako intelektual ugarik izenpetu zuten “katedra askatasuna” babesteko manifestu bat, besteak beste Menéndez Pidalek, Santiago Ramón y Cajal Nobel saridunak, eta Julián Besteirok. Gorteetako lehendakaria ere, Melquiades Álvarez, Pepitaren alde agertu zen, eta, azkenean, aferak Hezkuntzako ministroaren dimisioa eragin, eta prozesua eten egin zen.

Primo de Riveraren Diktadura iristean espedientea berriz abia-tu zenez, Pepita Urizek zigorra jaso zuen 1925eko martxoaren 6an: urtebetez lanaz eta soldataz gabetu zuten, eta Lleidatik gutxienez 100 kilometrora bizitzera behartu. Halere, ikasleen, maisu-maistren eta unibertsitateko irakasleen artean eginda-ko diru-bilketari esker bere soldata adinako diru kopurua jaso zuen urte hartan. 1926ko martxoaren 6an, lanean hasi zen berriz Emakumeen Eskola Normalean, eta bertako zuzendar-

itzaren ardura hartu zuen 1931ko apirilaren 14an Espainian II. Errepublika aldarrikatu zutelarik. 1932ko urtarrilaren 28an, Irakasle Eskola bateratuko zuzendari izendatu zuten, ema-kumeentzako eta gizonezkoentzako ikastetxeak batu zituen dekretuaren ondorioz. CEDAk hauteskundeak irabazi zitue-nean 1934an, kargutik kendu, eta Fronte Popularrak 1936ko otsailean garaipena lortzean berriz ezarri zuten zuzendari postuan.

Erbesteratzea eta errehabilitazioa

Santiago Ramón y Ca-jal eta Menendez Pidal

Ebroko Behato-kia, Tarragonan

Apostuluen Atea, Lleidako katedralean.

9

Haurren Egun UnibertsalaEgin zuen lan diplomatiko guztitik, Haurren Egun Unibertsalarena izan zen Elisa Urizen lorpenik nabar-menena. Nazio Batuen Erakundeak 1954an erabaki zuen egun hori ezartzea, Emakumeen Nazioarteko Federazio Demokratikoak haurren defentsan eginiko lanaren ondorioz. Era horretan, haurren babesak eta prestakuntza intelektualak gidatutako ibilbidea, Josefa ahizparekin batera egina, burututa uzten zuen Elisa Urizek.

Uriz ahizpak errepresioaren, Gerra Zibi-laren eta erbestearen biktima izandako haurrei laguntzeagatik nabarmendu ziren, eta ekintza eta diru-bilketa ugari bultzatu zituzten laguntza hori helburu. Arreta berezia merezi du Haurrentzako Erretaguardiako Laguntza deiturikoak (Ajut Infantil de Reraguarda, katalanez); izan ere, erakunde horrek, Gerra Zibila bete-betean zenean, ehunka kolonia

sortu zituen babesik gab-eko haurrentzat. Elisaren beraren txostenen arabera, haurrentzako 100.000 menu ere ematera iritsi ziren eguneko, eta kontuan hartu behar da heldu askok garai hartan ez zutela jatekorik. Elisak xehetasun bat ere aipatzen du: haur bakoitzak astean asteko fitxa zeu-kan, pisua kontrolatzeko.

Haurrentzako Erretaguardiako Laguntza

Zenbait zigilu, Haurrentzako Erre-taguardiako Laguntza erakundeak

Gerra Zibilean eginiko kanpainakoak.

Elisa Uriz Pariseko bere bulegoan, 1949an

Haurren Eskubiden Gutun bat prestatzeko ekimena 1945ean sortu zen, eta, hurrengo urtean, Emakumeen Nazioarteko Federazio Demokratikoak horren aldeko ebazpen bat onetsi zuen. Elisaren azalpenen arabera, gutun horrek hiru helburu zituen: ziurtatzea haurrek bizi baldintza egokiak izango zituztela, berdintasunez tratuak izango zirela legearen aurrean eta haur guz-tiek garapen fisiko eta intelektualerako aukera berak izango zituztela. 1947ko otsailean, Elisak, Unescorekin elkarlanean, helburu hori zuen batzorde espezifiko bat zuzendu zuen Parisen.

Batzorde Sustatzailea

Ekainaren 1a: Haurren Eguna1948an, Elisa Urizez “erreibindikaziorako eta mobilizaziorako” egun bat ospatzea proposatu zuen, “haurrentzako egun bat, emakumeentzat martxoaren 8a denaren parekoa”; adierazi zuen ekainaren 1a izan zitekeela egun hori. Haurren Egun Unibertsala 1950ean ospatu zen lehenbizikoz, eta babesle izan zituen Emakumeen Nazioarteko Federazio Demokratikoa, Irakaskuntzaren Nazioarteko Federazioa, Gazteria Demokratikoaren Nazioarteko Federazioa, Ikasleen Nazioarteko Batasuna eta Legelarien Nazioarteko Erakundea.

Mujeres Antifascistas Españolas aldizkariaren azala, haurrek espetxeetan zuten egoera salatzen zuena, eta Nazio Batuen Erakundeari aurkeztutako memoranduma

Haurren Defentsarako Nazioarteko Biltzarrari buruz. / PCEren artxibo historikoa.

10

Elisak Mujeres Antifascistas Españolas aldizkarian argitaratutako artiku-lu bat erbesteratutako haurrekin eginiko ekitaldi bati buruz.

Elisa Uriz –erdian dagoena; betaurrekoak eta lepokoa ditu–, “aitzindari” alemane-kin eginiko ekitaldi batean.

Pablo Picasso

Batzorde Sustatzailea1952ko apirilean, Haurren Egun Unibertsala sustatzeko batzorde bat jarri zen abian. Batzorde Sustatzaile horretako kide ziren, besteak beste, Pablo Picasso margolaria, Alejandro Casona antzerki-idazlea, Manuel Tuñón de Lara historialaria eta José Giral Errepublikako gobernuburu ohia. Batzorde horrek ordezkaritzak izan zituen Bretainia Handian, Mexikon, Argentinan, Txilen, Kuban eta Uruguain. Emakumeen Nazioarteko Federazio Demokratikoak egun hori ospatzearen aldeko memorandum bat igorri zion Nazio Batuen Erakundearen Ekonomia eta Gizarte Kontseil-uari, zeina apiril hartan bildu baitzen Genevan. Bi urte geroago, 1954ko abenduaren 14an, Nazio Batuen Erakundeak Haurren Egun Unibertsala ezarri zuen, eta herrialdeei askatasuna eman zien zer egunetan ospatu erabakitzeko. Herrialde askok ekainaren 1ean jarraitzen dute ospatzen, hau da, Elisa Urizek proposatutako egunean.

11

Emakumeen eskubideen aldeUriz ahizpek emakumeen defentsarako lehenbiziko mugimenduetan hartu zuten parte. Pepita Urizek, apro-betxatuz 1910eko dekretu batek eskolak mistoak izateko aukera ematen zuela, neskak eta mutilak batera heztearen aldeko kanpainak egiten zituen 20ko hamarkadan. Elisa, urtetan, Emakumeen Nazioarteko Fede-razio Demokratikoaren Idazkaritzakoa izan zen, hau da, zuzendaritzako kide; erakunde hori klase horretako inoizko erakunde erreibindikatibo handiena izan da.

Bi ahizpek, 1934an, Emakume Antifax-ista Espainiarrak (MAE) elkartea bultzatu zuten. Elisa, halaber, Unió de Dones de Catalunya erakundearen sortzaile ere izan zen, eta erakunde horren nazi-

oarteko ordezkari aritu zen. 1934ko abuztuaren 8an, Espainiaren ordezkari izan zen, Dolores Ibarrurirekin eta Irene Falcónekin batera, Parisen egin zen Gerraren eta Faxismoaren aurkako Ema-

kumeen Mundu Biltzarrean. Hurrengo urtean, Elisak Ateneoko “Sempre avant” mitinean hartu zuen parte, mugimen-du feministaren aitzindari Clara Cam-poamorrekin batera.

Emakume Antifaxista Espainiarrak (MAE)

Mujeres Antifascistas Españolas aldizkariko arti-kulu bat; goian Elisa ageri da, Emakumeen Na-zioarteko Federazio Demokratikoko lehendaka-riarenaren ondoan. / PCEren artxibo historikoa.

1946ko abuztuan, MAEk, “Mariana Pineda” taldearekin batera, Emakume Espainiarren Batasuna (UME) osatu zuen; egoitza eta bulegoa Pariseko Champs Élysées hiribide fam-atuko 21. zenbakian izan zuen UMEk. 1947an, UMEk zioen 7.000 afiliatu zituela, gehienak erbesteratuak, Europan eta Amerikan zeudenak, baina Espainia barruan modu klandes-tinoan antolatuta zeuden nukleoak ere bazituzten..

Emakume Espainiarren Batasuna (UME)

Emakumeen Nazioarteko Federazio Demokratikoak Ekialdeko Berlinen eginiko topaketen kartelak.

UMEren zenbait buruzagi. Zutik dau-denetatik, ezkerretik lehenbizikoa da

Elisa; erdian, eserita, Dolores Iba-rruri. / PCEren artxibo historikoa.

12

Emakumeen Nazioarteko Federazio Demokratikoaren Idazkaritza, Berlinen eginiko bile-ra batean. Erdian, lehendakaria, Eugenie Cotton. Eskuinetik bigarrena Elisa Uriz da. Goiko al-

dean, erakundearen sinboloa, frantsesezko siglekin: FDIF. / PCEren artxibo historikoa

40ko hamarkadaren amaieran eta 50eko hamarkadan, Elisak Emakumeen Nazioarteko Fed-erazio Demokratikora bideratu zuen bere lana; Idazkaritzako kide izan zen, zuzendaritzakoa alegia, UMEren ordezkari gisa. Emakumeen Nazioarteko Federazio Demokratikoa, zeinaren buru Eugenie Cotton zientzialari frantsesa baitzen, emakumeen gizarte-eskubideen aldeko inoizko erakunderik handiena dela jotzen da; 51 herrialdetako milaka kide zituen atxikiak. Emakumeen Nazioarteko Federazio Demokratikotik, Elisak emakumeen eta haurren bizi-bald-intzak hobetzearen alde egin zuen borroka, eta oposizio antifrankistarekiko elkartasun-kan-painak sustatu zituen. Bere arrakastetako bat honakoa lortzea izan zen:legelarien nazioarteko batzorde batek 1948ko azaroan Las Ventasko eta Yeseríasko espetxeak bisitatzea.

Emakumeen Nazioarteko Federazio Demokratikoa

Elisa Urizek rol garrantzitsua jokatu zuen Mujeres Antifascistas Españolas aldizkarian. Aldizkaria 1946an hasi zen argitaratzen, Parisen, eta UMEren bozgorailu zen argital-pen hori. Elisa erredakzio-kontseiluko kide izan zen, eta han ziren, era berean, Dolores Ibarruri, Irene Falcón, Victoria Kent, María Te-resa León idazlea –Rafael Albertiren emaz-tea– eta María Casares aktorea. 1950era arte, 39 ale argitaratu zituzten. Gerra Hotza zela-eta debekatua izan ondoren, erredakzi-oa Mexikora aldatu zen; Uriz ahizpek, berriz, Ekialdeko Berlinen bilatu zuten babesa. Une horretan, aldizkariak Mujeres Españolas ize-na hartu zuen; 23 ale argitaratu ziren 1951 eta 1955 artean.

Emakume-aldizkariak

Elisa, erdian, Emakumeen Nazioarteko Federazio De-mokratikoko ordezkari asiar zenbaitekin

Elisa Urizen Emakumeen Na-zioarteko Federazio Demokrati-

koaren txartela, alemanez.

13

Antonio Seséren heriotzaAntonio Seséren heriotza, Elisarekin ezkondu berria, gertakari erabakigarria izan zen Uriz ahizpen bizitzan: Elisa ez zen gehiago ezkondu, eta betikoz gelditu zen Josefa bere ahizpari lotua. Sesé Kataluniako UGTko idazkari nagusia zen, eta, 1937ko maiatzaren hasieran, Ge-neralitateko Laneko kontseilari (ministro) izendatu zuten. Maiatzaren 5ean bere karguaren ja-betza hartzera zihoanean, ezagutu egin zuten anarkisten kontrol batean (FAIkoak izango ziren, seguruenik), eta hil egin zuten. Jendearen minaren erakusgarri ikaragarria izan zen Antonio Seséren hileta, eta UGTk ere jatorri aragoiarreko lider sindikal honen balioak nabarmentzen zituen liburu bat argitaratu zuen.

Elisa Uriz, eskuinetik hirugarrena, hiletako segizio jendetsuaren buru. Josep Miret-i eta Do-lores Piera-ri helduta doa. Miret, geroago, Uriz ahizpekin batera ibiliko zen nazien kontrako borrokan Parisen, harik eta SSkoek atxilotu eta Mauthausenen hil zuten arte. Dolores Pie-ra, berriz, Pepita Urizen ikasle izana zen Lleidan. Doloresen ezkerretara, Joan Comorera,

“desbiazionismoa” leporatuta PCEtik kanporatua izango zena, Jesús Monzón bezala.

1934 Pepita Uriz Sobietar Batasunera joan zen. Itzu-ltzean, Partit Comunista de Catalunya alderdi txikian afiliatu zen, Elisa ahizpa bezala; Antonio Sesé ere al-derdi hartako kide zen, eta harekin ezkondu zen Elisa.

1936 (uztailaren 23a) Gerra Zibila hastean, Uriz ahiz-pek eta Antonio Sesék rol erabakigarria jokatu zuten Partit Socialista Unificat de Catalunya (PSUC) alderdi-aren sorreran. PSUC erakunde politiko katalan nagusia izango zen bai gatazka fratrizida hartan eta bai ondorengo diktadura frankistaren garaietan ere. Partit Comunistarekin batera, PSUCen sartu ziren, halaber, PSOEren Kataluniako federazioa, Partit Proletari eta Unió Socialista de Catalunya.

1936 (uztailaren 27) Consell de l’Escola Nova Unificada (CENU) sortu zen, non Pepita UGTren Irakaskuntzako Langileen Federazioaren ordezkari izan baitzen. Hau zen CENUren helburua: eskola berri bat, doanekoa, bakarra, laikoa, mistoa eta katalanezkoa gauzatzea.

Eta Gerra Zibila

Antonio Sesé en su despacho

14

1936 (abuztua) Pepita Uriz Kataluniako FETE-UGTren idazkari nagusi hautatu zuten. Elisa ahizpa PSUCen “batzorde zentral zabala” deiturikoaren kide izan zen. Gregorio López Raimundo alderdi horretako buruzagi historikoak esan omen zuen Elisak Batzorde Zentraleko kide askok baino prestakuntza hobea zuela. Elisa, best-alde, Bartzelonako Eskola Normaleko “komisario delegatu” ere izendatu zuten.

1937 (maiatzaren 5a) Antonio Sesé hil zuten, kontrol batean. Seguruenik, Federazio Anarkista Iberikoko militanteen kontrol bat izan zen; talde hori, hau da, FAI, borrokan ari zen, CNT eta POUMekin batera, Generalitateko, UGTko eta PSUCeko indarren kon-tra.

1938 (urtarrila) FETEren biltzarra Bartzelonan. Ahi-zpa biek hartu zuten parte. Pepita Uriz FETE-UGTren Kataluniako lehendakari hautatu zuten.

1938 (otsailaren 28a). “Intelektualen Manifestua” Errepublikaren defentsan. Elisa Urizen sinaduraren ondoan, nazioarteko proiekzi-oa zuten kultur arloko izen handiak ageri ziren, hala nola Antonio Machado, Rafael Alberti, Luis Buñuel, José Bergamín, León Felipe, Alfonso Castelao, María Teresa León, María Zambrano, Ramón J. Sender, Manuel Altolaguirre, José Renau, Joaquín Sunyer edo Uriz ahizpen adiskide Manuel Sánchez Arcas arkitektoa.

1938 (irailaren 9a) Errepublikako Gobernuak Pepita Uriz izendatu zuen Ebakuaziorako eta Errefuxiatuentzako zuzendari nagusi. Ahizpa biak buru-belarri inplikatu ziren Haurrentzako Erre-taguardiako Laguntza deiturikoan, eta gerratik ihesi zihoazen milaka haurri eman zieten laguntza. Horretarako, koloniak antola-tu zituzten, non ehunka maisu eta irakasle aritu ziren laguntzen, Pepitaren koordinazioaren pean.

1938 (azaroaren 17a) Elisak “Espainiako Emakumeen Manifiestua” sustatu zuen, munduko emakume guztiei zuzendua; bertan laguntza humanitarioa eskatzen zien “gure haurrak ez daitezen gosez eta hotzez hil”.

1939 (urtarrila) PSUCeko emakumeen erakundeek omenaldi pub-liko bat egin zioten Pepita Urizi. Elisa ere zoriondu zuten, kontuan

hartuta zer lan egin zuen borrokaldietatik ihesi zihoa-zen familiei laguntzen eta familia haiek hartzen.

1939 (otsaila) Francoren soldaduek Bartzelona okupatu on-doren, Frantziako mugaz bestaldera joan ziren eta lanean jarraitu zuten erre-fuxiatuen esparuetan bizi ziren irakasleei eta haurrei laguntzen.

Goian ezkerrean, Antonio Sesé mitin batean, Bartze-

lonako Monumentalean. Be-hean, milizianoekin solasean.

PSUC alderdiaren egoitza nagusia, Ka-talunia Plazako Colón Hotelean.

Goian ageri den agiriak baimena ematen zion

Elisa Urizi 6,35 kali-breko Royal pistola

bat eramateko. Ezke-rrean, Antonio Sesé-ri buruzko

liburua, UGTk argitaratua

15

Antonio Sesé-ren hiletaren irudiak, eta, bertan, hilotza ohorezko guardiak lagundurik. Bei-lan daude Josep Miret (ezkerrean), Uriz ahizpen burkide frantziako Erresistentzian, eta Joan Co-

morera (eskuinean). Hilkutxaren aurreko izarrean “Pedagogia” hitza irakur daiteke.

Erresistentzian aritzetik…

Mapa hauetan errefuxiatuen esparruak eta “espainiar ma-

kisaren” eremua ageri da.

1939an, Uriz ahizpak arduratu ziren Frantzian asiloa hartuta zeuden ehunka familia eta irakasleri Hego Amerikara joaten laguntzeko lanez. Alemaniarren inbasioa gertatu zenean, Jesus Monzón nafarrarekin batera espainiar errefuxiatuak antolatzen hasi ziren, eta Hitlerren okupazioaren kontrako borrokan ari ziren Frantziako Barne Indarrak izeneko taldean (Forces Françaises de l’ Intérieur) sartzen.

Elisa FFIren liburuxka

16

Frantziatik kanporatua izatera

Bere heriotzaz ziur ageri da iru-dian Josep Miret, naziek estermi-nio esparruan egin zioten azken argazki durduzagarri honetan.

1942an, Gestaporen sarekada batek de-segin zuen Erresistentziaren barruan Jo-sep eta Conrad Miret anaiek zuzentzen zuten taldea, Uriz ahizpen talde bera. Militante espainiar ugari atxilotu zituz-ten, baina Pepitak eta Elisak ihes egitea lortu zuten. Conrad Miretek tortura

basatiak jasan zituen zenbait egunez La Santé-ko espetxean, eta haien ondorioz hil zen; Josep, berriz, Hans Buhner SSen kapoak hil zuen Mauthausengo ester-minio esparruan, bonbardaketa batean zaurituta gelditu ondoren.

Miret anaien heriotza

“Espainiar makisa” deitutakoaren barrenean, Pepitak eta Elisak Paris inguruetan borrokatu zuten Erresistentziarekin, eta Jesus Monzónen Unión Nacional taldeari eman zioten sostengua. Taldearen helburua Francoren ditadura botatzea zen, behin Frantzian nazismoari gailendu ondoren, Francor-en eta Falangearen aurkako indar guztiak elkartuta.

Jesús Monzón eta Unión Nacional taldea

Jesús Monzón Repáraz

Unión Nacional-aren agiria, Pe-pitarena

Frantzia osoa askatu ondoren, Pariseko Gobernuak egoitza agiriak eman zizkien Erresist-entziako kide izandako espainiarrei, trabarik jarri gabe haien argitalpenetarako eta haien erakundeei jarduteko baimena eman zien, hala nola Erresistentziako kide ohien Elkartea (Asociación de antiguos Resistentes) edo Emakume Espainiarren Batasuna (Unión de Mu-jeres Españolas) Uriz ahizpak kide zituena. Baina egoera horrek ez zuen luze iraun. 40ko hamarkadaren amaieran bloke sobietarraren eta mendebaldeko blokearen arteko “gerra hotza” hastean, heroi izandakoak SESBaren “agente” arriskutsu bilakatu baitziren.

Gerra Hotzaren garaian

1950eko irailaren 7an, Réne Plévenen Gobernuak “Bolero Operazioa” izenekoa jarri zuen abian Frantzian. Militante komunista asko, eta asko atxilotu eta Korsikara, Aljeriara, Hungariara, Poloniara eta Txekoslobakiara deportatu zituzten. Haietako asko, goizaldeko ordu txikietan atxilotu, eta mugan utzi zituzten, Armada Gorriak kontrolpean zuen Ale-maniako zatian. Elisak eta Pepitak 1951ko apirilean jaso zuten kanporatzeko agindua.

“Bolero Operazioa”

Eskuinean: Pepitaren egoitza baimena. Goian: inda-rrik gabeko pasaportea.

17

Altzairuzko Oihalaz bestalderaEugene Thomas (goian ezkerrean) Barne estatu-idazkariaren aginduan irakur daitekeenez, kanporatzea lehenbailehen bete beharrekoa zen. Elisak eta Pepitak abuztuaren 16ra arte atzeratzea lortu zuten, baina egun horretan Ekialdeko Berlinera alde egin behar izan zuten, Altzairuzko Oihalaz bestaldera. Elisak erabiltzen duen baimenak egun horretako data du, 15 orduko indarrarekin, baina abuztuaren 14rako, ahitua beraz. Berdin gertatzen da Pepitaren pasaportearekin. 1951ko abuztuaren 16ko data badu ere, urtebeteko atzerako indarra du (1950eko abuztuaren 15era arte), eta, bistan da, horrek ezerezean uzten zituen etorkizunean agiria erabiltzeko aukera guztiak.

Elisa Uriz kanporatzeko agindua eta “Altzairuzko Oihalaz” bestaldera joateko erabili zuen baimena edo salbokonduktoa.

Erbestean

Olga García Domínguez (argazkian Isabel Domínguez eta Adolfo García gurasoekin ageri da) amarekin batera atxilotu zuten 1962ko mai-atzean, Madrileko Puerta del Sol-en, “Isiltasunaren Manifestazioa” deitut-akoan, 11 urte zituela. Olgaren amak 1.000 pezetako isuna ordaintzeari uko egin zionez, espetxeratu egin zuten, beste emakume batzuk bez-ala. 1963an, Isabel Domínguez Es-painiaren ordezkari izendatu zuten Emakumeen Nazioarteko Federazio Demokratikoan, Elisa Urizen ordez. Olgaren aita, 1947az geroztik espe-txean zenbait urte eman ondoren, libre zegoen zaintzapean; Espain-iatik klandestinoki atera ondoren, Parisera joan zen, han Isabelekin elkartu, eta biak batera alde egin zuten Berlinera, Federazioaren egoitza han baitzegoen. Olga 1963an elkartu zen gurasoekin Berlinen, eta han Medikuntza ikasi zuen. Elisa Urizen auzokoak izanik, lagun handiak izan ziren, urte askoan familia berekoak ia, eta ahizpen oroitzapen eta argazki asko gorde dituzte.

Olgaren oroitzapenak

18

Bi artikulu Pepitaren heriotzari buruz. Ezkerrekoa, Trantsizio garaian ar-gitaratua Centre Comarcal Lleidatà aldizkarian (1978) eta eskuinekoa

Irakaskuntzako Langileen aldizkarian (FETE-UGT), Mexikon 1959ko martxoan.

Elisa Uriz Berlingo aldirietan, Oranke aintziraren ondoko auzo eder batean –Orankestrassen-- bizi zenean ezagutu zuen Olgak. Hitlerren garaiko aberats jende eta armadako agintari naziek bertan zeuzkaten beren txalet eta villak, zuhaitz eta berdetasunez inguraturiko paraje batean. 50eko hamarkadan, etxe horiek zaharberritu egin ziren VDIMen ordezkarien bizileku bihurtzeko. Era-

kunde horretakoak ziren Elisa eta Pepita, eta kale horretako 30ean bizi ziren. Han hil zen Pepita. Hura hil eta gero, kale bereko 21eko teilatupeko apartamentu batera aldatu zen Elisa, eta Olgaren familia etxe hartako beheko solairuan bizi zen.

Nazien villak Oranke aintziraren ondoan

Altzairuzko Oihalaz haraindian ere egiten zen turismoa. Uriz ahizpen oroigarrien artean, Postdam hiri monumentala bisitatu zutenean egindako argazkiak daude, non 1945eko uztailean Truman (AEB), Stalin (Sobiet Batasuna) eta Churchill (Bretainia Handia) agintariek Alemania bitan zatitu zuten eta baita Europa ere bakoitzaren eragin-eremu bihurtuz. Beste irudi batzuetan Pepita bere lagunekin paseatzen ikusten da, Elisa beste erbesteratu batzuekin Wernigerode hirian, ospetsua baita zurezko habeak erabiliz egindako etxeengatik eta eskiatzeko pistengatik, edo San Petesburgon (garai hartan Leningrado) Neguko Jauregiari begira, zeina boltxebikeek bereganatzean hasi baitzen 1917ko Errusiako Iraultza.

Altzairuzko Oihalaz haraindiko turismoa

Pepita eta Elisa, lagun batzuekin, Postdam hiri historikoan.Pepita Uriz, lagun bate-

kin paseatzen.Elisa, beste erbesteratu espainiar batzuekin, Wer-

nigeroden.

Pepitaren heriotza Pepita 1958ko abuztuaren 2an hil zen, miokardioko infartu batek jota. 75 urterekin hiltzean, haren ahizpak sekulako kolpea hartu zuen; izan ere, harekin bizi izan zen 1937ko maiatzaren 53an Antonio Sesé hil zutenetik. Elkarrekin igaro zituzten oso garai zailak eta arrisku bizikoak Gerra Zibilaren eta Frantziako Erresistentziaren garaian edo Berlinen erbesteraturik bizi izan zirenean. Bete gabe gelditu zitzaion Espainiara noizbait itzultzeko ametsa. Pepitaren gorputza erraustu egin zuten, eta Friedrichsfeldeko Zen-tralfriedhofen (hilerri zentrala) dago ehortzia. Urteak pasa ahala, bai hilarria bai erraut-sontzia desagertuak dira.

19

60ko eta 70eko hamarkadetan Elisa Urizek RDAko gobernu sozialista eraikitzen hasi zen etxebizitza berrietara aldatzeko aukera izan zuen. Eraikin berriak ziren, banguardismo sozialis-taren printzipioen arabera proiektatuak. Haien forma arkitek-tonikoak diafanoak dira, eraikuntzan material kalitatezkoak erabiltzen ziren, banaketa arrazionalista zuten eta hiribide zabaleko eta berdegune handiko hiri-eremuetan kokatzen ziren. Bloke berean etxebizitza desberdinak zeuden, bizilagu-nen premietara egokituak: baziren pertsona bakarrarentzako “estudioak”, bikoteentzako apartamentuak eta hiru edo lau gelako etxebizitzak, seme-alabak zituzten familientzat.

Arkitektura sozialista

Goian eskuinean, Lowenbergerko apartamentuak, 60ko hamarkadan eraikiak; ezkerrean, Lichtenbergerko 14a, non bizi baitziren Elisa eta Olga Garcíaren familia. Be-hean, arkitektura sozialistaren beste adierazgarri batzuk: Karl Marx hiribidea (ezk.) Lichtenbergertik hurbil, Alexan-

derplatz ospetsua (Berlingo erdi-erdian).

Olgak gogoratzen duenez, Elisa emakume baliotsua zen pertsona gisa, bere printzipio sendoengatik nabarmentzen zen, janzkera dotoreagatik, eta jakintza aldetik are jantziagoa zelako. Etxekoia izanik, pedagogian eta emakume-erakundee-tako militantzian ematen zuen bere denbora, gogor lanean. Ez zen azpijoko politikoen zale, eta RDAko presidenteak domina berezi bat ezarri zion 1962ko irailaren 9an, 1933tik

1945a bitartean Faxismoaren kontrako Borrokarengatik. García Dominguez familiaren adiskide izateaz gainera, Ma-nuel Sánchez Arcas arkitekto ospetsua ere –Madrilgo Unib-ertsitate-hiriaren eraikuntzan parte hartu zutenetako bat– hurbilekoa izan zuen.

Lagun artean

Argazkiaren atzealdean, soineko koadrodunarekin dagoen neskaren ondoan, Manuel Sánchez Arcas arkitektoa ageri da. Elisa eskuinetik hirugarrena da.Fotografía sacada en casa

de Olga. Al fondo sus padres, Isabel Domínguez y Adolfo García. Bajo el cuadro del Gernika, Elisa con gafas.

Elisa hiru lagunekin eguzkia hartzen kalean.

Elisa Uriz Pi Ekialdeko Berlinen hil zen 1979ko abuztuaren 14an, Friedrichaingo ospitalean gaixo egon ondoren. Bertan lan egiten zuen Olgak, eta Isabel Dominguez (Olgaren ama) eta biak izan zituen lagun heriotzako orduan. Elisak 86 urte zituen orduan, eta, Olgak gogoratzen duenez, ongi jabetzen zen bere bizialdia amaitzear zela. Friedrichaingo hilerrian erraustu zuten handik bi astera, 28an. Haren hiletan Alemaniako PSU alderdiko (komu-nista) ordezkariak izan ziren, eta baita FDIM eta Alderdi Komunistakoak ere (VIII.-IX. Kongresua), bera alderdi horretako kidea baitzen. Han gogora ekarri zuten Bakearen Mundu-Kongresuan “Joliot-Curie Domina” jasoa zuela Elisa Urizek, bere konpromiso-bizitzaren aitortza gisa.

Elisaren agurra

Esquela en ale-mán publicada tras la muerte de Elisa Elisaren heriotza-agiria.

20

Elisa (eskuinean) beste hiru lagunekin.

Pepita eta Elisa lehena eta bigarrena ezke-rretik Frantziako erbesteratuekin mahai be-

rean II. Mundu Gerraren ondoren.

Elisa (ezkerrean San Petersburgoko Neguko Jaure-giaren zelaigunean, zeina boltxebikeek bereganat-

zean indartu baitzen 1917ko Errusiako Iraultza

21

2000. urteko abenduaren 20an, Dolores Pierak, Pepita Urizen ikasleetako batek, bere es-kuaz idatzi zituen ohar biografiko batzuk, irakasle-eskolan irakasle izan zuenari eta haren ahizpa Elisari buruz. Bere idazkian garbi agertzen zuen, 90 urte bete eta gero, zer-nolako mirespena zion bere irakasle izan zenari. Izan ere, Lleidako neskek maistra izan nahi zu-ten bizitzaren aurrean zuten jarrera iraularazi baitzuen. Doloresen beste ikaskide batzuek antzeko komentarioak egiten dituzte beste liburu batzuetan. Dolores Pierak honako lerro hauek idatzi zituen Iruñeko Udalak argitaratutako Mujeres que la historia no nombró liburuan. Gutuna bidali eta handik bi urtera hil zen, Santiagon (Txile).

dolores piera

Ikasle baten oroitzapenakPedagogiak aurrera egin zezan lan egindako emakumeen omenaldi gisa Kataluniako Generalitatek 2001ean argita-ratutako egutegia. Abendua Dolores Pierari dedikatua da, panel honetan ageri diren oharren egilea, eta iraila Pepita Urizi. Une horretan, ordea, ez zuten haren argazkirik eta ez zekiten hila zela Ekialdeko Berlinen, ez eta noiz hil zen ere.

OCTUBRE 2001 01 02 03 04 05 06 0708 09 10 11 12 13 1415 16 17 18 19 20 2122 23 24 25 26 27 2829 30 31

Rosa Sensat Vi là

Rosa Sensat Vilà és el nom més conegut de tota una generació de pe-

dagogues que introduïren innovacions en l’ensenyament a la Catalunya

del primer quart del segle XX. Rosa Sensat no va ser una excepció, hi

ha una munió de professionals que com ella van contribuir a la renovació

pedagògica i les seves aportacions van ser cabdals per millorar la forma-

ció de les nenes en una època en què aquesta es reduïa a tall i confecció

i confecció i tall.Nascuda al Masnou, el 17 de juny de 1873, passà a residir a Barcelona

per estudiar a l’Escola Normal. Posteriorment va ampliar coneixements a

Madrid, on va entrar en contacte amb la Institución Libre de Enseñanza.

Visità França, Alemanya, Suïssa, Bèlgica i Anglaterra becada per la Junta

de Ampliación de Estudios, per conèixer els nous corrents pedagògics.

Després d’haver estat deu anys a les escoles estatals del Poblenou i a la

zona de Diagonal/Passeig de Gràcia, de Barcelona, va ser la directora de

l’Escola del Bosc, primera escola a l’aire lliure de l’Estat espanyol. També

va ser la directora pedagògica de l’Institut de Cultura i Biblioteca Popular

de la Dona, espai cultural creat, finançat i gestionat per dones, fundat l’any

1910, que donava prioritat a la formació professional especialment en els

nous sectors de producció que s’oferiren a les dones.

Rosa Sensat va escriure, entre d’altres, Les ciències en la vida de la llar,

1923, i Como se enseña economía doméstica, 1927. En tots dos divulgà

un nou concepte de l’economia domèstica, “segons el qual les lliçons de

cuina tenen com a preparació els treballs de laboratori, i les tasques domès-

tiques es fonamenten, en general, en principis científics” escrivia en el

primer dels llibres esmentats, i opinava: “La dona ha lluitat, i lluita

encara coratjosament, tenaç i àrdida, per les seves reivindicacions. Fa bé”.

Foto: Frederic Ballell Maymí, AHCB-Arxiu Fotogràfic

NOVEMBRE 2001 01 02 03 0405 06 07 08 09 10 1112 13 14 15 16 17 1819 20 21 22 23 24 2526 27 28 29 30

Teresa Mañé Miravet

Pedagoga, filòsofa, assagista, periodista i escriptora, Teresa Mañé i Miravet,

és més coneguda pel pseudònim de Soledad Gustavo.

Estudià la carrera de mestra i dirigí una escola lliurepensadora a Vilanova

i la Geltrú i en fundà una altra a Reus, el 1897, però la seva activitat política

dificultà la continuïtat del magisteri, a causa de l’exili i del desterrament.

Des dels quinze anys va tenir contactes amb l’anarquisme i junt amb el seu

company Joan Montseny, més conegut per Federico Urales, es van

convertir en els intel·lectuals anarquistes més actius del país.

Teresa Mañé col·laborà a La Tramuntana i El productor, publicació fundada

per Teresa Claramunt. A Madrid, on va ser desterrada, després d’haver estat

exiliada a Londres, dirigí conjuntament amb Joan Montseny, la Revista

Blanca. També va participar a Tierra y libertad. En els seus escrits abordà

la temàtica de l’alliberament de la dona i és una de les primeres teòriques

del feminisme llibertari. El 12 de febrer de 1905 va tenir una criatura, Federica Montseny Mañé,

l’única que sobrevisqué de les tres que en va parir, i que arribà a ser minis-

tra de Sanitat. Federica, a les seves memòries, escriu “Mi madre fue

esencialmente mi educadora... Mi madre se propuso poner en pràctica, en

mi educación, los métodos pedagógicos afirmados en el curso de su expe-

riencia educativa, así como sus ideas personales sobre los momentos más

idóneos para comenzar a enseñar las primeras letras a una criatura...

Mi madre pertenecía a una generación en la que todavía las ideas de Rous-

seau sobre la educación de los niños tenían singular vigencia”.

Teresa Mañé és autora de La sociedad futura, 1899, i El sindicalismo y la

anarquía. Política y sociología, 1933.

La nit del 25 al 26 de gener de 1939, abandonà Barcelona camí de l’exili,

acompanyada de la seva filla. Morí a Perpinyà, pocs dies després d’haver

travessat la frontera.Foto: Arxiu Antonina Rodrigo

01 02

03 04 05 06 07 08 09

10 11 12 13 14 15 16

17 18 19 20 21 22 23

24 25 26 27 28 29 30

31

DESEMBRE 2001

Do

lors

Pie

ra L

lob

era

Nascuda a Puigverd d’Agramunt, el 1910, estudià a l’Escola Normal de

Lleida, i va ser mestra nacional a Vilafranca del Penedès, inspectora a

l’Anoia i una de les fundadores de la Cooperativa de la Tècnica Freinet.

Posteriorment, va ser membre de la comissió organitzadora de l’Escola

d’Estiu de la Generalitat de Catalunya, de l’any 1935.

Dolors Piera va ser designada consellera de l’Ajuntament de Barcelona

en representació del PSUC, el 20 d’octubre de 1937, convertint-se en una

de les primeres dones que ocupaven tal càrrec polític en l’òrgan de govern

de la ciutat. Va ser vocal de la Comissió de Cultura i de la Comissió

d’Assistència Social. Una de les seves prioritats va ser preparar l’obertura

de menjadors per a criatures, amb l’objectiu de facilitar la vida quoti-

diana de les dones durant el conflicte bèl·lic.

Durant aquell període, va col·laborar en diverses publicacions, com ara

la revista Companya i formà part de la Taula Presidencial del Primer Con-

grés Nacional de la Dona, celebrat al Palau de la Música de Barcelona,

els dies 6, 7 i 8 de novembre de 1937.

Acabada la Guerra Civil s’exilià a la República Dominicana un breu període

i s’instal·là definitivament a Xile. En aquell país obrí una escola de pàrvuls

i preparatòria a Ñuñoa, 1949. Posteriorment, va ser assessora de la comis-

sió del Ministeri d’Educació en la confecció dels programes d’Educació

General Bàsica i va participar en diverses escoles d’estiu especialitzades

en criatures de difícil aprenentatge.

Dolors Piera Llobera encara resideix a Xile.

Foto: Companya, 6 novembre de 1937. AHCB-Arxiu Fotogràfic

GENER 2001 01 02 03 04 05 06 0708 09 10 11 12 13 1415 16 17 18 19 20 2122 23 24 25 26 27 2829 30 31

Leonor Serrano Pablo

Nascuda el 23 de febrer de 1890 a Hinojosa de Calatrava, el 1907 passà

a residir a Barcelona, on estudià magisteri durant els anys 1909-1912.

Posteriorment estudià dret, que no acabà, i filosofia i lletres.

L’any 1913, quan era inspectora de les escoles de Barcelona, va ser pen-

sionada per l’Ajuntament de la ciutat, per estudiar a Roma el mètode

Montessori sobre ensenyament de pàrvuls. Al seu retorn, va ser una

de les divulgadores del mètode a Catalunya.

Per a Leonor Serrano la creació d’escoles de pàrvuls i maternals, a més

dels avantatges que tenia per a les criatures, facilitava les activitats de

les dones amb responsabilitats familiars i permetia l’assistència a classe

de les filles grans que, en cas contrari, sovint es veien obligades a quedar-

se a casa per vigilar els germans i germanes més petits. Leonor Serrano,

lúcida analista sobre les condicions que propiciaven l’opressió de les dones,

impulsà la creació de serveis que podien millorar les condicions de vida

de les dones. Divulgadora, tal com ja hem dit, del mètode Montessori, va escriure diver-

ses obres al respecte: El método Montessori, 1928; La pedagogía Montessori;

La enseñanza complementaria obrera, 1926; i Estudio de psicología experi-

mental sobre los procedimientos escolares de memorización.

Sobre l’educació de les dones va publicar: La educación de la mujer en

España; La educación de la mujer de mañana, 1923; Treball intel·lectual;

Manual de la dona moderna; ¿Que harán nuestras mujeres después de la

guerra? i el llibre de lectura escolar Diana o l’educació d’una nena, editat

a Barcelona els anys 1933 i 1934, del que transcrivim el següent paràgraf:

“Vuestras hijas y discípulas, deben tener, bajo la égida de la República, un

porvenir más esplendoroso que el pasado y el presente del que habéis

gozado –o sufrido– vosotras.- La niña actual, la mujer de mañana, se edu-

cará, trabajará, ganará y vivirá más intensamente que vosotras”.

Foto: Feminal, 26 de juliol de 1914. AHCB-Arxiu Fotogràfic

FEBRER 2001 01 02 03 0405 06 07 08 09 10 1112 13 14 15 16 17 1819 20 21 22 23 24 2526 27 28

An

tòn

ia A

dro

he

r P

asc

ua

l

Antònia Adroher Pascual, nascuda el 12 de juny de 1913 a Girona, va ser

mestra i també la primera regidora de l’Ajuntament de Girona.

Va estudiar fins als quinze anys i després “vaig passar-me’n un parell apre-

nent a ser una bona mestressa de casa. Als disset anys, però, vaig veure

que la perspectiva que m’esperava era convertir-me en la secretària del

meu pare, que tenia molta feina, perquè la seva ebenisteria del carrer Nou

era la més gran que hi havia a Girona, i vaig pensar: Ai, pobra Antònia, ja

està condemnada a estar-se sempre al costat de la família, sense poder

anar mai enlloc”. El 1930 estudià magisteri a la Normal de la seva ciutat on

va aprofundir en el coneixement de la pedagogia moderna: Montessori,

Piaget,... “vaig veure com feien caure la paret que separava els nois de les

noies. La coeducació va donar un aire fantàstic a la Normal”.

Durant les primeres dècades del segle, les mestres van emprendre diverses

accions per aconseguir la igualtat professional i salarial amb els mestres.

Antònia Adroher va ser una de les promotores d’una vaga per tal que les

dones tinguessin el mateix nivell que els homes en la previsió del Pla Pro-

fessional que contemplava donar més sou als homes que cursaven un any

d’especialització pedagògica després d’acabar els estudis de mestre. Amb

la vaga, aconseguiren els seus objectius.

A partir de 1934 exercí la seva professió a Ultramor i, un any després, inicià

la seva militància al POUM. La seva permanència a l’escola d’Ultramor es

perllongà fins al juliol de 1936.

El 21 d’octubre de 1936 va ser regidora de Cultura de l’Ajuntament de Girona,

fins al 16 de febrer de 1937; una de les seves prioritats va ser escolaritzar

totes les criatures de la ciutat i crear cantines escolars.

A la fi de la Guerra Civil, s’exilià a Tolosa de Llenguadoc i, posteriorment a

París, on va treballar de mestra de castellà. Retornà a Catalunya el 1977.

Foto: Josep Maria Oliveras. Arxiu d’Imatges Emili Massanas i Burcet, Diputació de Girona

MARÇ 2001

01 02 03 04

05 06 07 08 09 10 11

12 13 14 15 16 17 18

19 20 21 22 23 24 25

26 27 28 29 30 31

Maria Rúbies Garrofé

Maria Rúbies va ser una de les artífex de la renovació de l’ensenyament de

la matemàtica en els nivells elemental i mitjà, en la dècada dels anys seixanta.

Nascuda a Camarasa, el 21 de novembre de 1932, aconseguí el títol de mestra

de primera ensenyança per la Normal de Lleida l’any 1951. En els anys sei-

xanta va ser professora numerària de l ’Escola Normal de Sòria i ,

posteriorment, catedràtica de matemàtiques de l’Escola Normal de Lleida, de la

qual va arribar a ser directora els anys 1990-92.

En la pràctica professional de Maria Rúbies hi destaquen diversos centres

d’interès. Un d’ells, la didàctica de les matemàtiques: participa en jornades,

organitza grups de mestres i fa cursos a Rosa Sensat i a Sabadell.

Durant la dècada dels anys setanta és professora adjunta de la Universitat

Autònoma de Barcelona a la Facultat de Ciències, 1970-71, catedràtica de

matemàtiques de l’Escola Normal Fra Juníper Serra de les Illes Balears,

durant els anys 1970-73, i responsable del professorat de l’ICE de la Uni-

versitat Autònoma de Barcelona, 1970-73, des d’on col·labora amb experts

de la UNESCO en l’organització de cursos i seminaris de metodologia.

Paral·lelament, col·labora en la redacció de llibres de matemàtiques per a

la segona etapa d’EGB i escriu, la col·lecció “Fem Matemàtica”, a partir de

1r. d’EGB.

L’altre centre d’interès per a Maria Rúbies és la catalanització de l’ensen-

yament. Impulsa la creació de l’Escola Espiga de Lleida, capdavantera de

la catalanització i la renovació educatives a les Terres de Ponent, 1967, i

organitza cursos de llengua catalana a Lleida, Solsona, Tàrrega, Balaguer,...

a partir de 1976.

Aquell mateix any, inicia la seva militància política a Convergència

Democràtica de Catalunya; serà senadora per Lleida, diputada per Lleida

al Congrés de Diputats de Madrid, regidora de la Paeria de Lleida i diputada

de les comarques de Ponent al Parlament de Catalunya.

Foto: Arxiu familiar

JUNY 2001

01 02 03

04 05 06 07 08 09 10

11 12 13 14 15 16 17

18 19 20 21 22 23 24

25 26 27 28 29 30

Anna Rubiés Monjonel l

Protagonista de la renovació de la pedagogia catalana i de l’ensenya-

ment en el primer quart de segle, l’obra d’Anna Rubiés posa de manifest

l’íntima connexió entre el feminisme i l’Escola Nova.

Nascuda a Port de la Selva, el 31 de maig de 1881, estudià magisteri i,

des de 1898, any en què aconseguí el títol, fins al 1939 va exercir de mes-

tra a Caçà de la Selva, Llagostera, Lleida, Girona i Barcelona. Va ser

divulgadora del mètode Decroly, que havia estudiat a Brussel·les, i sobre

l’aplicació de nous mètodes a l’ensenyament, opinava: “No s’han de rebre

amb prevenció les innovacions pedagògiques però no s’han d’acceptar

de bones a primeres, poden establir-se classes d’assaig”.

El seu prestigi professional va ser-li reconegut en ser nomenada direc-

tora del grup Ramon Llull del Patronat Escolar de l’Ajuntament de Barcelona,

l’any 1931 i, posteriorment, va ser membre del Consell de Cultura de la

Generalitat republicana –era l’única dona– a la Ponència d’Ensenyament

Primari.

Col·laboradora de revistes especialitzades, va participar a les Escoles d’Es-

tiu i també en el Congrés internacional sobre la Nova Educació, celebrat

a Niça el 1932.

Les seves pràctiques i experimentacions van quedar recollides en el llibres:

Experiencias didácticas, 1929; Aplicación de los centros de interés en la

Escuela primaria, 1932; Contes de sempre per als infants, 1933-1935; El lli-

bre de les bèsties contat als infants, 1933; Llibre de les meravelles, 1933, i

Desde la escuela de párvulos, 1938.

A la fi de la Guerra Civil va ser desplaçada fora de Catalunya. Posteriorment,

va aconseguir tornar, primer a Tortosa i després al Masnou. L’any 1963 morí

a la ciutat de Barcelona.

Foto: Fons i arxiu històric de la Biblioteca Rosa Sensat

JULIOL 20010102 03 04 05 06 07 0809 10 11 12 13 14 1516 17 18 19 20 21 2223 24 25 26 27 28 2930 31

Maria Baldó Massanet

La pedagoga Maria Baldó Massanet, nascuda a Hellín, Castella-la Manxa,

l’any 1884, s’instal·là posteriorment a Catalunya i contribuí a millorar l’en-

senyament de les nenes, ensenyament que es basava en un poc de lletra

i un molt de labors. El 28 d’abril de 1912, publicava l’article “Sobre l’ensen-

yansa escolar femenina” a la revista Feminal, que dirigia Carme Karr. “Avuy,

cedint als prechs de la estimable y bona amiga meva la Directora d’aquesta

Revista femenina, he volgut donar idea de que la dòna pot ocuparse ab

coses de més profit qu’en fer labors d’un resultat pràctich ben dubtós, per

que’ls treballs intelectuals encara que siguin elementalíssims, servexen

per fer a la dòna investigadora y reflexiva, qualitats totes dues que li son

tan útils. A la vegada jo voldría que les mares anessin convencentse de que

l’escola es sobretot un lloch de treball intelectual, nó un taller de feynes

més ò menys fines y complicades”.

Amb aquesta mentalitat assumí la direcció del primer grup escolar femení

de Barcelona, La Farigola, del Patronat Escolar de l’Ajuntament de la ciutat,

inaugurat l’any 1923. La dedicació a la pedagogia va ser una constant en la vida de Maria

Baldó i durant els anys de la Segona República va formar part del Segon

Consell en la ponència d’ensenyament primari i secundari del CENU (Consell

Escola Nova Unificada) i va ser degana del Casal del Mestre.

Maria Baldó va tenir un paper destacat en el moviment feminista català i

va ser presidenta del Lyceum Club de Barcelona, l’any 1936, i va militar a

Esquerra Republicana de Catalunya.

Va publicar El libro del hogar,amb interessants aportacions sobre l’educació

de les dones, el feminisme i el treball remunerat, reeditat en diverses ocasions.

A la fi de la Guerra Civil s’exilià a Tolosa de Llenguadoc, ciutat on va morir

l’any 1964.

Foto: Feminal, 28 d’abril de 1912. AHCB-Arxiu Fotogràfic

MAIG 200101 02 03 04 05 06

07 08 09 10 11 12 1314 15 16 17 18 19 20

21 22 23 24 25 26 2728 29 30 31

Àng

els

Ferr

er i

Sen

sat

“Tota la meva actuació ha estat entregar-me a l’escola amb passió i dedi-

cació sense reserva; era mestra i universitària, no tenia l’ocupació d’unes

hores, era una entrega exclusiva” amb aquestes paraules, Àngels Ferrer i

Sensat, filla i neta de pedagogues, sintetitzava la seva vida professional.

Quan només tenia setze anys feia de mestra, ajudant la seva mare, Rosa

Sensat, en l’ensenyament de persones adultes. Va fer magisteri en un

any i immediatament començà la carrera de ciències naturals. Tot just lli-

cenciada exercí durant set cursos com a professora ajudant a la mateixa

facultat. Va ser, doncs, una de les primeres professores universitàries.

Paral·lelament, va ser responsable del servei d’orientació i activitats del

Museu de Ciències Naturals.

L’any 1932 s’incorpora a l’Institut Escola i com a metodologia aplicà el

“primer tocaré, després ja aprendré el mètode” síntesi dels seus criteris

pedagògics que consistien segons les seves paraules: “Es buscava un

tema d’interès entre el grup i entorn d’ell girava un cicle d’activitats.

Cada sessió comptava amb un pla de treball, amb tot un seguit d’as-

pectes i apartats que els alumnes havien de veure i observar; temes que

a voltes duraven setmanes”.

Després de la Guerra Civil va ser desplaçada a Madrid com a encarre-

gada de curs a l’Institut Isabel la Catòlica, que abans havia estat l’Institut

Escola. Després de dos anys retornà a Catalunya, primer a Reus, on va ser

catedràtica durant gairebé dos dècades i l’any 1958 a Mataró, on va participar

en l’experiència dels centres oficials del Patronat. Posteriorment, va ser

professora de l’Institut Infanta Isabel d’Aragó, de Barcelona.

Àngels Ferrer i Sensat ens va llegar diverses obres, entre les quals fem

menció d’Història d’una pera i Llibre de les flors.

Foto: Fons i arxiu històric de la Biblioteca Rosa Sensat

dones pedagoguescalendari 2001

SETEMBRE 200101 0203 04 05 06 07 08 0910 11 12 13 14 15 1617 18 19 20 21 22 2324 25 26 27 28 29 30

Pepita Uriz Pi

Pepita Uriz, arrenglerada en els sectors pedagògics més innovadors, havia

nascut el 1883 i des de l’any 1915 va ser professora de pedagogia de la Normal

de Girona on, posteriorment, ocupà la càtedra de ciències.

L’any 1921, abandonà Girona amb la seva germana Elisa, professora de

música a la mateixa institució, i marxà a Lleida, on va ser professora

de pedagogia a l’Escola Normal de Mestres.

Quan Pepita Uriz Pi arribà a les Terres de Ponent les seves idees pedagò-

giques i didàctiques van sotregar l’ambient benpensant de la ciutat. Es

mantenia al corrent de les noves tendències didàctiques tant les de l’Institut

J.J. Rousseau de Ginebra, com les de les escoles noves.

El procés d’aprenentatge per a Pepita Uriz Pi no era un fet aïllat de la realitat

ni tampoc de la pròpia experiència quotidiana. Un dels temes que més

l’interessen és la condició de la dona. L’obra escrita per Margarita Nelken

La condición social de la mujer en España: su estado actual, su posible

desarrollo, és un llibre que utilitzarà sovint a les seves classes per mostrar

les condicions de submissió en què es troba la dona i els mecanismes per

transformar-les.Les seves aportacions metodològiques i les temàtiques tractades amb les

seves alumnes no van ser del gust de certs sectors. Va esclatar el conflicte

que depassà el marc de l’Escola Normal i es convertí en tema de debat

públic. Un expedient de sanció separà Pepita Uriz Pi de la seva càtedra.

Durant l’etapa Republicana va tornar a la Normal de Lleida, i l’any 1932

va ser nomenada directora, i posteriorment va ser presidenta de la Ponèn-

cia d’Ensenyament Primari, al CENU (Consell Escola Nova Unificada) l’any

1936.A la fi de la Guerra Civil s’exilià amb la seva germana Elisa, primer a París,

on van col·laborar activament per ajudar els exiliats i, posteriorment a Berlín

on va treballar en el camp docent. Morí en aquesta ciutat.

Foto: L’Escola Nova Unificada. Generalitat de Catalunya. Fons i arxiu històric de la Biblioteca

Rosa Sensat

AGOST 2001 01 02 03 04 0506 07 08 09 10 11 1213 14 15 16 17 18 1920 21 22 23 24 25 2627 28 29 30 31

Margarita Comas Camps

Biòloga i pedagoga, va néixer a Alaior, el 25 de novembre de 1892. Estudià

magisteri a Mallorca i a partir de 1922, s’inscriu a la facultat de ciències de

la Universitat de Barcelona. Margarita Comas Camps va ser una de les pri-

meres dones en obtenir la llicenciatura de ciències naturals, títol que

aconseguí amb un brillant expedient acadèmic, l’any 1928. Posteriorment,

amplià estudis a les universitats de París i de Londres i va aconseguir el

grau de doctora.Dedicà la seva activitat professional a l’ensenyament, primer a Oviedo

on guanyà la càtedra de ciències naturals, després a Tarragona, on va

ser professora i directora de la Normal de Mestres, i durant l’etapa

republicana va ser professora i vicerectora de l’Escola Normal de la

Generalitat de Catalunya.L’any 1934 va ser professora agregada de

biologia infantil i metodologia de les ciències de la naturalesa, a la

Universitat de Barcelona.Interessada en la pedagogia i coneixedora del sistema educatiu del Reg-

ne Unit va publicar diverses obres de caràcter pedagògic, entre d’altres

Las escuelas nuevas inglesas, 1930; El Método MacKinder, 1930; La co-

educación de los sexos, 1931; El método de proyectos en las escuelas

urbanas , obra publicada el 1931 i reeditada en diverses ocasions.

També va publicar treballs d’investigació a revistes franceses i al Boletín

de la Sociedad Española de Historia Natural. La seva obra més cone-

guda és Coeducación de los sexos, publicada l’any 1931, on reivindica

la coeducació.A l’inici de la Guerra Civil, passà a residir a Bilbao i, el 1937, emigrà a la

Gran Bretanya i ensenyà biologia a Foxhole i a Darlington Hall. Morí a

Exeter, Anglaterra, l’any 1973.Foto: Margarida Comas, pedagoga (1892-1973). Barcelona, Universitat de Barcelona. 1998

ABRIL 2001

01

02 03 04 05 06 07 08

09 10 11 12 13 14 15

16 17 18 19 20 21 22

23 24 25 26 27 28 29

30

Dol

ors

Can

als

Farr

iols Especialitzada en puericultura, Dolors Canals i Farriols va ser una de les artí-

fex del projecte educatiu per a criatures de 0 a 6 anys, durant la Guerra Civil.

Va néixer a Barcelona, l’any 1913 i després d’estudiar medicina, psicologia

i biologia, es dedicà a la recerca científica sobre la primera infància.

Va ser delegada del Ministeri de Treball per organitzar guarderies de guerra,

durant els anys 1936 i 1939. Aquestes escoles bressol transformaren les

guarderies tradicionals en centres on col·laboraven especialistes de diverses

disciplines –pediatria, psicologia, higiene, pedagogia– per tal de contribuir

al desenvolupament de les potencialitats de cada criatura. Una concepció

pedagògica d’aquest tipus apel·lava a la interdisciplinarietat i requeria d’un

professorat format en una carrera cientificoaplicada. El projecte de les guar-

deries de guerra ha estat valorat en la història de la pedagogia catalana

com l’únic intent d’educació global, coherent i modern, dels 0 als 6 anys.

A la fi del conflicte bèl·lic Dolors Canals Farriols s’exilià, amb el seu marit

el pintor Joan Junyer Pascual-Fibla, primer a París i posteriorment van anar

a Cuba on va continuar les recerques amb nounats, a l’hospital Calixto

García de l’Havana, investigacions que va compaginar amb la docència a

la facultat de medicina i de pedagogia, i va publicar La infancia del Caribe.

L’any 1942 s’instal·là a Nova York i va ser supervisora del centre pilot de

guarderies de guerra, durant els anys 1942-1944 i cap del programa de ràdio

Informació Puericultora de la CBS des de l’any 1944 al 1953, que després

s’adaptà a altres països americans. Posteriorment va treballar a la com-

panyia Editor International Publications i va dirigir el departament mèdic

del Manager Medical Literatura Control des de 1963 fins a 1972.

Retornà a Catalunya el 1976 i creà a Barcelona el Centre 0-3, dedicat a la

documentación, recerca i formació de professorat.

Foto: Perspectiva escolar, abril del 1979. AHCB-Arxiu Fotogràfic

L’educació a Catalunya durant la Generalitat, 1931-1939. Egilea: Ramón Navarro (Edicions 62, Bartzelona, 1979)

L’ensenyament a Catalunya durant la Guerra Civil. El CENU. Egilea: Enriqueta Fontquerni eta Mariona Ribalta (Argitaletxea: Barcanova, Bartzelona, 1982)

El Bloc Obrer i Camperol (Lleida, 1919-1937). Egilea: Jaume Barrull (LLeidako Udala, 1990)

Derrotas y esperanzas. Egilea: Manuel Azcárate (Argitaletxea: Tusquets, Bartzelona, 1994)

L’Escola Normal de Lleida. Una crònica dels seus primers 100 anys (1841-1940). Egilea: Amparo Miñambre (LLeidako Unibertsitatea, 1994)

L’exili dels mestres (1939-1975). Egilea: Salomó Marqués (Gironako Unibertsitatea, 1995)

Asalto a los cielos. Egilea: Irene Falcón (Argitaletxea: Temas de Hoy, Madril, 1996)

Repressió econòmica i franquisme: l’actuació del Tribunal de Responsa- bilitats Polítiques a la província de Lleida. Egileak:

Conxita Mir, Fabià Corretgé, Judit Faré eta Joan Sagués (Argitaletxea: Montserrateko Abade-etxea, 1997)

Diccionari biogràfic del moviment obrer als Països Catalans. Egileak: María Teresa Martínez

eta beste batzuk (Bart- z-elonako Unibertsitatea, 2000)

Jesús Monzón, el líder comunista olvidado

por la Historia. Egilea: Ma-nuel Martorell (Argitaletxea: Pamiela,

Iruña, 2000)

Una ciutat en guerra. Lleida en la Guerra Civil espanyola (1936-1939). Egilea: Joan Sagués (Argitaletxea: Montserrateko Abade-etxea, 2003)

Mujeres que la historia no nombró. Egileak: Manuel Martorell eta beste batzuk (Iruñeko Udala, 2005)

Dones de Lleida : de la restauració a la Guerra

Uriz ahizpez hitz egiten duten liburuak.

22

Goian: Dolores Ibarrurirekin eta “Unión de Mujeres Españolas” taldeko zenbait ekintzaile ospetsurekin, segur aski Alemanian, 50eko hamarkadaren hasieran. Pepita, ordurako, adabaki beltzarekin; Elisa, haren atzean, betau-

rrekoekin. Behean: Elisa eta Pepita bi adiskiderekin, bisitan Postdam-en, hots, Stalinek (SESB), Trumanek (Es-tatu Batuak) eta Churchillek (Erresuma Batua) 1945ean Europako eragin-eremuak negoziatu zituzten hirian.

24