Folin markesa

Kepa Altonaga

Marraskiloak eta euskaldunakuharte galduan

1996ko CAF-Elhuyar zientzidibulgaziorako II. saria

E L K A R T E AK U L T U R

Azalaren diseinua: Juan Luis Blanco. tel. 943 86 24 00Maketa: M. Karmen Urdangarin

Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia: 1998-05-06

© Elhuyar Fundazioa. Zelai Haundi, 3. Osinalde industrialdea. 20170 USURBIL (Gip.) (1998)

elhuyar@elhuyar.com - www.elhuyar.org

ISBN: 978-84-92457-54-0

Julio Caro Barojariin memoriam

– God save me from academics.– I thought you were an academic.

Michael CrichtonThe Lost World, 65. 1995.

AURKIBIDEA

Aurkibidea 7

Aitzinsolasa 9

Esker ona 13

1. Folin aitzakia, 15Folin Baionara ailegatu baino lehenago, 20Folin markesa Euskal Herrian, 28Folin dibulgatzaile eta eragile, 35Serbiako erregina eta Ablainxako “etcheko yauna”, 40Itsaso sakona argiztatzen, 44Natura maxime miranda in minimis edota small is beautiful, 50Gazitasun-puntu bat dela-eta. 57

2. Alegiazko irla, 65Atlantidaren berragerpena, 70Donnelly-ren Atlantida, 78Atlantida eta Lemuria: hipotesi zientifiko bi, 85Germain-en Atlantida, 92 Geologia gupidabakoa: Atlantidaren azkena. 98

7

3. Marraskiloen atzetik, 107Darwin, marraskiloak eta espezieen sakabanakuntza, 112Iparraldeko marraskilo arrotzak, 116Folin biodibertsitatea ikertzen, 129Marraskilo saskeldoak eta zientziaren aurrekontuak. 136

4. Zer gara gu, nor gara gu, 143Konexioren baten bila, 149Jainkoa Jainko izan aurretik, euskaldunak euskaldun, 159Lunatikoen koadrila, 164Noeren iloba etorri zenekoa, 169Matxinsalto-aurpegia edukitzearen garrantzia, 178Euskal Herria Atlantida berria ote. 186

Erreferentziak 193

Aurkibide alfabetikoa 201

8

9

AITZINSOLASA

Joan zen 1996. urtean bete da Folin markesaren mendeurrena (1817-1896). Hilzela ehun urte pasatu eta gero, abagadune ederra daukagu haren bizitzaren etaobraren gomuta bizkortzeko. Izan ere, nekez konpreni daiteke zelan bilakatu zai-gun horren ezezagun, dela itsasoan dela lehorrean bazter hauetako ornogabeenfauna hain xeheki aztertu zuen gizon handia. Merezi ez duen ahanzturatik ateranahi dugu Folin markesa.

Natur zientzien alorrean Folin-ek berebiziko garrantzia eduki zuen XIX. mende-ko azken laurdenean, eta hori ez bakarrik, pentsa genezakeenez, Euskal Herrikoazterketa faunistikoari dagokiola. Iparraldeko lehen ikasketa metodikoak burutze-az gainera, bere inguruan, orduko Biarritz/Baiona kosmopolitagura haietan, giroezinobea lortu zuen, hainbat lagun zientzia-kontuez ardura zitezen. Arduratu etaaritu ere markesaren hegapean, ikusiko dugunez. Baina, Folin-en merituak ez dirabukatu, era horretako ikerketak aipatzean, zenbaitzuren ustez arnasa-laburrekoaketa lokalistegiak liratekeenak. Gerora ozeanografia izenaz ezagutuko zen ikerke-ta-esparruaren aitzindarietariko bat izan zen: mundu osoko itsasoetako laginakjaso eta aztertu zituen, eta bai, geroago, zenbait dragaketa-kanpaina kudeatu etaburutu ere, Atlantiko eta Mediterranioan.

Ez da nahikoa, baina, munta handiko pertsonaia izan zela esatea eta hori parebat arinkeria gehituz zuritzea. Horrela, eta besterik gabe, baieztapen merkea litza-teke hori, eta zer esanik ez, lagun asko kontentatuko ez lituzkeena. Iharduera zien-tifikoan xehetasunak egiaztatu egin behar dira: horixe da duen ezaugarririk pro-pioena. Izpiritu zorrotzaz eta fidakaitzaz aztertu behar dira kontuak. Horrexegatik

Folin-en gaineko azalpen azala eman barik, hainbat xehetasunetara jaitsiko gara,datu eta detaileetan gelditu egingo gara, gure pertsonaiarenganainoko hurbilketakritikoa posibilitatzeko. Baieztatutakoa substantziatu egingo dugu, edo horretanahalegindu behintzat.

Dena dela, idazlanari dibulgazioaren tonua eman gura izan diot: esparru aka-demiko hertsi eta sikua alboratu eta zabalkunde gehiagoko idazkera aukeratu dut,Folin-en izena eta izana ahal denik eta gehien ezagutarazteko. Alabaina, mailaertaineko dibulgazioan mugitzea pentsatu dut, horrek posible egiten baitu, ikutuahal diren gaien sakontasun minimoa mantentzea, ondo mamurtuta bada ere.Jakina, irakurle tipikorik ez dagoenez, ez da inoiz jakiten mamia noiz dagoenbenetan ondo mamurtuta. Barruntatu besterik ezin duzu egin.

Beraz, ba, zer-kontatu eta kontatutakoa noraino-birrindu eduki dugu begienaurrean momentu oro. Horregaz batera, zelan-idatzi adierazi beharrekoa. Bueltabatzu egin eta gero, niretzako erosoen suertatu den idaztankera hautatu dut, pen-tsatuz irakurlea bera ere horrelaxe mugituko dela textuan zehar. Aukera estilistikohorrek, bestalde, zenbait transgresio nimino daroaz aldean, idazkerari kolore etazapore emanez, baina, irakurketa zailagoa egin barik. Freskoago eman gura izandut, berez astun samarra izan daitekeena.

Pare bat urte-edo joan da Egunkarian Inaki Irazabalbeitiaren eritzi-artikulu batirakurri nuenetik. Bertan idatzitakoaren arabera, zientziaren dibulgazioan dihar-dutenak ez dira idazle, eta ez kazetari. Letra-juntatzaileak dira, zeozer izatekotan.Berak adierazi bezala, ondorio hori atera zitekeen, orduko jazokune batzurenharitik tiratuz gero. Oraintsuago, Arturo Elosegiren kezka topatu dut Elhuyar, zien-tzia eta teknologia aldizkarian, euskal zientzi dibulgazioaren definizio honetan:“jende gutxik irakurtzen duen gaia (zientzia) ia inork ulertzen ez duen hizkuntzan(euskara) dibulgatu (hots, modu ulerterrazean hedatu, zabaldu) nahi izatea”.

Bata eta bestea bide desberdinetatik baina leku berera. Kezkatuta bertoko dibul-gazioaren paraderoa ikusita. Kontua da auzo globalera hurbilduta ere, nor etaStephen Jay Gould bera kexu dela Estatu Batuetako dibulgazioaren egoeran erre-paratuta. Arrazoiak arrazoi, egoneza berton eta kanpoan, zeren eta, XX. mendeabukatzear dagoela, guztiz beharrezkoa baita zientziaz formatutako gizartea: zien-tzia, kontura gaitezen, balio ekonomikoa da izatez, eta bestetik, egungo kultura-ren osagaia.

Nire aldetik, ez diot horrenbesteko transzendentziarik eman gura izan Folin mar-kesa: marraskiloak eta euskaldunak uharte galduan entsegu honi. Soilik, Folin-en

10

izena gure begi-belarrietara ekarri berriro mende betearen bueltan. Horretan nabi-lela, hainbat historia eta istorio ehundu ditut elkarregaz, zientziaren nolakoa argia-go geldi dakigun, gaur egun ere berdin-antzean balio baitute Folin-en sasoiko kon-tuek. Horretarako, aspaldi batean topatu nuen pertsonaiaren hari-muturretik tiratubesterik ez dut egin. Tira-eta-tira hainbat kontu aurkitu (eta nire buruarentzakoargitu) ditut. Ikerketa izan da neurri batean, eta bide batez baita olgeta. Zeuri ere,irakurle, atsegingarri egingo zaizula espero dut.

11

ESKER ONA

Mota askotako laguntzak eduki ditut idazlan honen prestaketarako.

Batetik, oso lagungarri suertatu zaizkit Baionako Udal Bibliotekako, BizkaikoForu Diputazioaren Bibliotekako, Koldo Mitxelena Kulturuneko etaEuskaltzaindiaren Azkue Bibliotekako fondoak eta pertsonak, bai dokumentazio-rako eta bai zenbait ilustrazio eskuratzeko orduan.

Bestalde, Nevadako Unibertsitateko University Studies Abroad Consortium-ekunea eta gunea opetsi zizkidan lanean sakontzeko. Erakunde horri esker, 1995.urteko bigarren zatian hainbat eta hainbat hariren gaineko argibideak bilatu etaaurkitu ahal izan nituen, patxada ederrean Basque Studies Programe-ko bibliote-kan, Renon. Han idatzitakoak dira liburuaren lehen-lehen zirriborroak.

Irakurle zorrotz askoren ekarpenek hobatu zituzten idazlanaren lehen bertsioitxurabakoak: Mikel Aizpuru, Estibalitz Apellaniz, Zigor Arteaga, Arturo Elosegi,Martxel Ensunza, Asun Garikano, Inazio Garin, Pruden Garzia, Ricardo Gómez,Jazinto Iturbe, Begoña Jugo, Carmen Manzano, Ionan Marigomez, GerardoMarkuleta, Alberto Martinez Sustatxa, Itziar Martinez Sustatxa, Koldo Nuñez--Betelu, Juan Karlos Odriozola, Enrike Ojenbarrena, Rikardo Ojenbarrena, JuanIgnacio Pérez Iglesias, Fernando Plazaola, Ana Isabel Puente, Juan Carlos Ruiz,Manuel Soto, Arantza Txintxurreta, Jesus Mari Txurruka, Maribi Unamuno,Arantza Urkaregi, Iban Zaldua eta Joseba Zulaika. Apurka-apurka eta tarteko anitzkritika, zuzenketa, iruzkin, ideia, iradokizun eta eztabaidaren ostetik gauzatu da,

13

zure eskuetaraino iritsi dena. Ez dago esan beharrik: nire erruz izan da, edozeinakats edota hutsune geratu bada.

Eduki ditut ere urrunetik modu askotako laguntzak helarazi dizkidaten kolegak:Luis Dantart (Bartzelona), Serge Gofas (Paris), Miguel Ibáñez (La Laguna), AntónioFrias Martins eta Regina Trist�ao da Cunha (Ponta Delgada), eta Fernando Robles(Valentzia).

Liburu honen argitarapenerako oso garrantzitsua izan da alde grafikoan edukidudan laguntza zabala, argazkien kredituetan ikus daitekeena.

Ba daude zeharkako bultzadak, konturatu barik sarri askotan munta handiko ger-tatzen direnak. Horiek guztiak ere eskertu gura nituzke, idazketa-lana leundu eginbaitidate.

14

11FOLIN AITZAKIA

Hurrengo orrialdeetara ekarriko dugun kontagaia ez da izango, zientzi dibulga-ziozko liburuetan ohi denez, gaur eguneko komunitate zientifikoak eskutarteangori-gori dituen kuestioen ingurukoa.

Ez gara, ez, unibertsoaren jatorri eta garapenaz arituko, Carl Sagan baten antze-ra modu ezin argiagoan emanez ostondoko galaxia eta izarren agerpen zein herio-tzaren azalpen zehatza. Ez gara oraingoan arduratuko dinosauruen suntsipen bat--bateko ala gradualaz, eta horren gaineko hipotesi eta eztabaida emankorrez,David M. Raup-ek hain era intrigagarrian egin duen bezala: meteoritoa izango otezen kulpantea ala, ostera, Nemesis izar behin ere ikusi gabekoa. Bestalde, etaEdward O. Wilson-ek biodibertsitatearen zokondo xarmantak hurbildu badizkiguere, horregaz batera munduko ondare biologikoa zelako larriune ikaragarriarenaurrean jarri dugun ederto adierazi digularik, guk hemen ez dugu hil-ala-bizikoafera hori hari nagusitzat hartuko. Eta ez ditugu gizateriaren sorrera eta bilakaeraaztertuko, Luca Cavalli-Sforza batek egin duen bezala, datu genetiko, arkeologikoeta linguistikoak bateratuz. Halaber, ez da eboluzioa izango gure kontu nagusia,Stephen Jay Gould-ek azaltzen baitu ondoen biziaren eboluzioa gaur egun zelanulertzen dugun, hala Darwin-en beraren hasierako ideiak nola prozesu ebolutibo-ari dagozkion gorabeherak: pandaren erpuruaren irakaspenak, edo munstro itxa-ropentsuak, nahiz Burgess Shale-ko fosilek iradokitako historia ebolutiboaren itxu-ra berritua, eta abar luze-luzea.

Izan ere, aurreko pasartean aipaturiko gaiak eta beste asko erabili izan diradagoenekoz dibulgazio-literaturan, eta sarritxotan gainera gai horiexetan adituak

15

diren zientzilari prestigiodunen eskutik. Horrela delarik, ezer gutxi gehitu ahalzaie holako idazlan bikainei, aberastasun kontzeptual korapilatsua edozeinekmodu errazean ulertzeraino mamurtu dutenei. Areago, mamiaren xehetasunakargitzeaz aparte, holako liburuek bai zientziaren beraren mekanika eta bai zien-tzilarien ihardunbide eta zalantzak erakusten dizkigute, aurrerakada zientifikoarenargi-ilunak agerian jarririk.

Hemen garatuko dugun kontakizuna XIX. mendeko bigarren partean gertatu zen,eta bildur handi barik esan daiteke protagonista nagusia ia guztiz ahaztuta dagoe-la, komunitate zientifikoan bertan ere. Alde horretatik, beraz, gaia eta pertsonaiaatipiko samarrak izango dira, baina hainbat eta hainbat azalpenetarako abagadu-nea eskainiko digute.

1.1.irudia. Gehienontzat bere izena guztizezezagun suertatu arren, Folin markesarengarrantzia nabarmena da, batetik, gerora oze-anografia izango zen disziplina zientifikoarenaitzindarietariko bat izan zelako, eta bestalde,zenbait talde zoologikoren azterketa faunisti-ko zehatzak burutu zituelako. (Artxibokoa)

Ziur aski, Léopold de Folin izena aipatuta, ez zaio ia inori ezagun suertatuko,nahiz eta ohorezko tokia merezi duen Euskal Herriko faunaren ikerketen historianeta itsas biologiaren analetan, batean zein bestean aitzindaria eta dinamizatzailegalanta izan baitzen, Kisch-ek dinoskunez. Batez ere beraren ekimenez, Frantziakogobernuak Travailleur itsasontzia atondu zuen 1880an, ezponda kontinentalekoerroitz sakonak exploratzeko Bizkaiko Golkoko hegoaldean. Folin-ek parte hartuzuen ikerketa-untzi horrek burutu zituen hiru expedizioetan (1880, 1881 eta 1882)eta Talisman untziak 1883an egindakoan, A. Milne-Edwards, P. Fischer eta bestenaturalista batzurekin. Izatez, harreman estua eduki zuen puntako beste hainbatnaturalistarekin, hala nola, Deshayes, Morelet, Locard, Louis Agassiz, Jeffreys, G.Brady eta H. Brady. Lortutako datuek makina bat artikulutarako mamia eman zio-ten: natur historiari buruz 80tik gora idatzi zituen, horietatik erdia baino dexentegehiago moluskuen ingurukoak. Hirurehun bat molusku-espezie berri nominatu etadeskribatu zituen, krustazeo eta foraminiferoak aipatu gabe.

16

1.2.irudia. Hirurehun bat molusku-espezie aurkitu zituen Folin markesak, gehienak itsastarrak. ArgazkianPlatyla cryptomena (Folin & Bérillon, 1877) marraskilo prosobrankio lurtarra dugu. Espezie nimiño hau osoarraroa da, soilik Euskal Herriko alde atlantiarrean bizi delarik. (Arg.: B. Gómez)

Hortaz, munta handiko ikerlari baten bizitzako lorpen nabarmenenak eta ordu-ko giroko zenbait zertzelada ekartzeko parada edukiko dugu. Baina, Folin sujetnagusia izanda ere, ez genuke gurako idazlan hau huts-hutsean arlo biografikoramugatzea. Aitzitik, Folin alagalako abiapuntua da bestelako bidezidor interesga-rrietan barrena joateko, hau da, ezkutuko konexioak aztertzeko. Bi aipatuko ditu-gu orain: euskaldunen jatorri itzalez betea, eta Atlantida, hots, kontinente galdua.

Edozelan ere, Folin-en bizitzan murgildu aurretik, beharbada argibide labur batkomeniko litzateke, liburu hau idazteko akordua nondik sortu eta gerora zelanhazi zen adierazteko. Nahikoa arrunta denez, hasierako ideia beste gauza batzuirakurriz agertu zen, eta izatez artikulu baterako gorputza zeukan, besterik gabe.Alabaina, hari desberdinetatik tiratuz zoazela, informazio interesgarria pilatu eginzitzaidan konturatu orduko; areago aldameneko konexioak-eta aintzat hartuz.Artikulu bakarraren posibilitatea guztiz baztertu barik, artikulu-sorta modura plan-teatu genuen hurrengo momentu batean, baina dibulgazio-liburuaren formatuakkomentzitu gintuen azkenik.

Folin aitzakia

17

Aurreneko flasha 1987an izan zen. Iruñako uda sargorian UEUren ikastaroakaurrera zihoazen, ohi denez uztaileko bigarren hamabostaldian. Bertan egonda,Auzolan liburudendatik pasatu eta Jon Juaristiren orduko azken liburua erosi nuen.Eskuratu egin eta karraderan kasik leidu. Liburua XIX. mendeko euskal literaturahistoriko-legendarioaren azterketa sakona da, besteak beste Euskal Herriko ostekohistoriaren klabe posible asko azaleratzen dituena. Beste hainbat gauza aipagarribaztertuz ere, ba dago pasarte-puska bat hona dagoen moduan ekarri nahi duda-na, gure autuarekin duen zerikusi erabatekoagatik:

En un artículo publicado el 18 de julio de 1897 en Base’r i ta’r a, uno de los numero-sos periódicos que editaría a lo largo de su vida, Arana Goiri se mostraba próximo alas peregrinas tesis de D’Abartiague sobre el origen atlante de los vascos (azpimarra-keta gurea da), no porque les reconociera solidez científica, sino sólo porque carecí-an de las implicaciones “españolistas” de la teoría vascoiberista (200. orr.).

Izan ere, geroago ikusi nuenez, hemen “peregrino” modura kalifikatutakoa lehe-nagoko idazlan batean (1976, 71. orrialdean) “fantastiko”tzat jo zuen autore ber-berak, antzerako arrazonamendu-lerroa zerabilelarik. Nolanahi, guri ere irribarre-txoa ezpaineratu zitzaigun “urpeko” jatorri mitikoarena leidutakoan, ezin dut-etahorrelakorik sinistu, “zeren (Moujan Otañok idatzi bezala) Jainkoak ez baitzukeenbaskoez populaturiko kontinente bat deuseztatuko”.

Dena den, irakurketa horrek berez ez zuen nahikoa balio inspiratzailerik eduki:bigarren irakurketa baten laguntza falta zuen, baina laster ailegatuko zen bigarrenhori. Uda joanda, urte bereko neguan kongresu baterako konpromezua geneukan.Seguraski gogoratuko duzunez, 1987an, merezi zuena baino bonbazia gehiagozburutu zen “II Congreso Mundial Vasco/ II. Euskal Mundu-Biltzarra”, eta markozabal horren barruan ingurune-biologiari buruzko ihardunaldi batzu ere egin zirenazaroko bigarren partean. Hori zela-eta, gure ikerketa-taldeak Euskal Herrikomarraskilo endemikoei buruzko txosten bat aurkeztea erabaki zuen, beste lanbatzuren artean. Horretarako, zer esanik ez, laginketetan lortu ditugunsakabanakuntza-datuez gainera, gai horren inguruan bestelako ikerlariek argitara-tutakoa behar genuen hartu kontuan. Hau da, bibliografia malakologikoa berriku-si behar genuen: hortik etorri zitzaigun bigarren irakurketa, “hor zeozer dago”esan ziguna.

Hortaz ba, berrikuspen horretan dihardugula, Edmund Gittenberger-en artiku-luak arakatu genituen, besteak beste; horietariko batean, hain zuzen ere IberiarPenintsulako marraskilo nimiño batzuren ingurukoa, ondoko pasartea aurkitugenuen, marraskilo-espezie konkretu bati buruzko zenbait iruzkinen artean:

18

De Folin (1892) considered Cryptazeca monodonta (De Folin & Bérillon, 1877),Elona quimperiana (Férussac, 1821), Trissexodon constrictus (Boubée, 1836), andLaminifera (Neniatlanta) pauli (Mabille, 1865), strange elements in the westernPyrenees, which might have been introduced there by the descendents of the peopleof Atlantis, i.e. the Basque people in his working hypothesis: (p. 329) “Si en effet lesAtlantes ont colonisé les territoires pyrénéens, les Basques descendraient de cetteémigration des peuples de l’Atlantide, on expliquerait aisément l’introduction aveceux des mollusques en question, et le continent ayant disparu, l’anéantissement desfamilles souches s’expliquerait également.”

Textu hori irakurri ahala, irribarrea barik harridura izan zen oraingo honetannagusitu zitzaidan zentzazioa: bigarrenez ideia txirene berbera hain denbora-tartelaburrean. “Hemen zeozer jagok!”. Itxura osoz egon behar ere: behin, txiripazizan zitekeen; birritan ez.

Jakina, lehen pasarteko Arana Goiriren gaineko azalpenean ba dago haren jarre-rari buruzko ohar bat nahikoa sinesgarri suerta daitekeena, alegia, baskoiberismo-aren hipotesia arbuiatu zuela, bai, baina arbuiatu hein handi batean aurreritzi ide-ologikoak zirela-eta. Ostera, ez zen horren ondo egokitzen, gure ustean,Atlantidaren hipotesiaren alde horrexegatik agertu zela interpretatzeko: zelan uler-tuko dugu, ba, artean indarrean-edo zegoen ganorazko hipotesia, hots, aditu pres-tigiodunek hobatsiriko baskoiberismoa, baztertu zuenik, holako xelebrekeria txoroperegrino-fantastikoa besarkatzeko? Nekez konpreni daiteke hori, baldin eta ezbazaio nolabaiteko duintasun zientifikorik onartzen bigarren tesi horri. Bestela,erabateko itsukeriatzat jo beharko genituzke aurreritzi ideologikotzat hartu ditu-gunak. Egia esan, puntu horren inguruan ez nekien zer pentsatu. Gauza askoentzun ditugu abandotarra dela-eta, onak zein txarrak, segun-eta noren ahotikdatozen. Entzundakoak gorabehera, ez neukan daturik Arana Goiriri buruz, ezbehintzat erabakitzeko, kontu horretan zelan joka zezakeen. Eta gogora nezakee-larik, haren figuraz liburu bakarra neukan irakurrita, hori ere aspaldi batean, hauda, erdi ahaztuta; Joxe Azurmendirena.

Folin-en aipamena irakurtzean, Atlantida, zenbait marraskiloren banaketa geo-grafiko arraroen azalpenerako hipotesi posibletzat jo zuela konturatu nintzen, hauda, Gittenberger-ek textuan dinoenez, “lan-hipotesi” modura. Guk orduan gene-kienaren arabera, Folin malakologo frantsesa zen, Euskal Herriko molusku itsastar,batez ere, zein lurtarrei buruzko lan batzu argitaratuta zituena, baina, ezagutzengenuen neurrian, inolako joera politikoki inkorrektorik gabekoa zen. Alde horre-tatik, beraz, ba zirudien lan-hipotesi hori ezin genuela aurreritzi ideologikoenondorio gisa ulertu, Folin-en kasuan bederen.

Folin aitzakia

19

Nolanahi ere, kezka-izpi batzurekin geratu nintzen handik aurrera. Hasteko,gure bilduma bibliografikoan ez geneukan Folin-en idazlan hori, hots, 1892koa,eta ez beste hainbat, geroago konturatu ginenez. Eskuratu egin behar, noski.Bestalde, inkognita itzela Folin dela-eta: nor ote zen euskaldunen jatorriari buruz-ko horrelako hipotesia defendatzeko marraskiloen inguruko datuak plazaratuzituen markes frantses hura, bide batez esateko, oso malakologo fidagarria zena?Eta, Atlantidarenak zernolako funtsa zeukan XIX. mendeko azken urteetan: komu-nitate zientifikoak berea egindako hipotesi mamitsua zen, ala ostera, Platon-enmitoaren erabilpen desbideratua?

Besteak beste, azken galdera horren erantzunak ba du garrantzi berezia, gureustez. Batetik, Juaristiren juzkua eta nire hasierako irribarre konplizea zuzenak alziren, ala gure uste anakroniko erdi ustel batean finkatuta zeuden? Hau da,Atlantidari buruzko eritzi akademikoa berbera izan ote da XIX.aren amaiera alde-an eta gaur egun, guk inplizituki jo dugun bezalaxe. Bestetik, Abartiaga, AranaGoiri eta Folin-en ospe ona daukagu tartean, baina batez ere bigarrenarena. Izanere, Arana Goiri itzal zabaleko pertsonaia da herri honen historian, eta berazharen inguruko edozein interpretazio zuzenetarako datu fidagarriak behar dira, ezhala-holakoak. Eta zentzu horretan, oso esanguratsua litzateke jakitea zelan joka-tu zuen bere garaiko eztabaida zientifikoetan.

Lehen arrasto bat Folin-en 1892ko idazlana eskuratzean aurkitu genuen. Izanere, Atlantidaren arazoaz orduan zegoen auzia aipatuz hasi zuen artikulua Folin--ek, argi utziz lehen esaldian bertan eruditoen arteko adostasun-falta arazo horridagokiola, baina inoren izenik esan gabe. Edonola ere, momentuz ez dugu tiratu-ko hari horretatik.

Folin Baionara ailegatu baino lehenago

Esan bezala, Folin-ekin izandako enkontru horrek jakingura biztu zigun. Folinguretzat, ordura arte, erreferentzia bibliografiko soila izan zen, eta ez zeukan inon-go pertsona-euskarririk. Baina harrezkero haren bizitzaren peskizan ibili garagizon haragizkoa eta benetakoa egin nahian, horretarako ahalik eta datu gehienlortzen ahalegindu garelarik; horregaz batera, hainbat konexioren arrastoa segitudugu, eta alde horretatik argibide franko eskuratu ditugu. Horrela izanik, Kisch-enartikuluak oso interesgarri iruditu zaizkigu, zeren, batean Folin-en biografia labu-rra plazaratu baitzuen, eta besteetan bere obra malakologikoaren lehen azterketakritikoa.

20

Alexandre-Guillaume Léopold de Folin markesa Tournus-en (Saône-et-Loire) jaiozen 1817an, aintzinako familia borgoñar baten baitan. Itsas armadarako lonbraduzutelarik, Brest-eko (Finistère) itsas akademiara sartu zen 15 urtekin. Behin ikaske-tak bukatu eta gero, hamar urtez nabigatzen egon zen ofizial gisa 1847rarte; zer-bitzu aktiboa utzita, administrazioan sartu zen. Horrela, 1857an Saint-Nazaire-ko(Loira Atlantiarra) portuko nagusi izendatu zuten, 1861ean Pauillac-era (Bordeletikhurbil samar) transferitu zuten maila berarekin, eta azkenik Baionara 1868an, ber-tan ihardun zuelarik 1880an erretiratu arte. Ondoren, eta heriotza bitartean,Biarritzen bizi izan zen.

Folin naturzalea zen izakeraz, eta bai behatzaile zolia eta mugabako entusias-moaren jaubea ere. Alabaina, ez da erraza zehazki esatea noiz hasi zitzaion itsasbiologiarekiko zaletasuna. Antza denez, efektu katalisatzailea eduki zuen Milne--Edwards-ek Académie des Sciencesera 1861ean aurkeztu zuen komunikazioak,zeinean, Mediterranioko 2000 eta 2800 m arteko sakoneran puskatutako kabletelegrafikoari itsatsita aurkitutako bizidunen berri plazaratu baitzen. Dena dela,azalpen honen benetako arrazoia ondo ulertzeko, beharbada, atzeranzko jauzitxiki bat komeniko litzateke.

1.3.irudia. Ozeanografiaren hastapenetan Forbes-ek “alde azoiko”aren hipotesia plazaratu zuen, alegia, 500m-ko sakoneratik behera itsasoan ez zela animaliarik bizi. Hurrengo urteetan hainbat behaketa burutu ziren,tartean Folin markesarenak, hipotesia baztertu egin zelarik. (Arg.: L. Dantart)

Folin aitzakia

21

Itsasoko ikerketei buruzko liburuek dinoskutenez, oso gazterik hil zen EdwardForbes-en (1815-54) ekarpena garrantzi handikoa izan zen ozeanografiaren eraketaformalerako: ozeanografia izena 1880etan hasi zen erabiltzen, baina, izatez ozea-nografia ez da horrenbeste benetako zientzia bat, baizik eta ozeanoen ulerkerarakobestelako zientzien aplikazioa: fisika, kimika, biologia, matematika, geologia.Forbes delakoa Natur Historiaren irakasle izan zen Edinburgh-eko Unibertsitatean,eta bai bertako dekanoa ere, eta 1841ean Beacon untziarekin Mediterranioko ekial-dera joan zen naturalista gisa, Egeoko uretara, hango bizidunak dragatzera, bertan230 brazako sakoneraino zundatu zuelarik. Egindako behaketen ondorioz, itsasokoanimalien ugaritasuna sakonerarekin batera urrituz doala plazaratu zuen, zortziugaritasun-tarte ezarriz. Areago, itsasoan 300 brazatik (= 500 m) behera ez zela ani-maliarik bizi postulatu zuen, barnatasun horrek “alde azoiko”aren, hots, animalia-rik gabeko aldearen hasiera mugatzen duelarik. Dagoenekoz konturatu garenez,osteko ikerlariek laster batean ezeztatuko zuten Forbes-en alde azoikoaren hipotesihori, baina, zientziaren esparruan gehienetan gertatzen denez, ikerketa berriak akui-latu zituen, esate erraz baterako Folin markesarenak, edo Challenger ikerketa-untziospetsuaren expedizio famatua (1872-76). Hein batean, beraz, Forbes-en hipotesia-ren inguruan kokatu eta ulertu beharko genuke aurreko pasartean adierazitakoa.

Folin-en eritziz, itsasoaren ikerketa orokorra behar zen, alde biotikoa nahizabiotikoa aztertuz, hau da, ikuspegi guztietatiko ikerketa. Esate baterako, harrituegiten zen behin eta berriro, sumatuz ba zegoela nolabaiteko harremana itsasokogainazalean behaturiko fenomenoen eta atmosferako behe-mailetako geruzetangertatutakoen artean, eta horiek horrela, Folin komentzituta zegoen, meteorolo-giaren aurrerapenerako airearen ikerketa bezain inportantea zela itsasoarena.

Eduki zituen destino desberdinengatik bizi izan zen portu guztietan, oso errepu-tazio ona lortu zuen, baina ez alor pertsonalean edota profesionalean soilik. Izanere, bere ikerlanak eta aurkikundeak zirela-eta, gero eta ospe hobea zeukan jaki-tunen munduan.

Pauillac portuko nagusia izanda, Folin-ek tratu eta hartu-emanak eduki zituenBordelera moilatutako munduko ia alde guztietako itsasontzien kapitainekin.Horietariko batengandik, Meleagrina margaritifera perla-ostraren hainbat kuskujaso zituen, Panamako Badiako Perla Irletakoak. Ezuste batean puskatu eginzitzaion perla-ostra baten kusku bat, zeinak bizpahiru maskor txiki erakutsi baitzi-tuen barruan ezkutaturik; horrela aurkitutako maskorrak Modiola generokoakziren. Nolanahi, gertaera horrek Meleagrina perla-ostraren kuskuetako perforazio-ak aztertzera bultzatu zuen Folin markesa, eta, ezaguna den neurrian, horixe izanzen bere lehen artikuluaren gaia.

22

1.4.irudia. Animalia gehienek, bizkarroiez beste fauna laguntzailea daramate aldean, nolabait animalia txikia-goen aterpe modura aritzen direlarik. Folin markesak perla-ostraren baitakoak aztertu zituen, hirurogei ingu-ru molusku-espezie berri deskribatu zituelarik. Zenbat bizi al dira argazkiko Tridacna txirla erraldoi horrenhegapean? (Arg.: L. Dantart)

Folin-ek aitortu zuenez, Deshayes malakologo famatuak eman zion adoreahasieratik, eta 1867an Les Méléagrinicoles: Espèces Nouvelles monografia garran-tzitsua argitaratu zuen. Ikerlan horretan, perla-ostretan bizi diren 59 molusku--espezie berri deskribatu ziren, 58 Folin-ek berak eta bestea Deshayes-ek, beronekespeziea Folin-i dedikatu ziolarik: Gastrochaena folini izendatu zuen. Aipatzekoada baita, Folin-en Meleagrina-aleetan geroago buruturiko berrikuspen bateanbeste molusku-genero berri bat, Folinia izenaz bataiatu zuena, deskribatu zuela H.Crosse-k, alegia, Journal de Conchyliologie aldizkariko lehen zuzendarietarikobatek.

Garai berean Folin markesak beste monografia bat burutu zuen, Le GenreMeioceras, 1869an argitaratu zelarik. Idazlan horretan deskribatu eta irudikatuta-ko hamabi espezieetatik bederatzi berriak ziren.

Dena dela, ikerlan horiek burutzean Folin kontu xume batez jaubetu zen, zeina,hasiera batean txikikeriatzat jo bazitekeen ere, esanguratsua izan baitzen ondo-rioztatu zuenagatik. Izan ere, gorago aipatu dugun sakonera handiko kable tele-grafiko puskatuarekin batera hainbat bizidun agertu ziren bezalaxe, Folin-ek azter-

Folin aitzakia

23

tu zituen maskorrek, arestian esandako molusku-espezie txiker berriez gainera,makina bat krustazeo, anelido, porifero nahiz foraminifero zeramatzaten aldean,nola edo hala ezkutaturik. Zer esanik ez, fenomeno horrek itsaspeko ikerketazorrotzagoen premia iradoki zion.

Ikerketen hasieran pairatu zuen bitarteko-pobrezia itzela izanagatik ere, Folin-ekagudeziaz gainditu zuen medioen falta hori, esan bezala, gizon entusiasta baitzen.Bordeleko kaietara ailegatzen ziren itsasontzien kapitain eta gainontzeko ofizialenlaguntza bereganatu ohi zuen, beraien itsasketa luzeetan arribatutako edonongoportuetako laginak eraman ziezaizkioten: ainguraren muturretan itsatsitako loka-tzaren laginak, edo hondalean dragatuz hartutakoak, eta abar. Helburu horretara-ko, 1864 eta 1869 bitartean 10.000 orri banatu zituen, bertan azalduz laginketakzelan egin behar ziren, zegozkien sakonera eta lekunea zelan zehaztu, eta laginenosteko kudeaketa nola bideratu. Zabaldutako orri horien ginoan, soilik gutxi batzuizan ziren emankor; alabaina, gutxi horiek gogobetekoak izan ziren oso, zeren,2000 lagin baino gehiago jaso baitzituen 1867ko martxorako. Laginak eskuratuahala, alde zoologikotik aztertzen zituen Folin-ek; itsas hondoko deposituen kon-posizioa Léon Périer-ek analisatzen zuen, Bordeleko Medikuntza eta FarmaziaEskolako irakaslea bera. Hortaz, lortutako materialaren bidez hainbat eta hainbatdatu atera ziren, ez bakarrik mundu zabaleko itsas hondoetako zoologiaz, baita erekimika, mineralogia eta geologiaz. Dozena-erdi urte horietan 4000tik gora laginerdietsi zituzten. Beti ere, material biologikoa sikua zen, eta hortaz maskorrenazterketa soila ahalbidetzen zuena, hau da, ezin zen datu anatomikorik eskuratu.

Arestian aipatu dugunez, datu-mordoa atera zuten laginen azterketatik, eta aldehorretatik, euren aurrikuspenik baikorrenak ere gaindituta geratu ziren. Hortaz ba,modu horretara ekoitzitako informazio guztia plazaratzeko, Folin-i aldizkari batenideia otu zitzaion, oraingoan ere Périer-en laguntza eduki zuelarik. Horrelaxeabiatu zen Les Fonds de la Mer, Folin kudeatzaile nagusia izanik. Aldizkariak hel-burutzat itsas hondoko ikasketa globala zuen, alegia, ikuspegi guztietatikoa. Bestezenbait naturalistak ere hartu zuten parte, batez ere ondokoek: A. Milne-Edwards(krustazeoak), P. Fischer (krustazeo, molusku, briozoo eta foraminiferoak), L.Vaillant (anelidoak), G.S. Brady (krustazeo ostrakodoak), Van den Broeck (forami-niferoak), P. Petit (diatomeoak) eta J. Gwyn Jeffreys (moluskuak).

Les Fonds de la Mer aldizkaria 1867tik 1887ra luzatu zen, tarte horretan 81 atalargitaratu zirelarik, lau tomotan. Aldizkarian erregistratu ziren 243 molusku--espezie berrietatik, 16 izan ezik gainontzeko guztiak Folin-ek deskribatuak ziren,eta horietariko gehienak arta handiz irudikatu zituen. Dance-k dinoenez, marras-kilo txiki eta niminoez arduratzean Folin-ek espezie berri asko deskribatzeko xan-

24

tza gehiago eduki zuen; gorago aipatu denez, maskor handiagoen zirrikitu etaarrakalek espezie txikiagoentzako aterpe berebizikoa opesten dute.

Baina Folin-ek espezie berri ugari aurkitzeaz gainera, genero berriak ere ezarrizituen; ondokoak: Discopsis, Elodia, Karolus, Oceanida, Ondina, Parastrophia, etaWatsonia. Halaber, Cryptazeca marraskilo-genero lurtarra proposatu zuen.

1.5.irudia. Folin markesak deskribaturiko Cryptazeca generoak dozena-erdi bat espezie biltzen ditu gauregun, den-denak Euskal Herriko alde atlantiarreko endemismoak direnak. Nekez aurkitzen dira, espezie osoarrarotzat jo daitezkeelarik. Esate baterako, Cryptazeca monodonta espeziea, argazkikoa, Folin markesak des-kribatu eta gero ehun bat urtetan ez da berriro topatu. Beraz, erregresioan daudela pentsa daiteke. (Arg.: J.R.Aihartza)

Folin-ek deskribatutako espezie berrien artean, asko Caecidae familiakoak ziren;izatez, 130 espezie berri gehitu zizkien lehenagotik familia horretan ezagututako30 bat espezieri. Dagoenekoz konturatu garenez, azterketa berezia burutu zuenfamilia horren gainean (1875erako 20.000tik gora ale zeuzkan behatuta), eta espe-zialista nagusietarikoa izatera ailegatu zen. Gutxienez, esandakoaren froga modu-ra uler daiteke, Challenger untziaren expedizioan lortutako zezidoen determina-zioa berari esleitzea.

Folin aitzakia

25

1.6.irudia. Zezidoak prosobrankio mesogastropodo oso txikiak dira, gehienez zentimetro-erdiko maskorletagin-itxurakoa dutenak. Molusku hauek itsaso tropikal eta epeletako hondo hareatsuetan bizi dira, ur aza-letan maiz oso ugari izanik. Denetara 300 bat espezie dira, dozena bat generotan bananduta. Mikrografia elek-troniko hauetan Caecum generoko ale bat dugu. (Arg.: L. Dantart)

Era berean, Pyramidellidae familia ere sakonki aztertu zuen eta 91 espezie berrideskribatu, den-denak maskorraren ezaugarrietan soilik oinarrituta bereiztu zitue-larik. Folin-ek Chemnitzidae izena erabiltzen zuen familia horretarako, eta bertangaur egun familia taxonomiko propioa duen Aclis generoa kokatu zuen, garai har-tako autore gehienek bezalaxe.

26

1.7.irudia. Piramidelidoak tamainu txikiko (10mm inguru) opistobrankioak dira, ektoparasiti-koak gehienetan, poliketo, ekinodermatu edota

bestelako moluskuen bizkar bizi direnak; badaude zenbait espezie harrapakari ere. Beraien

erradula eraldatuta dago, ziztailu modura aritzendelarik proboszide atzeragarriaren muturrean.

Argazkikoa Turbonilla generokoa da. (Arg.: L. Dantart)

1.8.irudia. Eskema honetan Pyramidellidae familiako diagnosi-taula daukagu, Folin markesak ulertu bezala.Kontura gaitezen, batetik, familia izendatzeko Chemnitzidae sinonimo zaharra erabili zuela, eta bai, bestalde,sailkapenerako erizpideak konkiologikoak direla, artean anatomiaren garrantzia deskubritzeke baitzegoen.(Koldo Mitxelena Kulturunea)

Folin aitzakia

27

Folin markesa Euskal Herrian

Behin Baionara iritsi eta gero, 1868tik aurrera beraz, hein handi batean moztutageratu zitzaizkion Bordeleko portuan ehundutako harreman kosmopolita haiek,eta eurekin batera, baita itsaso exotikoetako laginen iturri oparoa. Izan ere, ordu-ra arte urruneko hainbat tokitan dragatutako materiala eskuratu zioten, halaPanamako Badiako Perla Irletakoa —gorago esan bezala—, nola Javako kostaldeseptentrionalekoa, edo Maurizio irlakoa, Andaman irletakoa, Senegal, Hong--Kong, Guadalupe, Borneo, Marseilla, Singapur, Kaledonia Berria, Sydney, Brasileta abar. Horiek gabe, Baionan bestelako egitekoak bilatu zituen, eta aurkitu,noski.

1.9.irudia. Baionako irudi zahar hau Élisée Reclus-en geografia unibertsaletik hartua da, hots, gutxi gorabe-hera horixe da Folin markesak ezagutu zuen Baionako itxura. (Arg.: K. Altonaga)

Lehenengoz, Sous les Mers liburuan kontatu zuenez, Aturri ibaiko bokalea azter-tzea bururatu zitzaion, oso-oso irispide zailekoa izatearen ospea baitzeukan mari-nelen artean; gogoratu “Baionako barraraino”aren aipua kanta ezagunean. Denadela, berak fama txar hori iraganeko kontutzat jo zuen, nabigazioa belaz egitenzen garaikoa; baporeen sasoian, ostera, barra iragatea edozein pilotu trebaturenhelmenean zegoen. Horren frogapenerako, Folin-en ustean nahikoa zen estatisti-

28

kak begiratu eta ikustea naufragio gutxiago zegoela Aturri ibaiko bokalean besteleku askotan baino.

1.10.irudia. Baionako portuko barrak betidanik eduki du arriskutsu izatearen ospea, batez ere enbatarekin.(Artxibokoa)

Nolanahi, buruan bueltaka ideia hori zerabilela, Bizkaiko Golkoko karta bathartu zuen, Baionako barraren kontua hobeto aztertu ahal izateko. Berehalakoania, txundituta geratu zen, Baionatik iparralderantz milia gutxi batzutara dagoenCap-Breton herriko uretako sakonera handietan erreparatzean. Izan ere, lehorretikmilia-heren bat urrundu baino lehen 163 m-koa zen sakonera, maximoa 1155 m--tan egonik. Esan gabe doa, Cap-Bretoneko fosa arakatzeko gutizia biztu zitzaion,eta desio hori razionalizatu nahian-edo, abantaila bi egotzi zizkion sakonunehorri. Batetik, hurbiltasuna. Bigarrenik, itsas hondo sakonen izaera eta ezaugarriakedukitzea, zeren, normalean exploratzen ziren guneak baino dexente sakonagoabaitzen.

Cap-Bretoneko fosa exploratzeko bere projektuak, Frantziako herri-lanetarakoministerioren diru-laguntza apala lortu zuen: urteko 400 libera, geroago 600erai-no iritsi zirelarik. Itsas hondoaren dragaketa-lanak 1870ean hasi zituen; horretara-ko bertako arrantzaleen txalupa bat alokatu zuen, patroi eta zazpi arraunlarirekin.Lehen urte horretan hamalau dragaketa burutu zituen hiru egunetan. Emaitzak osointeresgarri suertatu ziren, eta Pariseko Académie des Sciencesen aldizkarian argi-taratu zituen Fischer-ekin batera (1871).

Harrezkero, urtez urte 1880rarte segitu zuen fosa arakatzen. Horrela, 1871n 32dragaketa burutu zituen, 1872an 29, eta abar. Aipatzekoa da, bitarteko eskasezaritu arren, ornogabeen fauna aberatsa altxatu zutela sakonunetik, eta izatez,1873an argitaratutako txostenean adierazi legez, Cap-Bretoneko dragaketak hasizituztenetik, ordurarte Frantziako kostaldeetan seinalatu gabeko 200 espezietik

Folin aitzakia

29

gora gehitu behar zitzaizkion fauna frantsesari. Eta hori animali talde zabalakbehar bezala aztertu barik utzi zituztela, hala nola, anelidoak, krustazeo anfipodoeta isopodoak, belakiak, eta abar. Areago oraindik, zientziarako espezie berriakagertu ziren ornogabe-talde gehienetan. Horiez gainera, oso interesgarri suertatuzen, aldez aurretik soilik Mediterraniokotzat jotzen ziren zenbait espezie agertzea,edota, modu berean, soilik Eozenokotzat kontsideratutako generoetako (Scintillabibalbioa, Hindsia neogastropodoa) espezieak aurkitzea.

Emaitzak Les Fonds de la Mer aldizkarian argitaratu ahala, Folin-en ikerketeninteresa zabalduz zihoan komunitate zientifikoan, eta horrela, zientzi elkartebatzuk ikerlan horietarako diru-laguntzak ematea deliberatu zuten, halaAssociation française pour l’avancement des sciences delakoak, nola Associationscientifique de Francek. Orobat, Jeffreys bera ere Baionaraino hurbildu zen lagi-nak egiaztatzera, eta Folin eta biok lagun onak egin, eta hurrengo dragaketetakomoluskuen identifikazioan kolaboratu zuten. Aipatu egin behar dugu, John GwynJeffreys naturalista britaniarrak eskarmentu luze-zabala zeukala itsas ikerketenarloan, izan ere, Porcupine untziko zientzi zuzendaria izan baitzen 1869 eta1870eko kanpainetan, Faroe irletatik Gibraltarrerainoko ur sakonak aztertuz,etaValorous untzikoa 1875ean; bestalde, Challenger expedizioaren aldeko punta-ko zientzilariez osoturiko batzordekoa izan zen, kide zirelarik, besteak beste, J.D.Hooker, T.H. Huxley edota Lord Kelvin. Ondoren, Jeffreys-en bisitaldi ostean,geologo-talde britaniar batena heldu zitzaion Folin-i, Oxford eta Cambridge-kogeologia irakasleak inkludituz, hurrenez hurren, Prestwich eta Hughes. Honelatanba, egundoko naturalista-taldea bildu zen Folin-en inguruan, laginak aztertu etaemaitzak Les Fonds de la Mer aldizkarian argitaratzeko.

Cap-Bretoneko fosaren ikerketetan deskribaturiko espezie berrien arteko batzu,Folin-i dedikatu zitzaizkion, hala nola, Cuma folini A. Milne-Edwards etaPhilomedes folini G. Brady krustazeoak, eta Quinqueloculina folini Schlumbergerforaminiferoa. Cap-Bretonekoak ez ziren baina baita Folin-i dedikaturiko besteespezie batzu ondokoak dira: Gonodactylus folini A. Milne-Edwards krustazeoa;Calliostoma folini P. Fischer, Parastrophia folini Bucquoy, Dautzenberg & Dollfus,Eulimella folini P. Fischer, Scalaria folini Dautzenberg & de Boury, Ringicula foli-ni Morelet, Gastrochaena folini Deshayes, eta Acme folini Nevill moluskuak;Aglaophinia folini A. Milne-Edwards koralea; Setosella folini Jullien briozooa.Zoologoek erabilitako nomenklatura estrainio horretan ostendurik, egiazko ani-maliak daude, bai, baina ba dago baita, zer esanik ez, Folin-en lanak lortu zuenitzalaren zantzua.

30

1.11.irudia. Argazkiko Calliostoma granulatum prosobrankioa kostaldeko hondo gogorretan bizi da, hamar batmetroko sakoneratik behera. Nolanahi, maskor hutsak aurki daitezke hondartzetan. (Arg.: L. Dantart)

1.12.irudia. Irudiko mikrografiek Parastrophia folini prosobrankio zezidoa darakuste. Espezie hau lau bat mm--koa da, eta 30 m-ko sakonerako hareatan ehortzita bizi da Ozeano Atlantikoan. (Arg.: L. Dantart)

Hala eta guztiz ere, itsaspeko faunaren eskurapena eta azterketa, hein handibatean hornidura teknologikoaren menpekoak ziren, eta beraz, neurri apal batetikgorako emaitzak erdiesteko, bitartekoek ere beste maila batekoak izan beharko.Horretaz konturatuta zegoen Folin: ez zeukan begiratzea besterik, bai gobernu bri-taniarrak itsas ikerketetan inbertitutako dirua eta bai, nola ez, hortik ondorioztatu-tako arrakasta zientifikoa. Horren adibide hurbilak ziren, Sir James Clark Ross-en

Folin aitzakia

31

explorazio-bidaia (1839-43, Antarktikara Erebus eta Terror untziekin), zenbaitexpedizio Arktikora, eklipse-expedizioak, marearen behaketak eta, jakina,Lightning, Shearwater eta Porcupineren udako itsasketak; eta hauen guztien gai-netik, Challengeren periplo karismatikoa (1872-76). Frantziari zegokionez, horienalboan soilik aipa zitekeen, 1853tik aurrera Jérôme Bonaparte printzeak La reineHortense eta Cocyte untziekin Atlantikoan barrena buruturiko misioa; alegia,Frantzia dexente atzeratuta zebilen.

Hori dela eta, Folin-ek itsaso sakonaren ikerketarako untzi bat atondu zezaneskatu zion gobernu frantsesari behin eta berriro, sakonune handien azterketareninteresa argudiatuz. Esate baterako, Itsasorako Ministerioan egin zuen eskaria1871ko abenduan, baina, ezezkoa erantzun zioten, gerla franko-prusiarraren oste-ko beharrizan larrien kariaz.

Bien bitartean, Cap-Bretoneko fosaren ikerketa segitu zuen, eta horretan zihar-duela, Lapurdiko Getariako arrantzale batek, hantxe bertantxe Higer lurmuturaitzinean, ia 2000 m-ko sakonera zegoela aipatu zion. Folin-ek ez zion sinistu,nahiz eta getariarren arrantzu-tradizio luzea ezagutu. Alabaina, gauza bera esanzioten portuko praktikoek, alegia, orduko itsas kartetan holakorik jasota egon ezarren, Iberiar Penintsulako kostaldeak osin galantak zituela Bizkaiko Itsasoan,1600 m-ko sakoneraraino iritsirik. Halaber, Espainiako Itsasorako MinisterioarenHidrografia Departamentuak beste horrenbeste ihardetsi zion.

Beste behin ere, argibide horiek guztiak azalduz, Bizkaiko Golkoko itsas hon-doen ikerketaren interes zientifiko itzela nabarmendu zuen Folin-ek Frantziakogobernuaren aurrean; hori, egitekotan, soilik itsasontzi ofizial baten bidez eginzitekeen, eta gainera, aukera emango zion Frantziari itsas ikerketen kanpaina bate-an ofizialki parte hartzeko, hau da, handi-mandien klubera behingoz sartzeko.Oraingo honetan H. Milne-Edwards-en bermea lortu zuen, Commission desMissions Scientifiqueseko orduko presidentea berau, eta bai Académie deBordeauxeko laguntza ere.

Erantzun positiboa eduki zuen: Jauréguiberry Itsasorako Ministroak Travailleuruntzia jarri zuen Folin-en esanetara, 1880ko uztailaren bigarren hamabostaldianGipuzkoatik Asturiaserainoko kostaldeko uretan lagintzeko. Travailleur izenekoa150 zaldiko gurpiluntzia zen, itsasoan oso egonkorra eta 1000 tonarako gai; seiegunetik sei egunera porturatu egin behar zen ikatz-hornidura berriztatzeko, etahortaz, ezinezko zituen itsasketa luzeak. Expediziorako zientzilarien zerrenda oso-tzeko, Folin-ek J. Gwyn Jeffreys eta A.M. Norman-entzako gonbidapen ofizialaeskatu zuen; horiez gainera, Cap-Bretoneko fosaren ikerketan lagundu zutenek

32

eratu zuten expedizioaren batzorde zientifikoa, A. Milne-Edwards buru zelarik.Hiru helburu zientifiko planteatu ziren orokorrean: batetik, hondaleko topografia;bigarrenik, itsaspeko ingurunearen baldintza fisikokimikoen azterketa; eta hiruga-rrenez, faunaren existentziaren egiaztapena.

1.13.irudia. Travailleur eta Talisman itsasontziek hobakuntza ikaragarria ekarri zuten Folin markesak laginke-tetarako ordurarte eduki zuen baliabideen aldetik; alabaina, ezer gutxi izan ziren zenbait urtez Lurrari biraegin zion Challenger expedizioarekin konparatuta. (Baionako Udal Biblioteka)

Itsasontzia Baionako portutik abiatu zen uztailaren hamazazpian, AsturiasekoPeñas lurmuturreraino urrundu eta atzera Baionara itzultzeko abuztuko batean.Itsasketa horretan zehar 103 zundaketa egin ziren, halatan non, Cap-BretonetikPeñas lurmuturrerainoko itsas hondoko erliebea zirriborratzea lortu baitzen, etahorrela Pirinioaren itsaspeko nolabaiteko segida zela aurreratu zutelarik. Ia 3000m-ko sakonerak aurkitu zituzten zenbait puntutan, kosta-lerrotik oso hurbil. Aldezoologikoari dagokionez, 24 dragaketa burutu ziren, animali bilduma garrantzi-tsua eskuratuz: tartean zeuden, bai orduko naturalista britaniar eta eskandinavia-rrek deskribaturiko espezie gehienak, eta bai beste espezie ezezagun asko ere.Bestetik, harrapatutako anitz espezieren izaera mediterraniarraz jaubetu ziren.Izan ere, Ibáñez-ek dinoskunez, euskal kostaldearen ezaugarri biogeografikokarakteristikoenetariko bat horixe da, alegia, aldamenetako uren antza barikMediterraniokoena edukitzea, eta horrela izanik, fauna eta floraren aldetik hainbatparalelismo erakustea, seguraski faktore termikoak direla-eta. Nolanahi ere,Travailleur untziaren lehen kanpainako aurkikunderik harrigarriena, Kantabriakokostaldean ia 600 m-ko sakoneratik erauzitako metro beteko gorgonia zuhaizkarabatena izan zen, zeren eta, gorgoniaren zooideen arteko haragiak (hau da, kolo-niaren adarrek) argi fosforeszente berdeska igortzen baitzuen, halako moldez nonposiblea izan baitzen gaurik ilunenetarikoan egunkari bateko letra txikia irakur-tzea sei metrora. Aparteko behaketa hori Sous les mers liburuan jaso zuen Folin--ek xehetasun xarmant guztiekin; bestalde, Pariseko Zientzi Akademiaren aldizka-rian eman zuen horren berri Milne-Edwards-ek, Isis edo Mopsea generoko polipo-

Folin aitzakia

33

-espezie berria izan zitekeela adieraziz (ikus 1.22.irudia). Hurrengo atal bateanbueltatuko gara biolumineszentziaren gai horretara; momentuz segi dezagunTravailleur itsasontziaren ikerketekin.

Hurrengo udan ere, 1881ean hain zuzen, Folin eta bere lagunek itsas hondoalagindu zuten, baina, bigarren kanpaina horretan Frantziako kostalde mediterra-niarrean zentratu ziren, Korsika barne. Helburu horrekin, Marseillatik abiatu zirenuztaileko 4an, eta ekialderantz jo. Dena dela, oso eskasak izan ziren lortutakoemaitzak, eta orduan ulertu zuten, Forbes-ek Mediterranioan lagindu eta gerosakonera handiak animaliarik gabekoak zirelaren ideia zergatik plazaratu zuen.Izan ere, Korsikako hainbat puntutan ere alferrik dragatuta, alde egitea erabakizuten, hau da, kanpainaren plana aldatuz “benetako nekropoli” hura gibeleanuztea eta Portugaleko kostaldea eta aurreko urtean lagindu gabeko BizkaikoGolkoko mendebaldea aztertzea. Denetara, 104 zundaketa eta 45 dragaketa buru-tu zituzten, 4500 itsas milia baino gehiago nabigatuz. Abuztuko 19an bukatu zenitsasketa Rochefort-en.

Azkenik, Travailleur itsasontziaren hirugarren explorazio-kanpainan IberiarPenintsulako kostaldea, Marokokoa, Kanariak, Madeira eta Bizkaiko Golkoa ara-katu zituzten. Horretarako, Rochefort-en itsasoratu ziren 1882ko uztaileko 2an,bertan amarratzeko berriro abuztuko 30ean.

1.14.irudia. Hemeretzigarren mendekobeste itsas expedizio askok bezala, kasurakoChallenger edota Beagle famatuek (azkenhorretan egin zuen munduko bira CharlesDarwin-ek), Talisman itsasontziak ere geldial-dia eduki zuen Azore irletan. Orduko ideiabatzuren ustez, irla horiek Amerika etaEuropa arteko aspaldiko zubi interkontinen-tal baten azken hondarrak ziren. Irudian Ilhado Pico dugu. (Arg.: K. Altonaga)

34

Ostera, 1883ko kanpainarako Talisman helizezko itsasontzia esleitu zietenItsasorako Ministeriotik, handiago (70 m) eta azkarragoa zena, eta hobeto ekipa-tuta zegoena. Itsasketa horretan, ikerketak Marokoko kostaldean hasi behar ziren,Kanariak eta Cabo Verdeko irletatik segituz Sargazoen itsasoraino ailegatzeko;gero, Azoreetatik atzera Rochefort-era itzuli. Bidaia ekaineko batetik abuztuko31ra bitartean luzatu zen, 120 inguru dragaketa egin zirelarik. Dragaketa-kopuruhorrek adierazten digu, konparatiboki hauxe izan zela Folin markesak buruturikoexpediziorik garrantzitsuena.

Kanpaina guztiotan Folin batzorde zientifikoaren kide izan zen, gainera, bereegiteko nagusia errizopodo foraminiferoen azterketa izanik. Izan ere, sasoi horre-tatik aurrera denbora ugari eskaini zion protozoo-ordena horren ikerketari, etakurrikuluan 18 idazlan ditu sujet horren inguruan. Folin-en errizopodoen bilduma,arta handiz gertakinetan montatua, Biarritzeko Musée de la Meren dago deposita-tuta. Ez dago esan beharrik, bestalde, Travailleur eta Talisman itsasontzien kanpai-netan zehar lortutako animalia eta landareek oso bilduma garrantzitsuak osotuzituztela, gehienak Pariseko Natur Historiazko Museoan gobernatu zirelarik.

Folin dibulgatzaile eta eragile

Horiek horrela, Folin ikerlari oparoa izateaz aparte, idazle dibulgatzailea izan zenbaita ere. Idatziz ipini zuen, bere helburua zientzia bulgarizatu eta jende guztia-ren eskueran uztea zela. Nolanahi, arestian esandakoa erlatibizatu beharreangaude, zeren eta, Folin markesak gogoan baitzeukan Frantziako hegomendebal-deko muturreko biztanlegoa jende kosmopolitaz osotua zela, neurri txiki bateanbazen ere, eta, hain justu, horientzat idatzi zuen; euskaldunekiko estimu eta mires-pena sentitzen zuen, baina tamalez, horrelaxe dinosku, haiekiko hartu-emanakapenas ziren posible kanpotarrentzat, hizkuntza zela-eta.

Gorago aipatu dugu ildo dibulgatzaile horretatik doan Sous les Mers liburua(1887). Gaingiroki ikusi dugunez, liburu horretan laburbildu zituen Folin-ek1870etik 1880ra bitartean Cap-Bretonen egindako dragaketak, eta bai Travailleureta Talisman itsasontzien explorazioak ere (1880-83).

Alabaina, itsasoa gai nagusitzat hartuta ba dauzka beste obra bi. Bata, Bateauxet navires. Progrès de la construction navale à tous les âges et dans tous les Pays(1892). Liburu horretan, nabigazioaren behinolako jatorrietatik hasita bere garaie-tarainoko errepasoa egin zuen, itsasontziak gaitzat hartuta. Nolanahi, lekua utzi

Folin aitzakia

35

zuen, Aturri eta Errobi ibaietan artean zeuden hâlo izeneko txanelak aipatzeko(26. orr.). Datu horren inguruan, Folin, lehenago eta behin harrituta dago, ikusirik,Iparramerikan piragoa desagertzear dagoelarik, hâlo deritzona Frantziako euskalbazter hartan kontserbatu egin dela; bestetik, nolabaiteko arrenkura sortu zaio,pentsatuz justu egun haietan Errobi ibaian gora laster bukatuko zen trenbideakhâlo pintoresko haiek desagertaraziko zituela. Nautikaren gaiarekin, Folin-ek badauka bigarren obra bat: Guide du Capitaine et du Pilote dans les rapports qu’ilsdoivent avoir pour diriger un navire, Itsasorako Ministerioaren onespena zuena.

1.15.irudia. Folin markesaren marrazki horretanhâlo zeritzona ikus daiteke. Izenen arteko antzadela-eta, pentsatu egin daiteke ba zuela zerikusirikangulero gipuzkoarrek erabilitako ala deritzontxalupa txikiarekin. (Koldo Mitxelena Kulturunea)

Zalantzarik gabe, gure eritzirako Pêches et Chasses Zoologiques (1893) da bera-ren libururik globalena, zeren eta, bizitzan metatuz joan zen jakintza guztia ber-tan laburbildu eta islatzeaz aparte, naturari buruz zeukan pentsakera agertarazibaitzuen bertan. Izatez, ipar Euskal Herriaren gida naturalistikoa da liburu hori,desorekatu samarra bada ere. Ia liburu erdia itsasoko ornogabeei buruzkoa da,batez ere moluskuez mintzo delarik (ur gezetakoak eta lurtarrak barne); hala ere,ba daude kapituluak landare, intsektu, arrain, hegazti zein ugaztunen ingurukoak,“kreazioaren ordenarekin bat” antolatuta. Talde taxonomiko desberdinen gainekoargibideekin batera, kapitulu bakoitzaren amaieran hainbat ohar metodologikoeskaintzen dira material biologikoaren tratamentu egokirako. Bestalde, eta ataltaxonomiko-deskriptiboan aipatutako espezieen behaketa naturan erraztekoasmoz, Folin-ek zenbait ibilbide naturalistikoz hornitu zuen liburua, irakurleariproposamen iradokorrak eginez. Horrela, Iparraldeko hondartzetan zehar garama-tza, edota, Biarritzetik Sarara, Donibane-Lohizunetik Berara, KanbotikBehenafarroaraino; kostaldeko lakuak ere ikuskatzen ditu, bai lapurtarrak eta bailandesak. Aipatzekoa da, halaber, liburua makina bat irudi ederrez apaindua dena;izan ere, Folin-ek esku aparta zeukan pinturarako, Euskal Herriko bere paisaiakxehetasun niminoz beteak izanik. Kontuan hartu behar dugu marrazkigintza osolan-tresna garrantzitsua zela orduko zientzilarientzat. Nolanahi ere, gesu bateanitzuliko gara liburu horren kontu deigarri batzutara.

36

1.16.irudia. Beharbada, hauxe da Folin markesarenobrarik biribilena, Iparraldeko gida naturalistikotzatjo dezakegularik. Azalak erakutsi legez, Folin marke-sa hainbat erakunde zientifikotako kidea zen, ordu-ko zientzi komunitateko gorabeherak hurbiletik eza-gutu zituelarik. (Koldo Mitxelena Kulturunea)

Ba dago Folin-en nortasunean beste alde bat ahaztu ezin dena: dinamizatzaile-arena. Dirudienez, kuestio zientifikoetan interesaturiko hainbat baiones bilduziren Folin-en inguruan, eta beraren lanak ardura osoz segitzen zituzten. Bienbitartean, Détroyat jaunaren Hiriburuko lur-sailetan aztarnategi paleolitiko bat aur-kitu zen, eta zaletu batzuk bertako azterketan ziharduten. Era horretako lanenkariaz, gustu eta ideien konfludentzia gertatu zen hainbat pertsonaren artean, etaikerketa horietan lortutako emaitzen berri elkarri pasatzea erabaki zuten. Laburkiesanda, horixe izan zen Société d’exploration des grottes de Bayonne elkartearenjatorria, 1873ko abuztuan formalki eratua. Elkartearen zuzendaritzarako ondokolagunak aukeratu ziren: presidentea, Folin markesa (1878rarte iraun zuen karguhorretan); presidenteordea, Daguenet ingeniaria; diruzaina, Détroyat bankaria;idazkaria, Hiriart bibliotekari-artxibaria. Elkartearen hasierako helburua “ikasketaerregionalak sustatzea” bazen ere, presidentearen eritziz ikerketa-motak ugarituegin behar ziren, fauna, flora, klima eta geologia ere aintzakotzat hartuz, eta baiaztertutako lurraldeen monumentu zaharrak, usadio eta ohiturak. Hortaz, jakintza--adar guztietako lagunak bilduko ziren elkarte eratu berrian, modu horretara “nor-beraren perfekzioa eta gizartearen erregenerazioa” ahalbideratuko zirelarik.

Folin aitzakia

37

Zientziak arima goratzen du, eta, aldi berean, gizakia egiaren baratzaraino gida-tzen. Zientziaganako fede hau eta erregenerazio-borondate hori ziren ordukoFrantziaren ezaugarrietariko bi, hain zuzen ere, 1870eko desastre militarretikirtendako Frantziarena (Prusiaren kontrako gerla galduta), eta bai zientifismoarenatarian-edo zegoen garaiarena. Edozelan ere, zuzendaritzak baita literatur lanetanziharduten pertsonak biltzea erabaki zuen azaroan egindako batzarrean, elkartea-ren izena ere egokitu zutelarik: Société des Sciences et Arts de Bayonne; geroraere, aldaketa txiki batzu egon ziren izendapenari dagokionez. Esan gabe doa,elkartearekin batera beraren buletina jaio zen.

Hasierako bazkideen inguruan ezin da larregi zehaztu, Hourmat-ek adieraziduenez, baina, ba dirudi batez ere goi-mailako militar eta funtzionarioak zirela,elizgizonak eta bizibide liberalekoak. Alde horretatik, Baionako elkartea, probin-tzietako bizimodu hiritarra bizkortzen zuten zientzi elkarteen sarean ulertu beharda, beti ere elite burgesaren baitan. Horrela izanik, euren ekitaldietarako oso era-bilitako formula, hitzaldiez gainera, ostera naturalistikoak eta bisitaldi arkeologi-koak izan ziren.

Giro horretan kokatu behar ditugu, esate baterako, Baionako inguruetan burutuziren lehen ikerketa prehistorikoak, Folin tartekoa izan zelarik. Eta bai, 1874anaita Armand David Halsouet ezpeletarrari Folin-ek eskatutako hitzaldia, Txinakolurralde urrunetan burutu zituen azken explorazioen gainekoa. Edota, 1877anFolin markesak eta Webster euskaltzale famatuak Iratira antolatu zuten ostera, baz-ter haietako tumuluak ikusteko. Eta abar.

1.17.irudia. Aita Armand David (1826-1900)bidazti, naturalista eta misiolari lapurtarrakTxina, Mongolia eta Tibet exploratu zituen urteluzeetan zehar, hango fauna, flora eta geologiaz-ko informazio zabala jasotzeaz gainera hainbatlagin bidali zituelarik Pariseko museora, eta bil-duma bikaina eratu. Esan dezagun, bestalde,panda famatua aita David-ek deskubritu zuela;orobat, biogeografiaren garrantzia azpimarratuzuen, esate baterako, Atlantidaren misterioaargitzeko. Frantziako Akademiako kide izendatuzuten 1872an. (Artxibokoa)

38

Gogora dezagun, bide beretik, 1880an erretiratu zenetik aurrera Biarritzen biziizan zela. Eta, Louisy-k dinoskunez, eragin erabakigarria eduki zuen, gerora erai-ki zen itsas museoaren sorrerarako. Bertan, Biarritz Association delakoaren erake-tan hartu zuen parte 1883an, eta beraren ustez, Biarritzek zuen kokapen berebizi-koa profitatuz, itsas ikerketarako foko bilakatu beharko zen. Ideia horretatik jaio-ko ziren handik urte batzutara Musée de la Mer eta Centre d’Etudes et deRecherches Scientifiques. Dena dela, 30 urte baino gehiago itxaron beharko zen,1923an udaletxeak institutu edo museo ozeanografiko baten proposamena eginzezan; museoa 1935ean inauguratu zen eta bertan Folin-i dedikatutako sala ikusdezakegu lehen solairuan.

Horiek guztiak horrela direlarik, 1894an Pariseko Zientzi Akademiak Delalande--Guérineau saria eman zion Folin-i, bere lanen multzoagatik. Saria erabaki zuenbatzordean, besteak beste, Irlandan jaiotako Antoine Abbadia (1810-97) zientzila-ri eta euskaltzale “zuberotarra” dugu, 1892tik aurrera Zientzi Akademiako presi-dentea izan zena eta garai hartako euskal munduan hainbesteko eragina edukizuena. Gogora dezagun, exploradore handia izan zela Abbadia, Etiopiako lurrikanonimoenetan Bernardo Atxaga baino mende bete lehenago barneratu zena, etabai lore-jokoen mezenasa izan zela (1853-99), edota bere inguruan bateratu eginzituela zelan edo halan, elkarrekiko hain deslai ziren Bonaparte printzea, J.Manterola, Pierre Loti, Kanpion, Duvoisin, Xaho, Vinson, Intxauspe, eta bai, zehar-ka izanik ere, garai hartako euskal intelektualitate osoa-edo. Esate baterako,Manuel Iradier Bulfy gasteiztarrak, Ekuatore-Ginea exploratu zuena, AsociaciónEúskara, La Exploradora elkarteko ohorezko presidentea izendatu zuen Abbadia,beraren itzal handian aterbetu nahiz.

1.18.irudia. Antoine Abbadia bidazti eta zien-tzilari handia izan zen. Hainbat misio zientifiko-tan hartu zuen parte mundu osoan zehar(Brasilen, Egipton, Norvegian, Haitin etab.),Lurraren magnetismoa zein eklipseak aztertuzituelarik. Bere exploraziorik zabalena Etiopiakolurraldeetan burutu zuen (1837-48), alimalekodatu-ostea bilduz. Frantziako ZientziAkademiako presidentea izan zen. (Artxibokoa)

Folin aitzakia

39

Orain artekoa ikusi eta gero, Folin, arreta gai askotara zuzendu zuen gizon ilus-tratua zela esan daiteke, okertzeko bildur barik. Bertan hamasei urtez bizi eta hain-bat lan burutu eta gero, Biarritzen hil zen 1896ko uztailaren 5ean, 79 urte zitue-larik. Kale batek darama haren izena.

Serbiako erregina eta Ablainxako “etcheco yauna”

Hasieran aitortu dugunez, Folin markesa benetan zelako gizakumea zen jakitekogogoak bultzatu gaitu bilaketan barrena, baina, gure segizio bibliografikoak, gizo-naren aiurriaren zertzelada batzu erakutsi badizkigu ere, ez digu argibide gehiegi-rik ekarri Folin-en eguneroko bizitzaz, bere familiaz eta inguruko lagunez, pertso-na arrunten gorabeherez azken batean. Soilik daturen bat, guztiz puntuala: Sousles mers liburua Henri de Folin ilobari dedikatu zion, itsasoetako ikerketetan inte-resatuko zelaren itxaropenaz. Nolanahi, modu horretako testigantzak lortzekoganorazko ikerketa biografikoa burutu behar izango genukeen, eta ez da hori izangure asmoa: Folin zientzilariaren nolakoa polito ezagutu dugu, bere kurrikuluarenlorpen nagusiak agerian geratu direlarik; ostera, oinezko gizonaren zelakoa gera-tu zaigu ilunpean, baina hori argitzea bestelako lana litzateke. Esate erraz batera-ko: Folin-ek ezagutu al zuen Jean Baptiste Daskonagerre (1844-1907) Bastidakonotaria, diputatu hautetsia izan zena eta Atheka gaitzeko oihartzunak (1870) “ele-berriaren” original frantsesa idatziz euskal literaturan txokotxo bat lortu zuena?Baiezkoan nago, baina malda aldapatsuegia suertatuko litzaidake hori egiaztatzea.

Badarik ere, gizaki baten obraren irakurketa artatsuak hainbat argibide eskaindiezaizkiguke haren pentsakeraz edota nortasunaz. Hurrengo orrialdeetan Pêcheset chasses zoologiques liburuan zertzu aurkitu ditugun azalduko dugu, eta moduhorretara, seguruenez, hobeto ulertuko da Folin bere textu inguruan.

Gorago esan bezala, Pêches et chasses zoologiques konpendio modura begira-tu ahal dugu, eta izatez orduko Iparraldeko gida naturalistikoa da, era askotakodatu eta kontuak bildu dituena. Esate baterako, bertan leiduko dugu Biarritzekoarrantzaleen portua bertako itsaslabar numulitikoetan kokatutako senaia txikiadela. Edota, Lapurdiko Getariko euskaldunak balearen arrantzuan aritu direlaantzinatik, eta oraindik orain (adi! 1875eko ekainaren 2an) harrapatu zutela, kos-taldera hurbildu zen bat. Beste kasu baterako, hogei urte ez zirela, hau da, arteanBiarritz landetxe arranditsuen uria ez zela, bertako etxe euskaldunen hesiak balehezurrez eginda zeuden; alabaina, Serbiako erreginak jauregia atondu zuen baz-ter hartan, eta gauzak erabat aldatzen hasi ei ziren. Folin markesaren ohar hori

40

guztiz baieztatu dute datu demografikoek: Biarritz 1853an 1700 biztanle eduki-tzetik 1911n 18.260 edukitzera pasatu zen, eta 1929an 60.000 turista jaso zituen;1950-70 urteetan 100.000 turista urteko. Ildo beretik segituz, 1876 eta 1975 arte-an Iparraldeko populazioak gora eta behera egin du, hurrenez hurren, kostaldeaneta barne-aldean. Epe horretan kostaldean 58.000tik 150.000ra joan da popula-zioa, eta aldiz barne-aldea odolustu egin da, 78.000tik 55.000ra, ondorioz egun-go desoreka larria gauzatu delarik.

1.19.irudia. Folin markesaren Pêches et chasses zoologiques liburuak, xehetasun zoologikoez aparte makina batargibide ematen ditu XIX. mendearen bukaerako Iparraldeaz, dela paisaiaz, dela bizibideaz zein bertako gara-penaz. Irudi honetan balearen harrapaketa darakuskigu. (Koldo Mitxelena Kulturunea)

Konpendio horretako beste adibide bat, Biarritz inguruko dunez mintzo da: zela-ko aldea Mikel Estonbak ehun urte beranduago deskribatutakoarekin! Bestalde,Abbadiaren gaztelua erreferentzia gisa erabiltzen du.

Adibide gehiago. Getariko iparmendebaldean dragatuz Fucus natans edoSargassum bacciferum alga aurkitu zuen, hain zuzen Ozeano AtlantikokoSargazoen itsasoari izena eman diona, hango ugaritasuna dela-eta. Goizero ben-dejan onddozuriak eramaten zituzten inguruetako baserritarrek Baiona etaBiarritzeko plazetara. Bost metroko Osmunda regalis iratze ia zuhaizkarak neurtuzituen, Mondarrain mendiko Laxia erreka-bazterretan. Zazpigarren kapituluan, etaguztiz obsoleto geratu den zoologia erabiliz, “zoofitoak” aztertu ditu, talde horre-tan belakiak, “polipoak” eta ekinodermatuak denak batera bilduta; halaber,Aurelia marmokak Aturri ibaian gora Ahurtiraino ailegatuta behatu zituen.Zortzigarren kapituluan “zizareen” multzo zoologikoan ere, hainbat har dagerte,

Folin aitzakia

41

gaur egun elkarrengandik bananduta aztertzen ditugunak: planariak, nemertinoak,anelidoak eta “briozoarioak”.

Krustazeoen gainean aritu delarik, besteak beste, Nephrops norvegicus arruntazela dinosku; hortaz, pentsatzekoa da zigala horren aho-aparatuan aurkituko dire-la, oraintsu Funch eta Kristensen-ek aurkeztu duten phylum berriko ziklioforoak,animalia idoro berri hauek aparteko habitat horretan bizi baitira. Halaber,Nymphon gracile piknogonidoa altxatu zuen draga bidez Cap-Bretoneko ingurue-tan. Bestalde, Biarritzen Pollicipes cornucopia lanpernari “operne” esaten zioten.Ur gezetako krustazeoetara pasatuz, Folin-ek oso deigarritzat zeukan Astacuserreka-karramarroa ia Iparralde osoan ez agertzea, bertako baldintzak, antza, guz-tiz egokiak izan arren; Folin-en arabera, orduan Donibane-Garazi inguruetakoLaurhibarre errekan bizi zen soilik, gaur egun Euskal Herri osoan ia suntsitutadagoen espezie hori.

42

1.20.irudia. Folin markesaren Pêches et chasses zoo-logiques liburuak orain dela ehun urtekoIparraldearen lekukotasuna damaigu: faunari buruz-ko argibideez gainera, orduko paisaiaren berri zeha-tza eskaintzen digu hainbat pasartetan. Ordukoa etagaurkoa alderatzeko parada galanta daukagu, esatebaterako Donibane-Garaziko ikuspegi ezagun horre-kin: zelako aldea! (Koldo Mitxelena Kulturunea etaK. Nuñez-Betelu arg.)

Erreskadan emandako adibideekin segituz, esan dezagun, marigorringoarentza-ko euskaldunek erabilitako “Kathalin-Gorry” izena oso polit begitandu zitzaion.

Biarritz inguruak bastante pobre ziren tximeleta-kontuetan, espezie deigarrieidagokienez behintzat. Moluskuen kapituluan ere, ba daude hainbat eta hainbataipagarri; bi ekarriko ditugu oraingoan, biak sistematikari dagozkionak. Bata,bibalbioak talde bitan banatutzat jo zituela, alegia, brakiopodoak eta lamelibran-kioak (gaur egunean, lehenengoak aparteko phylum modura ikasten dira). Bestea,tunikatuak ere (salpak eta aszidiak) moluskuen multzoan bildu zituela, gaur egu-neko zoologi eskuliburuetan kordatuekin batera sailkatuta datozelarik.

Azken pasarte bat emango dugu Pêches et chasses zoologiques liburuan ikutu-tako gaien adibide gisa. Oso deigarri iruditu zait, arrainei buruzko kapituluan,arrainek eurek baino lerro gehiago arrantzu-teknikek merezi izatea, bai itsasoanzein ibai-errekatan. Beste hainbat daturen artetik bat aipatzearren, zera dinoskuFolin-ek: Iparraldean, non ur-xirripak demasaraino ugari baitira (“nombreux àl’excès”), amuarrainak ere franko agertzen direla, baina beti tamainuz eskasak.Edo beste hau. Moreau iktiologoarekin batera ur gezetako arrainak aztertzen zebi-lela, Arrangoitzeko udalerriko Ablainxa etxe inguruetan Olhagaray izeneko etche-co yaunaren laguntzaz, frantsesez aubour deritzon arraina harrapatu zuten sala-bardoz; Folin-ek dinoskunez, alburnia izan zen Olhagaray euskaldun elebakarrakarrainarentzat erabili zuen izena, markesaren ustean argi eta garbi albinusetik era-torria, frantsesezko aubour bera bezalaxe. Bestalde, ba dakar Larrun mendikosaien ehizaren berri, eta beste hainbat pasadizo zinegetiko.

1.21.irudia. Irudi honetako postal zaharrak Larrun mendiko putre-ehizaren tipismoa islatzen du, Folin mar-kesak deskribatu bezala. (Artxibokoa)

Folin aitzakia

43

Itsaso sakona argiztatzen

Makina bat adibide jarri ditugu tantaka-tantaka. Hemendik aurrera beste hiru eka-rriko ditugu, baina azaleko aipamen soilean utzi barik, luze-zabal arituko garaberoriekin, Folin-en pentsakera eta orduko giro zientifikoaren zenbait kezka eza-gutaraziko dizkigute-eta. Horretarako ba, Pêches et chasses zoologiques liburuko5., 6. eta 12. kapituluetan egingo dugu geldialdi bana.

Nahiz eta liburuaren bostgarren kapituluaren izenburua “Infusorioak eta anima-li argia” izan, nagusiki biolumineszentziaz dihardu, soilki ez esatearren, infuso-riorik ez baita bertan agertzen kasik. Ikusiko dugunez, kapitulua hiru eztabaidateorikotan parte hartzeko abagadunea da Folin-entzat, baina ez du inolako auto-reren izenik-eta explizituki aipatuko.

1.22.irudia. Mopsea Lamoroux, 1816 delakoa kni-dario antozoo altzionarioetako gorgonidoen taldekogenero bat da; espezie gutxi batzu ditu, bai fosilaketa bai egungoak ere. Folin markesak genero horre-tako kolonia biolumineszentea dragatu zuen, gau ilu-nean egunkaria irakurtzeko beste argi igortzenzuena. (Koldo Mitxelena Kulturunea)

44

Batetik, “fosforeszentzia”ren mekanismo biologikoari buruzko bere eritzia pla-zaratzen du. Hemeretzigarren mendeko azken partean R. Dubois fisiologo lyon-darrak argia sortaraztea lortu zuen, Pyrophorus generoko koleoptero tropikalen“faktore” biak nahastuz. Hala ere, Folin-en ustez fosforoaren ezaugarriak murri-tzegiak ziren biolumineszentziarena azaltzeko; kausa boteretsuagoak behar zirenharen eritzirako. Nahiago zuen elektrizitatea fenomenoaren azalpen modura.Ideia horren aldeko makina bat behaketa aipatu zituen, zeintzuak bat baitzetozenondoko konklusioraino iristeko: igurtzimendua da argia sortzeko kausa eragilea.

Folin-ek dinoenez, abiada handiz igerian doan arrain batek ur-masa moztenduenean sortutako igurtzimenduak, argi-arrasto bat uzten du, uhara seinalatzenduena. Igurtzimenduak fenomenoaren organo ekoizleak kitzikatuko bide ditu etaargia sortarazi; igurtzimendua desagertzean, berarekin batera argia iraungi egitenda. Baina, fosforoan oinarritutako fenomenoa balitz, Folin-en esanean, hori ezlitzateke modu horretara gertatuko, zeren eta, fosforoak egoera argikorra lortzenduenean, horrelaxe mantentzen baita, amatatu barik.

Jadanik Plinio Zaharrak nabaritu zuen Pelagia noctiluca marmokak lingirdalumineszentea jariatzen zuela; sukarraren sendagarritzat jo zen jariakin hori, baiardoaz nahastuta edanez zein igurtzita. Ostera, polipoen lumineszentziari dago-kion lehen behaketa bigarren mendekoa da; geroztik hainbat egin dira:Spallanzani, Forbes, Panceri. Bizidun hauen lumineszentzia dela-eta interes han-diena sortu duen fenomenoa, argi-uhinen barreipaena izan da. Uhin horiek eraz-tun gisa agertzen dira, kinada-puntutik arin batean kontzentrikoki zabaltzen dire-larik.

Orain gutxi hasi dira argitaratzen biolumineszentziaren mekanismo zelular etamolekularrei buruzko lanak. Zelula gehienek ekoizten dute argia. Erreakzio bioki-miko askok, oxidazioek bereziki, energia askatzen dute, berau fotoi baten emisio-az lehengoratu daitekeelarik. Alabaina, gehienetan erreakzio lumineszenteek ete-kin oso txikia dute, eta, besterik gabe, segundoko eta zelulako fotoi gutxi batzuigortzen dituzte. Biolumineszentzia, ostera, kimiolumineszentziaren kasu berezibat da, zeinean, ingurune kimikoa halakoa da non, erreakzioaren etekin kuantikoanahikoa altua baita seinale ikuskorra ekoizteko beste. Erreakzio lumineszenteenmekanismo orokorrean “faktore” bi daude, dirudienez. Batetik, substratu lumines-zentea, luziferina deritzona, eta bestetik, erreakzio biolumineszentea katalisatzenduen entzima, luziferasa, alegia. Luziferina luziferasarekin batzen da, eta lortuta-ko multzoak oxigenoarekin erreakzionatzen du, konplexu oxidatu bat eratukodutelarik. Horren ondorioz, luziferina deribatu guztiz ezegonkor bihurtuko da.Deribatu hori berehalakoan itzultzen da egoera egonkorrera, fotoi bat igorriz.

Folin aitzakia

45

Fotoi horren uhin-luzera, eta hortaz lumineszentziaren kolorea, luziferina/luzife-rasa konplexuaren egituraren araberakoa da. Luziferinen egitura kimikoa, Herring--ek dinoenez, bizidun lumineszente gutxitan argitu da; gainera, ez da ezagun ani-maliak konposatu horiek zelan sintetisatzen dituen.

Baina, mekanismoaz gainera zereginaz arduratu zen Folin, oraintxe ikusikodugunez.

Asko dira biolumineszentziaz baliatzen diren animaliak, izan ere, fenomenohori 16 phylumetako 700 generotan behatu da. Organismo biolumineszenteakozeanoetako sakonera handietan dira ugarien, leku horiexek eratzen baitute pla-netako ingurune ilun zabalena. Itsasoko urak zurgatu egiten du atoan azaletik sar-turiko argia, eta hortaz, gutxi gorabehera 850 m-ko barnatasunean kokatzen dagure begiak eguargia sumatuko lukeen sakonera maximoa. Sakonera aintzat har-tuta, itsasoko uretako animaliak hiru multzotan taldekatu dira, espezie epipelagi-koak (0-200 m artekoak), espezie mesopelagikoak (200-1000 m artekoak) eta bati-pelagikoak (1000 m-tik beherakoak). Zer esanik ez, espezie biolumineszenteak(polipo, txipiroi zein arrain) meso- eta batipelagikoak dira batez ere.

1.23.irudia. Ipurtargi emeek “piztu” egiten dituzte abdomeneko azken lakainak, eta belarren batean-edo pau-satuta daudelarik kolore berdeskako argia bidaltzen dute zerurantz, ar hegalariak erakarri nahian. Baina, aspal-di honetan espeziea atzerakada handi samarra pairatzen ari da, argitasun artifizial demasakoa dela-eta ipurtargiarrei oso zail suertatzen baitzaie bikotekidea aurkitzea. Gauak oraindik ilun diren tokietan soilik behatukoditugu ipurtargiak. (Arg.: A. Elosegi)

46

Behaketa eta experimentuek erakutsi dutenez, biolumineszentziak zeregin des-berdinak eduki ditzake espezie desberdinetan: argiztapena, harrapakariekikobabesa, gorteiua. Esate baterako, denok entzun dugu inoiz ipurtargien biolumi-neszentzia emeetara mugatuta dagoela, eta arrak erakartzeko dela. Edota, zenbaitarrainek argia erakusten dute artez-artezean doazela, baina, bat-batean itzali egi-ten dira eta norabidez aldatzen, modu horretara itsaso sakonetako etsaiak tronpa-raziz; dirudienez, babesa da biolumineszentziaren funtzio nagusia itsasoan. Baina,ilunpe horietako espezie batzuren biolumineszentziaren funtzioa argiztapena da:organismo argi-igorlea bera da, inguruko objektuek islatutako argiak daramaninformazioa jasotzen duena. Arraro egiten bazaigu ere, adibide oso gutxi ezagu-tzen dira azken egiteko hori dutenak. Nolanahi, kasu asko eta askoren interpreta-zioa hipotetikoa da momentuz.

Folin-en interpretazioa ekarriko dugu orain, Travailleur untzian 1880ko kanpai-nan altxatutako Isis edo Mopsea generoko polipoaren ikuskizunak iradoki ziona.Polipoek daukaten argi-ahalmena, “ez da, antza, norberarentzat erabilgarri, aitzi-tik, euron inguruan barreiatutako bizidun guztiei zerbitzu itzela egiteko sortuadirudi. Kriseiluak dira, argimutilak dira, eguzki-printzak iritsi ezin diren sakoneraneguargia zabaltzen dutenak. Jainkoak hornitu ditu gaitasun horrekin, eta toki sakonhorietan kokatu, zeren ez baitu nahi izan, abismoetako eremu mugabakoak alfe-rrikako bakarguneak izan zitezela. Bizidunez bete dituenez, premiazkoa zena egindu bertako biztanleak behartsu ez izateko...” (60. orr.). Jaubetu garenez, aurrekolerrootan Folin oso argiztapen bereziaz mintzo zaigu, lar berezi gaur egunekoikuspegitik.

1.24.irudia. Eguzkitiko argia ezin da itsasoko ursakonetaraino ailegatu, eta horrela alde fotikoa (=argiduna) eta alde afotikoa (= argibakoa) definitudira bertan. Folin markesaren eritzian itsasoko bizi-dun biolumineszenteen zeregina, alde sakon bereziluna argi mantentzea zen, Jaungoikoak ez baitzuennahi sakonune horiek mortu egon zitezen. (Arg.: L.Dantart)

Folin aitzakia

47

Edozelan ere, zelenteratuetan hain usua den biolumineszentziak, beronekdituen biokimika, morfologia eta fisiologia korapilotsuek, eta argi-igorpenerakoerabilitako energia-gastuaren handiak, horiek guztiek funtzioren bat eduki behar-ko luketela iradokitzen dute Morin-en esanean, baina, momentuz kontuak ilundirau. Kasu bakar baterako ere ez dago zelenteratuen biolumineszentziaren egite-koaren frogarik. Gorago aipatu denez, funtzioa babesetik gorteiuraino joan daite-ke, elikagaia erakartzeko izatea ahaztu barik. Horietariko bat ere ezin da arbuiatuganorazko experimentu ezean, ez. Alabaina, ba dirudi ugalketa asexualeko poli-poetan biolumineszentziak nekez lagun dezakeela existitzen ez diren eztei--kilimusietan. Modu berean, zail gertatzen da onartzeko, Folin-ek proposatutakopolipoen kriseilu-zeregina.

Interpretazioa gorabehera, beste puntu teoriko bi eztabaidatu ditu Folin-ek.Lehenengoa (kapitulu honetako “Folin Baionara ailegatu baino lehenago” ataleanaipatu denez), 500 m baino sakonagoko urak bizidunez peituak zirelakoa da, ber-tan bizia ezinezkoa zelakoa, Forbes-ek defendatu bezala. Arestian ikusi dugunez,itsaso-barrua ez dago hutsik, eta gainera ba du bere argiztapen-sistema propioa.Areago, Folin seguru dago apurka-apurka egiaztatuko dela, sakonera handietakobiztanle “guztiak” argia igortzeko gai direla, eta ildo horretatik interpretatu nahiditu Portugaleko kostaldetan 1500 m-ko sakoneran harrapatu zituen metro betekomarrazo begi-lumineszenteak.

Bigarren eztabaida teorikoak eboluzioari buruzko ideiekin du zerikusia.Templado-k idatzi duenez, Darwin-en ideiak mesfidantza handiz hartu zirenFrantzian, zoologia frantsesak luzaroan Cuvier-en tradizioa segitu zuelarik.Sorbona-ko unibertsitatean ez zen 1888 arte eboluzio eta eboluzionismoari buruz-

48

1.25.irudia. Georges Cuvier (1769-1832)anatomista konparatzaile eta paleontologofrantses handia, lehenengoa izan zen animaliensailkapenean fosilak inkluditzen. Eboluzio--ideiaren kontrakoa, fosil-serieak uholde glo-bal periodikoen ondoriotzat jo zituen, osteanbizidun berriak sortzen zirelarik. (Artxibokoa)

ko ikastarorik garatu, eta irakaslea, Alfred Giard (1846-1908), gehiago mintzatuzen Lamarck-en gainean, Darwin-en inguruan baino.

Aurreko pasarteak eta, zer esanik ez, goratxoago leidutako Folin-en berbek,nahikoa argiro erakutsi digute gure protagonista ez zela pentsakera ebolutiboarenaldekoa. Izan ere, horren aurka argudiatu du zenbaitetan Pêches et chasses zoo-logiques liburuan barrena, baina bostgarren kapitulu honetan zortzi bat orrialdebata bestearen ondoan datozkigu bere ikuspuntua azalduz. Aukera dezagun pasar-tetxo bat: “egoera primitiboarekiko aldaketak, harmoniarantz doazen aurrerapen--legeen ondorio dira, Jainkoak gura izan duelako harmonia nagusi izatea uniber-tso osoan, bere obretariko bakoitza zigilu arbuiatuezineko berberaz markatzeko.Baina, abismoetako ilunpeetan arras murgilduta aurkitzen den organismoa bertanlumineszente bilakatu ahal izan zedin, adaptaziorako joeraz bestalde, beste zeo-zer zen premiazko; horrelaxe iruditzen zaigu behintzat. Ahalmen berri hori, ahal-mena bera premiazko bihurtu dela dinoen sentimentutik jaioa bailitzen uler lite-ke, baina Isis generoko polipoek ez dute beste instinturik erakusten, hurbiltzen denharrapakina ezagutu eta, projektatzen duten likidoaren laguntzaz, geldiarazteabaino. Ez dago, ba, zirrikitu handirik, organismo horiek transformatu behar zirelakonturatu direnik sinesteko, halatan non, beren antolamenduak iraultza nahikoaerradikala jaso baitzuen, lumineszente bilakatuko zirelarik” (63-64 orr.). Eta abar.

Argi dagoenez, Folin-ek ez zuen ezta Lamarck-en transformismoa onartu, barne--indar bat postulatu zuena: jirafak ba omen du halako gogo bat adaburuko kimusamurretaraino iristeko, eta gogo horrek azalduko du jirafaren samaren luzapena,alegia, barne-indarrak bultzatuko du prozesu ebolutiboa (barne-indarra edo gogoa

Folin aitzakia

49

1.26.irudia. Jean-Baptiste Lamarck (1744-1829) eboluzionis-moaren aitzindarietariko bat izan zen. Bere ustez animalienbeharrizanek bideratu dute eboluzioa; horrela izanik, goikohostoak lortu nahian jirafek sama gorantz luzatu dute belau-naldietan zehar, halako moldez non, duten gorputz-formaeskuratu baitute horren ondorioz. Hasieran arrakastarik ukanez bazuen ere, Darwin-en iraultza ostean biologo frantsesekerreibindikatu egin zuten eboluzio-eredu lamarcktarra.(Artxibokoa)

ulertu behar dugu, gorago, Folin-ek Isis generoko polipoen kasuan sentimentu dino-enean). Darwin-en eboluzionismoa, ostera, itsua da, aposteriorikoa: ale desberdi-nak jaioko dira eta inguruneko baldintzek (hautespen natural famatuak) bahetukodituzte, ondo moldatuek bizirik iraungo dutelarik. Alde horretatik, Darwin-en teo-ria gogorragoa da irensteko, prozesu ebolutiboa kontingentziaren menpekoa da--eta. Nolanahi ere, Folin-ek materiaren indarrari (la puissance de la matière), delalamarcktarra dela darwindarra, Jainkoaren harmonia jarri zion buruz buru.

Hala ere, ezin dugu pentsatu Folin erabat iragazkaitza izan zenik pentsakeraeboluzionistarekiko. Eragin hori nabari daiteke, esate baterako, erabilitako zenbaitesamoldetan (bizitzagatiko burruka, espezieen perpetuazioa...), edota segiturikohari argumental batzuetan: “Segurua da, zenbait aldaketa organismoak bizi dire-neko inguruneak sortuak direla, arrazak aldatu egin daitezkeela, are eta espezieakagertu ere, eta beharbada generoak transformatu, zenbait ezaugarri eta ahalmeneskuratuz. Alabaina, ezin dugu bistaratu izaki positiboki berria agertzea, ondozondoko adaptazioetatik eratorritako transformazio-sorta baten ondorioz” (65 orr.).Batzutan, erizpide lamarcktarrak antzematen zaizkio (esaterako 183. orr.). Erahorretako zipriztinak aurkitu arren, Folin markesaren pentsakera bat dator, oro har,Louis Agassiz-en kreazionismoarekin. Louis Agassiz (1807-73) XIX. mendeko natu-ralistarik eragin handienetarikoa izan zen, eta ziur aski baita orduko antieboluzio-nistarik prestigiodunena ere.

Natura maxime miranda in minimis edota small is beautiful

Pêches et chasses zoologiques liburuaren seigarren kapituluak errizopodoen ingu-ruan dihardu. Goragoko “Folin markesa Euskal Herrian” atalean adierazi dugunez,gure protagonistak arreta berezia eskaini zion protozoo-talde horri, eta buruturikoikerketek hainbat artikulutarako mamia eskuratu zioten.

Errizopodo izena esatean, arean desorientatuta aurki gaitezke lehen momentubatean, baina, protozoo-talde horretakoak amebak direla badinogu, berehalakokatuko gara. Errizopodoek ez dute mugimendurako organulu iraunkorrik, etahorrela izanik pseudopodioak dira bizidun hauen egiturarik karakteristikoenak:pseudopodioa da amebaren eta, batez ere, ameba-mugimenduaren alde ezagune-na jende artean. Pseudopodioak, izatez, plasma zelularraren luzakin higikor etairagankorrak dira, mugimenduaz gainera harrapakaritzarako balio dutenak fagozi-tosi bidez. Gehienak itsastarrak, hamar mila errizopodo-espezietatik gora deskri-batu dira, fosilak aparte.

50

Itxarotekoa denez, hainbeste espezie egonda taldearen eraniztasuna zabala da,eta horrekin batera, sailkapena korapilotsua. Asko sinplifikatuz, eraniztasuna ildobitan zehar adieraz daiteke. Batetik, pseudopodioaren itxura kontuan hartuta, laueredu desberdin onartu ohi dira: lobopodioak (atzamar potoloen moduko pseudo-podioak), filopodioak (firu-itxurakoak), axopodio edo aktinopodioak (orratz--modukoak) eta erretikulopodio edo errizopodioak (sareska-itxurakoak). Hau da,ohiko ameba-irudiaren gainean, lau ameba-mota desberdin gauzatu ahal ditugu,kontuan hartuz oinarrizko amebaren gorputz zelular nagusian lau pseudopodio--eredu desberdin ager daitezkeela. Eraniztasunaren bigarren posibilitatea, amebabiluzi tipikoaren aldamenean, modu askotako oskolak garatu dituzten ameba “jan-tziek” asmatu dute.

Erizpide nagusi bi hauek erabilita, hau da, pseudopodioaren itxura eta oskolarenizaera, protozoo errizopodoak lau taldetan sailkatu dira klasikoki, gaur egunekozoologia-eskuliburuetan ere nola edo hala mantendu direnak, nahiz eta errizopo-doen multzoa bere osotasunean nahikoa artifiziala dela eritzi. Amebinoak deritzelehen taldekoei, bertan ameba biluzi tipikoak bildu direlarik. Datu bat gehiago:ameben generoa deskribatu zuen zientzilaria, Pérez-Arcas-ek zinoskunez, Bory deSaint-Vincent izan zen; izen hau momentu honetan ziurrenez ezezagun gertabadakiguke ere, laugarren kapituluan agertuko zaigu berriro, textu inguru erabatdiferentean. Errizopodoen bigarren taldea, heliozooena da. Berauek mota bikopseudopodioak dituzte, axopodioak, gehienetan, eta filopodioak, eta bai amebabera inguratzen duen silizezko esfera poroduna ere: heliozooek, Haeckel-ek jarrizien izenak adierazten duenez, eguzki-itxura daukate, beren tamainu mikroskopi-koa gorabehera. Hirugarren lekuan, erradiolarioak heliozooen antzerakoak diralehen begiratuan, baina, kapsula esferiko kontzentriko bi dauzkate. Lehenengoaknukleoa babesten du, eta bigarren kapsulak zitoplasmaren gehiena. Errizopodoenlaugarren taldea foraminiferoena da. Foraminiferoak sareska-itxurako pseudopo-dioak dituzten errizopodo oskoldunak dira, oskola ganbara bakarrekoa (monota-lamikoa) zein ganbara askotakoa (politalamikoa) izan daitekeelarik. Orain artedeskribatu diren 40.000 inguru protozootatik, gutxi gorabehera erdia foraminiferofosilak dira, indikatzaile estratigrafiko modura erabiltzen direlarik. Egipton 11 cm--rainoko foraminifero fosilak aurkitu izan dira, numuliteak hain zuzen, kararrizkosedimentu handiak eratuz; izan ere, numulitikoak izan ziren piramideak eraikitze-ko erabilitako blokeak, Haeckel-ek dinoskunez. Datu hori aspaldidanik da eza-gun, eta jadanik Estrabon-ek aurreratu zuen fosil horien jatorria. Gezurra badirudiere, gehienok umetan eduki dugu hipotesi horren berri, Asterix-en ahoan irakurri-ta: numuliteok, egiatan, piramideen eraiketan aritutako esklaboek jaten zituztendilisten hondakin petrifikatuak dira.

Folin aitzakia

51

1.27.irudia. Foraminiferoak, erraz esateko, karekiz-ko oskola jantzi duten amebak dira, oskol horrenezaugarriak, forma eta konposizioari dagozkienez,oso aldakorrak direlarik. Pseudopodioak oskolarenpuntu-itxurako irekigune ugarietatik kanporatzendira. Foraminifero gehienak itsastarrak dira, bentiko-ak hain zuzen, eta Kanbrikotik honako fosilak daude.Argazkian Ammodiscus generoko numulitearen osko-lak dauzkagu. (Arg.: L. Dantart)

1.28.irudia. Globigerinak foraminifero planktoniko-ak dira, oskol globosodunak, eta banaketa geografi-ko eta estratigrafiko oso zabalekoak. Gaur egunekoitsasoetako hondoetan eratzen ari diren “globigeri-nazko lokatzak”, Tertziarioan ugari depositatu zirenkararri globigerinikoei dagozkie. IrudikoAmmoglobigerina generoko ale horietan oskolekoporo erlatiboki lodiak beha daitezke. (Arg.: L.Dantart)

52

Uste denez, errizopodoak protozoo flagelatuetatik eratorri dira zenbait lerro filo-genetikotan zehar. Alabaina, uste hori berri samarra da, protozoorik primitiboenakbailiren interpretatu baitira luzaroan. Horixe da, esate baterako Hertwig-en esku-liburu edadetuan ikus dezakeguna. Areago, errizopodoak primitiboenak direlaonartzeaz gainera, Hertwig-ek beste errizopodo-talde bi dakarzkigu gorago klasi-ko modura zerrendatu ditugun lau tipikoekin batera. Batetik, mizetozooak, egunmixomizete izenaz ezagutzen direnak, hots, onddoen orbitan daudenak antza,baina oso-oso arraro egiten zaizkigunak. Eta bestetik, moneroak. Ondo irakurriduzu: moneroak.

Bost erreinu desberdin onartzen dituen gaur eguneko sistematikan, Moneraerreinuan bizidun prokariotikoak sailkatu dira, hau da, zelula osoan banatutakoDNAzko hari sinplea duten izaki unizelularrak; bakterio eta alga zianofizeoak diraerreinu horretakoak. Ostera, gainontzeko erreinuetako bizidunak (hots, protisto,onddo, animalia eta landareak) zelula eukariotikoez eratuak dira: beraien DNAkromosomatan antolatuta dago, eta mintz nuklearraz inguratuta. Horrela izanik,egitura zelularraren diferentziak guztiz aparte kokatzen ditu moneroak gainontze-ko bizidunekiko, eta, ziurrenez, horixe da mundu bizian aurki daitekeen eten ebo-lutiborik handiena: moneroek nukleorik ez dutelarik, gainontzeko bizidun guztienzelulak nukleodunak dira.

Alabaina, XIX. mendeko bigarren partean Haeckel-ek zenbait saio egin zituenhirugarren erreinu bat kreatzeko, protistoena, modu horretara landare eta anima-liak organismo primitiboenetatik bananduta utzirik. Eta protistoen erreinu barruanHaeckel-ek moneroak bereiztu zituen, beraren eritzian nukleo zelularraren gabe-ziaz karakterizatuta zeudelarik. Zer esanik ez, zelularen protoplasma kromatinaz-ko bikorrez beterik dagoenean nekez ikus daiteke nukleoa, eta beraz, gertatu eginzitekeen nukleobakotzat jotako organismo batzu holakoak ez izatea. Baina, bazeuden zenbait arrazoi teoriko, organismo nukleobakoen ideia bultzatzen zute-nak: bizia sortu zenean lehen organismoak soilik protoplasmaz osotuak zirelaerrazago onar zitekeen, protoplasmaz eta diferentziatutako nukleoaz osotuak iza-tea baino. Hau da, orduan onartu bezala bizidunik primitiboenak errizopodoakbaldin baziren, zer ote zen ameba bat baino sinpleago? Ihardespena: nukleorikgabeko ameba, protameba.

Alegia, darwinismoaren jarraitzaile kementsuenek biziaren jatorriaren arazoaikergai bihurtu zuten. Helburu teorikoa argia zen: biziaren fenomeno nagusiakazaltzeko materiaren propietate fisiko eta kimikoak nahikoa direla frogatzea. Ildohorretan, jakina, bizidunik bakunenak hurbil-hurbiletik aztertu beharrekoak ziren,mundu organiko eta inorganikoaren arteko zubia baitziren. Haeckel itsaso sako-

Folin aitzakia

53

neko bizidunen ikerketan aritu zen, ia ehun eta berrogeita hamar erradiolario--espezie deskribatu eta sailkatu zituelarik. Izan ere, organismo bat zenbat eta txi-kiagoa izan hainbat eta interesgarriagoa suertatzen zen, biziaren “forma primiti-botik” parajeago egongo zelakoan. Moneroak aurkitu zituenean, Haeckel-ekpauso erabakiorra eman zuela uste izan zuen.

Ildo berean kokatu behar dugu Huxley-ren lana. Ipar Ozeano Atlantikoan dra-gatutako “globigerinazko lokatza” aztertzean aurkitutako foraminifero, erradiola-rio eta diatomeoen zerrenda zehatza egin zuen 1868an. Baina horiekin batera,sakonetako lokatzak, eurrez zeuzkan bikor lingirdatsu gardenak, itxuraz amorfoakedo sare likinak eratuz, eta batzu begiz ikusteko modukoak. Azterketa mikrosko-piko luzearen ostean, bai substantzia jelatinakara eta bai bertako pirikornak,Huxley-ren eritziz protoplasma-mordoak ziren; alegia, biziaren forma elementalbaten aurrean zegoela uste zuen Huxley-k, monero primitiboren baten aurrean.Izendatzea besterik ez zuen falta beraz, eta Bathybius haeckelii jarri zion. Ageriandago izenak Haeckel-i opatsitako omenaldia, eta nabaria zen baita, zientzilaridoixtarrarekiko Huxley-ren gogaidetasuna. Izan ere, zientzilari bion eritzirako,darwinismoari esker dagoenekoz jainkoak ez du ezer egitekorik espezieen jatorrieta transformazioari dagokiela. Dagoenekoz, protoplasma primordiala eskuratu

54

1.29.irudia. Thomas Henry Huxley (1825-95) zoo-logo famatuaren bizitzan, Darwin eta XIX. mendekobeste biologo askorenean gertatu bezala, osogarrantzi handikoa izan zen 1846-50 tartean eginda-ko itsas periploa Australiako Barrera Handira,Rattlesnake itsasontzian. Puntu bi azpimarratu ohidira Huxley-ren biografietan. Bata, darwinismoarenabokatu nagusietarikoa izan zela; bestea, zientzi idaz-le oso ezagun bilakatu zela. (Artxibokoa)

da: Bathybius haeckelii da, izan, mundu inorganiko eta organiko arteko katen-maila galdua. Zenbait detaile argitzeke zeuden, esate baterako, berezko sorkun-tzaz agertzen ote zen: Haeckel-ek, Bathybius eta gainontzeko moneroak genera-zio espontaneoz sortzen zirela defendatu zuen.

1.30.irudia. Behin darwinismoa eta beraz eboluzioaren ideia onartuta, gune delikatu bi nabarmendu zirenbertan. Bata goitik eta bestea behetik. Alegia, zelan lotu goi-mailako tximinoak gizakiarekin eta, modu bere-an, zelan estekatu mundu inorganikoa biziaren behereneko mailekin. Izaki bi proposatu ziren zeregin horieta-rako, hurrenez hurren, Pithecanthropus alalus eta irudiko Bathybius haeckelii. Lehenengoa aurkitu egin zen gero-ra; Bathybius, ostera, ahaztu behar izan zen, de facto kimera bat baitzen. (Arg.: K. Altonaga)

Dena den, laster ilundu zen Bathybiusen etorkizuna. Lehen kolpea 1875eanizan zen, Challenger expedizioko burua zen Thomson-en gutun baten bidez.Idazkian zera zinotson behin-behinekoz Huxley-ri: egia da itsas hondoan albumi-nazko hauspeakin baten antza duen zerbait dagoela, baina dirudienez kaltzio sul-fatoa da, besterik gabe; duen itxura lingirdatsua, materia organikoa fixatzeko era-bilitako alkoholak sortuko zuen, flokulazioz-edo. Hurrengo urteko txostena behin--betikoa zen: Bathybius delakoa azido sulfurikoz eta kaltzioz eratuta zegoen.Kaput! Hala ere, Bathybiusen bizitza teorikoa ez zen guztiz bukatu, handik aurre-ra lantzean-lantzean aipatuta agertu baita bibliografian.

Folin-ek bere liburuan ez zuen zuzenean Bathybiusen inguruko gorabeherarikaipatu. Izan ere, errizopodoen goi-maila aldarrikatzen hasten du kapitulua.

Folin aitzakia

55

Beraren ustez, ordura arte animali eskalako azken mailetan sailkatu baziren, ez dahori errizopodoak guztiz bakunak direla-eta, behar bezain ezagunak ez direlakobaino. “Gure ustean, eta dagozkien ia alde guztietan arreta handiz aztertu ditugu-larik, bizidun hauek adimenaz horniturik daude, komentzituta gaude, aintzat har-tuz bai burutzen dituzten lanak, bai horretarako aukeratzen dituzten ekaiak, etabai ematen dizkieten forma perfektoak” (70 orr.). Eta hurrengo lerroan inurri, erleeta kastoreekin erkatzen ditu; horiekiko alde nagusia errizopodoak organo gabekoorganismoak izatean datza, Folin-en esanean. Exageratzen ari dela esango genu-ke. Nolabait, bertso eskasa botatzen ari den bertsolariak ozenkiago kantatzenduen bezalatsu, berak errizopodoen gorentasuna azpimarratu nahi du, bakuntasu-nean oinarrituta hipotesi zangarrak plazaratu dituztenen aurka egiteko.

Ez zuen Bathybius aipatu, ez horrekin erlazionaturiko inongo autorerik, baina,ba du organismo hipotetiko horren oihartzun bat baino gehiago. Esate baterako,1884an argitaratutako lan batean Folin-ek berak Bathybiopsis delakoa postulatuzuen, errizopodoen segida morfologikoa azaldu ahal izateko. Segida horretan, etaburua babesteko kariaz organismoak aterperen bat eraikitzeko joera duenez,Folin-ek ondoko urratsak bereiztu zituen: oskol ia minzkara dutenak, oskol minz-kara dutenak, ia kitinazkoa dutenak, kitinazkodunak, etab. Edozelan ere, segidahorretako sinpleena, “lehenbaitlehen aurkitu beharrekoa eta masa protoplasmikotxiki batez eratua dena”, Bathybiopsis errizopodo biluzi eta teorikoa da, markesakberak mahaigaineratua. Hau da, ikusi ahal izan dugunez, beste xede batzutarakobai, baina, Folin ere bere aurkari ideologikoen antzera aritu zen: behaketak gida-tuko dituzten lan-hipotesiak darabiltza.

Hemeretzigarren mendean oso ezagun egin zen grekerazko eo aurrizkia (=“lehenengoa”, “egunsentikoa”) hastapenak bilatzen zituzten geologoen artean.Horrela, Sir Charles Lyell-ek Tertziarioko bigarren parte nagusiari, ugaztun primi-tibo asko zeuzkana, Eozeno izendatu zion (= “oraingo aroaren egunsentia”) daki-gunez. John W. Dawson geologo kanadarrak 1864an Eozoon canadense forami-nifero erraldoia deskribatu zuen (eozoon = “lehenengo animalia”), nahiz eta gero-ra fosil hori lehen animalia izateko posibilitatea gesalduta geratu zen: Eozoondelakoa izatez inorganikoa zen, alegia, bero eta presioaren produktu metamorfikobat, eta ez benetako fosila. Orduko liburuek, esaterako Hertwig-enak, Eozooncanadense numuliteen fosilen artean aipatzen dute, fosil horren benetako izaera,hala ere, zalantzatan utziz.

Nolanahi, Folin-ek Biarritzeko kostaldean errizopodo bizi bat aurkitu zuen,lehen momentuan Eozoon generokoa bailitzen identifikatu zuena. Alabaina, lagi-naren azterketa sakonagoaz lehen identifikazio horren desegokitasunaz jaubetu

56

zen. Edozein kasutan, kontura gaitezen atzera ere mundu organiko eta inorgani-koaren mugetan-edo mugitzen ari zela, horrelakoetan sinistu ez arren.

Gazitasun-puntu bat dela-eta

Hamabigarren kapitulua da Pêches et chasses zoologiques liburuko luzeena, 332orrialdetako totaletik 84 moluskuen ingurukoak direlarik. Hau da, Folin-ek libu-ruaren laurden bat itsasoko, ur gezatako eta lurreko moluskuei opatsi zien, batezere bibalbio eta gastropodoei. Liburu-zati handi horrek argiro erakusten du erlati-boki asko zeukala gai horren inguruan esateko, horixe zen-eta gehien ikertu zuenalorra. Edozein kasutan, hemen ez dugu kapitulu horren eduki osoaren errepaso-rik egingo, oso xehatua eta datuz betea baita; areago, beste espezie berri bi des-kribatu zituen bertan. Gu, oraingoan, puntu bakar baten azalpenagaz konforma-tuko gara, hain zuzen, 1876ko martxoan Hossegor lakuak jasandako ekaitzarenondorio biologikoen aipamenagaz.

Hona ekarteko aukeratu badugu, tartean arrazoi bi daudelako izan da. Bat,behaketa eta datu zehatzen gainean, Folin-ek interpretaziorako zein pentsakeragidatzaile zeukan garbi adierazten digulako. Bi, gizakiak lurraldearen metamorfo-sia zein puntutaraino eragin duen ikusi ahal izango dugulako, hurbileko kasu kon-kretu bakar batean oinarrituta.

Itsasoa lano dago Baionako barraraino. Barrak betidanik izan dira ibaien boka-letako portuen buruhauste nagusiak, zeren harea eta lokatzezko metaketa horieksakonera gutxiko eta olatu dexenteko gune lanjerosoak baitira. Baionakoa para-digmatikoa da. Kostaldea baxu eta hareatsua denez, Aturri ibaiak ez du itsasora-tzeko ibilgu finkorik eduki, eta harea-mugimenduak oso handiak izan dira bertan.Historian zehar hondar-metaketek ibai-ahoa butxatu dutenean, Aturri ibaiaren ubi-dea iparralderantz desbideratu da angelu zuzenean, kosta-lerroarekiko paraleloanjoan delarik duna-kateak itsasotik aldenduta. Nolabait, ibilgu alternatiboa edukidu.

Manex Goihenetxek kontatu du Baionak XV. mende arte eduki zuen gorakadaekonomikoa-eta, hein handi batean portuan eta nabigazioan oinarriturikoa. Izanere, Venezia nimino baten parekoa omen zen sasoi batean kanalez zeharkaturikoBaiona Ttipia. Baina, 1451.ean Frantziak anexionatu zuenetik Baionak beherantzegin zuen nabarmen, hainbat arrazoi tarteko: Ingalaterrarekiko hartu-emanenmurrizketa, gerra franko-espainolak, etc. Horiez gainera, itsasorako irispidea ozto-

Folin aitzakia

57

patuta zegoen, bokalea lokatzez bete baitzen, eta Aturriren ubidea iparralderantzzihoan, Vieux-Boucau-n itsasoratuz, Bokale Zaharrean, alegia. Esan bezala,Baiona hiriaren garapena ibai eta itsasozko merkataritzaren eskutik iritsi zen,baina beti ere itsasorako irispide egokiaren menpe; horren ezean, gain-behera.

Kontuak horrela, 1578an Louis de Foix ingeniariak arteztu egin zuen Aturrirenibilgua, horretarako ubidea hondarretan hondeatu zuelarik; ibai-ahoa Bokalenparatu zuten, hain justu, gaur egun ezagutzen dugun tokian. Hala ere, Baionak ezzuen aurrerakada komertzial nabaririk lortu XVII. mendean. Ondorioz, bestalde,laku-erreskada bat ikusi ahal dugu edozein mapatan, Baionatik gorako kostaldean,Aturri ibaiaren aspaldiko ibilguaren azken testigantza eskainiz.

Hossegor lakua horietariko bat da. Duen itxura luzangak (2,2 km luze eta 400m zabaleraz) ez du bere jatorriari buruzko zalantzarik uzten. Aipatu beharrekoada, laku horrek ez zuela itsasoarekiko konexiorik, 800 m-ko duna-katea bikoitzakoztopatzen baitzuen lotura; nolanahi, itsasoko uren infiltrazioa gertatuko zen,lakuko ura gazigeza bilakatuz nolabait. Edozelan ere, bertako fauna ur gezetakoazen.

58

1.31.irudia. Karta zahar horrek argi erakusten du Aturri ibaiak behinola ba zuela iparralderanzko ibilgua,Baiona inguruko ahoaz gainera. Gerora, ibilgu hori galdu egin da, baina zenbait laku geratu dira lekuko gisa.(Artxibokoa)

1.32.irudia. Airetiko argazki honetan Hossegor lakua beha daiteke, kanal bidez portuko ahoarekin eta berazitsasoarekin lotuta. Lakuaren hegotik iparralderanzko norabideak, Aturri ibaiaren sasoi bateko ibilgu alterna-tiboaren gomuta damaigu. (Artxibokoa)

Hemeretzigarren mendeko bigarren zatian hainbat lan burutu ziren Cap--Bretoneko portuari bizkortasuna emateko, baina Hossegor-eko lakuan ondorioekologiko bortitzak eduki zituztenak. Besteak beste, lakua itsasoarekin estekatunahi zuten kanal baten bitartez. Lanak oso aurreratuta zeudelarik, 1876ko mar-txoaren 11n ekaitz ikaragarri batek itsasoko urez bete zuen lakua, eta bertako bizi-dunak hil egin ziren berehalakoan, ur gazia ezin jasanez. Ekaitzaren biharamune-an Folin markesa bertan zegoen, eta dinoskunez, lakuko urbazterrak gastropododultzikolen maskorrez gaineztatuta zeuden, milaka ale hildakok inguru osoa deso-lazioz tindatuz. Urbazterretik oinez zihoala, gune batzutan 12 cm baino gehiago-ko maskor-geruza kraskatu zuen bere pisuaren azpian.

Orduan konturatu zen xehetasun arras interesgarri batez: hildako ale guzti--guztiak normalean baino txikiagoak ziren tamainuz eta aldakor samarrak itxuraz,eta askok anomaliaren bat zuten. Berori limneidoen artean nabarmena zen.Marraskilo limneidoen deformazioak neurriz kanpokoak ziren, halatan non, mas-kor tipikoaren ezaugarriak guztiz ezabatuta baitzeuden ingerada eta gainazalarenaldrebeskeriez. Begi-bistakoa denez, arrazoiren bat egongo zen moluskuon anor-

Folin aitzakia

59

maltasun orokorra nola edo hala justifikatzeko. Folin-ek Hossegor lakuko urakzeukan gazitasun-puntuari egotzi zion errua.

1.33.irudia. Irudi hauek plazaratuzituen Folin markesak, benetanmarraskilo limneido itxuragabeakerakutsiz. Izan ere, ia edozeinmarraskilotan hain tipikoa denmaskor helikoidala erabat desitxu-ratuta dago ale hauetan. (KoldoMitxelena Kulturunea)

Folin-en eritzian nahikoa zen infiltrazioz ailegaturiko gatz gutxia, bertako biz-tanleak hunkitzeko. Soberazko gazitasun-apurrak arnasketa oztopatuko zien, etahortik, gehiago edo gutxiago, gainontzeko funtzioak ere. Zer esanik ez, perturba-zio horien ondorioak larriagoak izango ziren bizitzako lehen urratsetan, garape-neko lehen faseetan, horrela azaldu zitezkeelarik moluskuon deformaziorik dras-tikoenak.

Honainokoan datuak eta behaketak ikusi ditugu, eta bai fenomenoaren azalpen--saio bat ere. Hurrengo lerroetara, ostera, Folin-ek ateratako konklusioa ekarrikodugu. Folin-en aburuz, Hossegor-en adaptaziorik egon ez dela erakusten du beha-ketak. Hau da, animaliak ohitu egin dira egonezara, baina forma aberranteak har-tuz, eta ez egoerak exigituko lukeen forma egoki eta orokorra gauzatuz, benetanadaptatu egingo baziren normala zatekeenez. Marraskiloak gainditu ezin dutenkausa batek eraginda daude, hortaz, aldatu egin dira efektu kaltegarriak neurri

60

batean indargetzeko, baina ez dira beste espezie berriren bateko ale normalak iza-teko lain aldatu. Klaru dago, Folin-en esanean, adaptazioarena frogatzeke geratudena. Folin-en antieboluzionismoa explizituki agertu da berriro, beti ere behaketafidagarrietatik abiaturiko interpretazio gisara.

1.34.irudia. Limneidoak ur gezetako biztanle tipikoak dira, batez ere ur geldoetan. Marraskilo pulmonatuhauek banaketa kosmopolita dute, baina ugariago dira ipar hemisferioan; gainera, lokalki oso arrakastatsugerta daitezke. Bestalde, argazkiko Lymnaea generoko zenbait espezie garrantzi ekonomiko handikoak dira,ardi eta behien bizkarroia den gibel-fasziolaren ostalari bitartekari modura jokatzen baitute. (Arg.: A. Elosegi)

Hurrengo kapituluan jorratuko dugun Atlantida modura, gau bakar batean desa-gertutako fauna hori, kanala irekitzean inguruko kostaldeko bizidun pelagikoezordeztu zen biziki fite, eta astiroago espezie bentikoez. Hossegor lakuak gauregun, beraz, itsasoaren sartune modura dihardu marea eta guzti, jatorriz Aturriibaiaren hondarra izan arren.

Pêches et chasses zoologiques liburuaren 12. kapituluari dagokionez, Baionatikkilometro gutxira dagoen Hossegor aintzirako izaera-aldaketa erabatekoa nabar-mendu dugu hemen. Alabaina, kapitulu horretan ba dago beste kontu bat, bitxiaoso, gorago aipatu duguna eta gure kontakizuneko leit-motiv bilakatu dena. Bera

Folin aitzakia

61

izango da paperezko periplo honetako iparrorratza, gune eta une arras desberdi-netara bideratuko gaituena. Alegia, “lurralde horretako biztanleak, euskaldunak,atlanteen kolonietako ondorengoak dira izan, edo behintzat horixe uste da zenbaitarrazoi tarteko, eta aipatu nahi ditugun moluskuak, haiek bezala, ozeanoko urazpian desagertutako lur horretatik etorri dira zalantzarik gabe” (191. orr.).

Baieztapen horretan hiru osagai daude (“euskaldunak”, “Atlantida” eta “molus-kuak”), elkarrekin ikustean esaldiak logika-hutsuneren bat daukala pentsaraztendizutenak: Atlantida eta marraskiloak zalantzarik gabe estekatu zituen, eta euskal-dunena arrazoizkotzat jo zuen. Zernahi gisaz, orain arte luze-zabal arakatu dugunkurrikuluak ikerlari maratza erakutsi digu, bere sasoiko afera zientifikoez oso ardu-ratua, eta orduko zientzi eztabaidetan partaide. Beraz, guretzat ba du sinesgarrita-suna: Folin ez zen edozein. Nondik nora, orduan, batu egin, elkartuezineko hiruosagai horiek: “Atlantida”, “marraskiloak” eta “euskaldunak”. Koktel horren arra-zoi hurbila, gorago ikusi dugunez, Folin-en idazkietan irakurri ahal da: zenbaitmarraskilo arraro eta beren banaketa geografiko idem horiek azaltzeko lan--hipotesia da, eta ez, eman zion aldikada bat.

Dena den, lekuz kanpokoa iruditzen zaigu gaur eguneko perspektibatik. Horrelauler daiteke, Kisch-ek osoturiko (eta guk hemen zabalkiro segituriko) Folin-en bio-grafia zientifikoan lan-hipotesi horren inolako aipamenik ez agertzea. Izan ere,koktel beharrean, edabe irentsiezinekoa mahaigaineratu dute lan-hipotesi horretannahastu diren hiru osagaiek. Beste era batera esanda, kontu bitxi horrek zeharodistortsionatu zidan buruan neukan Folin-en irudia: gutxi-aski desitxuratu egitendu ikerlari maratza. Eta horregaz batera, hala ere, askoz erakargarriago begitanduzitzaidan Folin, ezin bainuen ulertu horrelako laprastada. Horrexegatik,“Atlantida”, “marraskiloak” eta “euskaldunak” interes-gune berezi bihurtu zaizkit,Folin-en laprastada konprenitu nahian-edo.

Halandaze, hurrengo hiru kapituluotan osagai horietako bakoitza aztertukodugu banan bana, XIX. mendeko bukaera-aldera zertan zeudenaz jaubetu ahalizateko. Horrek, zer esanik ez, Folin-en lan-hipotesia bere garaian kontextualiza-tzen lagunduko gaitu, hau da, kontua dagokion sasoian eta giroan kokatzen aha-leginduko gara: gaurko markoa baztertu eta ordukoa zein zen zirriborratuko dugu.Beharleku horretan makina bat zientzilari, hipotesi, pasadizo, kontrobertsia zeinidazlan ikutu dugu, nola edo hala hona ekarriko ditugunak.

Horrela ba, lehenago, eta gorabehera askoren ostetik, Atlantida mitikoa hipote-si zientifiko errespetagarri bihurtzen ikusiko dugu, ostean berriro gezurtatu delarik;ondoren, marraskilo saskeldoen gaitasun argigarri galantaz arituko gara, beren

62

inguruko hainbat aipagarri nabarmenaraziz; azkenik, euskaldunen etorki ilunariburuz plazaratu diren hipotesi zenbait eztabaidatuko ditugu, zorioneko jatorrialanbro artean ostenduko zaigularik.

Stephen Jay Gould-ek inoiz ederto azaldu duenez, baldin eta pertsona zentzu-dunak —Folin markesa gure kasuan— hain ganoso aritzen baziren egungo egune-an memelokeriatzat jotzen ditugun auzietan, kontua ez da gaien inguruko per-tzepzioa distortsionatuta zegoenik jende horiengan, ez; arazoa, inondik ere,beraien munduaren gure ulerkera erratutik sortzen da. Hurrengo hiru kapituluotan,bada, nolabaiteko ardatz-sistema proposatu dugu, hiru elementu bitxi horiek bil-batu egin ditugu, aldez aurretik hain ulergaitza suertatu zaiguna bere koordenatuzehatzetan kokatzeko, irensgarri bilakatzeko Folin-ek “Atlantida”, “marraskiloak”eta “euskaldunak” nahasiz lortutako koktela.

Folin aitzakia

63

22

65

ALEGIAZKO IRLA

Handik edo hemendik denoi ailegatu zaigu Atlantidaren gaineko berriren bat; ezoso modu zehatzean beharbada, baina, seguruenik zerbait entzun dugu horreninguruan. Izan ere, gerta dakiguke geuk justu ez jakitea Atlantida deritzon horibenetakoa izan ote zen, ala mito baten aurrean gauden, zeren, izen horrek eder-tasunez beteriko urruneko lurralde arrai eta oparoa iradokitzen baitigu, “ametsorok loratze eta betegintzarre duen uharte dohatsua”.

Atlantida, agidanez, aspaldiko irla eskerga izan zen, Ozeano Atlantikoan koka-tua eta zibilizazio oso aurreratuaren bizileku, eta dinotenez (eta Mikel Laboak areeta kantatu ere), itsasoak irentsi egin zuen gau batean. Erabatekoa izan ei zenAtlantidan gertatutako hondamendia, halatan non ezelako arrastorik utzi gabeurperatu baitzen, orain hamabi mila urte direla.

Irakurleak Atlantida izena edozein entziklopediatan bilatuko balu, seguru egondaiteke, mito edo legenda gisara definituta aurkituko luke; eta bibliotekaren bate-an liburuen bila arituko balitz, Dewey sistema hamartarreko 398:2 atalean topa-tuko lituzke, dragoi, gnomo eta maitagarriei buruzkoekin batera. Beraz, Atlantidalan-hipotesi serio modura erabilita ikustean, errefusa izan daiteke gure lehen erre-akzioa.

Altabada, gaur egun kontinente galdua misterio eta legenden atalean sailkatutabadaukagu ere, mendeetan zehar eragin bortitza eduki izan du mendebaldekozibilizazioan, Platon-en garaitik hona. Era askotako pertsonek erabili dute gai hau,hala nola eta exhaustiboki zerrendatu barik, geografoek, geologoek, arkeologo,

filologo, historiadore, filosofo, biologo, politikari, nobelagile, poeta, okultista, dile-tante, zein mitologoek. Espektro zabala, beraz. Bi mila liburu eta artikulu idatzidira Atlantida dela-eta, bai zientzi lan ganorazkoak nahiz fantasiarik txotxoloenak,eta noski, baita tarteko hibrido gehienak ere. Exploradoreek milaka kilometrokurritu dituzte Platon-ek zertzelatutako atlanteen kulturaren aztarnen xerkan, etageologoek orduak eta orduak igaro dituzte lurrazala aztertzen, argitu nahian eakontinenteak hondoratu eta urgaineratu egin litezkeen, eta horrela balitz, noiz,zelan eta zergatik. Beste muturrean, zenbaitzuk Bermuda Triangeluarekin erlazio-natu dute Atlantida, edo konexio kosmikoren bat aurkitu diote, atlanteen jatorria

66

2.1.irudia. Atlantidaren mitoaren faszinazioa oso handia izan da, eta da, Mendebaldeko kulturaren baitan,nola edo hala edonon ager daitekeelarik. Atlantida izen egokia izango da kasino baterako, zein irrati-estaziobaterako, edo literatur aldizkari bati ezartzeko, edo gurina bat bataiatzeko. (Arg.: R. Guidos)

espazio sideralean kokatuz. Bestalde, dozenaka eleberri, poema, sinfonia, film etaabar burutu dira gai horrekin; horietariko bat aipatzearren, Iparraldean luzaro biziizan zen Pierre Benoît idazle frantsesaren L’Atlantide (1919) ekarriko dugu hona,dexenteko arrakasta eta hainbat itzulpen ukan zituena, eta film biren abiapuntuaizan zena. Halaber, ezin dugu ahaztu Atlantida izenaz bataiatu direla makina batitsasontzi, dantzaleku, jatetxe...; horrelaxe ere, Honduraseko departamentu bat,zein Martitz planetako eskualde bat. Edozelan ere, Ripota-k oraintsu plazaratuduenez, gaur egun soilik Espainian 97 liburu daude, tituluan Atlantidaren izenadaramatenak. Halaber, internet sarean “Atlantis” itauna eginez (hots, Atlantidaingelesez) 559 dokumentu aurkitu ditugu izendapen hori erakusten dutenak.

2.2.irudia. Literatura-historiek dinotenez,Pierre Benoît idazle frantsesa (Albi, 1886--Ziburu, 1962) eleberrigile abila zen, bainanarrazio-mota berberara emanikoa, alegia,emakume fatalez eta gizon pasioen--morroiez beterikora. L’Atlantide idazlanakFrantziako Akademiako 1919ko Grand Prixdu Roman saria irabazi zuen. Atlantida horiSahara basamortuan kokatu zuen Benoît--ek. (Artxibokoa)

Atlantidaren kondairaren lehen bertsio ezaguna 355 K.a. urte inguruan agertuzen. Platon-ek dialogo bi idatzi zituen, Timaios eta Kritias, non Atlantidaren oina-rrizko gaia garatu baitzuen. Ordurako Platon-ek hirurogeitamarrak beteta zitueneta hainbat dialogo idatzita. Dialogootan Sokrates maisu zaharra mintzo zen zen-bait lagunekin politikaz, moralaz, etab.; izatez, zaila gertatzen da bereiztea, dia-logoetan esandakoen artean zeintzu diren Platon-en beraren ideiak eta zeintzuSokrates-enak. Nolanahi, urte batzu lehenago Platon-ek Politeia dialogoa onduzuen, bertan estatu idealerako bidea zirriborratu zuelarik, eta Timaios haren segi-

Alegiazko irla

67

da zen nolabait. Modu berean, Kritiasen zabaldu egin zuen aurreko dialogoanagertutako Atlantidaren deskribapena, baina historia guztiz bukatu gabe.

Platon-ek transmititu diguna, berak adierazi zuen bezala, antzinako tradiziobatean oinarrituta zegoen: antza, Nilo ibaiaren deltako Sais hiriko sazerdote batekSolon legegile atenastar famatuari kontatutakoa da. Nolanahi izanik ere, Herkules--en zutabeetatik haranzkaldean, hau da, Gibraltarreko itsasartetik mendebalde-rantz, inperio boteretsu bat zegoen, Ipar Afrika eta Asia Txikia (hots, antigoalekogaraietan ezaguturiko Asia) baino handiagoa zen irla batean kokatua, eta irla txi-kiago batzuez inguratua. Hortaz, Atlantida Australiaren tamainukoa zen, handia-goa ez bazen. Atlantida baino harantzago kontinente zabalago bat zegoen, zeinakhesitu egiten baitzuen, habitaturiko mundua inguratzen zuen ozeanoa.

Platon-en kontakizunean, Atlantida hamar aldetan banatuta zegoen, bakoitzaerrege banarekin. Berauek Poseidon (itsasoaren jainko grekoa) eta Kleito-renhamar semeen ondorengoak ziren; Atlas erraldoia izan zen primogenitoa etaAtlantidaren izendapena berarengandik eratorri zen. Belaunaldietan zehar erregehorien boterea, eta beraz atlanteen koloniak, gainontzeko irletara eta harantzago-ko kontinenteraino hedatu ziren, eta bai Mediterranio alderaino ere, hain zuzenEgipto eta Tirreniaraino, non atenastarrekin borrokatu baitziren.

Agintarien arteko harmonia zela-eta, Atlantida bakean bizi izan zen luzaro berebaitan, populazioz eta aberastasunez bete zelarik. Urtean birritan biltzen zituztenuztak. Ugari ziren baso-oihanak eta animaliak, elefanteak batez ere, eta bai motaaskotako meategiak. Bertako biztanleek estimu handitan zuten orikalko zeritzonmetala; ezin izan da identifikatu Platon-ek aipatutako metal hori, baina ustedenez, kobrezko aleazioren bat izango zen.

Hegoaldeko kostaldean eraiki zuten Atlantidako hiriburua. Zirkulu-itxurakometropolia zen, 15 miliako diametroa zuena, erdigunean Kleito-ren muinoa zego-elarik. Poseidon-ek hiru ur-eraztun kontzentrikoz inguratu zuen muinoa, berauosteko hiriaren ziutadela bihurtu zelarik. Zubiak eraiki zituzten Poseidon-en ur--eraztunen artean, eta kanpokoena itsasontzietarako kai modura atondu zen: kanalitzela ireki zuten, hegoaldeko itsasoarekiko kontaktua ahalbideratzeko.Erdigunean, errege-jauregia altxatu zuten; inguruko lur-eraztunek lorategiak, ten-pluak, hipodromoak eta bestelako batimentuak zeuzkaten. Hauen guztien apain-garriak, zer esanik ez, urrezko, zilarrezko, bolizko eta orikalkozkoak ziren.

Aipatu denez, Atlantidako agintariak Olinpo mendiko jainkoen leinukoak ziren,eta izan ere, horien ezaugarri batzu gorde zituzten belaunaldiz belaunaldi, des-

68

pota ilustratu modura ihardun zutelarik, zuhurtzia eta neurritasunaz. Hala ere,jainkoen garra amatatuz joan zitzaien eta morala gesalduz, eta neurri berean han-dinahia eta botere-egarria emendatuz. Horrela izanik, Zeus jainkoen erregearenhaserrea biztu zen eta... Puntu horretan moztuta dago Kritias: bukatu gabeko dia-logoa da. Beraz, ez dago jakiterik zer gertatu zen Atlantida eta Atenas arteko ger-lan. Dena den, Atlantida ordu gutxiren buruan desagertu zen urpean naturarenkonbultsio batez, inongo aztarnarik gelditu ez zaigula.

Honaino iritsi garelarik, ba dago egin beharreko galdera bat, formulazio desber-dinetara hainbatetan errepikatu dena. Garandu dugun Platon-en istorio hori zerote da: bere ideia filosofikoak ilustratzeko Platon-ek ehundutako mitoa, ala ostera,aspaldiko kontinente baten hondoraketaren elezahar benetakoa?

Atlantida modu kritikoan hartu dutenek dinotenez, Platon-ek orduko pertsonaerrealak erabiltzen zituen bere dialogoetan, eta nahi zituen hitzak ateratzen zirenhaien ahoetatik, estatu, gerla zein korrupzioari buruzko bere eritziak plazaratze-ko; hau da, dialogoak baliabide dramatiko hutsa ziren bere ideiak aurkezteko.Alde horretatik, nabarmentzekoa da ez dela ezagutzen inolako idazlerik Platonaurretik kontinente hondoratuen aipamenik egin duenik, eta holako katastrofeeskerga nola edo hala islatuta egon beharko litzateke ziurrenez. Jakina, horrek ezdu erabat frogatzen horrelakorik existitu ez zenik. Platon-ek berak istorioa egiaz-kotzat jo zuen behin eta berriro, baina ipuina zela esan zuen Aristotele bere ikas-leak.

Baina, bestalde, ba daude hainbat elementu Platon-en Atlantidaren istorioarinolabaiteko sinesgarritasuna damaiotenak; ziur aski, gizateriari dagozkion xeheta-sunak dira esanguratsuenak. Esate baterako, Atlantida ez bide da fantasiazkolurralde bat bere osotasunean, zeren eta, aurkezten zituen ezaugarrietariko batzuBrontze-Aroko gizarte bati baitzegozkion, burura Kreta minostarra dakarkigularik.Horrekin batera, Platon-ek bere alegian beste elementu adierazgarri bat sartuzuen, hain zuzen, Herkules-en zutabeetatik kanpoko nabigaziorako oztopo galan-tak. Berauek, jakina, hondoratutako kontinentearen aztarnak izan zitezkeen,baina, dirudienez propaganda besterik ez ziren. Izan ere, feniziarrek itsasoanzeharreko merkataritza aukeratu zuten bizibiderako, eta gainontzeko herrien lehiabaztertzeko, laino, ekaitz eta munstro itzelen esamesak zabaldu ei zituztenMediterranio osoan.

Aurreko horiez gainera, ba dago beste kontu bat. Eta ez da puntu solte bat, nolaedo hala loturikoa, ze, oso ondo gardainatzen baita grekoen ideien markoan.Feniziarren propaganda hedatu aurretik, grekoen munduaren ulerkera tradiziona-

Alegiazko irla

69

lean lur populatuek urez inguratutako disko bat eratzen zuten; Mediterranioa, ize-nak berak dinoskunez, lur horien barneko itsaso bat zen. Lur-masaren inguruankanpoko itsasoa hedatzen zen, Ozeano delakoa, berau erloju-orratzen kontrakonorabidean zihoan ibai itzela bailitzen ulertzen zutelarik. Eta ozeanoz bestaldera,beste lur transozeaniko bat onartzen zuten mendebaldean: Eliseoko Zelaiak, hain-bat heroi klasikoren sorterria, edota Irla Fortunadunak, geroagoko geografoekKanariar irlekin identifikatu zituztenak. Halandaze, Atlantidarena gorabehera,mendebaldeko lurra ondo finkatutako ideia zen Platon-en garaian.

2.3.irudia. Hauxe da mundua, Solon eta Platon-en arteko garaian grekoek interpretatu zuten bezala. Ageridenez, orduan ezaguturiko mundua txikia zen, eta ekialdeko Mediterranioan zentratua (= “lurren erdiko itsa-soan”). (Artxibokoa)

Atlantidaren berragerpena

Nolanahi izanik ere, osteko pentsalari grekoek ez zuten Atlantidaren ia aipamenikegin, ez benetakotzat jo, nahiz eta Platon-ek prestigio handia eduki. Gorago esan

70

dugu Aristotele-k berak fikzio gisa interpretatu zuela. Eta de Camp-ek adieraziduen legez, Atlantida bigarren aldiz urperatu zela zirudien, zeren, hainbat men-detan ez baitzen berriro deus entzun haren inguruan, harik eta europarrei eurenpenintsula txikiaren mugak gainditu eta urruneko lurraldeen jakingura biztuzitzaien arte. Orduan ailegatu zen Atlantidaren berragerpena.

Erdi Aroan zehar hainbat kontakizun zabaldu ziren marinelen munduan,Ozeano Atlantikoan irla batzu zeudela esaten zutenak. Esate baterako, Kolonaurretiko zenbait mapatan mendebalderantz zuzendutako irla luzeska ikus ziteke-en, Antilha, Antillia edo Antigla zeritzona, eta izan ere, tamainuz, formaz etakokapenaz hain egokiro doitu zen geroago deskubritutako Kubarekin, ezen azke-nean berau eta ingurukoak aurkitu zirenean inolako zalantza barik izen horrekinbataiatu zirela. Areago, Kolon-ek bere lehen bidaia burutu baino hamazortzi urtelehenago, Toscanelli kosmografo famatuak gutun bat bidali zion, esanez Antilliairla erabil zezakeela geltoki gisara Cathay-ranzko bere bidean. Honek guzti honekere, Kuba Kolon-en bidaia aurretik ezaguna zela iradoki lezake, eta beraz, kontuanhartu beharreko beste elementu bat da Mundu Berriraino ailegatu ziren bidaia pre-kolombinoen aldeko hipotesietarako.

Dirudienez, aspaldikoa da eta bai oso orokorra ere, Ozeano Atlantikoan koka-tutako irla mitikoen historia, eta bibliografiak dinoenez, zoriontasun erabatekoanei zihoan bizitza eurotariko askotan. Horretaz gehiago jakin gura izanez gero,begiratu Babcock-en 1922ko liburua, edo Caro Barojarena (1993).

Dena dela, Atlantidarekiko interesa berpiztu egin zen Amerikako aurkikundea-rekin, eta izatez, de Camp-ek esan duen bezala, ia neurosiaren proportzioetarainohazi zen. Aurkikundea eta hirurogeita bat urte beranduago, 1553an, HernánCortés-en kaperaua izan zen Francisco López de Gómara-k, Platon-en Atlantidaeta kontinente berria gauza bera izan zitezkeela iradoki zuen bere HistoriaGeneral de las Indiasen, eta ideia hori oso zabaldua izan zen hurrengo hiru men-deetan. Izan ere, XVII. eta XVIII. mendeetako mapa batzutan identifikazio horibeha daiteke. Modu berean, zientzia modernoaren garapenean hainbestekogarrantzia eduki zuen Francis Bacon-ek (1561-1626), Amerikarekin bateratu zuenAtlantida, The New Atlantis bere liburu amaitubako utopikoan. Eta ideia berekoakziren Buffon XVIII. mendean eta Alexander von Humboldt XIX.ean.

Zer esanik ez, Amerika eta Atlantida arteko identifikazioak amerindiarren jato-rriari buruzko espekulazio-uholdea ekarri zuen. Esate baterako, zenbait teologok,amerindiarrak deabruak kreaturiko aparteko gizateria zirela defendatu zuten, bes-teak beste hainbat eta hainbat gehiegikeriatarako koartada ederra eskainiz. Beste

Alegiazko irla

71

batzuk posibilitate desberdinak proposatu zituzten: antzinako egiptiarren ondo-rengoak zirela, edo beltzenak, feniziarrenak, asiriarrenak, Asiako indiarrenak,polinesiarrenak, edo, txireneagoa oraindik, tximinoetatiko lerro berezi batez ebo-luzionatu zirela. Espekulazioak espekulazio, beste bi: Israeleko Hamar TribuGalduak zirela, edo Madoc printze galestarraren askazikoak, zeren, argi zegoenez,galeseraz mintzo baitziren; XII. mendeko benetako printze horrek, antza, mende-balderanzko itsasketa luzea burutu zuen.

Horrek guztiak corpus gorputzua garatu zuen, eta oro har Amerikako Atlantidaizenpean bildu dute adituek (“Atlantis-in-America”). Alabaina, Atlantidarena bestebide askotatik ere eraman izan da, Platon-en irla hainbat kokapen eta forma des-berdinetaraino ailegatu delarik. Hamaseigarren mendetik XIX.era doan tartean,Amerikako Atlantidaz gainera hipotesi eta joera ugari egon dira, larregi ere. Tartehorretan, halaber, ez dira faltatu Atlantidarena ignoratu edo explizituki errefusatuegin zuten aztertzaileak.

Amerikako Atlantidaren hipotesiak bezala, beste asko ere Platon-en interpreta-zio librean oinarritu ziren: Atlantida urrutiko tokiren batean noizbait loratu etagerora desagertu zen zibilizaziotzat jo zitekeen, baina hondoratutako irla izan

72

2.4.irudia. Atlantidako karta bat, Athanasius Kircher jesuita eta erudito alemanaren Mundus Subterraneus(1644) liburutikoa. Latinezko legendak ondokoa dino: “urperaturiko Atlantida irlaren kokapena, egiptiarreneta Platon-en arabera”. Ohar bedi, egungo mapen kontrara iparra beherantz seinalatuta dagoela. (Artxibokoa)

barik derrigorrez. Horrela, 1675ean Olof Rudbeck suediarrak zenbait tomotakotratatua idatzi zuen, Atlantida Suedia zela frogatzeko, hiriburua Uppsalatik gertuzegokeelarik. Horretarako, Platon-en Atlantida eta Homero-ren Ogygia irla berazirela asumitu zuen Rudbeck-ek. Orduan, Homero-ren Odisean daudennabigazio-norabideak eta lurraren formari buruzko garai haietako ideiak interpre-tatuz, Atlantida Eskandinavia aldean kokatu zuen, berau zibilizazio ororen iturrimodura aurkeztu zuelarik. Olof Rudbeck (1630-1702) garai hartako zientzilarikonpletoa zen eta bai oso jakinduria zabaleko gizona; sistema linfatikoa aurkituzuen, eta, orobat, Uppsalako Jardin Botanikoa fundatu zuen.

2.5.irudia. Olof Rudbeck Uppsalako unibertsitateko medikuntza-irakaslea izan zen. Irudian, 1657 eta 1698artean argitaratutako Atlantica obraren frontispizioa dugu, erdiko pertsonaia egilea delarik. Bere ustez, Suediazen autore grekoen herri hiperboreoen kokagunea, paradisu septentrional batekin lotzen zutena. Bestalde,idazki akademikoetarako suedieraren erabileraren alde agertu zen, latinaren orduko lehentasunaren aurrean.(Artxibokoa)

Alegiazko irla

73

Hipotesirik elaboratuenetarikoa baina aldi berean originaltasun gutxienetarikoa,Jean Bailly astronomo frantsesak aurkeztu zuen hamazortzigarren mendean,Frantziako Iraultzan gilotinatik pasatu aurretik. Bailly-k nahastu egin zituen lehe-nagoko hainbat ideia, Rudbeck-enak esate baterako, espekulazio- eta irudimen--dosi galantekin, halatan non, Arktiar Ozeanoko Spitsbergen irla norvegiarretan“aurkitu” baitzuen Atlantida. Dirudienez, zenbait misiolarik Indiatik ekarritakotaula astronomiko batzutan oinarritu zen, baina, taula horietako datuak Asiakoerdi aldean lortutako behaketei zegozkien egiatan, ez Indiakoei, eta horrela iza-nik, hainbat errore sartu zituen bere arrazonamenduetan. Aspaldiko garaietan,Lurra gaur eguneko tenperaturaraino hoztu aurretik (Buffon-en ideia berau),Spitsbergen irlak toki atsegin ziren bertan bizitzeko, baina osteko hozketa oroko-rraren ondorioz, atlanteak Tartaria, Txina, Pertsia, eta Fenizia eta Mediterraniokokostaldeetaraino iritsi ziren urratsez urrats. Gainera, Bailly-ren arabera AtlasSpitsbergen irletako erregea izan zen, eta bai astronomo eta pentsalari handia ere,mito bihurtu baino lehenago. Gai hauen guztien inguruan korrespondentzia luzeaeduki zuen Voltaire-rekin, berau epel eta eszeptiko agertu zitzaiolarik.

Alabaina, Bailly-ren hipotesiaren aurka zeltomaniakoak aritu ziren, hau da, zibi-lizazio oro druidetatik eratorri dela defendatzen zutenak. Zeltomania hamazazpi-garren mendean abiatu zen, John Toland irlandarraren eskutik, beronek PlinioZaharraren eta antigoaleko beste zenbait idazleren erreferentziak druiden inguru-koak bailiren interpretatu zituelarik. Zeltomaniakoek ezkutuko elkarteak eratuzituzten txutxu horrekin. Bestetik, iruzur literario nabarmengarriak “perpetratu”zituzten, adibidez, James Macpherson eskoziarrak 1760etan idatzitako poemaossianikoak. Delako Ossian hori III. mendeko bardo eskoziarra omen zen, etaMacpherson-ek beraren izenaz poema batzu argitaratu zituen, idazle erromanti-koen artean benetako arrakasta jaso zutenak. Gezurrezko Ossian horren eragina,Jon Juaristik aipatu duenez, nabaria izan zen Euskal Herrian, eta Macpherson-enpoemak eredu izan ziren Garay de Monglave eta Xahoren kantore epiko faltsue-tarako (hurrenez hurren, Altabizkarreko kantua —1835— eta Annibalen kantua —1845—); berauen bitartez, ossianismoa Navarro Villoslada, Trueba etaArakistainenganaino hedatu zen geroago.

Hamazortzigarren mendean eta XIX.aren hasieran gorenaldian zebiltzan mitolo-go espekulatiboak, eta horietariko edozein kapaz aurkitzen zen, munduaren etagizateriaren jatorriari buruzko teoria berri osoa eraiki eta aurreko guztia dardara-razteko. Horretarako, nahikoa zuten alusiorik anbiguoena Erroma berantiarrekoedozein idazki sinsorgotan zein Bizantzioko ohargilerik ilunenen lanetan.Espekulazio-korronte horretan kokatuta, Francis Wilford-ek, berau Armada britai-niarreko ofiziala Indian, hipotesi atlantodruidiko bat plazaratu zuen 1805ean.

74

Hipotesi horren arabera, Britainiar Irlak ziren, eta ez beste, hondoratutako konti-nentearen azken aztarrena. Ez hori bakarrik, bertan gertatu baitziren TestamentuZaharreko jazokuneak, jende gehienak Palestinan izan zirela pentsatu arren.Sinestezina badirudi ere, William Blake poeta famatuak bereganatu egin zuenWilford-en hipotesia, bere ahapaldietan islatu zuelarik; Blake-ren arabera, Albionerregeak Britainiara zuzendu zituen urperatutako Atlantidaren bizirauleak, drui-den leinuaren abiapuntu bihurtuz.

Bien bitartean, Serranus-ek 1570ean hasitako beste korronte batek, AtlantidaPalestina zela aldarrikatzen zuen. Serranus-ek Bibliara zuzendu zituen begiak, etalege mosaikoaren baitan interpretatu zuen Atlantida: haren ustez, Platon-en isto-rioa historia biblikoaren puska ugertua besterik ez zen. Beranduago, 1762an,Frantzian bizi zen Frederick Baër suediarrak Platon-en istorioaren razionalizazioxehetua aurkeztu zuen, zeinaren arabera Atlantida Judea bihurtu baitzen, eta baihamar erregeak Israeleko hamabi tribuekin parekatu eta Ozeano Atlantikoa ItsasoGorriarekin; israeldarrak Atlas erraldoiaren leinukoak ziren.

Dena dela, XIX. mendean Afrika ere oso kokapen aipatua izan zen Atlantida--bilatzaileen artean. Izatez, Afrikako Atlantidaren (“Atlantis-in-Africa”) korronteaGodron botanikariak urratu zuen 1868an, kokapen gisara Sahara basamortuarenizena plazaratu zuenean. Handik lasterrera, 1874an Berlioux geografoakMarokoko mendebaldeko kostaldean kokatu zuen Atlantidako hiriburua,Casablanca eta Agadir artean, han non Atlas mendietako magalek itsasoa ukitzenduten; kokapen hori aukeratzeko hainbat arrastotan oinarritu zen, besteak beste,Diodoro Siziliakoa historialari grekoaren kroniketan, berorietan, atlantioi popu-luaren Kernë zeritzon hiriburua lekune horretan zegoelarik. Begi-bistakoa denez,oso labainkorra da segituriko argumentazio-lerroa, ikusi ditugun gainontzeko guz-tien antzera. Edozein kasutan, Berlioux-en hipotesiak progenie joria sortu zuen.Hainbat adibide aipa daitezke hemen ere: Pierre Benoît-en L’Atlantide 1919ko ele-berria (berau, era berean, kontinente galduen inguruko nobelen familiako ezagu-nenetarikoa); Butavand-ek 1925ean Tunisiako kostaldean kokatu zuen, Siziliaaurrean; eta abar.

Orain aipatuko dugun adibidea aurreko pasartekoekin batera batu genezakeen,baina, komenigarriagoa eritzi diogu aparte ipintzeari. Ikusiko dugunez, bere ekar-pena ez da Atlantidari buruzko edozein idazlanetan aipatuta agertzeko modukoa,baina gure ustez gai horren inguruan zegoen interesaren eta giroaren oso adieraz-garria da, edozelan ere. Hain zuzen, Baionako lizeoko historia-irakasle Colas jau-nak, bere semeak Tanger inguruetan jasotako kondaira bat aditzera eman zuen1928an, Atlantidaren kokapenari buruzko eztabaidarako argigarri izan zitekeela-

Alegiazko irla

75

koan; kondaira horretan, ez dago esan beharrik, urrez eta zilarrez gaineztatutakomurrailaz hesituriko hiri menderagaitz bat itsasoko urpean desagertu zen bat--batean.

Esan dezagun, halaber, 1897an Donibane-Lohizunen Tradition Basque sujetareninguruan nazioarteko kongresu bat antolatu zutela Antoine Abbadia euskal meze-nas famatuak eta Natalia Serbiako erreginak. Kongresu horretan, Goihenetxek jasobezala, etnologia, antropologia eta historiari buruzko hamabost komunikazionagusik osotu zuten programa orokorra, hiru ataletan banatuta. Alabaina, horienaldamenean kongresistei gogoetarako beste hamabi puntu proposatu zitzaien, halanola, XV. mendeko euskal bidaiariak, sagarraren kultura eta sagardoaren ekoizpe-na Euskal Herrian, edota, euskararen alterazioa atzerriko kolonia euskaldunetan.Zernahi gisaz, gogoetarako horietariko seigarren kuestioa ekarri gura dugu hona.Alegia, “De l’origine des Basques. L’Atlantide”. Aipamen honek ere argi erakustendu, gure ustez, orduko giroa zelakoa izan zitekeen.

Aurrera segitu baino lehen, gelditu egingo gara lipar batez, Atlantidaren koka-penari buruzko hipotesi desberdinen bilketa zerrenda modura aurkezteko. Zehatz--mehatz izan ez bada ere, ikusi dugunez, atlanteak hainbat populu eta herriri ahai-detu zaizkie, Atlantida galdua munduko kantoin guztietan “aurkitua” izan delarik.Orain arte hauexek aipatu ditugu: Amerika, Suedia, Arktiar Ozeanoa, BritainiarIrlak, Palestina eta Ipar Afrika. Baina, bestelako aztertzaile eta amesgilek kokapendesberdinak hobatsi dituzte: Hego Afrika, Nigeria, Australia, Frantzia, Sardinia,Sudan, Malta, Ekialdeko Prusia, Siberia, Groenlandia, Kaukasoa, Herbehereak,Belgika, Krimea, Irak, Iran, Brasil, Bahamak zein Ozeano Indiko eta Pazifikoan.Hauei Kartago, Tartesos eta Kreta minostarra erantsi behar zaizkie. Hemen zerren-daturiko lekuneen eta plazaraturiko hipotesien zehaztasun gehiagorako, Hospel--en artikulu interesgarria irakur daiteke.

2.6.irudia. Atlantida Afrikan kokatu zutenen artean,erreferentzia literario bat eginez, Edgar RiceBurroughs (1875-1950) idazle estatubatuarra dugu.Hiri galduekiko zaletasun handia zuen Burroughs-eketa bere pertsonaiarik famatuena, Tartzan, Opar deri-tzon atlanteen kolonian aritu zen zenbait abenturatan.Oparreko biztanle arrak degenerazio-prozesu batezerdi-tximinotuta zeuden; emakumeak, ez dago esanbeharrik, eder-ederrak ziren. (Artxibokoa)

76

Zerrenda horri begiratu arin bat eginez, argi dago Atlantidarenak XVI. mendetikaurrera gizateriarengan sortu duen faszinazioa; are eta, kasu batzutan, zorabioaere. Horregaz batera, inpartzialtasun-falta nabarmena beha daiteke gai horretazarduratu diren gehienen artean. Izan ere, Platon-en kontakizunetik hasi beharrean,aztertzaile gehienak norberaren hipotesitik abiatu dira, eta ideia propio horiekgaratzeko erakutsi duten entusiasmoa, batzutan, fanatismoaren baranoan sartu da,edo sarritan berorren mugetan mugitu da. Horren guzti horren ondorio logikoalitzateke, Ramage-ren ustez, Atlantidaren gaia okultismoaren esparruan ere husti-ratua izatea. Bai, zeren 1870etatik aurrera eta, batez ere, madama HelenaBlavatski-ren eraginez Atlantida eta bestelako kontinente galduak motibo iraunkorbihurtu dira mendebaldeko okultismoaren mistifikazioetan, ondoko beste hauekinbatera: errenkarnazioa, existentziaren zazpi planoak, piramidologia, zortzi dimen-tsiotako unibertsoa, eta abar. Blavatski andereak, klaribidentziaz-eta jasoriko zen-bait textu ilun eta ezkutuko argitaratu zituen (The Secret Doctrine), teosofian ini-ziatuek soilik uler zitzaketenak; edozein modutara, xehetasun estrainio eta kripti-koez beteak ziren, eta okultisten artean ere interpretazio-eskola erabat desberdi-netarako bidea ireki zuten, beti ere, ezagumenduaren ohiko alorretatik at. Esatebaterako, euren jakintzaren parte handi bat Tibet aldeko biblioteka sekretu lurpe-koetan gobernaturik dago, soilik okultista adituei irekita. Kasurako Mu kontinenteaaipa dezagun parentesi artean bezala; Mu delako hori 1926an plazaratu zuenJames Churchward-ek, Tibeteko liburu zahar batean eta antzerako beste iturri gar-denetan oinarrituta. Kontinente hori Hawaii irletatik Fidji irletara eta Bazko irlatikMariana irletaraino zabalduta egon ei zen, Ozeano Bareko azaleraren zati handiaestaliz; lau eta baxua zen, artean mendirik ez baitzen “asmatu”, eta landaredi tro-pikal naharoaz gaineztatua. Gloria handieneko momentuan 64 milioi lagun biziomen ziren bertan hamar tributan banatuta, eta Ra zeritzon hango enperadorea,aldi berean apaiz nagusia izanik. Eta abar, eta abar. Bistakoa denez, ildo horretanzehar ezer gutxi argitu daiteke kontinente desagertuen kontua, eta bai, ostera,dezente nahaspilatu.

Nolanahi ere, Atlantidaren gaineko pentsamentuaren irudi osoago bat eskain-tzeko, ezin dugu aurrera jo ideia horren arbuioa erakutsi dutenen aipamenik egingabe. Beharbada errefutaziorik elokuenteena Henri Martin-ek argitaratu zuen1841ean, Platon-en Timaios dialogoaren azterketa kritikoan. Bere ustez zenbaitondorio atera zitezkeen, Platon-ek esandakoa arakatu ostean: 1/ Platon-en istorioafikzio hutsa da; 2/ jatorriz egiptiarra da, ez grekoa; 3/ interes politikoak medio,sazerdote egiptiarrek nahastu egin zituzten grekoak istorio horren baitan; 4/Atlantida benetakoa izateko kasu inprobablean, Ozeano Atlantikoan kokatuabeharko zuen; 5/ inposiblea da bat-bateko desagerpena onartzea. Ondorio haue-tatik, Atlantidaren bilaketa zoroa bertan behera uztea hobea zela konkluditu zuen.

Alegiazko irla

77

Donnelly-ren Atlantida

Hala eta guztiz ere, bilaketa ez zen bukatu, baina norabide eta oldar berria erdie-tsi zituen Donnelly-ren Atlantis: The Antediluvian World (1882) liburuaren argita-rapena zela bide. Areago oraindik, Amerikaren aurkikunde osteko Atlantidariburuzko idazlanak aldi nagusi bitan sailka daitezke, hain zuzen 1882 baino lehe-nagokoak eta ostekoak. Horrek bakarrik ba dinosku Donnelly-ren liburuak zelakoinpaktua eduki zuen, hurrengo idazlan gehienak eragin zituelarik.

Ignatius T.T. Donnelly (1831-1901) Philadelphian jaio zen, eta abokatu ikasi;1856an Minnesotara migratu zuen, bertan kazetari gisa aritu zelarik. Hogeita zor-tzi urte zituela gobernariorde hautatu zutenez, Washingtoneko Kongresura joanzen, eta administrazio-kontuek utzitako aisialdi guztia Kongresuko Liburutegi abe-ratsean edozertaz irakurtzen eman ohi zuen hurrengo zortzi urteetan, modu horre-tara erudizio-uholdea lortu zuelarik: piloa irakurri zuen, baina ez era sistematikoeta kritikoan. Azkenik, 1870ean hauteskundeak galdu eta Minnesotako Niningerherrira bueltatu zen, non arrakasta dezenteko hainbat liburu idatzi baitzituen.Horrez gainera, hitzaldi-sortak eman zituen Estatu Batuetan barrena, Minnesotakoestatu-senatore hautatu zuten, eta birritan aurkeztu zen EEBBetako presidenteor-derako.

78

2.7.irudia. Madama Helena P. Blavatski-k hainbat munduezkutuko eta harrigarriren ateak ireki zituen. Nolanahi,okultismoaren ildoa jorratu aurretik ere, ezohiko trajek-toria eduki zuen: zaldi gaineko ekilibrista zirkoan, pianis-ta profesionala, gozoki-saltzailea, mediuma, eta abar.(Artxibokoa)

2.8.irudia. Ignatius Donnelly izan zen Atlantidarenibilaldi berria bultzatu zuen autorea, eta izan ere, gaihorrekin erlazionatzen zaio beti. Alabaina, bestelakoideiak ere garatu zituen beste liburu batzutan, halanola, Izotz-Aroa kometa baten talkak sortarazizuela, edota William Shakespeare-ri esleitutakoobrak Francis Bacon-ek idatzitakoak zirela.(Artxibokoa)

Esan bezala, arrakasta handia lortu zuen, besteak beste, Donnelly-ren Atlantidariburuzko liburuak, eta horrela izanik, ordura arte neurri batean zirkulu itxietakokontua zena, guztiz herrikoi bilakatu zen. Izan ere, berrogeita hamar edizio edukizituen 1949ra arte. Ia bostehun orrialdetan zehar xeheturikoa, hamahiru “tesi”taralaburbildu zuen lehen kapituluan:

“1/ Ezen, behinola Ozeano Atlantikoan, Mediterranioko aho aurrean, irla handi batexistitu zela, kontinente atlantiar baten azkena zena eta antigoalean Atlantida zeri-tzona.

“2/ Ezen, Platon-ek emandako irla horren deskribapena ez dela alegia bat, luzaro-an jo denez, ezpada eze benetako historia.

“3/ Ezen, Atlantida izan zela, gizakia barbarismotik zibilizaziora lehenengoz iritsizeneko lurraldea.

“4/ Ezen, urteen joan-etorrian herri ahaldun eta jendetsu bihurtu zela, bertatik abia-tu zirelarik Mexikoko Golkoko kostaldea, Mississippi ibaia, Amazonas ibaia,Hegoamerikako kostalde pazifikoa, Mediterranioa, Europa eta Afrikako mendebal-

Alegiazko irla

79

dea, Baltikoa, Itsaso Beltza eta Kaspioa populatu zituzten nazio zibilizatuak.“5/ Ezen, horixe izan zela dilubio aurreko benetako mundua (Edengo Baratzea;

Hesperideen Lorategiak; Eliseoko Zelaiak; Altzinooren Lorategiak; Mesomphalos;Olinpoa; antzinako herrien tradizioetako Asgard): memoria unibertsaleko lurraldezabala, non lehen gizateria bakean eta zoriontsu bizi izan baitzen hainbat urtez.

“6/ Ezen, antigoaleko greko, feniziar, hindu eta eskandinaviarren jainko eta jain-kosak Atlantidako errege-erreginak eta heroiak izan zirela besterik gabe; eta mitolo-gian beraiei esleituriko gertaerak, benetako jazokune historikoen bilduma nahasiakdirela.

“7/ Ezen, Egiptoko eta Peruko mitologiak Atlantidako jatorrizko erlijioa islatuzuela, zeina eguzki-gurtzailea izan baitzen.

“8/ Ezen, atlanteek sortutako koloniarik zaharrena Egipton egon zela ziurrenez,bertako zibilizazioa atlantiar irlakoaren kopia izan zelarik.

“9/ Ezen, Europako ‘Brontze-Aroko’ lanabesak Atlantidatik eratorriak zirela.Halaber, atlanteak izan ziren lehen burdina-ekoizleak.

“10/ Ezen, alfabeto feniziarra, Europako alfabeto guztien gurasoa, Atlantidako alfa-betotik eratorria zela, modu berean Atlantidatik Ertamerikako maiengana ere eramanzelarik.

“11/ Ezen, Atlantida izan zela herri ario eta indoeuroparren familien jatorrizko sor-lekua, eta bai herri semitikoena, eta, seguraski, arraza turaniarrena ere .

“12/ Ezen, Atlantida naturaren konbultsio ikaragarri batean suntsitu zela, irla osoaozeanoan hondoratu zelarik, biztanle gehienak eta guzti.

“13/ Ezen, lagun gutxi batzuk ospa egin zutela untziz eta almadiaz, eta ekialde etamendebaldeko lurraldeetara katastrofe espantagarriaren albisteak eraman zituztela,zeintzuek gaur egunera arte bizirik iraun baitute, mundu zahar eta berriko herri des-berdinetako Uholde eta Dilubioaren legendetan.”

Baieztapen hauek guztiok argiro utzi bide dizkigute, bai Donnelly-ren entusias-moa eta bai bere azterketaren zabalera. Lasai asko mugitu zen hainbat esparrutan,hala nola, zoologia, botanika, etnologia, geologia, geografia, arkeologia, artearenhistoria, filosofia, erlijioa eta mitologia, eta munduko herri eta lurralde gutxi gera-tu ziren bere azterketetatik kanpo. Hau da, eremu zabalegia besarkatu zuen, doieta sakon aritu ahal izateko, maila pseudozientifikoa gaindituz. Hala ere,Donnelly-k erdiko bidea hartu zuela esan daiteke, okultisten gehiegikerietatikurrun, baina metodo zientifikoak exigituriko era maratz eta zehatza ibili gaberik.Izan ere, Donnelly-k sarri askotan modu azaleko eta akritiko batez erabili zuenbere erudizioa, Ramage-k dinoskunez arrazonamendu zirkularrak, suposizioausartak, konklusio presatiak edo erretorika hutsean oinarrituriko argudioak erabi-li zituelarik txitean-pitean; areago, Atlantidaren aldeko bere ahalegin sutsuan,froga faktual gisara aurkeztutako datu batzu ez dira benetakoak, berorretan naifta-sun harrigarria erakutsiz.

Bestalde, ohar gaitezen Donnelly-k Atlantidan ezarri zuela zibilizazio ororeniturburua, Platon-engandik harantz dezente urrundu zelarik. Nolanahi, ildo des-

80

berdin askotatik argudiatu zuen Atlantidaren alde, baina, hemen hiruzpalau bes-terik ez ditugu eztabaidatuko, nahikoa dira-eta adibide modura jartzeko.

Hasteko, orduan burutu berriak ziren zundaketa batzuri esker, itsaspeko mendi-katea baten existentzia frogatu zen Ozeano Atlantikoan, mendi horien alderikaltuenak ur gaineraino azaleratutako Azore irlak zirelarik. Donnelly oso gogotsuatxiki zitzaion aurkikunde horri, zeren, Atlantidaren benetakotasunaren froga zelauste baitzuen: aspaldiko denboratan askozaz ere hedatuagoa, Atlantida gaur egunazken fragmentu horretaraino mugatuta zegoen. Bere argudioen arabera, konti-nenteak bai altxatu eta bai hondoratu egin dira aro geologikoetan zehar (egiaz-koa), eta, orobat, irlak goratu eta amildu egin dira ordu batzuren buruan erupziobolkanikoetan (egiazkoa); hortaz, zergatik ez zen kontinente bat gure begien bis-tatik desagertuko, erupzio edo lurrikara baten ondorioz? Zentzu horretan,Lisboako (1775) lurrikararen modukoek efektu deuseztatzaileak dituzte egiatan.Beraz, ondokoa konkluditu ahal dugu Donnelly-ren aburuz: 1/ edozein zalantza-tatik landara froga geologikoetan oinarriturik, Platon-ek Atlantida kokatu zueneko

Alegiazko irla

81

2.9.irudia. Donnelly-k mapa hau argitaratuzuen Atlantis: The Antediluvian World (1882)liburuan, Atlantida kokatuz. Xehetasungehienetan Challenger itsasontziak lortutakodatuez baliatu zen Donnelly, eta izan eremapa hau bat dator, Mitchell-ek 1877anNature aldizkarian expedizio horretako zun-daketen berri emateko argitaratutakoarekin.Kontura gaitezen Ozeano Atlantikoarenerdiko “dortsala” ikus daitekeela. (Arg.: K.Altonaga)

tokian lur-masa zabalak egon ziren behinola, eta hortaz, baita zorioneko irla ere;2/ ez da inprobable edo inposible bat-batean erabat deuseztatuta gertatzea gauedo egun malapartaturen batean, lurrikara bat tarteko.

Tamalez, Donnelly-k ez zuen hori frogatu, ez. Berak, horrelako lurren batenposibilitatea erakusten zuten argudio inkonklusibo batzu bildu zituen: ez da gauzabera.

Bestalde, Amerika eta Europako hainbat animali eta landare-espezieren arteandauden antzekotasun harrigarri ugari nabarmendu zituen liburu horretan; ordukobibliografia biologikoan agerturiko adibide faunistiko zein floristiko asko jasozituen, autore fidagarriak aipatuz, besteak beste Darwin bera. Ba, antz horiek azal-tzeko, kausa modura jatorri amankomuna proposatu zuen espezie horietarako;hots, Atlantidan bilatu behar zen antz horien iturria. Argudio zoologikoak aipa-tzean, dena dela, Atlantida horren aldeko autoreek ahaztu egin dute kontrako datubat, edo horixe da behintzat Verneau-k zinoskuna 1898an: ez Kanarietan eta ezbesteetan, ez da Platon-en ordokietan bazkatzen ziren animalien fosilik aurkitu,ezta elefantearenak ere; zergatik hori?

2.10.irudia. Donnelly-k plazaratutako eskema horrek Ozeano Atlantikoaren profila erakusten du, itsas hon-doko gorabeherak agertuz. Bertan Atlantida urperatua ikus daiteke, bere interpretazioan Azore irlak konti-nente hondoratuaren goi-erpinei dagozkielarik. (Arg.: K. Altonaga)

82

Hau da, Donnelly-ren ikuspegitik, Amerika eta Europako fauna eta flora ere min-tzo ziren, nolabait, Atlantidaren alde. Baina, anitz espezieren iturria izateaz gai-nera, halaber zubi gisara ulertu zuen Atlantida, alegia, Lurraren aro goiztiarretakoEuropa eta Amerika arteko lurrezko zubi modura. Kontinenteen arteko loturahorretan zehar eta sasoi desberdinetan, ez dago esan beharrik, animali etalandare-espezie asko irits zitezkeen batetik bestera, eta aipaturiko antzekotasunaksortuko ziren. Dena dela, zubi interkontinentalena, geroago ikusiko dugunez,orduko giro akademikoetan pil-pilean zebilen ideia dugu, biogeografiaren zeingeologiaren hainbat fenomeno ulergaitz modu nahikotxo txukunean azaltzenzituena. Ohar gaitezen, edonola ere, Donnelly-k hori baino gehiago proposatuzuela: zubia bai, baina baita iturri.

Era berean, Mundu Zahar eta Mundu Berriko herri desberdinek erakutsitako kul-tur antzekotasunek eman zioten Donnelly-ri, eztabaidarako beste ildo garrantzitsubat. Dagoenekoz igarri dugunez, horiek ere jatorri amankomuna argudiatuz azal-du zituen. Horren froga gisa, Ozeano Atlantikoko alde bietako makina bat ekoiz-pen kultural mahaigaineratu zituen, hala nola, piramideak, zutabeak, hilobiak,txalupak, metalgintza eta abar. Esate baterako, Donnelly-ren ustez Egiptoko zibili-zazioa berehala agertu eta loratu zen, apurka-apurka garatu beharrean; horrek,esan gabe doa, zibilizazio egiptiarra nonbaitetik inportatua izan zela esan nahizuen, antropologiaren alorreko kultur difusionismo modernoa burura ekarri digu-larik. “Ezin dut sinistu inbentzio handiak berez bikoiztu zirenik... lurralde desber-dinetan. Horrela balitz, salbaia guztiek asmatuko zituzten bumeranga; salbaiaguztiek edukiko lituzkete arkua eta geziak, habailak, buztingintza, kanpadendak,eta kanoak; laburtuz, arraza guztiek iritsiko zuten zibilizazioa, zeren, egiatan, bizi-modu erosoa hain baita atsegina herri batentzat nola den besterentzat.” Aipamenhorrek garbi asko utzi du, Donnelly-k ez zuela antzeko kultur ezaugarrien ebolu-zio paraleloa onartu.

Beraz, difusionistek egin bezala, Europako herri desberdinetako antzeko kulturezaugarrien aztarrenak jatorri amankomun bateraino atzera daitezkeenez,Donnelly-k inferitu egin zuen gauza bera egin zitekeela, Mundu Zahar eta Berrikoherrietako kultur ezaugarri antzekoei dagokienez. Kulturaren barreiadura hobestenzuen pentsamentuaren arabera, kultur berrikuntzek jatorri-gune bakarra zeukaten,nondik gainontzeko herrietaraino sakabanatuko baitziren ezari-ezarian. Hau da,gurpila behin bakarrik asmatuko zen lekuren batean, eta geroago gainontzeko kul-turetaraino hedatu; zibilizazioa ere modu berean gune bakarrean garatuko zen,eta ostean barreiatu apurka-apurka. Antropologo eboluzionisten eritzian, aitzitik,gurpila behin baino gehiagotan asmatuko zuten herri desberdinek aro desberdine-tan; halaber, zibilizazioak independenteki sortuko ziren jatorri-gune urrunekoetan.

Alegiazko irla

83

Antropologo eboluzionista eta difusionisten arteko eztabaida teorikoak gorabe-hera, eta eskola bi horietariko bakoitzak kasuz kasu eduki litzakeen arrazoi--pusketan sartu gabe, Donnelly-k erabilitako frogapen-bidea labaina da oso.Adibide baten bidez ahaleginduko gara hori azaltzen, hain zuzen, piramideekin.Egia da, bai, Mundu Zaharrean eta Berrian ere piramideak ba daudena: piramideegiptiarrak eta maiak, hurrenez hurren. Gertaera hau erraz azal daiteke, asumitueginez piramideak difusio-zentru komun batetik ailegaturiko monumentuak dire-la; Atlantidatik, kasu baterako, Donnelly-k bezala. Alabaina, ba daude pisu han-diko arrazoiak hipotesi hori gezurreztatzeko. Batetik, arrazoi kronologikoak:Egiptoko piramideak Kristo aurretiko XXVII-XXII mendeetan eraiki ziren nagusiki,eta ostera, piramide maiak gutxienez 3000 urte beranduago; hau gutxi balitz ere,ezin dugu ahaztu Atlantida orain hamabi mila urte desagertu omen zela. Bestetik,formari dagokionez desberdinak dira: Ertamerikako piramideak mailakatuak etagoitik moztuak izaten dira. Hirugarrenik, funtzio-arrazoiak daude: Egiptoko pira-mideak hilobi-monumentuak dira, ostera Ertamerikakoak, sakrifizioak burutzenzireneko tenpluaren oinarri. Hortaz, ba, ez dirudi oso arrazonagarria monumentu--mota bi horiek elkarregaz parekatu nahi izatea, zeren seguraski, izatez, soilik ize-nean eta azal-azaleko itxuran baitira konparagarri.

Piramideak aipatu ditugula-eta, karrera ikasten genbiltzaneko oroitzapen-izpibat ekarriko dut hona, hipotesiak zein erraz plantea daitezkeen erakusteko. Izanere, gure ustez hipotesi guztiz iradokorra gauzatu genuen datu bakar batekin, eta,areago, gelako askok defendatu genuen ganoso-ganoso. Hirugarren urteko mikro-biologian hartzidura alkoholikoak aztertzean, berauen aspaldiko ezagutzaz jaube-tu ginen. Ardoarenak ez gintuen harritu, txikitan entzunda baikenuen Noe-renmozkorraldiaren pasadizoa. Ostera, ezusteko galanta izan zen guretzat, garagar-doa dagoenekoz Egipto zaharrean ezaguna zela jakitea. Hainbat berriketarakoautua eman zigun, eta konturatu orduko garagardoa zen, gure artean, piramideenmisterioa ulertzeko gakoa: basamortu erdian, faraoiaren garagardoa fresko man-tentzeko eraiki ziren! Jakina eta prefosta!

Azkenik, Donnelly-ren argudio-lerro nagusien adibideei bukaera emateko, esandezagun datu linguistikoetara jo zuela, Atlantida eta beste kontinenteen artekolotura frogatu nahian. Horretarako, Mundu Zaharreko eta Mundu Berriko hizkun-tzetako berba-zerrenda paraleloak eratu zituen, bere tesiari nolabaiteko euskarriaeskaintzen ziotenak. Esate baterako, Mexikoko Otomi hizkuntza txinerarekin erla-zionatuta aurkeztu zuen. Dena dela, Donnelly-ren beste argudio askotan gertatulegez, ildo horretan ere anitz datu dagoenekoz ez-zuzenak ziren berak erabilizituenean, edo bestela, osteko aurkikundeek gezurreztatu dituzte. Kasurako, zibi-lizazio egiptiarra ez zen bat-batean agertu, ezari-ezarian baino, urte luzeetan

84

zehar. Eta goratxoago aipatu dugun adibidean, otomiera eta txineraren taula kon-paratuetan, de Camp-ek dinoskunez, ez dago argi txinera gisa zein hizkuntza era-bili zuen, baina ez, edozein kasutan, izendapen horren bidez ezaguturiko iparral-deko txinera estandarra.

Edozelan izanda ere, Donnelly-ren Atlantis: The Antediluvian World Atlantida--bilatzaileen Testamentu Berria bihurtu zen, Timaios eta Kritias TestamentuZaharra ziren heinean, eta harrezkero behin eta berriro errepikatu da Atlantidariburuzko bibliografia-mota batean, otomiera txinera arkaikoa dela.

Baina, liburu hori utzi aurretik beste aipamen bat ekarri gurako genuke hona.Donnelly-k bere hipotesiaren baitan azaldu nahi zituen hainbat fenomeno uler-gaitz, esate baterako eboluzioaren teoriak biologi alorreko kontu gehienei nola-baiteko koherentzia ematen dien modu berean. Eta horrela izanik, koherentziahori erakutsiz, beste gertaera batzuren artean euskaldunen kokapena aipatu zuen173. orrialdean: “Atlantida barik, zelan azaldu ahal dugu euskaldunen presentziaEuropan, berauek ez badaukate inongo kidetasun linguistikorik kontinenteko gai-nontzeko arrazekin, baina euron hizkuntza Amerikakoen antzerakoa bada?” Etaitaun horri erantzuna eman guran, antzinako euskalduntzat zeuzkan iberoak,Atlantida zubian barrena Gadeseraino (hots, gaurko Cádizeraino) ailegatu zireladinosku. Atzera ere, 387. orrialdean ideia berbera darabil, besteak beste PaulBroca antropologoaren idazlanak aipatuz. Hurrengo kapitulu batean koiuko duguberriro hari hori.

Atlantida eta Lemuria: hipotesi zientifiko bi

Aurreko pasarteetan ikusi dugunez, Donnelly-k “zubi” izakera ere onartu zionAtlantidari. Dena dela, ideia hori nahikoa zabalduta zegoen orduko biogeografo-en artean, eta bai oso eztabaidatuta ere. Hurbilagotik arakatuko dugu puntu horihurrengo lerroetan.

Dakigunez, iraultza darwindarrak euskarri sendoa ekarri zuen zientzilarientzat,aurrerantzean ba zuten-eta bilbe teoriko aproposa, hots, ikuskera berria, bertanlotzeko lurraren eta biziaren historiari buruzko ordura arteko behaketak, edotabertatik abiatzeko ikerketa berrietan. Eta horrela izanik, XIX. mendeko azken urte-ek bizkortasun handia erakutsi zuten biologi eta geologi alorretan: aro geologiko-en arteko hutsuneak bete ziren, itsasoaren aspaldiko transgresioak mapetara era-man ziren, eta zaldien eta bestelako bizidun askoren askaziak agerian utzi ziren.

Alegiazko irla

85

Textu-inguru horretan kokatu behar dugu paleogeografiaren —aro geologikoetanzeharreko geografiaren— iharduna, eta beraz, zubi interkontinentalen proposa-menak. Esate baterako, orduan plazaratu zen Lemuria. Kontinente arteko zubi hau,India eta Hego Afrikako antz geologiko, paleontologiko, faunistiko eta floristikoikaragarriak azaldu ahal izateko proposatu zen. Antzekotasun horien arteko dei-garriena, beharbada, lemureena zen, alegia, urtxintxa eta tximino arteko gurutza-keta diruditen ugaztun txiki horiek, zeren eta, animalia-mota hau batez ereMadagaskarren bizi baita, baina baita Afrikan, Indian, eta artxipelago malaysiarre-an ere.

2.11.irudia. Zentzu hertsian hitz eginez benetako lemureak soilik Madagaskar irlako oihan tropikaletan bizibadira ere, beraien ahaide hurbilak Afrikan eta Asian aurki daitezke. Izatez tximino eta gizakien arbasotzat joditzakegu, eta prosimioen taldean sailkatu ohi dira. Argazkikoa, Madagaskarreko hego eta ekialdeko Lemurcatta espeziea da; bertako fauna endemikoaren antzera oso bulneragarri gertatzen ari da irlaz kanpoko bizi-dunen aurrean eta bai habitat naturalen deuseztapenagatik. (Arg.: A. Elosegi)

Lemurearen gaineko debatea, Darwin-en Espezieen jatorria 1859an argitaratueta handik laburrera biztu zen, 1860-70 tartean puri-purian egon zelarik.Momentu horretan pentsakera antagoniko bi zeuden, eta beraz, bietariko bat:espezieak Jainkoak kreatuak eta, hortaz, munduan guk ezagututako moduan koka-tuak izan ziren, ala osterantzean, milioika urtetan barrena eboluzionatuak ziren.Lehen kasuan Jaungoikoak gura zuena egin zezakeen, espezieak nahi bezala

86

banatuz. Aitzitik, espezieak leku konkretu batean arbaso amankomun batengandikeboluzionatu baldin badira, Darwin-ek eta bere jarraitzaileek defendatu zutenlegez, orduan espezie horien sakabanakuntza geografikoa ezin da nolanahikoaizan, eta arau historikoek ezarritako hertsamenduekin ados agertuko da. Beraz,eboluzionisten eskemaren barruan lemurea arazo konplikatua zen: bideren bataurkitu behar zen, itsasoak igaroz, sakabanakuntza puskatu hori azaldu ahal iza-teko modu txalogarrian.

Arin batean proposatu zen dilema horren ebazpidea. Sasoi horretan, ErnstHeinrich Haeckel zen darwinismoaren abokatu eta aitzindaria Alemaniako zien-tzian, Britainia Handikoan Thomas Huxley zen modu berberean. Ba, Haeckel-enaburuz, gaur egun lemureak bizi direneko lurralde disjuntuek, lur-zubi baten bidezelkarregaz konektaturik egon behar zuten behinola, kontinente zabal baten baitan,artean ugaztunok eboluzio bizian zeudelarik. Horrela, ba, Hego Afrika eta Indiaestekaturik egongo ziren zubi interkontinental baten bitartez, beronek Madagaskareta bere ugaztun bereziak, Aldabra irlak eta bertako dortoka erraldoiak, Seychelleirlak, Maldivak eta Laccadivak besarkatuko zituelarik; irla hauek itsaspeko mendi-katea eskerga baten gailurrak ziratekeen, Hego Afrikan hasi eta Indiaraino iritsiz.Eta Philip L. Sclater zoologo britaniarrak Lemuria izenaz bataiatu zuen papereanzirriborratutako lur-zubi hori, lemureen ohorez.

2.12.irudia. Ernst Haeckel-en bizitzan(1834-1919) oso garrantzi handikoa izanzen, Darwin-en Espezieen jatorria liburuarenargitarapena. Izan ere, liburu horretan aur-kitu zituen, zientzia-, filosofia-, etika-, erli-jio- edota politika-alorretan berak bilatuta-ko guztiaren erantzunak: munduaren ikus-kera bateratua, hots, monista, materiarenezaugarri kreatzaileetan oinarritua.(Artxibokoa)

Alegiazko irla

87

Horrelako zubi interkontinental baten posibilitatea orduko jakintsu askok onar-tu zuten, lan-hipotesi gisara. Adibidez, Alfred Russel Wallace-k, alegia, Darwin--egaz batera baina bere aldetik eboluzioaren hipotesia garatu zuenak. Areago,Haeckel-ek, entusiasmozko une batean, Lemuria galduak gizakiaren jatorria azal-tzeko bidea eman lezakeela mahaigaineratu zuen. Puntu honetan gogorarazibeharrekoa da, eboluzioaren eztabaida sutsu hartan artean ez zela tximino etagizaki arteko inolako fosil bitartekaririk identifikatu (Neanderthal gizakiaren hon-darrak aurkituta zeuden ordurako, baina beranduago sailkatu ziren zuzenki).Hortaz, zenbait zientzilariren eritzian, gizakia eboluzionatu zeneko lurraldeadesagertu egin zen, berarekin batera prozesu horren froga guztiak iraungi zirela-rik. Horrela izanda, Lemuria eszenario berebizikoa izan zitekeen gizakiaren sor-kuntzarako.

Zer esanik ez, geroztik gure ezagumendua emendatu egin da nabariro gizakia-ren eboluzio-bideari doakiola, eta horrek ezabatu egin du Lemuriaren ahalmenexplikatiboa, lemureen sakabanakuntza geografikoa azaltzeko beste zenbait hipo-tesik egin duten bezalaxe. Eta mundu akademikoan Lemuriak eduki zezakeenazken sinesgarritasuna, jakina, kontinenteen jitoaren teoriarekin batera joan zen.

Nolanahi, zubi interkontinentalen azalpena indarrean egon zen, batez ere 1915.urtera arte gutxi gorabehera, baina beranduago ere erabili izan da. Nahikoa zen,itsasoak aldenduriko animalia edo landare ahaidetuen banaketa geografikoariburuzko edozein berri, orduko biogeograforen batek zubi interkontinentalen bateraikitzeko, banaketaren lurralde bereiztu bien arteko lotura zuzena ezarriz. Esatebaterako, tapireak Asiako ekialdean eta Hego Amerikan bizi dira; beraz, proposadezagun lur-zubi bat (edota are eta geroago hondoratutako kontinente oso bat ere)Hegoaldeko Ozeano Pazifikoan zehar. Beste adibide baterako, Hipparion zaldifosila Frantzian aurkitu da, eta bai Floridan; inongo zalantzarik gabe, eraiki deza-gun zubi bat, Ozeano Atlantiarra iparraldetik artez-artezean zeharkatuko duena.Areago, zubi hipotetiko horrexetara jo zuen Carl Vogt antropologoak 1865ean,euskaldunen eta Iparramerikako indigenen arteko antzekotasun etniko--linguistikoak azaltzeko. Zubien azalpenaren hustirakuntza 1907rako neurri guz-tietatik gorakoa izan zen, halako moldez non, Theodor Arldt biogeografo alema-nak, ordura arte proposaturiko zubi transozeaniko guztiak bildu zituen mapa argi-taratu baitzuen: halako zubiak ozeano guztietan zeuden, ozeano horiek erabatestalirik. Argi dago, zubi hipotetiko horietariko gehienak ez ziren beharrezkobehaturiko fenomenoak azaltzeko orduan.

Korronte zientifiko hori kasik moda izateraino iritsi zen. Adibide bi ekarriko ditu-gu hona. Esaterako, 1933an H.E. Forrest naturalista britainiarrak lur-zubi bat disei-

88

natu zuen Europa eta Ipar Amerika artean Islandian zehar, horretarako arrazoinagusiak ehundaka orrialdetako liburuan batu zituelarik. Bigarren adibideanScharff-en liburua aipatuko dugu, 1911koa; bertan Amerikako espezieen jatorriaazaltzen saiatu zen, eta helburu horri begira ordurarte plazaratutako lur-konexioakbildu zituen: Ozeano Atlantiarreko iparraldean (Eskozia, Groenlandia eta Labradorpenintsula artean), erdialdean (Hego Europa eta Mendebaldeko Indien artean;Hego Europa eta Ipar Amerikako hego-mendebalde artean; Bermuda Irlak etaMendebaldeko Indien artean), hegoaldean (Hego Amerikako ekialde etaMendebaldeko Afrika artean; Patagonia, Hego Afrika eta Madagaskar artean);Ozeano Pazifikoko iparraldean (Ipar Amerika eta Ekialdeko Asia artean), osoan(Ipar eta Hego Amerika artean); Ozeano Antarktiarrean (Patagonia, Txile, Australiaeta Zeelanda Berria artean).

2.13.irudia. Ipar Amerika eta Europa arteko antz faunistiko eta floristiko handiak azaltzeko plazaratu zirenhipotesi zientifikoetariko bat, kontinente bi horiek behinola lotuko zituen “zubiarena” izan zen, nahikoa onar-pen zabala lortu zuelarik XIX. mendeko bukaeran. Zubi interkontinental horri Platon-en mitoaren izena jarrizitzaion. Irudian Forrest-ek 1933an irudikatu bezala ikus dezakegu. (Arg.: K. Altonaga)

Edozein kasutan, lan-hipotesi garrantzitsuak izan ziren, eta Schlee-k aipatu due-nez, Challenger expedizioko helburuetariko bat, bederen Thomson —periploarenikerlari-burua— eta Huxley bezalako zientzilarien eritzian, Atlantida edo Lemuriakontinente galduen arrastoa itsaso sakoneko deposituetan aurkitzea izan zen. Etaxede horrekin, besteak beste, hainbat eta hainbat zundaketa burutu zituzten itsas-

Alegiazko irla

89

ketan zehar, Ozeano Atlantiarraren hondoko lehen profila lortu zutelarik, Naturealdizkarian Wild-ek eta Mitchell-ek bakoitza bere aldetik argitaratu bezala.

Mitchell-en arabera, Franz Unger-ek Ipar Amerikako eta Europako Tertziariokoflorak aztertu zituen, eta hogei urteko ihardunaren ostean, 1860an VienakoUnibertsitatean emandako “Die versunkene Insel Atlantis” hitzaldian, Tertziariokoflora europarraren izakera amerikarra aldarrikatu zuen, flora bien arteko konpara-ketaren ondorioz. Hau da, sasoi horretako flora europarraren aitzindariak apurka--apurka Amerikatik ailegaturikoak zirela begitandu zitzaion, eta lurralde hipoteti-ko bat postulatu zuen kontinente bien artean, bidaia hori ahalbideratuko zuena.Lurralde hipotetikoa bataiatzeko Unger-ek Atlantida izena proposatu zuen, beroriPlaton-en istoriotik hartu zuelarik. Handia, bai, handia da gero botanikari baten-tzat, aspaldiko lurralde bat “kreatzea” itsaso erdian, eta hori “behar” duelako,berak aztertu dituen landare fosilen arbasoen migrazioa azaltzeko, nahiz etahorretarako froga fisikorik ez eduki, izpirik txikiena ere ez, gainera. Izatez,Mitchell-en berbetan, horixe izan zen zientzia geologikoaren historian, horrelakourrats hain ausarta eman zeneko lehen aldia.

Ondorio horretaraino iristeko Unger-ek erabilitako argudioak kritikatu bazirenere, Mitchell-ek dinoskunez, Challengeren zundaketen ostetik argi dago, OzeanoAtlantiarra goitik behera zeharkatzen duen mendikatea existitzen dena, kontinen-te bien artean. Mendikatea, zenbait artxipelago salbuespen direlarik, noiz hondo-ratu ote zen, ezin zen erantzun, artean sujeta gaztea zelako, eta beraz asko zego-en ikertzeke. Edonola ere, Mitchell-ek klaru utzi nahi zuen beste edozeren gaine-tik, datuen eta datuetatik inferitutakoaren arteko alde nabarmena.

Alabaina, Mitchell-ek eskainitako azalpena ez bide da guztiz zehatza. Ikus deza-gun zergatik. Irla Britainiarren biogeografiaren historiako aitzindariak aipatzean,Vincent geografoak Edward Forbes-en On the connexion between the distributionof existing fauna and flora of the British Isles, and the changes which have affec-ted their area, especially during the epoch of the northern drift 1846ko txostenadakarkigu begi aurrera. Forbes-en idazlanaren xedea, irla horietako elementu flo-ristiko eta faunistikoen deskribapena eta berorien jatorri desberdinen azalpenaematea zen; Forbes-en ustean elementu horiek une desberdinetan iritsi ziren ber-taraino, Europako lur-itsasoen fluktuazioekin batera. Forbes komentzituta zegoen,fauna eta flora bakoitzak jatorri espezifikoa eduki duelaz, eta bai gaur egunekobanakera jatorri-gune horretatik abiatuta gertaturiko sakabanaketaren ondorioaizan delaz ere. Isolaturiko eskualde bat animalia eta landarez betetzeko hiru modukontsideratu zituen, alegia, kreazio berezia, bertarainoko garraioa, eta isolamenduaurreko migrazioa, eta pisuzko arrazoiak erabili zituen horietariko hirugarrenaren

90

alde, era horretara Irla Britainiarretako fauna eta floraren agerpena azaltzeko. Bostelementu edo taldekamendu nagusi bereiztu zituen, jatorri desberdinetakoak: tal-dekamendu iberiar edo asturiarra (Iberiar Penintsulako iparraldetik ailegaturikoa,izenak berak dinoskunez), taldekamendu armorikarra (Frantziako mendebaldetiketa irla anglonormandiarretatik iritsitakoa), taldekamendu kentiarra (Frantziakoipar eta iparrekialdetikoa), taldekamendu eskandinaviar edo boreala (lurralde sep-tentrional eta subarktikoetatikoa) eta, azkenik, taldekamendu germaniarra(Europako erdialdetik ailegaturikoa). Textu-inguru zabal horretan, eta flora “lusita-niar”aren banakera azaldu ahal izateko, hau da, soilik Irlandako hego--mendebaldean eta Iberiar Penintsulako mendebaldean zabaldutako espezie-taldetxikia interpretatzeko, Forbes-ek lur-zubi bat proposatu zuen, Miozenoan existitu-ko zena. Lur-zubi hori Iberiar Penintsulatik eta itsasoko 1500 km-tan zeharAzoreetaraino luzatuko zen, handik atzera beste 1500 km-tan barrenaIrlandaraino iristeko. Nola ez, ausarta eta irudimen handikoa gertatu zen lur--zubiaren kontzeptua, banakera-disjunkzioa azaltzeko. Eta adi: Forbes-ek Atlantisesan zion lur-zubiari, hots, Atlantida. Vincent-ek bildutako datu horiek zuzenakizatekotan, Unger ez zen izan Atlantida lur-zubia erabiltzen lehena, 1860an,Forbes-ek 1846an egin baitzuen. Ildo beretik, arraro begitandu zaigu Mitchell-ekhori ez jakitea, Forbes oihartzun zabaleko zientzilaria izan baitzen garai hartan;beharbada, ezagutu arren ez zuen kontuan hartu, ze, mamiz desberdinak baitzi-ren Forbes-ek postulaturiko lur-zubia eta Unger-ena.

Edozelan izanda ere, 1903an Scharff-ek adierazi zuenez, Atlantidaren arazoakez zuen benetako izaera zientifikoa lortu harik eta Europa eta Ipar Amerikako flo-retako hainbat tipo, bai bizi eta bai fosil, amankomunak zirela aurkitu zen arte.Dena den, ba dago azpimarratu gura dugun puntu bat, dagoenekoz irakurleaknabaritu bide duena. Alegia, Unger-en ostetik izen berbereko Atlantida desberdinbi daude, bata, Platon-en istorioarena, segida luzea eduki zuena, eta bestea,Unger-ek postulatutako Tertziarioko zubi interkontinentalarena, gerora XX. men-deko hasiera arte nolabaiteko arrakasta ukan zuena, batez ere biologo eta geolo-go frantses eta britainiarren artean. Alabaina, homonimiaren kariaz, hau da, izenberberaren azpian esangura desberdin baina antzeko bi egon direnez, kontzeptubi horiek sarritan nahastu egin dira elkarregaz, eta ondorioz, bataren mitoak bes-tearen zientifikotasuna korapilatu du, atarramentu onik gabe. Horretaz jaubetuzelarik, homonimia horren desegokitasunaz konturatuta, Schuchert-ek 1910eanOzeano Atlantiarreko parte horretako lurralde hipotetikoa izendatzeko erabilitakodeiturak batu zituen, Atlantida izen horrentzat ordezkoren bat proposatzen balegobezala; bere bilketakoak dira Laurentia, Arktika, Groenlandia, Ipar Atlantida,Iparraldeko Kontinente Handia, Nearktika, Kontinente Zahar Gorria eta bai, noski,Atlantida, beronek segitu zuelarik erabiliena izaten.

Alegiazko irla

91

Lehenagotik, Mortillet 1897an Atlantida izena zientziaren esparruan erabiltzea-ren guztiz kontra agertu zen, zeren, izendapen horrek Platon-en kontzepzioagogoraraziko baitzuen behin eta berriro, hau da, “legendari arazo zientifiko battxertatuko zitzaion”, imajinazioa eta ametsa behaketa ondo ezarriekin nahaspila-tuz. Eta Mortillet-en esanean, zientziak argitasun eta zehaztasuna behar ditu: “baz-ter ditzagun nahasgarri izan daitezkeen izenak”.

Germain-en Atlantida

Nolanahi, gaur eguneko zientzilariek ez ohi dute jakiten, Atlantida, mitoaz gaine-ra hipotesi seriosa ere izan zenik biogeografiaren alorrean. Azken hau erakusteko,hau da, Atlantida lan-hipotesitzat hartu dela, adibide-mordoa erabil dezakegu,bibliografia luzea dago-eta. Esate baterako, Gaston Bonnier (1853-1922) botani-karia aipatuko dut, nahikoa ezaguna-edo baita; izan ere, berak ondutako klabedikotomikoen bidez ikasten dugu landare-espezieak identifikatzen, karrerakobigarren ikasturtean herbarioa osotuz. Biologia egiteko Zientzi Fakultatetik pasatugaren guztiok ezagutzen dugu Bonnier, baina departamentuko irakasleek ezinzuten sinistu Atlantidazalea izan zenik.

Alabaina, guretzako harrigarrienetarikoa suertatu zen adibidea ipiniko duguhemen. Louis Germain malakologo frantsesa (Niort, 1878-Paris, 1942), MuséumNational d’Histoire Naturelleko zuzendaria izan zen Parisen, baina niretzat ezin-besteko erreferentzia bibliografiko bihurtu zen marraskiloen mundua ikertzen hasinintzenean, zeren, bere obra zabaletiko tomo baten bitartez hasi bainintzen treba-tzen Euskal Herriko malakofaunaren alorrean, bertoko marraskilo-espezieak ezagu-tzen, alegia. Hamar urte beranduago, 1990ean-edo, jakin izan nuen Germain-enAtlantidarekiko zerikusiaz, horrek, harrituta ez, basaltotuta utzi ninduelarik.

2.14.irudia. Louis Germain da Frantziako malakologiaren erpi-netariko bat, ziurrenez XX. mendeko izen handiena. Izan ere,bere obra zabalarekin ba zirudien Frantziako malakofaunarenazterketa “bukatuta” utzi zuena, eta bere ostetik oraintsu arte ezda jarraitzailerik egon. Zer esanik ez, mota horretako ikerketekez dute amaierarik edukitzen, beti ere gehiago sakondu ahalda-eta. (Pariseko Natur Historiazko Museoa)

92

Ez nuen horrelakorik espero. Irakurleak gogoratuko duenez, ordurako jakitunnengoen Atlantidaren zenbait aipamenez, Arana, Abartiaga eta Folin-enak iraku-rrita baineuzkan, eta izan ere, horren inguruko datu berriak lortzeko aiduru nen-goen, irrikan, egia esateko. Hala ere, datuak nonbaitetik etortzekotan ez nuen ustenire alorreko —zelan esan?— “ortodoxiatik” bertatik iritsiko zitzaizkidanik; zerbaitaurkitzekotan periferiako autore heterodoxo eta ia-ezezagunengandik ailegatukozela-edo nerabilen gogoan. Eta zer esanik ez, artean soilik Platon-en Atlantidareninguruko oihartzunak neuzkan buruan, ez Unger-en bidetik zihoan hipotesi bio-geografikoarenak.

Germain-en Atlantidari buruzko idazlanak irakurtzean ba dago lehen inpresiofaboragarri bat, irakurketa aurreratu ahala zeugan barreiatzen sumatzen duzuna.Alegia, kasu honetako Atlantida, hainbat datu diskordante interpretatzeko ahalegi-nean itxuraturiko lan-hipotesia da, hau da, bilaketa zientifikorako tresna, egiazta-tu ala gezurreztatu egin daitekeena. Eta ez da alderantzizkoa: datu-pilaketa arbi-trarioa, aldez aurretik norberaren neurrira zirriborraturiko Atlantida hori defenda-tzeko eginikoa. Zentzu horretan, aipagarria da Germain-en juzkua Donnelly-renAtlantis: The Antediluvian World liburuari doakionez: eleberri hutsa dela, egileak“sinisten” duen Atlantida islatuz.

Behin idazlan zientifikoetako ohiko berrikuspen bibliografikoa bukatu eta gero,Germain orduko datu guztiak laburbiltzen saiatu da. Lehenago geografiatikoak.Ozeano Atlantiarreko mapa batimetriko batek erakutsiko ligukeena azpimarratuzhasiko da: ozeano erdiko gailurreria irregular luzea, iparretik hegoraino doana, etabertako tontorrik garaienak, alegia Azoreetako artxipelagoa; ardatz ozeanikohorren eta Mundu Zaharreko kostaldearen artean, gainera, ba daude Madeira,Kanariak eta Cabo Verdeko irlak.

Aipaturiko irla atlantiarrok ba dauzkate zenbait ezaugarri amankomun, euronizaera bolkanikotik eratorriak. Baina, alde zoologikotik aztertuta, hiru puntu azpi-marratu zituen. Batetik, ur gezetako faunaren eskasia nabarmena aipatu zuen, ber-tara berriki sartua zela adieraziz, aingira salbu. Bestalde, fauna lurtarrari doakio-nez, guztiz autoktonoa zela esan zuen, eta bai homogeneoa ere, hau da, ezauga-rri orokor berberak ezagutu ahal ziren irla guztietako fauna lurtarretan. Azkenik,Germain-en eritzian azpimarragarria zen, irla atlantiar hauetako fauna lurtarrarenharreman-falta Afrika tropikaleko edozein animali talderekiko, nahiz eta CaboVerdeko irlen hurbiltasun geografikoa handia izan; ostera, irla atlantiar hauetanAntilla eta Ertamerikako lur-faunetako animali taldeak aurkitu ziren, baina harre-man faunistiko gehienak hego Europako eta ipar Afrikako faunei zegozkien, hauda, eskualde zirkunmediterraniarrekoei.

Alegiazko irla

93

Aurreko pasartean ondorio gisa adierazitakoa, Germain-en idazlanetan xeheta-sun handiko datu faunistiko askotan oinarrituta zegoen, animali talde gehienakkontuan hartu zituztenak, hala nola, lur-zizareak, ehunzango eta milazangoak, txi-meletak (berauen %70a zirkunmediterraniar eta %20a amerikar zirelarik), hemip-teroak, ortopteroak, himenopteroak, kakalardoak, kukurutxak, eta abar.

Nolanahi ere, argudiorik biribilenak lur-marraskiloek eskaini zizkioten, berauekespezie fosilekin konparatu ahal baitziren. Irla atlantiarretako fauna malakologi-koan talde bi bereiz zitezkeen: batetik, bertako endemismoak zirenak, hau da, soi-lik irla horietan bizi diren marraskilo-espezieak, eta bestalde, sakabanakuntza geo-grafiko zabalagoa zuten marraskiloak. Lehen taldeko adibide modura, Leptaxis(Madeira, Azore eta Cabo Verde artxipelagoetan) eta Hemicycla (Kanarietan) gene-roak aipa ditzakegu. Bigarren taldea handiagoa delarik, Germain-ek marraskilooleazinidoak nabarmendu zituen, zeren eta, familia horretako genero batzuErtamerikatik, Antilletatik, artxipelago atlantiarretatik eta alde mediterraniarretikbaitaude hedatuta, areago oraindik, Europan Miozenoko fosilak ezagunak zirela-rik. Dena den, Kanarietako malakofauna, zirudienez, berriagoa eta iparAfrikakoarekin ahaidetuagoa zen. Hortaz, harremanik estuena Europako Miozeno--hasierako faunarekikoa zela begitandu zitzaion, izatez, artxipelago atlantiarrengaur eguneko fauna Miozeno europarraren isla zatekeelarik.

2.15.irudia. Hemicycla generoa Kanarietako endemismo interesgarrienetariko bat da, espezie oso aldakorrakinkluditzen baititu, aldakortasun hori generoa momentu honetan jasaten ari den eboluzio-prozesuaren ondo-rioa litzatekeelarik. Argazkian Tenerife-ko Hemicycla glyceia silensis marraskiloa daukagu, laurisilbako biztanleaberau. (Arg.: M. Ibáñez)

94

2.16.irudia. Leptaxis generoak eskukada bete espezie dauka Azore, Madeira eta Cabo Verde irletatik saka-banatuta; hala ere, Kanarietan ez da bizi. Izatez, genero zaharra da, Europako Oligozenoan ba zegoena: CaboVerdeko artxipelagoan ere egoteak, lehenagoko sasoietan oraingoa baino banaketa-azalera zabalagoa edukizezakeela iradokitzen du, beharbada Afrikako NWko itsasertzeko lurraldeetara ere hedatuko zena. Horrelabalitz, suntsipen lokal batez azal daiteke egun Kanarietan Leptaxis generoko espezierik ez agertzea. (Arg.: A.F.Martins)

Datu faunistikoekin bat zetozen, Germain-en gardiz, floristikoak; hala ere, ezgara hemen luzatuko ildo horretatik. Kontuak kontu, datu faunistiko, floristiko etageologikoak elkarrekin osotuz eta gardainatuz ondoko sintesia proposatu zuen,batez ere Ozeano Atlantiarreko iparraldeari dagokionez. Oso eskematikoki azal-duz, Eozenoko Ozeano Atlantikoa barne-itsaso luzea zen, Mediterranioarekinkomunikaturik zegoena, eta kontinente paralelo bik hesitua, alegia, “kontinenteiparratlantiarrak” eta Atlantidak. Baina, Tertziarioan barne-itsaso hori ozeanobihurtuko zen, hainbat hondorapen jarraituren ondorio modura; batetik, konti-nente iparratlantiarraren alde handi bat hondoratu bide zen, GroenlandiatikEskandinaviarainokoa gutxi gorabehera, eta geroago Atlantida bera. Berorrenhondorapen tartekatuak mendebaldean hasiko ziren, Atlantida kostalde amerika-rretik deslotuz, eta beranduago Europa eta Afrika aldean; bakarrik Kanarietakoplataforma geratu zen estekatuta Afrikako kostaldearekin. Hondorapen hauenbitartez, Mediterranioko urak kontaktuan jarri ziren Ozeano Atlantiarreko hego-aldeko urekin. Interpretazio horren harian, Ozeano Atlantikoko goi-aldea litzate-ke zaharrena.

Alegiazko irla

95

2.17.irudia. Germain-en ustezEozenoko Atlantida, gutxi gorabehe-ra Antilletatik Europako kostaldeta-raino iristen zen, bere baitan gaureguneko irla makaronesiko guztiak(hau da, Azoreak, Madeira, Kanariaketa Cabo Verde) bilduko zituelarik.Sasoi horretan Atlantida, batetikErtamerikarekin eta bestetik hegoEuropa eta ipar Afrikarekin lotutazegoen.

Miozenoko Atlantida kontinente itxuraz trapezoidala zen, Bermuda irletatikAzoreetaraino eta Cabo Verdeko irletaraino zihoana, eta gaur eguneko Sargazoenitsasoa okupatzen zuena. Miozenoan zehar eta Pliozeno-hasieran ere hondorape-nek segitu zuten, eta Pleistozenoko hastapenetan behinola kontinentea izandakoAtlantida, irla solteetaraino murriztuko zen. Azken konbultsio batek, beharbadadagoenekoz sasoi historikoen barruan gertatua, Atlantidaren amaiera ekarri zuen,Kanariak Afrikatik bereiztu eta indibidualizatu zituelarik. Beharbada kataklismohau dagoenekoz sasoi historikoetan gertatu zen, eta hortaz, ahozko tradizioankontserbatu zen; ildo horretatik, Germain-en ustez Timaios eta Kritias dialogoenalusioak benetakoak baldin baziren, gertaera horri zegozkion, kokapenaren alde-tik bat-edo baitatoz.

2.18.irudia. Miozenoko Atlantida,Germain-en ustez gutxi gorabeheratrapezoidala zen, ipar Atlantikokoparte handi bat estaliz, baina hondo-rapenez hondorapen desagertu eginzen, soilik irla makaronesikoak gera-tu zirelarik lekuko gisa.

96

Jadanik konturatu gara, Germain-en pentsakeran ere Atlantida bikoitza dagoena.Batetik, Unger-en hari beretik, autore frantsesak ere kontinente hipotetiko bat“behar” du fauna eta floraren eboluzio-bidearen eszenario egokia gauzatzeko, etaalde horretatik onartu zuen Atlantida bat. Baina, kasu honetan ba dirudi, segidahistorikoaren une batean, hain zuzen Kanariak Afrikarekiko deslotzen direnekomomentu horretan, Germain-ek abagadunea aurkitu zuela txosten zientifikoa kon-takizun mitikoarekin adiskidetzeko, berak proposaturiko kronologiako azken hon-dorapena une espazial eta tenporal berebizikoan kokatzeko; segun-antza, filosofogrekoaren istorioari oinarri egiazkoa eman nahi izan zion-edo. Beharbada, horierrazago uler daiteke, Germain-en orduko giroan Atlantidaren aldekotasunbarreiatua zegoela pentsatuz. Deigarria da, baina Chatwin-ek ere 1940an, abia-puntu geologiko desberdinetik, eta geroago aipatuko dugun kontinenteen jitoakontuan hartuz ere, Kanarien kontinentearekiko lotura hori Aro Paleolitiko arteluzatu izana posiblea zela onartu zuen; areago, geologo askoren ustea zela zino-en. Edozelan delarik ere, Atlantida biak batu egin zaizkigu begien aurrean berriro,kontinente horren fidagarritasuna, gauza gehiegi batera azaldu nahian, zalantza-tan geratu zaigularik.

Nolanahi ere, Germain-en Kanarietako artxipelagoarekiko azalpena ezin dugugogorregi epaitu. Oraindik orain argitaratutako Boutin-en artikulu batean, atalbaten tituluan Kanarietako artxipelagoa “enigmatiko” adjektiboaz dager, barruanoraindino erantzun gabeko galderak zerrendatuta datozelarik: behinola lur-masabakarra izan ziren Kanariak, ala irla bakoitza bere aldetik sortu zen? Lur-masahipotetiko hori, edo bestela, irla horietarikoren bat edo beste, inoiz Afrikarekinlotuta egon z(ir)en? Eta abar luzea zortzi itaunetaraino. Gero, artikuluaren konklu-sioen atalean, egilea berriro mintzo da Kanariar Irlen historia geologiko “konfuso-az”. Hortaz, ba, ez gaitezke larregi harritu, Germain ikerlari artatsua nahasi zela--eta.

Puntu honetan, eta oso labur bada ere, Folin erreskatatuko dugu, orain arte kapi-tulu honetan bizi izan duen ahanzturatik. Ez dugu berba askorik beharko, dagoe-nekoz begibistan daukaguna nabarmenarazteko. Ikusi egin dugularik 1860 urteostean Unger-en Atlantidak apurka-apurka komunitate zientifikoan hartu zuenabiada eta indarra, guztiz normala da Folin nola edo hala hipotesi horretan gogai-de agertzea, zientzi komunitateko kidea zen bezainbatean. Folin-egaz batera bestehainbat malakologo ekar genitzake hona: Bourguignat, Caziot,...

Baina, oraingo hari nagusitik berriro tiraka, Germain-ek beste kontinente aspal-diko bat aipatu zuen bere idazlanetan —Gaston Bonnier botanikari famatuak eginbezala—, hain zuzen, Afrika eta Hego Amerika besarkatuz gauzatutako kontinen-

Alegiazko irla

97

te afrikar-brasildarra, zeinak, iparraldeko kontinentea baino zaharragoa zelarik,hainbat espezieri zubi gisara balio izan baitzion. Kontinente horren hondorapenakekarri zuen Ozeano Atlantikoaren hegoaldeko eraketa. Alabaina, Germain-ekdamaigun posibilitate horretaz gainera hainbat dira Ozeano Atlantiarraren jato-rriari buruz plazaratutako hipotesiak; guzti horien bilketa egin zuen Gregory-k1929an, arazo horren gaineko ordurarteko azalpen xehea eskainiz.

Geologia gupidabakoa: Atlantidaren azkena

Honaino ailegatu garelarik, aipatu beharrekoa da XX. mende-hasierako paleogeo-grafoen artean adostasunik ez zegoela, kontinente arteko aspaldiko loturak direla--eta. Izan ere, paleogeografia eta biogeografia historikoaren baitako orduko ezta-baidaren mamia, kontinenteen egonkortasunarekin eta kontinenteen arteko erla-zioekin erlazionatuta zegoen. Zer esanik ez, hainbat eta hainbat hipotesi plazara-tu ziren, xehetasunetan desberdin samarrak agertzen zaizkigunak, baina denakzetozen ados puntu nagusiren batean, horrela hiru zakutan bil daitezkeelarik.Lehenengo eskola baten arabera, planetako puntu desberdinen kokapen erlatiboaez da aldatu modu esanguratsuan, baina hala ere, lur eta ozeanoen arteko konfi-gurazioa bortizki bilakatu da denboran zehar, lurren hondorapenak edota itsasoenazalerapenak direla-eta; berorri, kontinente transozeanikoen eskola deritzo; horre-lakoa litzateke gorago aipatu dugun kontinente afrikar-brasildarra. Bigarren eskolabaten barruan, onartu egiten zen gaur eguneko kontinente eta itsasoen erlazioakiraunkorki mantendu direla denbora geologikoetan, aparte utzita itsas mailari etaberaz kontinentearen ingeradari dagozkien lekuz lekuko zenbait aldaketa; konti-nente egonkorren eskola da hau. Hirugarren eskola baten eritziz, kontinenteaklurrazal-segmentu iraunkorrak ziren, baina berorien arteko kokapen erlatiboa dras-tikoki alda daitekeelarik denbora-tarte geologikoetan; hauxe da kontinenteen jitoa.Lehenengoak eta bigarrenak ez dute elkar exkluditzen, baina hirugarrenarekikoerabat oposatuak dira.

Simpson-ek azaldu bezala, kontinente transozeanikoen hipotesietan aspaldikokontinente zabal-zabalak onartzen ziren, berorietako segmentu handien hondora-penen bitartez garatu bide zirelarik gaur eguneko ozeanoak. Oro har, hondorapenhoriek progresibo eta definitibotzat jotzen dira, baina prozesu ziklikoak erabatexkluditu gabe. Ostera, kontinente egonkorren hipotesi-defendatzaileek, behintzatlur-ornodunen historian zehar gaur eguneko kontinente arteko arrutak gutxi gora-behera fixaturik zeudela uste zuten, baina hala ere, arruta horiek migrazio-bidemodura zeukaten balioan fluktuazioak egon direla, zeren eta, sarritan, eta batzu-

98

tan ziklikoki gainera, itsasoak gaineztatu baititu arruta horiek, azal-azaletik izanbada ere. Migrazio-bide modura erabili izan diren arruta horien kopurua minimo-raino murriztu nahi zen eskola horretako ordezkarien artean; bi aipatuko dituguadibide gisa, alegia, gaur egun inoperatiboa den Bering itsasartekoa, eta Darien ist-moa Hego eta Ipar Amerika artean. Kontinente egonkorrak defendatzen zitueneskolakoa zen William Diller Matthew paleontologo kanadarra, zeinak, lur-zubihipotetiko gehienak behatutako datuak azaltzeko beharrezkoak ez zirela frogatubaitzuen; nolanahi, Matthew-ek hipotesi zientifiko legitimotzat jo zuenTertziarioko zubi transatlantiar baten proposamena, non eta, Platon-en alegiazkoistorioarekin nahasten ez den. Gogora dezagun Germain-ek hasieran ez baina unekonkretu batean gauza biak nahastu zituela.

Textu-inguru horretan, aurreko pasarteetan aipaturiko zubi-egileek jarrera des-berdinak defendatu dituzte, beti ere, eskola bi hauek markaturiko mutur bienartean: zubi interkontinentalak kontinente transozeanikoak baino behin--behinekoagoak direlarik ere, kontinente egonkorren arteko migraziorako arrutaestuak baino gorputzuagoak izango lirateke. Arestian esandako horren adibideaizan daitezke urte berean argitaraturiko Schuchert-en eta Willis-en lur-zubiak,hurrenez hurren, benetako kontinentea eta bidezidor estuak proposatu zituzte-larik.

Kontinenteen jitoaren hipotesia 1915. urtean plazaratu zuen Alfred Wegenergeofisiko eta metereologo austriarrak, eta hipotesi bera independenteki garatuzuen Estatu Batuetan Frank Taylor-ek. Gertaera horrek nahitanahiez gogorarazikodigu, Charles Darwin eta Alfred Russell Wallace-k aldi berean baina bakoitza berealdetik ehundutako eboluzioaren teoriaren aurkikunde paraleloa. Dena den, gesubatean aztertuko ditugu kontinenteen jitoaren inguruan jazotakoak. Bien bitarte-an, Pierre Termier geologo frantsesaren ekarpen interesgarria aztertuko dugu arinbatean.

Oihartzun handiko lan horretan ondokoa zinoen, nahikotxo laburtuz.Dirudienez, 1898an Azoreetatik 500 miliatara iparralderantz kable telegrafikoarenmutur puskatua arrantzatu ezinik zebiltzalarik, zundaketa-tresnekin batera hondo-ko arroken printza batzu altxatu zituzten, takilitazkoak, milia biko sakoneratik.Takilita, Termier-en esanean, laba bat da, guztiz beirakara baina egitura kristalino-rik gabekoa, Hawaii irletako bolkanetako beira basaltiko batzurekin konpara zite-keena, eta beraz, soilik presio atmosferikoan gogortu zitekeena; presio handiago-etan kristalizatu egingo litzateke, gai koloidalezkoa izan beharrean. Izan ere, Peléesumendiko erupzioei buruzko txostenetan irakurri zuenez, airean gogortutakolabak takilita sortzen zuen, baina, ostera, lehenago gogortutako laba azpian sen-

Alegiazko irla

99

dartutako labak kristalak sortzen zituen. Ondorioa argia zen: takilita aire-presioaneratzen da, eta beraz, milia biko sakoneran aurkitutako takilita airean gogortuta-koa zen nonbait. Hori ulertzeko, noski, Atlantida galdua behar dugu. Termier-ensusmoen arabera, 40 milatik 200 milara milia karratu hondoratu ziren.

Termier-en idazlanak zenbait ihardespen jaso zituen, hala nola, Schuller-ena etaSchuchert-ena. Azken horren erantzunaren argudioak ikusiko ditugu. Goragoaipatu dugunez, Schuchert lur-zubien aldekoa zen, baina horrek ez du esan nahidatuak kontrastatzen ez zituenik. Termier-en argudioak batez ere puntu bitan ezta-baidatu zituen. Lehenengoz, 200 mila milia karratu lur hondoratuz gero, itsasmaila bera ere jeitsi egingo da, gehiago edo gutxiago hondorapenaren sakonera-ren arabera; 15 oin behera egin zukeela esan zuen berak, hots, bost metro.Edozein kasutan, Ozeano Atlantiarreko kostaldeetan ez da inolako terrazarik, itsasmailaren jeitsiera horren froga modura erabil daitekeenik. Bestalde, takilita, gero-ago experimentalki behatu zenez, urpean ere sort daiteke. Hau da, hasiera bateanindartsuak baziruditen ere, Termier-en arrazoien balioa laster gesaldu zen.

Nabaria denez, urte horietan hainbat lan burutu ziren eta makina bat argitara-pen plazaratu, zuzenean edo zeharka Atlantidaren gaia jorratu zutenak, eta horiikuspegi desberdinetatik. Hala izanik ere, Roger Dévigne, 1926an eratutakoFrantziako Société des études Atlantidiennes elkarteko lehen presidentea, kexuzen, jakintsu gehienak ikerketa atlantidarretarako prest ez zeudela ikusirik, jarreranegatibo hori eszeptizismo irribarretsutik ozenki aldarrikatutako etsaigoraino alda-tu bazitekeen ere. Azken horren argigarri modura, ugaztunen inguruko ikerketanprestigio hain handia duen George Gaylord Simpson-en hurrengo puska dakargu,1943ko artikuluan oin-ohar gisara agertu zena: “Atlantidaren legenda miresgarriasaihestu egin da hemen, ez oharkabean ahaztu. Normalean froga biologikoa era-bili da mito platoniarra substantziatzeko ahaleginean. Idazlan honen helburueta-rako nahikoa da esatea, Atlantidari buruzko literatura ia-zientifiko gehienean frogahorien eztabaida are ilogiko eta okerragoa dela, artikulu honetan berrikusirikoTertziarioko kontinente transozeanikoen aldeko ustezko frogen aurkezpena baino.Atlantidaren azterketan bere zentzuna arriskatu nahi duen edozeinek...”

Aurreko pasarteak berriro erakutsi digu nola edo hala, azpimarratu dugunAtlantida kontzeptuaren bikoiztasuna, teorikoa izateaz gainera erreala ere izanzela: bataren inguruko ikerketak bizkor-edo zebiltzan, baina beste Atlantidarenaurreko mesfidantza eta prebentzioa ere hurbilean zituztelarik.

Groenlandiako izotzak ikertzen 1930ean hildako Wegener-en ideia, hauxe zenerraz esanda: kontinenteak sima delakoaren gainean flotatzen badaude, izotzak

100

uretan bezala, zergatik ezin dira jitoan ibili izotzak dabiltzan moduantxe?Aipatutako sima hori, batez ere silize eta magnesioz osoturiko lurrazalaren azpikogeruza da, izatez guztiz plastikoa dena. Abiapuntu horretatik, Wegener-ek super-kontinente bakarra postulatu zuen Paleozoikorako, Pangea delakoa (= “lur oro”),kontinente moderno guztiak elkarrekin bilduta zeuzkana. Pangea hori inoiz exis-titu izan bazen, bere aldetik Suess-ek proposatutako Gondwana legez, ia mugarikgabeko basamortuen lurra izango zen, zeren eta, haizeek, azken ur-tanta jalki etagero ere, milaka legoa korrituko baitzituzten eremu zabal hartan.

Hurrengo urrats batean makrokontinente hori puskatzen hasiko zen. Pangea,Wegener-en arabera, Mesozoikoan banatuko zen, hau da, amonite eta dinosau-ruen sasoian, eta zati desberdinak elkarrengandik aldenduz joan ziren, harik eta,Pleistozenoan, Europa eta Ipar Amerika guztiz bereiztu ziren arte. Begi-bistakoadenez, kontextu horretan ez diegu jaramonik egingo lur-zubiei, baldin eta iraga-nean kontinenteak elkarrengandik hain hurbil egon badira, ukipen zuzena ereexistitu izan dela. Jadanik azalpenetarako ez da lur-zubirik behar, eta ildo horre-tatik, zer esanik ez, Atlantidaren balio argigarria ere ezabatuta geratuko litzateke.

Alegiazko irla

101

2.19.irudia. Kontinenteen jitoak eta plaka-tektonikak ekarri duten ikuskera berrian, Ozeano Atlantikoa heda-tuz doa apurka-apurka. Ozeano erdiko dortsala plaka amerikar eta plaka eurasiar arteko kontaktu-gunea da,bertan gertatzen delarik magma-kanporaketa. Gauzak horrela ulertuta, Azoreen artxipelagoak dagoenekozezin du jokatu kontinente hondoratu baten azken lekukoaren papera. (Arg.: M. Cajaraville)

Hala ere, hasieran paleontologo gehienak kontinenteen jitoaren hipotesiarenaurka agertu ziren ia aho batez, edo, gutxienez, ez zeuden alde. Eta kontrakota-suna ez zen oinarritu, pentsa daitekeen modura, halako pentsakera edota jarrerakontserbadoreren batean. Aitzitik, paleontologo horien ustez, biziaren historiariburuz ezaguturikoa antzera edota hobeto azal zitekeen, emanez kontinenteakegonkorrak izan zirela, eta, hortaz, elkarrekiko mugimendurik egon ez dela. Edota,azaldu egin zitekeen lur-zubiak onartuz. Zeren eta, Stephen Jay Gould-ekKontinenten jitoaren egiaztapena deritzon artikuluan erakutsi duenez (1977koliburuan jasoa), Willis, Schuchert edo 1930etako edozein geologo zentzudunen-tzat ba zegoen milia luzetako zubi mehar horiek baino gauza burubakoagorik:kontinenteen jitoa.

Izan ere, jitoa, hau da, kontinenteak elkarrengandik urruntzeko mugimendua,azal zezakeen mekanismo argigarria proposatu bitartean, hipotesia absurdutzat jozen. Kontinenteen jitoaren onarpen zabala 1960etan hasi zen, horretarako froga-pena ikerketa-lerro bitatik iritsi zelarik batez ere: paleomagnetismoaren eta ozea-noko hondoaren ikerketetatik. Bide horietatik, plaka-tektonikaren teoria garatuzen, zeinak, historia ebolutiboaren eta, aldi berean, geografia globalaren ikuspe-giak bateratu baitzituen, eta, horietaz gainera, kontinenteen jitorako mekanismotxalogarria plazaratu zuen. Plaka-tektonikaren baitan, ba dakigunez, lurrazalaplaka-mosaiko batez eratua da, halatan non, plaka horiek mugitu ahal baitira, etamugitu egiten dira, mugitu. Kontinenteak, plaka horien gainean kokatuta daudela-rik, plakekin batera higitzen dira.

Edozelan izanik ere, esan bezala Pangea hori orain 200 milioi urte hasi zen zar-tatzen, Mesozoikoaren hasieran, eta kontinenteek gaur eguneko kokapenaZenozoikoaren hasieran eskuratu zuten, orain 70 milioi urte, nahiz eta gaur egunere Europa eta Amerika urteko pare bat zentimetro elkarretik aldendu. Beraz, jitokontinentalak eta, hortaz, plaka-tektonikak ez dute Ozeano Atlantiarrean zirrikitu-rik utzi Unger eta Germain-en Atlantidarako, eta, ez dago esan beharrik, aregutxiago Platon-en Atlantidarako. Asko dago ikertzeke, esate baterako, geologoakez datoz bat, hasieran makrokontinente bakarra, Pangea, ala ostera, bi (Laurasiaeta Gondwana izenez bataiaturikoak eta Tethys itsasoak elkarretik bereizturikoak)egongo ote ziren. Baina hala ere, kontinenteen jitoa ondo frogatuta dago, besteposibilitateak obsoleto geratu zaizkigularik.

Ondorio gisa laburbilduz, azken urteotako geologiak ekarri dituen frogek ezdute Atlantida atlantiar baten ideia sustatu.

102

2.20.irudia. Gaur egun argi dago Azoreak, Madeira, Kanariak eta Cabo Verdeko irlak iharduera bolkanikoa-ren ondorioa direna. Hala ere, biogeografoen artean oso arrunta izaten da artxipelago horiek guztiakMakaronesia deritzon multzoan biltzea, dituzten ezaugarri faunistiko eta floristikoak hein batean amankomu-nak direla-eta. Izen hori Philip Barker Webb (1793-1854) naturalista britaniarrak erabili zuen lehen aldizKanarietarako, eta arrakasta handikoa suertatu zen; 1872 urtean Heinrich Gustav Engler (1844-1930) botani-kari germaniarrak aipaturiko gainontzeko artxipelagoetarako ere hedatu zuen, erabilera hori egunotararteluzatu delarik. Alabaina, itxuraz neutroa den izen horrek, nola edo hala perpetuatu egiten ditu irla horien jato-rriari buruzko mitoak, izan ere, klasikoen Irla Fortunadunen aipamen zuzena damaigu: makaros, zoriontsu;nesia, irlak. (Arg.: K. Altonaga)

Alabaina, Forsyth-ek dinoenez, 1960-70 urteetan beste hurbilketa-modu bat aur-kitu zen Atlantidarako, hurbilketa arkeologikoa, berak izendatu legez. Tarte horre-tan, indusketa arkeologikoen bitartez aurrerakada galanta lortu zen, antigoalekozibilizazioen ulerkerari dagokiola, batez ere Mediterranio ingurukoen kasuan.Urte horietan, askoz ere informazio erabilgarri gehiago zegoen, esate baterako,Brontze-Aroko Kretako zibilizazioaz, 1900. urtean aurkitua berau. Aurkikundeaegin zuen Sir Arthur Evans-ek, zibilizazio minostar deitu zuen. Ba, Knapp-ek adie-razi zuenez, 1912rako dagoenekoz Atlantidaren legendaren iturria zibilizaziominostarra izan zitekeela proposatu zuen idazle anonimo batek egunkari ingelesbatean. Eta Balch-ek, 1917an, Platon-en deskribapenak Kretarekin ondo egokituzitezkeela argitaratu zuen.

Alegiazko irla

103

2.21.irudia. Kretako zibilizazio minostarraIII. milurtekotik K.a. 1100 bitartean luzatuzen, dirudienez katastrofe bolkaniko batenondorioz suntsitua delarik. Atlantidarenkokapen atlantiarra guztiz inprobable bila-katu denean, askok lekune berri hori eslei-tu diote Platon-en mitoari. Aurrekoarenalde batez ere datu geologiko eta biogeo-grafikoak dantzarazi ziren bezala, oraingoandatu arkeologikoak baliatu nahi diraAtlantida minostar horren berme. (Arg.:J.C. Ruiz)

Berrikiago, S. Marinatos eta A.G. Galanopoulos arkeologo grekoek bultzatu dutebakoitzak bere aldetik ikerketa-bide hau. Izan ere, 1967an Thera eta Santorini ize-nez ezaguna den eta Kretatik ipar alderantz 110 km-ra dagoen irla bolkanikoarenindusketetan, hiri oso bat erupzio baten errautsez zeharo lurperatuta aurkitu zute-nean berpiztu zen Platon-en Atlantidaren interesa: bat-bateko katastrofe batek sun-tsitutako zibilizazio aurreratua, ergo Atlantida.

Hiru liburu potolo argitaratu ziren jadanik 1969rako, eta zentaila-hotsean berri-ro zabaldu ziren Atlantidaren ospea eta zaletasuna. Berriro ere jorratu ziren hain-bat ikuspegi, arkeologiko eta historikoaz gainera; esate baterako, ikuspegi geolo-gikoa, arreta handiz aztertuz fenomeno bolkaniko eta sismologikoak, Rezanovgeologo sobietarrak egin duen bezala.

Nolanahi, guk hementxe moztuko dugu Atlantidaren firu luzea. Izatez, oraingohonetan hartu duen aurpegikera berria ere interesgarria da, oso, baina honezkeroezer gutxi dauka geure kontakizunerako. Folin-engan eragina sortu zuen Atlantida,

104

lur-zubien hipotesiekin nahasturik zegoen beste Atlantida hura zen, OzeanoAtlantiarrekoa. Ostera, Kretakoa beste istorio bat da, hurrengo baterako utzi beharduguna.

Alegiazko irla

105

2.22.irudia. Gaur eguneko Santorini hiruzpalau irlaz osoturiko artxipelago txikia da, eta irla horiek behino-lako sumendiaren galdararen soslaia erakusten dute nahikoa argiro. Galdara itsasoak bete du, irudian ikus dai-tekeenez, eta hondoko irlako labar zut horien gainean eraiki da egungo herri zuri-zuria. (Arg.: M. Fonseca).

33MARRASKILOEN ATZETIK

Okoilu guztietaraino sartu ez garen arren, Atlantidaren gaineko berrikuspen arin--zabala egin dugu aurreko kapituluan. Baina, gaia erabat agortu barik ere, eraku-tsitakoa nahikoa izan da gure kontakizuna albaindu ahal izateko: XIX. mendekoazken laurdenean eta XX.aren lehenengoan, hipotesi zientifiko guztiz errespeta-garria izan zen Atlantidarena, aspaldiko beste Atlantida mitiko horren alboan.Beraz, ez gintuzke harritu beharko, zenbait fenomenoren azalpenerako Folin-ekhipotesi horretara jotzeak, pil-pilean zegoen-eta bere garaiko komunitate zienti-fikoan.

Behin puntu hori argitu eta gero, oraingo honetan marraskiloen zerikusia azal-tzen ahaleginduko gara, hau da, Folin markesak zer dela-eta erlazionatu zituenEuskal Herriko marraskilo endemiko batzu Atlantida serios horrekin. Aurreko kapi-tuluan zenbait aipamen egin ditugu moluskuen eta Atlantidaren arteko harremanhipotetikoaz, harira Germain ekarri dugunean batez ere, baina seguruenez ez dalar klaru geratu marraskiloen balio argigarria. Horretan ihardungo dugu hurrengopasarteetan. Alabaina, marraskiloen inguruko datuetatik zernolako aieruak inferi-tu ahal diren abiapuntua izanik, esate baterako Gibraltarreko itsasartearen historiageologikoa argitzen lagunduz eta bai Atlantida egiaztatu ala gezurreztatzen ere,horrez gainera bestelako bidezidorrak ibiliko ditugu. Adibidez, Folin-ek orduannabarmendutako molusku-espezieen gaur eguneko egoeraren itzal-argiak ekarrikoditugu hona, eta horiekin batera baita biodibertsitatearen problematika bildurga-rria, edo Darwin-ek burututako zenbait experimentu erraz bezain esanguratsu,zein ornogabeen garrantzi ekologiko erabateko eta ezezaguna. Eta gaia aurreradoalarik, han-hemenka makina bat txipristin aurkituko ditugu zientzilariaren ihar-

107

dueraz, politika zientifikoaz eta berorren aurrekontuez, edota zoologoaren egin-behar eta erantzunkizun sozialaz, eta beste.

Horretarako tiratuko dugun lehen hari-muturra, Ortíz de Latierro-ren artikuluaizango da, bertan Wilhelm Kobelt (1840-1916) malakologo germaniarrakEspainiako hegoaldera eta Marokoko ipar kostaldera egindako ibilaldiaren berridagoelarik, batik bat Arabako eta Bizkaiko mendebaldean jasotako hainbat xehe-tasun nabarmenaraziz. Bidaia bost hilabetekoa izan zen, eta 1881eko martxoanhasi zuen Kobelt-ek bere emaztearekin (malakologoa berau ere) RüppelFundazioaren finantza-laguntzari esker. Ortíz de Latierro-k bidazti germaniarrakerredaktaturiko txosten luzea erabili zuen, bertatik bahetuz Euskal Herriari buruz-ko informazioa.

3.1.irudia. Wilhelm Kobelt germaniarrak osoobra malakologiko zabala burutu zuen, hainbatlurraldetako bare-marraskiloak ikertu zituelarik.Alabaina, lortutako datu gordinek abiapuntuaeskaini zioten bestelako interpretaziotarako, halaGibraltarreko istmoaren existentzia nolaAtlantidaren benetakotasuna. Orobat, lehenen-goetarikoa izan zen marraskiloen aldakortasunespezifikoa arakatzen. (Pariseko NaturHistoriazko Museoa)

Gezurra dirudien arren, marraskiloak izan ziren Kobelt-en bidaiaren xede baka-rra: marraskiloak bildu eta aztertzea, batez ere lurrekoak. Horrelako helburu txire-nea zeukalarik lehen momentuan Kobelt burutik eginda zegoela pentsatu badeza-kegu ere, esan gabe doa, ibilaldia fundazio baten diru-laguntzaz egiteak bestela-ko bermea damaigu asmoaren ondadearen inguruan, Kobelt-ek zeukan prestigio-az gainera (besteak beste, Frankfurt am Main-eko Senckenberg Natur Elkartegarrantzitsuan moluskuen alorreko zuzendaria izan zen).

108

Baina, zeren kariaz batu eta arakatu horko marraskiloak? Zein hipotesiren atze-tik abiatu ziren Kobelt senar-emazteak? Azalpena honela labur zitekeen.Aspaldiko ideia zen, Mediterranio itsasoa behinola zenbait lakuz osotuta egonzela eta iparraldeko eta hegoaldeko itsasbazterrak lotuta egon zirela puntu batzu-tan, Gibraltarreko itsasartean esate baterako. Eta itsas hegi bien arteko behinolakokonexioa ikertzekotan, uste zenez, berebiziko metodoa izan zitekeen ertz bietakolur-marraskiloen azterketa. Zenbait arrazoi tarteko: batetik, oso bizimodu sedenta-rioa dutelarik lur-marraskiloek ezin dute itsasoa zeharkatu, eta bestetik, marraski-loaren maskorreko ezaugarriak espezifiko eta mudagaitzak dira. Hortaz, itsasbaz-ter bietan aurkitutako marraskilo-espezieak berdin-antzekoak baldin badira,orduan gure konklusioa, iraganeko denboraren batean marraskiloak apurka--apurka lur etengabean mugitu zirela izango da, hau da, tartean itsasorik egon ezzela. Horrelako emaitza batek Gibraltar itsasartearen irekidura “berriki” gertaturi-koa dela frogatuko zukeen, Tertziario ertainetik honakoa zela, alegia.

Legenda eta sinesmen batzu zeuden hipotesi horren alde-edo. Esate baterako,nabigadore feniziarren legendetan Herkules jainkoa edo, hobeto esanda, Melkartjainko feniziarra izan zen Atlantikoranzko Mediterranioko atea ireki zuena. Etaitsasarteko alde bakoitzean mendi gatx bana altxatu zituen horren oroigarri eternalgisara: Herkulesen zutabeak.

Mediterranioko itsasbazter bien arteko bigarren lotura bat, uste zenez, Egeoreneta Itsaso Beltzaren arteko estekamendua izan zen, zeinari buruz hainbat kondai-ra heleniko baitaude. Hirugarren lotura bat existi zitekeen Italiar penintsula etaTunisia artean Sizilia bidez. Hirugarren horri buruzko legenda ezagunik egon ezarren, aztarna fosilak mintzo ziren posibilitate horren alde, elefanteen hezur fosi-lizatuak aurkitu baitziren hala Sizilian nola Maltan.

Bestalde, eta legenda edo aztarna fosilez gainera, Kobelt-ek aspaldiko konexiohorien aldekotzat jo zituen Europa eta Afrika arteko hegaztien migrazioak,Mediterranioko pasabide estuetan barrena burutzen direnak, besteak besteGibraltarreko itsasartetik. Fenomeno horrek, Kobelt-en aburuz, hegazti migratzai-leek euren arbasoen ohitura heredatu dutela adierazten digu ziurrenez, alegia,etengabeko lur gainean egiten zen migrazioa.

Nolanahi ere, lur-marraskiloen azterketa da biderik onena enigma hori argitze-ko, bai behintzat Kobelt-en arabera. Berorren ustez, bestelako animali espezieenbitartez lorturiko emaitzak ez ziren “hain seguruak”, zeren, lur gainean herrestandoazen animalietatik inolakorik ez baita lur-marraskiloa bezain gauzaeztana itsa-soko ur gazia jasateko, eta ez lurrari hain atxikia.

Marraskiloen atzetik

109

Azken ezaugarri hauxe da, bestalde, Mikel Zaratek profitatu eta nabarmenduzuena alegi mingots hartan:

Aitz punta bateko gaztelu ederrean eguzkia dizdiz. Gazteluaren ate aurrean Arranojauna, eguzkia artuz bere erreiñuari begira.

Alakoren baten, Marraskulu, bere erreiñuko bee-aldeko serbitzari bat eltzen jakonarraz, astiro-astiro ta makur-makur, bere atzaparpetara.

– Marraskulu! —deitzen deutso Arrano jaunak.– Ona emen zure serbitzaria, Arrano jauna, jaunen jauna! —erantzuten deutso

Marraskuluk, bere adartxo biak dardar dituelarik.– Baiña zelan eldu zara, ba, zu onaiño?– Arrastaka.

Bost hilabete horietan Kobelt senar-emazteek material biologiko ugari bilduzuten, nagusiki moluskuak eta koleopteroak, tartean zientziarako espezie berriasko egon zirelarik. Dena den, material horren azterketa artatsuak Kobelt-en lan--hipotesia egiaztatu egin zuen, alegia, Iberiar penintsulako hegoalde eta Afrikakoiparralde arteko antzekotasun faunistikoak kontuan hartuz lurralde bi horiek aspal-diko sasoi batean lotuta egon behar zirela, zeren lur gainetik soilik gerta baitzite-keen alde bietan aurkitutako espezie askoren sakabanakuntza. Beraz ba, Kobelt--ek Gibraltarreko itsasartea eta Cartagena-Oran meridianoko lurrak “oraintsu”aldendu direla frogatu zuen, eta hori lur-marraskiloen banaketatik abiatuta.

Afrikako iparraldetik bueltan, Kobelt senar-emazteak Araba eta Bizkaiko lurretanibili ziren uztaileko egun bakan batzutan, hainbat lagin hartu zituztelarik. Batikbat, Urduña eta inguruak arakatu zituzten (Delika, Gaubea, Tertanga...), zenbaitmarraskilo-espezie berri topatzeko (eta geroago formalki deskribatzeko) aukeraeduki zutelarik: Cryptazeca vasconica, Helicella ordunensis, Abida vasconica.

3.2.irudia. Nerbioi errekak 270en bat metrotik behera egitendu jauzi, Delika inguruetan troka galanta itxuratuz. Alde horretanhainbat laginketa burutu zituen Kobelt-ek Afrikatik bueltan, etahiru marraskilo-espezie endemiko aurkitzeko parada ukan zuen.(Arg.: Z. Arteaga)

110

3.5.irudia. Helicella ordunensis marraskiloarenbanaketa-azalera ezaguna zabal samarra da, LeónetikUrbasaraino hedatzen dena, baina isurialde kantau-riarrera sartu barik; hegoaldetik Segoviaraino iristenda. Erreka-bazterretako habitatetan agertu ohi da.Maskor-diametroa 6-8 mm-koa da. Maskorraren hirubistak ditugu hemen. (Arg.: J.R. Aihartza)

Baina, horregaz batera bertako paisaia eta landarediaren deskribapena eginzuten, eta bai Euskal Herriaren eta euskaldunen izakerari buruzko hainbat ohareman ere, orduko korronte erromantikoaren ildotikoak. Esate baterako, bestegauza asko aipatu barik utzirik ere, bizpahiru bakarrik aldatuko ditugu hona,hurrengo kapituluan jorratuko dugun gaiarekin zerikusia dutenak. Hain zuzen,

Marraskiloen atzetik

111

3.3.irudia. Abida vasconica marraskiloa endemismokantauriarra da, mendikatearen batez ere iparrekoisurialdean aurkitzen dena. Urduña espeziearenbanaketa-azaleraren ekialdeko muturrean dago.Kararrizko substratua duten lekunetan bizi da, hor-beletan, landare-enborretan, harripetan zein arroka--zirrikituetan. Maskorraren luzera 5-7 mm-koa izanohi da. (Arg.: B. Gómez)

3.4.irudia. Cryptazeca vasconica espeziearenbanaketa-azalera ezaguna Usategieta mendatetikAsturiaseraino hedatzen da, baina puntu gutxi--gutxitan lokalizatu delarik, oso marraskilo urriabaita. Areago, nekez aurkitzen da bizirik. Kararriengaineko goroldio-geruza lodietan agertzen da, generohorretako gainontzeko espezieen antzera. Luzeraz3,7 mm-raino irits daiteke maskorra. (Arg.: B.Gómez)

Kobelt-en txostenean jasota dagoenez, Kataluniako Tortosa da Europako hiririkzaharrena, zeina Tubal-ek, hots, Noe-ren iloba eta “euskaldunen leinuaren sor-tzaileak”, fundatu baitzuen mendebalderantz etorri zenean, Babeleko Dorrea erai-kitzean hizkuntzen nahastura biblikoa suertatu baino lehenago. Hau da, Tubal-enlekuzaldatzea Dorrearen eraiketa aurretikoa izan zenez, Tubal eta bere jarraitzai-leek (eta, zer esanik ez, beraien ondorengoak diren euskaldunek, jakina) ez zutenhizkuntzen nahasturaren zigorra pairatu; beraz, Kobelt-en eritziz, euskaldunekTubal-en hizkuntza primitiboa erabiltzen zuten, Babel baino lehenagokoa,“Adanek paradisuan Jainkoarengandik ikasi zuena” eta “egun aingeruek zeruanerabiltzen dutena”. Geroago ikusiko dugunez, pasarte horretan adierazitakoa ideiaarrunt eta zabala izan da luzaroan, eta ez Kobelt-en txotxolokeria, inondik ere.

Bestetik, Joxe Azurmendik bere entsegu arrakastatsuan bildu dituen euskara etaeuskaldunei buruzko topiko horietarikoren bat edo beste aurkitu ahal da Kobelt--en bidai kontakizunean. Adibidez, euskaldunen hizkuntza erdaldunen ustean“ahoskatuezinekoa” dela, edota deabrua euskara ikasteko zazpi urtez egon zelaDonostian eta soilik hiru berbaz jaubetu zela (Kobelt doktoreak ez dinosku zein-tzu izan ziren).

Baina, Scharff-ek 1903an argitaratu zuenez, marraskiloek Atlantidaren alde zeinkontra aritzeko datuak eskaini zizkioten Kobelt-i. Izan ere, Scharff-ek dinoskunez,bere lehen idazlanetan (1874-80) Atlantida hipotesiaren aurka agertu zen Kobelt,irla atlantiar eta kontinente arteko loturaren ideiari iseka eginez. Geroago,Europako eta Ertamerikako faunak konparatuz, justu kontrako konklusiora iritsizen: Ozeano Atlantiarreko itsasbazter bietako lur-marraskiloek aspaldiko esteka-mendua iradokitzen dute benetan, zeina Miozenoan zartatuko baitzen. Sumatuahal dugunez, neurri batean datuak berberak direlarik, aldatu egin direnak datuengaineko interpretazioak izan dira. Fase horretan, 1887 inguruan, MendebaldekoIndietako lur-moluskuen fauna, zati batean, Europako Miozenoko faunatik erato-rria zela defendatu zuen Kobelt-ek. Hau da, fase horretan Kobelt komentzitutazegoen irla atlantiarrak eta kontinenteak elkarri lotuta egon behar zirelaMiozenoan, nahiz eta konexio horren kontinente-izaeraren kuestioaz ez zen aritu.

Darwin, marraskiloak eta espezieen sakabanakuntza

Kontura gaitezen aurreko ataleko eztabaidetarako erabilitako logikaren azpitikEdward Forbes eta Alfred Russel Wallace-n irakaspenak daudela, alegia, animaliaeta landareen gaur eguneko banaketa geografikoa itsaso eta lurren parakeran ger-

112

tatu diren aldaketen indikatzailea dela. Autore bi horiek, lurreko animalia eta lan-dare askok sakabanaketarako lur-azal etengabea behar dutela uste zuten.

Baina beste alde batetik, Wallace eta Darwin-ek ez zuten inolako hipotesirikonartu, espezie bizien garaian zehar aldaketa geografiko galantak defendatzenzituenik. Kontinente eta ozeanoen iraunkortasunean sinisten zuten. Izan ere,euron pentsakeran animalia eta landareen inoizkako barreiapena izan zitekeenmodua zenbait espezieren hedadura azaldu ahal izateko. Areago, Darwin-ek bilduegin zituen banan bana, espezieen sakabanaketa modu akzidentalean frogatzekobaliagarriak izan zitezkeen faktu posibleetariko bakoitza. Horrela izanik, landareeta animaliak flotatuz itsaso zabaleko makina bat milia zeharkatzeko gai direlaerakusten ahalegindu zen, etorri handiko experimentuen bitartez. Esate baterako,frogatu egin zuen, hainbat hazi-mota hegazti baten papoan zenbait egunez irauneta gero ernamuindu egin zitezkeela, eta beraz, denbora horretan urrutiko irlarenbateraino ailegatzeko gaitasuna dutela; eper baten hankatan itsatsiriko lur-hondarbatek haziak daramatza: laurogeita bi landare hozitu ziren, haziak baldintza sikue-tan hiru urtez gorde eta gero. Era berean, Darwin-ek experimentalki frogatu zuen,ur gezatako moluskuak ahateen oinetara atxikitzeko gai direla, eta beraz, moduhorretara aise garraia daitezkeela asagoko putzuetaraino.

Darwin-ek, orobat, berak buruturiko beste experimentu baten berri damaigu.Cyclostoma elegans espeziea marraskilo prosobrankio lurtarra da, Darwin-en eri-tzian sakabanakuntzarako ahalmen berezia daukana. Izan ere, prosobrankio guz-tien antzera karekizko operkulua du, berorrek maskorraren ahoa itx dezakeelarikmarraskiloa maskor barnean gordetzen denean. Darwin-ek dinoskunez, berakhorrelakoen dozena bat urperatu zituen hamabostaldi batez gesaletan, eta hamai-kak gainditu zuten ur gazizko tratamentu hori; denbora horretan, abiadura ertai-neko itsas korronte batek 600 miliatako distantziara garraia zezakeen, marraskilohoriek daramatzan zuhaitz-enborra.

Darwin-en experimentu hauek imitatzaile asko eduki zituzten, eta hainbat beha-keta burutu ziren, animalia txikerrak eta landareak inoizkako barreiapenaz osourrutiraino irits zitezkeela frogatu zutenak. Hala nola, ur-arkakusoaren negukoarrautzak, ur-akaroak, haziak, intsektuak, lur-ornogabeak, eta are eta sagutxoarenmoduko ornodunak ere, horrelako saioen protagonista bilakatu ziren.

Alabaina, orduko autore kritiko batzuren ustean experimentu hauek nekez gain-di zezaketen maila espekulatibo hutsa, eta hortaz, ezin zuten inoizkako garraioa-ren ondadea bete-betean frogatu. Izan ere, autore kritiko horien esanetan,laborategi-baldintzetatik kanpo, hau da, ingurune naturalean, sekula ere ez zen

Marraskiloen atzetik

113

horrelakorik ondo behatu. Kasurako, horren kontra agertu zen Scharff 1909an,Cyclostoma elegans lur-marraskilo prosobrankioaren balio frogagarria ezeztatuz.Autore horrek dinoenez, marraskilo hori gesalaren efektu kaltegarriak ekiditekomekanismo berebiziko batez hornitua izanik eta, bestalde, mendebaldeko Europakontinental osoan banatuta egonez, eta ugari egonez gainera, ba dirudi itsaskorronteek Kanarietaraino eta Madeiraraino eraman beharko zutela, edo, gutxie-netik, Irlandaraino. Aipatutako irla horietariko bat ere ez dago kontinentetik urru-tiegi, flotatuz bertaraino arribatzeko; horrela izanik ere, Cyclostoma elegans ez dairlotan bizi. Areago Irlandari dagokionez, zeren, aurkitu egin baitira espezie horre-tako maskor hutsak kostalde irlandarrean, hau da, itsas korronteek marraskilobiziak ere garraiatu dituztela pentsa daiteke, eta hori mendeetan zehar gertatudela. Ba, hala ere, Cyclostoma elegans ez da Irlandan egundo finkatu: beraz,Scharff-en eritziz, inoizkako barreiapena ez da nahikoa espezieen ezarmenduagogobetez azaltzeko.

Esan bezala, Wallace ere inoizkako barreiapenaren alde agertu zen, eta bero-rretaz baliatuz azaldu zuen irla atlantiar baten kakalardo-fauna, Madeirarena, hainzuzen; Wallace-ren eritziz, zer esanik ez, mekanismoa baliagarria litzateke, heda-duraz, edozein fauna intsularretarako. Ikus dezagun.

Madeirako koleoptero-faunaren ezaugarri nabarmenetariko bat, espezie hego-bakoen nagusitasun aparta da. Fenomeno estonagarri horri Darwin-ek emandakoazalpena, hegan egiteak intsektua itsasora eta beraz heriotzara eramateko arriskuadakarrela izan zen. Horrela delarik, gorantz joango bide zen, hegan egiten gutxien

114

3.6.irudia. Cyclostoma elegans marraskilo prosobran-kio lurtarra harripetan edota horbelean ehortzitaegoten da normalean, eta soilik gauez edota euriostean ikus daiteke ihardunean. Karekizko operkuluabeha dezakegu oinaren atze-aldean, animalia barruandagoenenan maskor-ahoa ixten duena. Maskorra 17mm-ko luzeraraino irits daiteke. (Arg.: L. Dantart)

aritutako intsektuen kopurua, eta, hautespen naturalaren prozesu etengabeaz, irlanondorengo hegobakoak nagusituko ziren belaunaldietan zehar.

Baldin eta Madeira kontinente galdu baten hondakina balitz, kontinente jarraihori behinola Europako hegoalderaino luzatu zelarik, orduan, galdetu zuenWallace-k, zelan azaldu Europako hegoaldean banaketa zabalekoak eta oso ugaridiren generoen absentzia? Eta horregaz batera, zelan ulertu behatutako hegoba-kotasuna? Esate baterako, Wallace-ren datuen arabera, Carabus kakarraldo-generoezagunak 80 espezie ditu Europako mendebaldean eta Afrikako iparraldean,Madeiraraino zabaldutako espezie bakan bat ere ez dagoelarik. Datu hau etaantzerako beste asko ezin dira konprenitu, baldin eta onartu egiten bada intsektuhorien banaketa Europarekiko lur-konexio zahar baten ondorioa dela. Bai azal dai-tezke, ostera, Madeirako lehen koleopteroak haizete edo hurakan bidez iritsiakzirela onartuz.

3.7.irudia. Kakalardo karabido asko hegobakoakdira, eta zenbait espezietan elitroak elkarri fusionatu-ta daude, horrela gorputza babestuago egonik.Gehienak gautarrak izanda, egunez enborpetan-etaezkutatzen dira. Bai helduak eta bai larbak karnibo-roak dira, zizare, marraskilo eta antzekoak ehizatzendituztelarik. (Arg.: L. Dantart)

Hala ere, zenbait autoreren ustez ezinezkoa zen, kasu batzutan behintzat,barreiapen zuzen edo ez-zuzenaz azaltzea planetako puntu desberdin bitan espe-zie identikoen agerpena; zenbait kasutan, esan bezala, espezie horiek puntu horie-tako elementu autoktonotzat jo behar dira, ez baitago beraien agerpen disjuntuhoriek ganoraz azaltzeko bestelako modurik. Esate baterako, Morelet-ek Azore

Marraskiloen atzetik

115

irletako malakofauna aztertu zuen eta bertako marraskilo-espezieen bi bostenakkontinentean ere ba daudela ikusi zuen, artxipelago hau Europatik geografikokiguztiz isolatuta egon arren eta XV. mende arte ez bazen aurkitu ere, hots, espezieamankomun horiek Morelet-en ustez bertakoak ziren batean eta bestean, eta eznola edo hala batetik bestera garraiaturikoak. Fenomeno horren azalpenik hobe-rena kreazio anizkuna iruditu zitzaion Morelet-i: naturak behin baino gehiagotansortarazi ditu espezie batzu, beharbada beraien iraupena ziurtatu aldera.

Garai horretan biogeografoek sarritan jotzen zuten kreazio anizkunen hipotesi-ra, baina ez soilik animalien banaketa azaltzeko. Adibidez, Philip L. Sclater(1829-1913) ornitologo britaniarrak argitaratu zuenez, kreazio-gune bananduenhipotesia onartuz baztertu egin daiteke, gizaki gorria Amerikara Bering itsasarteazeharkatuz iritsi zenaren ideia baldarra, edota Polinesiako zenbatuezineko irlenkolonizazioa kokoen antzera flotatuz ailegatutako bikote errariek burutu zutena-ren hipotesi burubakoa. Jakina, esandakoan Louis Agassiz-en ideia kreazionistenoihartzuna dugu, alegia, Adan eta Eba hainbat tokitan sortuko ziren, beste horren-beste paradisu egonik.

Kontuak kontu, eta planteatutako arazoen ebazpena edozein izanik ere, nabariada banaketa-datuek eduki dezaketen garrantzia aspaldiko aldaketa geografikoenargiketan laguntzeko.

Iparraldeko marraskilo arrotzak

Folin markesa aurkezteko lehen kapituluan gehien bat itsasoarekin zeukan esteka-mendua nabarmendu badugu ere, hainbat eta hainbat datu jaso zituen Iparraldekolehorreko bizidunen inguruan. Batik bat moluskuekin aritu zen, hala lurrekoaknola ur gezetakoak. Espezieen katalogo zehatza egitea zeukan buruan, zeren, ber-tan aurkitu zuen ingurune-baldintzen aldakortasun lokal nabariak espezie--aniztasuna iradoki baitzion, eta horixe da, hain zuzen ere, egiaztatu egin zuenahein handi batean. Bistan da, katalogo xehetua lortzeko ikerketa-guneak ez duzabalegia izan behar, eta Folin-ek Baiona, Maule eta Akizeko arrondisamentuakaukeratu zituen, eta sakonean arakatu.

Behin datuak eskutan edukita, Folin-ek zenbait berezitasun sumatu zituen, harri-garri begitandu zitzaizkionak. Izan ere, lurralde horretako fauna malakologikoarenzerrenda aztertzean, bertako zenbait espezie arront desberdin ziren, Europakoespezie arruntekin konparatuz gero. Iparraldean, beraz, ba zeuden marraskilo euro-

116

par tipikoekiko inolako kidetasunik gabeko zenbait espezie, beroriekin batera biziarren; areago oraindik, “zenbait” horiek, nork-ulertu?, antzeko ezaugarriak zeuzka-ten itsasoaz bestaldeko marraskilo batzukaz. Lehen momentuko harridura igarota,atoan datorkio galdera Folin-i: nondik iritsi ote ziren espezie exotiko horiek?

Erantzuten hasi orduko, ikus dezagun lehenago zeintzu ziren hain estonagarrisuertatu zitzaizkion marraskilo-espezieak, eta zer dela-eta hori, horrela argiago--edo geratuko baita Folin-ek proposatutako azalpena. Aparteko talde horretakomarraskilo-espezieak lau ziren denetara: Elona quimperiana (Férussac, 1821),Trissexodon constrictus (Boubée, 1836), Laminifera pauli (Mabille, 1865) etaCryptazeca monodonta (De Folin & Bérillon, 1877). Izendapen taxonomiko bino-mialarekin ekarri ditugu hona, eta hemendik aurrera ere horrela erabiliko, ez bai-tute izen arrunt edo herrikoirik.

Elona quimperiana espeziea tamainuz nahikotxo handia da: maskorraren dia-metroa 30 mm-raino ailega daiteke erraz; maskor txapalak garapen azkarreko 5-6bira dauzka eta bai zil zabal eta sakona ere. Folin-en arabera, maskorrak duenforma berebizikoak damaio izakera aparta eta paregabea Elona quimperianari:maskorrak zilindro batean egindako sekzio lodi samarra dirudi, itxura hori, Folin--en aburuan, guztiz arrotz delarik Frantzia eta Euskal Herriko marraskiloen artean.Areago, Gittenberger-ek dinoenez, Elona quimperiana gainontzeko marraskilopalearktiko mendebaldetar guztietatik bereizten da maskor-formaz, eta batez ereChloritis Beck, 1837 genero tropikalera hurbiltzen da. Baina, barakuilu horrek badu beste berezitasun azpimarragarri bat, alegia, gaztetan maskorreko lehen birakkuadrikulatuta egoten dira zeiharrean, eta apaindura hori anitz ile zurrun eta labu-rrez gaineztatuta; adinarekin batera ileok desagertuz doaz, eta horrela ale helduenmaskorra ez da ilaunduna izaten.

3.8.irudia. Argazkian Elona quimperiana heldua dugu.Espezie horretako aleek urte t’erdi inguru bizi dai-tezke, bakan batzu urte biraino ere ailega daitezkee-larik. Inguruneko baldintzak desfaboragarriak direne-an (hotza, sikatea...) garapena gelditu egiten da, hauda, kieszentzia-aldiak gertatzen dira: maskorreanbeha ditzakegun ildaska erradialak geldiune horieidagozkie. (Arg.: J.R. Aihartza)

Marraskiloen atzetik

117

3.9.irudia. Elona quimperiana gaztea dugu argazkihonetan. Aipagarriak dira maskorrean beha daitezke-en iletxoak, gerora galduz joango direnak ale heldue-tan guztiz desagertu arte. Espezie hau koprofago etaherbiboroa da; sarritan perretxikoak jaten aurkituahal da. (Arg.: Z. Arteaga)

3.10.irudia. Elona quimperiana: gaztearen maskorre-ko iletxoak. Lehen momentuan harrigarri suertabadakiguke ere, horrelako egitura epidermikoak ezdira guztiz arraroak marraskiloen artean, eta izanere, dozena bat espezie “iletsu” daude EuskalHerriko malakofaunan. (Arg.: Z. Arteaga)

Bestalde, eta banaketa biogeografikoari dagokionez, Folin-ek espeziearen bana-keta disjuntua aipatu zuen. Batetik, Bretainiako Quimper (izen taxonomikoakdinoskunez) hiriko inguruak soilik, non introdukzio baten ondorioa izan baitzite-keen. Bestetik, Euskal Herrian, Pirinioko isurialde bietan, eta bai IberiarPenintsulako iparraldeko itsas hegi osoan zehar ere, Galiziaraino. Espeziea ez daugari, eta soilik bizi da baso ilun-hezeetako (harizti, pagadi eta gaztainadietan)harripe eta horbeletan; halaber, leku fresko eta umeletan agertzen da, esaterako,horma zahar eta erreka eta koba inguruetan.

Folin-en gardiz, Elona quimperiana jatorriz ez da Bretainiakoa, izenak aipatubezala (Quimper hango hiri baten izen frantsesa da), eta ez euskalduna ere, nahizeta, ezer izatekotan eta banaketan oinarrituta, euskalduna dela esan daitekeen.Markesaren ustez, marraskilo horren antzerakoak Amerikako ekialdean daude, etabataren eta besteen arteko kidetasunak espezieon sorterri amankomunak azaldu-ko zituzkeen, hots, Atlantidak, berau kontinente bien arteko lokarria izan zen-etaexistitu zenean. Edozein kasutan, Elona quimperiana via Euskal Herria iritsi bidezen Bretainiaraino.

Aitzitik, aipaturiko antz horiek azaltzeko, Amerikaraino Bering itsasartean zeharheldutako arbasoak proposatu zituen Pilsbry malakologo amerikarrak, Folin-eneritziak argitaratu zireneko urte beretsuetan. Horixe irakurri ahal da, behintzat,Miller eta Naranjo-García-ren artikuluan. Nolanahi ere, konturatu garenez, Folin-

118

-ek (eta bai Pilsbry-k) erabili duen azalpen-modua, Kobelt-ek segituriko berberada.

Mende bete joan eta gero, gaur egun Elona generoa Xanthonychidae familiaamerikarrean sailkatu ohi da, eta hori ez maskorraren ezaugarriak direla-eta, ugalaparatuaren zenbait berezitasun apartekotan oinarrituta baizik. Izan ere, Folin-engaraian maskorraren morfologiak jasotzen zuen ia arreta guztia sistematika egite-ko orduan, eta horrela izanik, malakologiaz barik konkiliologiaz hitz egiten zennormalean; harrezkero, anatomiaren garrantzia nabarmenduz joan da, maskorra-ren nolakoa bigarren mailako berezitasun bilakatu delarik. Beraz, gaurko sistema-tikarako erizpide taxonomiko nagusiak anatomiaren esparrukoak dira, batez ereugal aparatuari dagozkionak izanik.

Bestalde, orduan bezalaxe ilun daude egun ere marraskilo xantonikidoen bana-keta biogeografikoak. Plazaratutako azken hipotesiaren arabera (gorago aipatuditugun Miller eta Naranjo-García-k luzaturikoa), xantonikidoen eta beste hainbatmarraskilo-talderen jatorria Pazifika deritzon lur-masa izan zatekeen. Pazifika lur--masa hori, plaka tektoniko pazifikoan zegoen era mesozoikoan, baina kontinen-teen jitoarekin batera zartatuz eta migratuz joan zen, halatan non, Pazifikarenpuska handi bat Eurasiara erantsi baitzen ekialdetik, beste bat Iparramerikara men-debaldetik, eta hirugarren bat Ertamerika eta Karibeko gunean kokatu baitzen. Zeresanik ez, berau hola izan zela emanik, Pazifikaren zatal horiekin asoziatutamarraskilo antzestralen populazioak joango zirela onar daiteke, gaur eguneko tal-deen banaketa zirkunpazifikoen kidetasunak, eta hedaduraz gainontzekoenak,polito azalduta geratuko litzaizkigukeelarik.

Nolanahi, aipaturiko hipotesiak hein batean Ertamerika eta Karibeko xantoniki-doen harremanak argitzen baditu ere, dagoen-dagoenean ez da nahikoa gureinguruetako Elona quimperianaren presentzia eta banaketa azaltzeko modu gogo-betekoan. Ez zaigu, ba, hain harrigarri gertatu behar, Folin ere ebazpide ausartbaten aldekoa agertzea orain ehun urte. Kontuak kontu, eta espezie honegaz amai-tzeko, azken datu bat ekarri gura dugu hona: Frantzian espezie babestua da Elonaquimperiana, estatu horretan banaketa oso puntuala baitu, alegia, Bretainiako etaIpar Euskal Herriko zenbait puntu disjuntu, besterik ez.

Folin-en eritziz estonagarria suertatu zen bigarren espeziea, gorago esan bezala,Trissexodon constrictus izenekoa zen. Marraskilo hau niminoa da tamainuz (7-8mm-ko diametroa), baina formaz eta bestelako ezaugarriez (mertxika-koloreko mas-kor erradialki ildaskatua, eta kanporanzko ezpain babesle bi dituen aho estua duena)oso berexa eta apartekoa, “ia anomalia bat fauna frantsesean” Folin-en esanean.

Marraskiloen atzetik

119

3.11.irudia. Irudi honetan Trissexodon constrictus marras-kiloaren irudia daukagu, Folin markesak argitara emanbezala. Maskorraren bista bentralari dagokio, ahoarenhertsia nabarmen erakutsiz. Etsai gehienentzat ia ezinez-koa izango da aho horretatik maskor barrura sartzea.(Koldo Mitxelena Kulturunea)

Izan ere, markesak dinoskunez Trissexodon constrictus marraskiloaren ezauga-rriak hainbesteraino dira “amerikarrak”, ezen guztiz zalantzazkoa izan baitzenluzaroan espeziearen benetako estatusa bera. Bai, Behenafarroako Donamartirin(“à Saint-Martin-d’Arberoux -sic- au coeur du pays basque”) aurkitutako maskor bierabili ziren espeziea formalki deskribatzeko 1836an, baina, hurrengo urteetan ezzen berriro inolako alerik topatu. Egia da, urte haietan Euskal Herrian ez zeuden“malacologistes indigènes” ez antzerakorik, eta inguruetakoak ere nekez etortenziren, eta horrelako baldintzetan zail bihurtzen da datu berririk lortzea. Alabaina,espeziearen berezitasunak horren exotikoak izanda, urteak aurrera joan ahalaTrissexodon constrictus gero eta gehiago mistifikazio modura ulertzen zen: segu-ruenez, Euskal Herrikotzat aurkeztu zen, izatez amerikarra zena; hortaz, ezinez-koa zatekeen ale berriak aurkitzea bertan. Beraz, espezie horretaz inor arduratzenzenean, bere absentzia egiaztatzeko izaten zen.

3.12.irudia. Argazki honek Trissexodon constrictusmarraskilo biziaren planta damaigu, animalia narras-tuz doalarik. Maskor-aho estuaren ezpain babesleezgainera, goiko aldean irekiune nimiño bat beha deza-kegu, pneumostoma alegia, airea birikaraino sardadin zabalik dagoena. (Arg.: J.R. Aihartza)

Kontuak horrela, Folin-ek Pierre Arthur Morelet (1809-94) bere lagun eta malako-logo famatuaren gutun bat jaso zuen, Baionara ailegatu zenean, misterio horren gai-nean aritu eta argitu zezan. Lehenengo ahaleginek kale egin zuten. Baina, 1872ko

120

egun batez Nansouty jeneralaren laguntzarekin, marraskilo-espezie horren hainbatale bildu zituen Ursuia mendian, Kanbo aurrean. Egun zoriontsua orduko hura,zeren, Etxenikek zientzilarien ekinari dagokiola dinoskunez, azkenean bete egin bai-tzen egunez egun, astez aste eta hilabetez hilabete iraun duen prozesua, zientzilariaobsesionatu duen eginbeharra: lan zientifikoa oso iharduera saritzailea izaten dagehienetan. Handik aurrera hainbat tokitan aurkitu zuen, topatzeko gatxa den arren.

3.13.irudia. Arthur Morelet malakologo frantsesakondotxo ezagutu zituen, besteak beste, Portugal,Azore, Antilla eta Ertamerikako molusku lurtarrak,eta lurralde horiei buruzko monografiak argitaratuzituen. Bere ustez datu geologikoak ez zetozen batAtlantidaren hipotesiarekin, eta kreazio anizkunenalde agertu zen. (Pariseko Natur Historiazko Museoa)

Gaur eguneko ikuspegitik, ba dakigu mendebaldeko Pirinioko espezie endemi-ko horren banaketa Bizkairaino iristen dena, hegoaldeko muga Gorbea, Urbia etaAralarreko mendi-kateak izanik. Bestalde, eta arlo sistematikoari doakionez, azter-keta anatomiko sakonak erakutsi digu, Trissexodon constrictus espeziearen ahaidehurbilak ez daudela, zirudienaren kontrara, Amerikan, baizik eta Iberiar Penin-tsulan, batez ere, eta bai Afrikako iparraldean. Jakina, Folin-en denboran hori jaki-terik ez zegoen, penintsulako ornogabeen fauna ezezaguna baitzen ia erabat.Edozein kasutan, Folin-ek berak ekialdeko Piriniotako Mastigophallus rangianusmarraskiloa Trissexodon constrictusen analogotzat jo zuen, eta egun ba dakiguahaidetuta daudena.

3.14.irudia. Mastigophallus rangianus marraskiloakbanaketa-azalera murritz samarra du, soil-soilikGironako Creus lurmuturreko ingurutan bizi delarik.Aurkitzeko zaila izaten da oso, sakon lurperatzen da--eta. Maskorraren diametroak 11 mm eduki ohi dituhelduetan. (Arg.: L. Dantart)

Marraskiloen atzetik

121

Espezie estrainioen zerrendako hirugarrenera pasatuz, esan dezagun Laminiferapauli marraskiloaren tortzel-itxurako maskor lirainak 13-15 mm-ko luzera duela.Espezie horren banaketa-azalera oso murritza da Euskal Herriko Pirinioko isurial-de bietan, baina, aurkitzen deneko tokietan ugari samarra da.

3.15.irudia. Laminifera pauli marraskiloaren itxuran,gainontzeko klausilidoekin gertatzen den legez, guz-tiz harrigarria da gorputz txiker hori maskorrarenluzerarekin konparatuta. L. pauliren banaketa-azaleraGipuzkoako ekialdetik Baionaraino iristen da kostal-dean zehar eta Aspe haraneraino Piriniotan barrena.(Arg.: J.R. Aihartza)

3.16.irudia. Dirudienez, Laminifera pauli, Miozenoanugariagoa izan zen marraskilo-talde baten azken hon-dar bizia da, Pirinioko ekialdeko beste espezie arrarobatekin batera. (Arg.: J.R. Aihartza)

Klausilidoen taldeko marraskiloekin sailkatu ohi da Laminifera pauli, bainaFolin-ek aztertu zuenean, kidetuago ikusi zuen urokoptidoen familiako AntilletakoCylindrella generoko espezieekin. Anatomia ezagutzeke, Folin talde bietako mas-kor luzeek aurkeztutako antzerako sama ikusgarrietan oinarritu zen, alegia, tronpamoduko horretan. Izan ere, tronpa hori talde horretako marraskilo-espezieen joe-ratzat azaldu zuen Folin-ek: tronparen luzera gradu desberdinetakoa da, ozta-oztanabaritzen den horretatik hasi eta maskorraren luzera-erdia hartzen dueneraino-koa.

Konturatu ahal izan garenez, nolabaiteko eboluzio-kutsua suma daiteke aurrekopasarteko lerro azpitik (eta ostean datozenetan ere bai!), nahiz eta berez Folinideia “transformisten” aurkakoa izan, lehenengo kapituluan ikusi dugunez. Denaden, Euskal Herriko Laminifera pauli arrotz begitandu zitzaion Folin-i Europakomalakofaunaren baitan. Horren azalpenaren bila joanez gero, lehen hipotesitzatbertoko jatorria plantea zitekeen, Folin-ek berak egin bezala; baina, hipotesi haubermatzeko, sama luzearen ezaugarri-gradazioren bat ikusi beharko litzateke

122

inguruotako espezieetan, eta ez zen horrelakorik aurkitu. Lehenengo hipotesihorren ahalmen argigarria eskueran zeuden datuetan ezin oinarrituz, Folin-ekposibletzat jo zuen katenmaila galduen existentzia, baina, ez dago esan beharrik,hondoratutako kontinentean. Beraz, Folin-en aburuan posibilitate horren frogape-na nekosoagoa zitekeen, baina ez ezinezkoa inondik ere.

Gaur eguneko ulerkeraren arabera, Tertziarioan ugariagoa izan zen talde batenazken ordezkarietariko bat da Laminifera pauli. Izan ere, espezie horretaz apartePiriniotako ekialdeko koba gutxi batzutako biztanlea den Bofilliella subarcuata(Bofill, 1897) espezie superurria ezagutzen da; dituzten antzak direla-eta, espeziebiontzako Laminiferinae subfamilia eratu da klausilidoen familia baitan.

Aipaturiko lau marraskilo-espezieetatiko arrotzena, azkenerako utzi dugunCryptazeca monodonta iruditu zitzaion Folin markesari. Txiki-txikia da tamainuz:maskor koniko-obalak 4 mm-ko luzera du, distirant eta beirakara delarik. Gesu

Marraskiloen atzetik

123

3.17.irudia. Folin markesaren liburuko irudiak, batetik, Laminifera pauli marraskiloaren maskorreko samaluzea erakusten digu (Clausilia Pauli izen zaharraz) eta bestetik Cylindrella genero ertamerikarreko zenbait espe-zie konparaziorako. Horietariko C. pruinosa espeziea Morelet-ek deskribatu zuen 1849an. Folin markesarenaburuz beroriekiko lotura posiblea Atlantiar Ozeanoan zeharreko lur-zubi batek azal zezakeen, L. pauliren iso-lamendu itxurazkoa argituz. (Koldo Mitxelena Kulturunea)

batean ikusiko dugunez, aurkitzeko gatxa da ezinago: urte osoan blai daudengoroldioez estaliriko kararritan bizi da; horrela izanik, banaketa biogeografiko era-bat murritza du, soilki dozena-erdi puntutan agertu delarik. Ikus dezagun ba.

3.18.irudia. Folin markesaren lamina honetan, besteespezie batzukaz batera Cryptazeca monodontamarraskiloaren bista bi dauzkagu (4-5), animalia bizi-rik erakutsiz (4 zenbakidunean oin-guruina dago sei-nalatuta: ezaugarri oso karakteristikoa Folin marke-saren ustez). Gainera, 6 zenbakidunak C. monodontavar subcylindrica damaigu, gaur eguneko aditu batzukaparteko espezietzat jo dutena. (Arg.: K. Altonaga)

Marraskilo horren “historia” 1876an hasi zen, Baionako inguruetan, hain zuzenHiriburuko Bramepan zeritzon etxaldean, maskor huts bat topatu zuenean, udaz-kenaren bukaeran. Maskorraren berezitasunak nahikoa bereizgarri begitanduzitzaizkion espezie berri bat ezartzeko beste: hurrengo urteko artikulu bateanAzeca monodonta deskribatu zuen. Alabaina, 1877ko ekainean Kanbo inguruetanzebilelarik, zenbait ale aurkitu zituen bizirik Ursuia mendiko magalean, bainu--etxe aurreko errekasto baten troka ilunean. Ale horien azterketa anatomikotik,ondorio nagusi bitara ailegatu zen. Batetik, espezie berriaren anatomia ez zego-kion Azeca generoari, desberdina baitzen, eta horrela Cryptazeca monodonta ize-naz bataiatu zuen espeziea, non, determinatzaile espezifikoa berdin mantenduarren, generoaren izena aldatu baitzuen. Bigarrenik, espezie berria Madeira irlakomarraskilo batzukaz erlazionatuta egon zitekeela ikusi zuen, eta hori anatomiarendatuetan oinarrituta. Horretaz guztiaz aritu zen, besteak beste, 1877ko beste arti-kulu batean.

124

3.19.irudia. Argazki honetan Cryptazeca monodonta marraskilo arraroa dugu, narras doala. Maskor azpian ani-maliaren birika airez betea ikus dezakegu gardentasunaz. Marraskiloak bizkortu daitezen hezetasuna norma-lean beharrezkoa bada ere, espezie honen kasuan ezinbestekoa da bizi ahal izateko, eta aurkitu izan denekohabitatak urte osoan uretan blai egoten dira. (Arg.: J.R. Aihartza)

Edozelan izanik ere, Folin-en orduko idazlanetan ez zen Atlantidari buruzkoinolako aipamen expliziturik agertu. Horrelako lehenengoak, guk geuk dakigula-rik behintzat, 1891koak dira, gerora 1892, 1893 eta 1896an errepikatu eta, nola-bait, osotu zituelarik. Baina, ez dakigu zehatz-mehatz noiz hasi zen Atlantida lan--hipotesi modura erabiltzen, eta ez zelan ailegatu zen horraino: irakurketa bidez,edo beharbada orduko giroan ahoz aho zabaldu zelako. Alde horretatik, ezin duguahaztu oso ondo erlazionatuta zegoela, bai bertako gizartean eta bai komunitatezientifikoaren baitan.

3.20.irudia. Nahiz eta orduko sasoietan ikerketamalakologikoak batez ere maskorraren ezaugarrietanoinarrituta burutzen ziren, Folin markesak datu ana-tomikoak erabili zituen Cryptazeca generoa ezartze-ko. Argazki honetan C. monodonta marraskiloarenzakilaren zehartebaketa histologikoa dugu, bertakopapilak agerian utziz. (Arg.: B. Gómez)

Marraskiloen atzetik

125

3.21.irudia. Cryptazeca monodonta marraskiloarenarantza-itxurako zakil-papila kitzikatzaileak, handipenmikroskopiko gehiagoz ikusita. Horrelako papilakCryptazeca generoko bereizgarriak dira. Koloreak-etatindaketa histologikoaren ondorioz daude. (Arg.: B.Gómez)

Ez gara murgilduko datu anatomikoen sakontasunean, baina bai esango dugu,Folin-en begietan, datu horiek Europako gainontzeko espezieetatik bereiztu zutelaCryptazeca monodonta, eta ostera, Madeira, Antilla eta Mexiko eta Guatemalakogenerokoekin kidetu. Puntu horretaraino iritsita, Atlantida begitandu zitzaion,Europan parekorik ez zuen marraskilo horren ahaide posibleen jatorri plausiblea:“Baldin eta iberoak eta partikularzkiago euskaldunak atlanteak badira, orduan guz-tiz erraza da azaltzea, eurokaz batera sorterriko hainbat animalia ailegatuko zirela”zoriz-edo, gaur egun aurkitzen ditugun guneetan aklimatatu zirelarik.

Atlantidaren azalpena baztertuta ere, Germain-ek 1930ean eztabaidatuezineko-tzat jo zuen Cryptazeca monodontaren eta irla atlantiarretako marraskilo ferusazi-doen arteko erlazioa, batez ere Madeirako Amphorella (= Lowea) generoarekin,Folin-ek bezalaxe. Eta kontua da, bata eta bestea ikusita onartu egin behar duzula,Cryptazeca eta Amphorella eitez ur-tanten parekoak direla elkarren artean. Horrelaizanik ere, gaur egun, ustea koklikopidoen familiaren aldekoa da, beste zenbaitdatu anatomikotan oinarrituta. Alabaina, kokapen sistematikoa gorabehera etaAtlantidarena abandonatuta, ez dago argi espeziearen jatorria. Hipotesi moduraplantea daiteke, Cryptazeca monodonta Tertziarioko erlikia tropikal bat dela, arroi-la sakonetako hezetasunaren babesean gaur arte iraun duena. Behintzat, antzerakogauza bat proposatu du Serusiaux-ek Gyalectidium setiferum eta Bacidia kakoue-

126

ttae liken folikoloetarako, zeintzuek, neurri handi batean, Cryptazeca monodonta-ren habitat eta banaketa biogeografiko bera aurkezten baitute.

Folin-en liburuak dinoskunez, apurka-apurka Cryptazeca monodonta bestepuntu bakan batzutan agertu zen ere: Mugerreko gurutzean eta Berriotzeko baso-an. Baina, espezie horren aurkezpena bukatzeko, liburuak animalia bizi den puntuberriak bilatu eta aurkitzera animatzen du irakurlea (209 orr.), atazaren alde era-kargarria azpimarratuz. Animoak animo, hurrengo ehun urteetan ez zen berriroCryptazeca monodontaren inolako ale berririk topatu, ez Folin-ek aipatutakotokietan eta ez beste inon. Alde horretatik, guztiz aipagarria da Gittenberger mala-kologo holandar prestigiodunak mende honetako laurogeiko hamarkadan burutu-riko bilaketa alferrikakoa, zeren, espeziea ez idoro arren, egiaztatu egin baitzuen,autopistaren eraiketak ezabatu egin duela Hiriburuko Bramepan etxaldeko partebat, hain justu marraskiloarentzako onena: gunerik hezeenak zeuzkana.

Gu geu ere aritu gara Cryptazeca monodonta marraskilo aurkigaitzaren atzetik,eta ez dugu topatu Folin-ek orain mende bete aipatu zituen tokietan. Izan ere,habitat-deuseztapena izan da egiaztatu duguna, Gittenberger-en antzera:

Marraskiloen atzetik

127

3.22.irudia. Folin markesak Ursuia mendiko errekasto ilun bateko goroldioetan aurkitu zuen bizirikCryptazeca monodonta. Ehun urteren bueltan horko trokak adi-adi arakatu ditugu, baina ezin izan dugu inola-ko alerik topatu, ezta maskor hutsik ere. Iraungi egin da espeziea bertan ala zeharo ostenduta bizi da? (Arg.:B. Gómez)

Mugerreko gurutzearen inguru osoa etxetxoez bete da, marraskiloarentzako habi-tat egokirik inon gorde ez delarik; beste horrenbeste gertatu da Berriotzeko baso-an, non, antropizazio-prozesua nahikoa aurreratuta baitago, golf-zelaiak-eta ikusdaitezkeelarik baso soilduan; Kanboko bainu-etxe aurreko errekastoaren troka,trenbidea egiteko 1886an zulatutako tunelak desitxuratu zuen. Hortaz, guztizinprobablea da espeziea lokalitate horietan oraindik mantentzea. Hau da, betira-ko “desagertu” dira, Folin-ek orain ehun urte lokalizatu zituen gune aberats horiek,beraiekin batera bertako “aberetxoak” ere joan bide zaizkigularik.

3.23.irudia. Dirudienez, gero eta bazterrago bizi da Cryptazeca monodonta marraskiloa, soilik arroila sakone-tako altzoan aurkitu dugularik. Baina, Iparraldeko zintzur mehar horiek argindarra ekoizteko hustiratu nahidira: bizirik irauteko toki aproposik gabe utziko al dugu hain karismatikoa den marraskilo ederra? (Arg.: M.M.Elosegi)

Beste inon bilatu behar Cryptazeca monodonta, bizirik aurkitzekotan. Kontuada, gero eta leku apropos gutxiago uzten ari garela, dela Cryptazeca monodonta-rentzat, dela (eta are eta okerrago) edozein bizidunentzat. Hain zuzen ere,Bouchet-ek Frantziako malakofaunaren kontserbazio-azterketa egin zuenean,arrisku-faktoreen artean habitataren murrizketa azpimarratu zuen, eta, izan ere,Iparraldeko urbanizazio-prozesua guztiz kezkagarritzat jo daiteke bertako espezieendemikoentzat.

128

3.24.irudia. Gizakiak sortutako suntsipenen kausanagusietariko bat, habitat naturalen galera da. Denaden, arazo hori gehienetan oihan tropikalen deusez-tapen ikaragarriarekin erlazionatzen dugu, konturatubarik galera etxe aurrean daukagula: gure ingurueta-ko gune naturalen tamainua guztiz murriztu dugu,bizidunen populazio bideragarrientzako lekurik iainon ez dagoelarik. (Artxibokoa)

Marraskiloen inguruan bagabiltza ere, ia konturatu barik, autua biodibertsitatea-ren problematikaraino joan zaigu, eta berorrek dituen garrantzia eta gaurkotasunahorren handiak direla-eta berarekin geldituko gara apur batean.

Folin biodibertsitatea ikertzen

Azken urteotan komunitate zientifikoan barrena eta bai berorretatik kanpo ere,biodibertsitate hitza azkarrago barreiatu da, seguraski, zientziaren historia osoanbeste edozein terminok egin duena baino. Izan ere, ez zen agertu Oxford EnglishDictionaryren 1989ko argitarapenean, baina 1992rako mundu guztiaren ahotanzegoen, hala zientzilari famatuenean, Ed Wilson adibidez, nola politikarienean,George Bush, bat aipatzearren. Ezin dugu ahaztu, gainera, Rio de Janeiroko gailu-rrak 1992an hitzaren zabalkundearen alde emandako bultzada galanta.

Izatez, biodibertsitate hitza ingelesezko “biological diversity” terminoaren kon-trakzioa da, eta bizidunen espezie-kopurua adierazteko erabiltzen da normalean.Alabaina, komunitate zientifikoaren barruan biodibertsitate terminoa halakonahastura bihurtu da, sistematika deskriptibo eta ekologia aplikatuaren arteko

Marraskiloen atzetik

129

nahastura, batez ere kontserbazio biologikoaren inguruko arazorantz zuzenduri-koa. Jeneralean, hitz hori bizidunen kopurua eta aniztasuna adierazteko erabiltzenda, hau da, espezieen kopurua aipatzeko. Esangurak esangura, debate politiko--enbiromentalaren lelo nagusi bilakatu da biodibertsitatearena.

Zehazki mintzatuz, biodibertsitatea hierarkikoki antolaturiko hiru kategoriatansailkatzen da, bizidunen hiru alde nagusiak aintzat hartuz: geneak, espezieak etaekosistemak.

Lehenengoari gagozkiolarik, dibertsitate genetikoa espezie baten barruko gene-en eraniztasuna da. Beronek espezie baten populazio desberdinak besarkatzenditu (esate baterako arrozaren milaka barietate tradizionalak Indian), edota popu-lazio baten aldakortasun genetikoa (zeina, adibidez, oso handia baita Indiako erri-nozeroen artean eta oso txikia gepardoen artean). Oraintsu arte, eraniztasun gene-tikoaren neurketak zoo eta jardin botanikoetako espezieetan burutzen ziren, bainagero eta usuago egiten dira espezie basatietan ere. Estimazioen arabera, orotara109 gene daude.

Bestalde, espezieen dibertsitatea esatean, lurralde batean bizi diren espezieeneraniztasuna ulertzen da. Berori zenbait modutara neur daiteke, eta zientzilariakez dira ados jarri metodorik onena zein den erabakitzeko orduan. Esate baterako,sarritan erabiltzen den parametroa lurralde bateko espezieen kopurua da, hau da,“espezie-aberastasuna”, baina parametro zehatzagotzat jotzen da “dibertsitatetaxonomikoa”, berorrek espezieen arteko kidetasun-maila hartzen baitu kontuan.Adibidez, hegazti-espezie bi eta narrasti bat dituen irlak dibertsitate taxonomikohandiagoa edukiko du, narrastirik ez eta hiru txori-espezie dauzkan beste irlahorrek baino. Beraz, gainontzeko espezie guztiak batera hartuta baino kakalardo--espezie gehiago egoteak, horrek ez du espezieen dibertsitate taxonomikoa emen-datuko, kakalardo guztiak elkarregaz ahaidetuta baitaude. Modu berean, askozgehiago dira espezie lurtarrak itsastarrak baino, baina, lurrekoen arteko kidetasun--maila estuagoa denez, dibertsitate taxonomikoa handiagoa da itsasoan, espeziegutxiago egon arren. Azken baieztapenak nolabaiteko kontraesana daroa bere bai-tan eta, hori dela-eta, zenbait autorek dibertsitate taxonomikoari “disparitate” deri-tzote. Horrela eginez, itsasoko biztanleen arteko disparitate apartaz mintza gai-tezke, lur lehorreko dibertsitatea minimizatu barik baina.

Azkenik, ekosistemen dibertsitatea aurreko biak baino zailagoa da neurtzeko,mugak ez baitaude klaru. Hortaz, orain arte burutu diren ekosistemen sailkapenglobalak oso gutxi gorabeherakoak dira.

130

Edozelan ere, egungo egunean biodibertsitateari buruzko aipamenak entzutenditugunean, ez dira gehienetan berorren sailkapenaren ingurukoak izaten, ez.Autua biodibertsitatearen krisia izan ohi da. Alabaina, krisi horren baitan elkarre-gaz gardainaturiko arazo zabal eta larri bi bereiz ditzakegu. Batetik, biodibertsita-tearen ezagumenduaren krisia: orain arte denetara 1,4-1,8 milioi espezie deskri-batu badira ere, kopuru hori zifra errealaren oso parte txikia bide da. Hau da, kues-tio honekiko gure ezjakintasuna ikaragarria da, eta, urteko 13.000 espezie berrideskribatu arren, erritmo horrekin segituz gero mende bi, berrehun urte!, beharkodira adituen ustez, espezie guztien katalogoa ixteko. Bestalde, biodibertsitatearengaleraren krisia dugu, suntsipen masiboaren fenomenoa, alegia. Espezie bakoitza,hala balea zein barrengorria edo beste edozein, eboluzio biologikoaren experi-mentu bereiztu bakar baten emaitza ordeztuezinekoa da, baina, zenbait ikerlarikkalkulatu dutenez, urtero eta giza ihardueraren ondorioz 27.000 espezie suntsi-tzen dira, eurotariko asko eta asko zientziarako oraindik ezezagunak izanik.Horrela, ba, hurrengo 30 urteotan espezie guztien bostena, gehiago ez bada, desa-gertuko da, batez ere habitat tropikalen deuseztapenaren kausaz.

3.25.irudia. Dodoa (Raphus cucullatus), hegaz egite-ko gai ez zen hegaztia, marinel holandes gosekilobatzuk aurkitu zuten Maurizio irlan 1598. urtean,inolako esfortzurik gabe ehizatu zutelarik. Ostekopresio zinegetikoa hain handi bihurtu zen, 1660.urterako dodoa suntsiarazi zela. Hondakinak-eta bil-duz zenbait museok berreraiki egin dute dodoa,baina dodoaren kasua gizakiak sortutako suntsipenenadibide paradigmatiko gisara geratu da, zerrendaluzeko lehenengoetarikoa izan baitzen. (Arg.: M.M.Elosegi)

Biodibertsitatearen azterketetan ekologiak duen zeregina oso ezaguna da denon-tzat, eta izan ere, kontserbaziorako programa ia guztien arrakasta, babestu beharre-

Marraskiloen atzetik

131

ko espeziei buruzko datu ekologiko xehatuenetan oinarritzen da. Biodibertsitatearenazterketetan, aitzitik, ez da horren ezaguna eta hortaz ez da horren preziatua ere sis-tematikaren egitekoa, gure kasuan sistematika zoologikoaren betebeharra. Eta hauulergarria da neurri batean, zeren, biodibertsitatearen aferari dagokionez biztanle-riaren interes nagusia guztiz praktikoa baita, alegia: zelan jokatu behar dugun, aha-lik eta eraniztasun naturalaren parterik handiena preserbatzeko? Alabaina, eranizta-sun naturalaren zatirik handi eta mardulena modu efektibo batez preserbatzeko,kontura gaitezen, lehenengo eta behin eraniztasun hori ulertu egin behar dugu, etabiziaren eraniztasuna ulertzea, hau da, duen zabalera, bere banaketa eta bere histo-ria konprenitzea, hori, hori sistematikariaren zeregina da.

Berrehun urte baino gehiago dira Carolus Linnaeus-ek (1707-78) hasiera emanziola inoiz planteatu den zientzi projektu ausartenetariko bati: gure planetan bizidiren animali eta landare-espezie guztien deskribapen sistematikoa. Sasoi hartanprojektu horrek berritasun osoa zekarren aldean, oinarrizkoa suertatu zelarikmundu naturalaren ulerkera razional eta progresistarako. Projektuaren abiapuntuaEuropako hiriburu nagusietako natur historiazko museo eta jardin botanikoen fun-dazioko urteekin batera gertatu zen. Euskal Herria bera ere ez zen joera horretatikguztiz at geratu, eta horrela 1776 urtean Bergarako Errege-Mintegia eratu zen,apala eta korronte nagusiekiko periferikoa izan bazen ere. Eta, zer esanik ez, pro-jektu horren barruan ulertu behar dugu, nolabait, Folin-en iharduera zientifikoaeta bai gaur eguneko ikerlari askorena ere.

Espezieen eraniztasunaren deskribapen sistematikoak urteetan segitu zuen. Esatebaterako, Linnaeus-ek idatzitako Systema Naturae liburuaren 1753. urteko argita-rapenak 549 animali espezie bildu zituen, baina, 1758.ean kaleratutako hamarga-rren edizioak 4387 inkluditu zituen (9000 bizidun-espezie orotara); zer esanik ez,harrezkero deskribaturiko espezieen kopurua ikaragarriro hazi da, gaur egunmilioitik gora izanik. Alabaina, denboraren joan-etorriaz aldatu egin dira jendea-ren interesa eta irudimena erakartzen dituzten ikerketa-eremuak, eta, beraz, alda-tu egin dira baita politika zientifikorako arduradunek sustatutako ikerketa-lerroak.Izan ere, biztanleriaren gehiengo informatu batek ostondoaren explorazioa, parti-kula subatomikoen karakterizazioa edota bizidunen kode genetikoaren azterketaaukeratuko lituzke egungo zientziaren eginbehar premiazkoenen zerrendapenbaterako; eta hein berean, jakina, anakroniko eta hautsez betea begitandukolitzaioke eraniztasun biologikoaren deskribapena, hots, sistematika izenaz ezagu-tzen dugun alor hori.

Edozelan ere, pentsatu egin ahal dugu mundua osorik exploratuta dagoela, pun-tarik punta. Izatez, mendi eta ibai gehienei izena esleitu zaie, itsas hondoa ere

132

leize sakonenetaraino kartografiatu da, eta atmosfera bera ere transbertsalki moztueta kimikoki analisatu da; areago, gure planeta osoa etengabe ikuskatuta dagosatelite bidez espazio sideraletik. Bestalde, ustez azken kontinente birjinazkoa,Antarktika alegia, honezkero ikerketa-gune bihurtu da eta bai turismo karuenera-ko jomuga ere. Baina, horrela izanik ere, biosfera exploratu gabe dago.

Ba dakigu berba gehienen esangura erabilerarekin batera aldatuz doana. Etahorrelaxe jazo da biosfera terminoarekin ere. Eduard Suess (1831-1914) geologoaustriarrak argitaratu zuen lehen aldiz 1875. urtean, Lurraren geruza desberdinensailkapena ezartzeko: litosfera, hidrosfera, biosfera eta atmosfera; hala ere,Vladimir Vernadski (1863-1945) mineralogista errusiarrak garatu zuen biosferakontzeptua. Haren hitzetan, biziak okupaturiko lurrazalaren lekune singlea dabiosfera (1926); hau da, perspektiba horren barruan, gure planetako biziak osota-sun bat gauzatuko luke, multzo zatiezin bat, biosferaren beraren estruktura etamekanismora gardainaturikoa. Biosfera, ba, amaraun sotila da, milioika urtetanehundutakoa litosfera, hidrosfera eta atmosfera tartean, eta beroriekiko interakziotaigabean.

Esan dugunez, biosfera exploratu gabe dago, argiztu beharrean: Linnaeus-enprojektua abiatu eta berrehun urte geroago, mundu ezezagun batean mugitzengarela esan daiteke. Eta, nahiz eta orain arte 1,4 milioi espezie deskribatu diren,Lurreko espezie bizi guztien kopuru erreala zehaztu gabe dago, dirudienez 10milioi eta 100 milioi bitarte horretako punturen batean. Gainera, inork ezin duesan zifra biotatik zein dagoen kopuru errealetik hurbilago. Bestalde, izen zienti-fiko formala jaso duten espezie guzti horietatik, 10%a baino gutxiago aztertu daazaleko anatomia baino maila sakonago batean. Hortaz, arrazoia du poetak, zatibatean behinik behin, “lurrak orain ere infinituak ditun haur-oina tipientzat” dinos-kunean.

3.26.irudia. Burutu diren kontaketen arabera,urtean 13.000 espezie berri deskribatzen dira aldiz-kari espezializatuetan. Deskribatu esanda ondokoaadierazi gura dugu: zientziarako lehen aldiz aipamenformala egin dela, hau da, espezie berria bataiatuegin dela izen binomialaz (latinaren itxurako horre-taz) eta dagokion deskribapen gutxi-aski zehatzare-kin argitaratu dela. Esate baterako, Ekuatore--Gineako potxolada hau oraindik deskribatzekedago ziurrenez. (Arg.: B. Gómez)

Marraskiloen atzetik

133

Exploratu barik. Zehaztasun handiagoz neurtu ditugu Uranoko eremu magneti-koak, gure Lurreko bizidunen eraniztasuna baino. Areago oraindik: bizidunen era-niztasuna exploratu gabe egoteaz gainera, mehatxatuta ere ba dago: adituek dino-tenez, orain dela 65 milioi urte meteorito batek-edo dinosauruak suntsitu zituene-ko arotik hona, biodibertsitatea beste inoiz baino larriago dabil.

Garbaltzen ari garen oihan tropikalak dira suntsipen-arriskupean espeziegehien dituzten tokiak. Izan ere, estimazio batzuren arabera gure planetako espe-zie guztien erdia baino dexente gehiago bizi dira oihan tropikaletan, bertako aza-lera lur emergitu guztiaren soilik 6,3%a bada ere. Ekologiaren konklusio gotorre-netariko batek erakutsi duenez, habitat konkretu baten azaleraren murrizketaesanguratsu batek, espezie-kopuruaren murrizketa drastikoa ondorioztatuko dugainontzeko habitatean. “Espezieak/azalera erlazio” motako eredu matematikosinpleak erabiliz, grosso modo kalkulatu ahal da habitataren galerak espezieeneraniztasunean eragingo duen inpaktuaren norainokoa. Biodibertsitate tropikala-ren arrisku-maila estimatzeko oraintsu buruturiko zenbait saiok, ondokoa nabar-mendu dute: urtean 180.000 km2-ko galera-tasaz desagertuz doan oihanean,espezie tropikalen gutxienez 5%etik 10%era hilda egongo dira hurrengo 30 urte-otan, edota populazio hain txikerretara murriztuko dira, berez bideragarriak izan-go ez direla.

Mundu osoko euri-oihanak 1989. urtean 8 milioi km2-raino murriztu ziren, ale-gia, aro prehistorikoetan zuten hedaduraren erdia baino zertxobait gutxiagora.Deuseztapen-tasa urteko 142.000 km2-koa zen urte horretan, hau da, egungohedaduraren 1,8%a; 1979. urtean deuseztatu zenaren doblea ia (= 75.000 km2).Kontuak eginez eta gure pertzepziorako erraztuz: Euskal Herriaren azalera 7 biderda galera hori, edo, beste modu batez adieraziz, futbol-zelai bat segundoko.Azalera-murrizketa horri dagokion espezie-galera estimatu dute zenbait ikerlarik.Emaitza loa kentzeko modukoa da: kondenaturik daude urteko 27.000 espezie.Egunero 74 espezie. Orduro 3 espezie. Meteoritoa baino krudelagoak suertatukoote gara.

Iraganeko denboretan, giza interferentzia barik espezieak gutxi gorabeheramilioi bat urtez bizi izan dira batazbeste, erregistro fosilak erakutsi duenez.Hortaz, urteko espezie bat suntsitzen zen milioi espezieko. Giza iharduerak abia-da hori ikaragarriro azkartu du euri-oihanean, hain zuzen mila eta hamar mila tar-teko alditako gehikuntza jasan duelarik. Begi-bistakoa da historia geologikoanzeharreko suntsipen-episodio itzelenetariko batean gaudena: dinotenez, abiatuada gure planetako biziaren historiako seigarren suntsipena, seigarren extintzionagusia.

134

Biodibertsitatearen galerarako lehendabiziko kausa zuzena oihan tropikalenerrausketa bada ere, aferaren sustraiak, zer esanik ez, askoz sakonagoak dira.Batetik, munduko biztanleriaren hazkunde azeleratu eta desberdina. Bestalde,baliagaien eskaria gero eta handiagoa, bereziki herri aberatsenetan. Berori, izatez,energia-gastuaren gehikuntza da, beronek beti dakarren isurketa poluitzaileen etanegutegi-gasen gorakadarekin. Azken batean, ba dakizu, klima globalaren aldake-ta bihurtzen ari da. Hirugarrenez, gutxien garaturiko herrien pobrezia lazgarriaaipatu behar da, zeinak, habitat naturalaren eta biodibertsitatearen deuseztapenzuzen eta ez-zuzena baitakar.

Arestian zerrendatutako arazo “estrukturaletatik” (nolabait izendatzearren) edo-zein, txarragora barik onerantz aldatzea ezinezkoa da antza denez, eta izan ere,arazo horietariko batzuk duten momentuma, esate baterako populazio--hazkundearen momentuma, halakoxea da, non, baldintzarik onenetan ere hoba-tzerantz barik okerragorantz egingo baitu. 1992an, munduko populazioa 90 milioilagun baino gehiagoz hazi zen: inoiz erregistraturiko emendio handiena. Hau da,

Marraskiloen atzetik

135

3.27.irudia. Dirudienez, orain dela 65 milioi urte meteorito batek talka egin zuen Lurraren kontra.Fenomeno horren ondorioz hauts-hodei erraldoia hedatu ei zen atmosferara, halatan non, eguzkitiko argi--izpien bidea oztopatu baitzuen, fotosintesia ezinezko bihurtu zelarik. Hori dela-eta-edo, katea trofikoek dis-turbantzia handiak pairatu zituzten luzaroan, makina bat espezie suntsitu zelarik: denok ezagutzen ditugundinosauruak edota amoniteak. Esan ohi denez, orotara faunaren 75%a desagertu zen. Geroztik urte-mordoairagan zen, milioika, suntsipen aurretiko biodibertsitate-maila bera berriro lortu arte. (Arg.: K. Nuñez-Betelu)

soilik esfortzu maximoa eginez espero dezakegu, 1990ean 5.300 milioikoa izanden munduko biztanleria 2050. urtean 10.000 milioira mugatzea: ez da munduanlekurik geratuko animalia eta landare gehienentzat. Denbora-tarte horretan pro-dukzio ekonomikoa laukoiztu egingo da. Eta, populazio- eta produkzio-emendiohoriek gaur eguneko teknologien aldaketa drastikorik gabe eskuratzen baldin badi-ra, esan gabe doa, sistema naturalen gainean eragingo den presioak hutsarenhurrengo utziko du egungo hustiraketa neurribakoa. Erantsi guzti horri negutegi--gasen gehikuntzak ekar lezakeen klima-aldaketa bortitzaren ondoriozko kataklis-mo potentziala, eta 2050. urterako aurrikuspena erabat beldurgarri bilakatukozaigu.

Ez dugu hemen kontatuko Kasandraren istorio osoa, Apolorekin gertatuzitzaiona-eta; bai aipatuko dugu, ostera, profeziaren dohaina zeukala, eta berorierabiliz Troia hiri desiratuaren hondamendia aldarrikatu zuela. Orduan inortxokez zion sinistu, baina denok entzun ditugu inoiz Troiako Zaldiarena eta handik ibi-litako heroi haien guztien joan-etorriak. Zer esanik ez, antzinate klasikoko mitolo-gia alde batera utzi eta zientziaren baratzara pasatuz gero, profezia barikpredikzioa-edo itxuratu dugu aurreko pasarteetan. Eta predikzioa izatekotan,benetan ertuna. Edozelan ere, ba dugu, bai, horren inguruan egin beharreko aitor-pena: biziaren geroa ezin da aldez aurretik iragarri, ezin zaio metodoexperimental-prediktiboa aplikatu, ez da-eta naturaren lege aldagaitz eta itsuetatikzuzenean eratortzen. Hau da, biodibertsitatearen etorkizuna, gainontzeko feno-meno historikoen antzera, kontingentziaren menpekoa da, eta ezin da ezagutugertatu baino lehen. Ezagutu ez, baina, antzeman bai. Jakina. Eta, aditu askorenustez, hamarkada honek markatuko du inflexio-puntua kontserbazioaren arazoan:ingurunearen egonkortasunerantz ala, ostera, galerarantz, holokaustorantz.Nolanahi, honezkero igaro dugun hamarkada-erdiak ez digu zantzu optimistarikutzi.

Marraskilo saskeldoak eta zientziaren aurrekontuak

Dena den, eta biodibertsitate mehatxatuaren gaineko edozein eztabaidatan prota-gonista nagusiak oihan tropikalak izanda ere, arriskua mundu-mailakoa da, hauda, espezie, ekosistema eta aniztasun genetikoarentzako lanjerra edonon dagomomentu honetan. Gure Herrirantz hurbilduz gero, Espainiako Ornodunen LiburuGorriak 635 espezie zerrendatu ditu, eurotatik 263 espezie arriskuren baten men-pean daudelarik. Alegia, ornodun-fauna iberiarraren 42%a dago arriskutan: erdia,ia-ia.

136

Edozelan ere, biodibertsitatearen zatirik potoloena animalia ornogabeei dago-kie, hain justu “mundu-herria mugiarazten duten kreatura txiker horiei”; alabaina,oso nekez hartzen dira kontuan kontserbaziorako programatan, duten gehiengoikaragarria dutela ere. Izatez, administrazioko kudeatzaileen artean aurkitzekedago, ingurunearen monitoreorako erramintatzat ornogabeek duten garrantzi fun-tzionala. Ez dago esan beharrik, horrelako negligentziak inplikazio mikatzak,koantifikatzeko zailak, eduki ditzakeela: behintzat horixe iradokitzen dute orno-gabeen ugaritasun eta nagusitasun erabatekoek.

Biodibertsitatearen kontserbazioaren arazo nagusiei buruzko eztabaidak proble-matikaren ulerketa maila globalean egitea derrigortzen duen unean, aldi bereanere oso munta handikoa da kontsideratzea, ikerlan praktikoen proportzio substan-tzial bat maila lokalean burutu behar dela. Eta batzutan, gainera, ikerketarako bareeta marraskiloenak bezain talde zoologiko saskeldoak arakatuz. Izan ere, biodi-bertsitatea galdu nahiz kontserbatu, hori, maila lokalean egiten da, eta egingo.

Ikus dezagun. Luzaro ez dela, European Invertebrate Survey deritzon projektuakbeste ornogabeenaz batera lur-molusku europarren kartografiaketa hasi du.Dagoenekoz buruturik daude Britainia Handiko eta Mendebaldeko Alemaniakoatlasak, eta beste zenbaitzu bidean datoz. Kartografiak asko errazten du espeziemehatxatuen determinazioa; esate baterako, atlas britaniarrak erakutsi duenez,Britainia Handiko 190 espezieetatik 25en bat arriskupean daude, eta areago,mende honetan espezie bi desagertu egin dira lurralde horietatik, kontinenteanmantendu badira ere. Behin-eta espezieen banaketa orokorrak zirriborratu etagero, eskala txikiagoko azterketak behar izaten dira, batetik, espezie urrienen ego-era ezagutzeko modu xehatuan, eta bestetik, bizi direneko habitat murritz etasarritan bulneragarriak identifikatzeko.

Esate baterako, Helicodonta obvoluta marraskiloaren kasua ekarriko dugu hona.Espezie hau nahikoa zabalduta dago erdialdeko Europan zehar, lurzoru kalkareoz-ko baso ilunetan agertzen delarik; usteltzen ari diren enbor zaharretan eta gorol-dioetan bizi da. Marraskilo hori oso estekaturik dago bere bizileku diren basoekineta berauen baldintza onekin, eta, hainbat ikertzailek aipatu dutenez, espeziearenbanaketa murriztuz joan da jatorrizko basoak desagertu ahala. Esandakoaren ondo-rio bezala, marraskilo horren banaketak “intsularitatea” erakusten du, hau da, “irla”disjuntuetan zatikatuta dago, batez ere banaketa-arearen bazterretan. Horri dago-kionez oso nabarmena da Britainia Handian gertatutakoa; bertan dago Helicodontaobvolutaren iparraldeko muga, eta fosilek adierazi bezala sasoi postglazialean ber-tan banaketa pixka bat zabalagoa bazuen ere, marraskilo horrek azalera txikia oku-patu du beti (Sussex eta Hampshiren). Alabaina, azken ehun urteotan azalera hori

Marraskiloen atzetik

137

40 km-ko zirrinda malkartsu esturaino urritu da: soilik hor gorde da-eta jatorrizkobasoa. Azalera ez ezik, marraskilo horren populazioak ere behera datoz: mende--hasierako datuen arabera, marraskilo arrunt samarra zen, ordubetean 100en batale batu zitezkeelarik; gaur eguneko kopuruak askozaz txikiagoak dira. Zorionez,eta baso-mozketak zenbait gunetan segitu arren, marraskiloa bizi deneko hainbatlekune Sussex Naturalists’ Trust elkarte naturzalearen zaintzapean daude, habitatnimiño hori kontserbatzeko urratsak aurrera doazelarik.

3.28.irudia. Banaketari buruzko ikerketak, hau da, espezieen katalogazioa eta kartografiaketa, munta handi-koak dira landare- eta animali espezieen kontserbaziorako, zeren datu horiexek argituko baitituzte, kasuankasu, ornogabe-espezieen ugaritasuna nahiz bulneragarritasuna, irudiko Helicodonta obvoluta marraskiloarene-an bezala. Orain arte bigarren plano batean utzi badira ere, mota horretako ikerketen garrantzia nabarmen-duz doa, justu baina, biodibertsitatearen galera azkartu ahala. Ezin dugu ahaztu ornogabeen pisua prozesu eko-logiko guztietan: ornogabeak dira katea trofikoetako osagai nagusiak eta, halaber, ornogabeak ezinbesteko diraelikagaien zikloetan edota lurzoruaren egitura eta mantenuan, zein polinizazio-prozesuan. (Arg.: L. Dantart)

Premia biziko kontua da, beraz, biodibertsitatearen azterketa, luzamendutanibili barik burutu beharrekoa, eta maila globalean zein lokalean: zeintzu espeziebizi diren eta zein egoeratan. Kontua, baina, ez dago gustatuko litzaigukeenmodura. Hain justu, gizateriaren ongizaterako bizidun-mota guztien garrantziaargien dagoen unean, orduan da larriagoa espezie eta ekosistemen desagerpena-ren azelerazioa, eta hori gizakiaren eskutik. Egia da, dilema horrek biodibertsitate--azterketen susperketa ondorioztatu du, eta hori dela-eta, hamarkada luzeetanzehar hilda egon den sistematikazko ikerketak, dirudienez, agintarien arreta era-karri du ezari-ezarian. Ez da harritzekoa: Herri batek zelan eskura dezake inolakoetekinik bere biodibertsitatetik, bere mugen barruan sikiera zeintzu espezie bizidiren jakin barik? Beraz, ba, oraingo honetan taxonomistek (hau da, espezieenazterketaz arduratzen diren ikerlariek) ezinbesteko zeregina beteko dute, biodi-bertsitatearen deskribapen, kontserbazio eta erabilpen sustengagarriari buruzkoikerketen garapenean.

138

Hala ere, begi-bistakoa denez, dirutza galanta beharko da biodibertsitateareninbentarioa, kartografia eta analisia burutzeko. Horrela izanik ere, gure planetahonen biodibertsitate osoa mapeatzeko beharrezko finantzazioaren magnitudeaez da handiagoa izango, adibidez, giza genomaren azterketarako dagoenekozesleitutako finantzazioarena baino, edo partikula-azeleratzaile ahaltsuak eraikitze-ko xahutzen dena baino, eta guzti hori explorazio espazialaren aurrekontu astro-nomikoak aipatu barik. Adibide hauek hona ekarri baditugu, hori, biodibertsitate-aren azterketarako finantzazioa utopikoa ez dela adierazteko izan da, eta baitaere, azpimarratzeko gure ingurune naturalaren ezagumendua, gutxienez, guregenomaren deskodifikatzea edo atomoaren egitura argitzea bezain garrantzitsuadela.

Aurreko pasartean adierazitakoa, seguruenez, hobeto ulertuko da diru-kopurubatzu aipatuz. Batetik, Jesus Mari Txurrukak Udako Euskal Unibertsitatearen XIX.ikastaroen sarrera-hitzaldian hainbat datu eta xehetasun opetsi zituen giza geno-ma projektuaren inguruan, eta, besteak beste, gure kode genetikoaren kartografia-rako aurrikusi den dirutza argitu zigun: “genomako nukleotido bakoitzeko (...)dolar bat (23 ogerleko edo sei libera pasautxo) gastatuko dela uste da; beraz, hirumila milioi dolar. Dirutza hori 15 urtetan xahutuko denez, Projektuaren urterokoaurrekontua 23.000 milioi pezetakoa (1225 milioi liberakoa)”. Baina bestetik, vanBruggen, Wells eta Kemperman-en liburuaren sarreran irakurri dugunez,biodibertsitate-projektuetarako 400 milioi dolarretaraino gastatzeko prest dagoGlobal Environmental Facility delakoa, berau World Bank, United NationsDevelopment Programme eta United Nations Environment Programmeren geriza-pean dagoelarik. Ohar gaitezen aurrekontu bien artean dagoen diferentzia itzelaz,eta berehalakoan ikusiko dugu biodibertsitatearena bigarren mailako projektuabailitzen finantzatu dela.

Orain arte, taxonomistak eta euron erakundeak ganorazko laguntzak eskuratze-ko gai izan ez badira, hori, duten irudi dezimononikoaren kausaz izan da. Alegia,progreso- eta modernitate-irudiaren gabeziagatik; hain zuzen ere, fisikari eta bio-logo molekularren kontrara, beroriek modu zeharo arrakastatsuan lortu baituteaurrerapen-itxura hori.

Dezimononikoa esan dugu, bai. Izan ere, ba dago irudi estereotipatu bat, lepi-dopteroen edo, orohar, intsektuen azterketan diharduten kristauen ingurukoa, ale-gia, bildumari nekagaitzarena. Estereotipo horren barruan, tximeleta-bildumariaedota entomologoa, normalean, pertsona edadetua ohi da eta diruz polito dabile-na, zereginbakoa nahiz erretiratua, eta bere adore guztiak ataza delikatu, artatsueta zeharo tiragarri horretan xahutzen dituena. Horrelako gizabanakoek egun zein

Marraskiloen atzetik

139

astebeteak igaro ditzakete bulego-kabineteetan euren behaketa eta ikasketetanzeharo murgilduta, tximeleta nahiz kakalardoak orratzez tenkortzen, egiazkomundutik kanpora. Ez dago esan beharrik, irudi horren arabera noskitzat jotzen daentomologoaren ekarpena nulua dela, edo hutsaren hurrengoa, bai gizarte--aurrerapenari dagokionez eta bai zientziarenari doakiola ere. Aurreko lerrootanzirriborratu dugun irudi topiko hori, gehien bat, gai poliziakozko zenbait eleberrikbarreiatu dute, eta nagusiki lurralde anglosaxoietatik abiatuta. Gure Herrian kon-tuak ez dira horrela gertatu, eta, estereotipoak estereotipo, ez da, ia, naturzaleeneraginik nabaritu oraintsu arte. Edozelan ere, hemen eta edonon irudi dezimono-niko hori ezin da gehiago urrundu errealitatetik, eta izatez, entomologi azterkete-tan diharduten pertsonei esker, intsektuena da ornogabeen artean ondoen-edoezagutzen den taldea, eta euron artean tximeletena konkretuki.

Izan ere, tximeleta bat izan zen, espezie babestuen salerosketak arautzendituen CITES (Convention on International Trade in Endangered Species of WildFauna and Flora) deritzon akordioan inkluditu zen lehen ornogabea. Izen zienti-fikoz Parnassius apollo (Linnaeus, 1758) badu ere, normalean “apolo tximeleta”esaten zaio. Berau espezie menditarra da, Europa osoko eta Asiako mendebalde-ko mendikateetan barreiatuta dagoelarik; alabaina, ez dager irla britaniarretan etasuntsituta dago Alemania, Txekoslovakia eta Danimarkako hainbat gunetan.Dauzkagun datuetatik ondoriozta daitekeenez, apolo tximeleta aro glazialekoerliktoa da, hegoaldeko latitudeetan nahikoa altu bizi dena (esate baterako,Arabako mendietan 800 m-tik gora agertzen da eta Alpeetan 750etik gora) bainabanaketaren iparraldeko eremuetan itsasoko mailan ere beha daiteke. Horrelaizanik, espeziearen populazio desberdinak gune menditsu banatuetan elkarretikbereiztuta daude, eta beraz, subespeziazio-fenomenoak arrunt samarrak izan diratximeleta horren inguruan. Azken horren frogatzat esan dezakegu, ezen soilikIberiar Penintsularako apolo tximeletaren 23 subespezie “on” kontsideratu dire-la. Berez, Penintsulako mendikatea isolatuak (800 m-tik beherako eremu zabalekaldenduta) benetako artxipelagoak dira, non, milaka urtetan zehar apolo txime-letaren kolonia desberdinak eboluzionatuz joan baitira, bestelako ezaugarriakgaratu dituztelarik.

Apolo tximeletaren beldarrak soilik Sedum generoko landareez elika daitezke,espezieak urteko belaunaldi bakarra egiten duelarik. Habitataren aldetik, lekunearrokatsu eta xerikoak hobesten dituzte; nolanahi, aipaturiko landarearen agerpe-na ezinbestekoa da, eta hortaz, ingurunearen zenbait alterazio jasaten badituzteere, ezin dute gainditu beldar-aldiko hazkurriaren ezabapena. Arabako mendietanuztailetik irailera arte ikus daiteke hegan apolo tximeleta heldua.

140

Gorago aipatu dugun Helicodonta obvoluta marraskiloaren kasuan espeziearen-tzako arrisku nagusia basoen atzerakada galanta izan bada ere, apolo tximeletarenarerioa, antza, entomologoen arreta bera izan da. Izatez, bildumariek apolo txi-meletaren ahalik eta subespezie gehien eduki gura dituzte kabineteko kutxatiletan,eta horrela izanik, subespezie arraro eta murritzak salneurri ikaragarrietaraino iritsdaitezke, eta barietate arruntagoak ohizko truke-gai dira. Modu horretara, bildu-mariak apoloaren arriskutzat jo dira Europako hainbat estatutan: Finlandia,Polonia, Alemania, Espainia eta Italia. Hala ere, habitat naturalaren murrizpena daapolo tximeletaren lanjer nagusia, eta ez horrenbeste bildumarien jorana: batzu-tan euri azidoa dela (Norvegian), bestetzutan deforestazioa dela (Polonian,Bavarian, Suitzan zein Espainian), bestetan aldaketa klimatikoa (Finlandian) edonekazaritzaren hedapena (Suedian). Hainbat kausa desberdin, baina azkeneanondorio berbera: Frantzian apolo tximeletaren subespezie bi suntsitu dira, batmehatxatuta dago eta zazpi arriskupean; Mendebaldeko Alemanian apolo txime-leta erabat suntsituta dago dagoenekoz, eta Polonian gainbehera doa abailan.

Gorago aipatu dugu CITES akordioa; apolo tximeletari dagokionez, Austria,Txekoslovakia, Finlandia, Suitza, Mendebaldeko Alemania, Polonia eta Frantziaksinatu dute; osterantzean, Espainiak ez. Hala ere, legeak eta arau administratibo-ak gehienetan, habitat osoen perspektiba kontuan hartu barik, tximeleta banan--banakako babesari begira diseinatzen dira (izatez, bilketa soilaren aurkako debe-kuak izan ohi dira), eta hortaz, ez dute eragin nabaririk. Adibidez, eta dagoenekozkontatu dugunez, hor dugu Poloniako kasua.

Azken lerro hauetan espezie jakin biren erregresio argia ikusi dugu, bai marras-kiloaren kasuan, lehenago, eta bai apolo tximeletarenean, geroago. Alabaina, sun-

Marraskiloen atzetik

141

3.29.irudia. Apolo tximeletaren edertasunak, duen aire-korronteen bidez planeatzeko modu nabarmenak etabere aldakortasun geografikoak intsektu-bildumarien aditasuna erakarri dute aspalditxotik, eta horrela, bildu-mariak espeziearentzako arrisku-faktore bihurtu dira. Alabaina, larriagoak dira beste zenbait faktore, hala nola,mendiko baso-birlandaketak (apoloaren berezko habitata eraldatzen baitute) eta euri azidoa. (Arg.: L. Dantart)

tsipena bera, hots, espeziearen akabera, prozesu biologikoen arteko ilunena da,eta bai lokalena ere, eta hortaz, behagaitza. Izatez, normalean ez dugu espeziekonkretu baten azken alea ikusten, esaterako, ez dugu tximeleta-espezie batenakabuko alearen amaiera txori baten mokoan ikusiko. Entzun egingo dugu, bai,halako espeziea suntsitzear dagoela, edo seguraski dagoenekoz desagertu egindela; ezaguturiko azken lokalitatera joango gara behin eta berriro, bertan ea ale-rik aurkitzen dugun, eta urteetan zehar horrelakorik topatu ez dela ikusitakoan,azkenean suntsitutzat joko da etsipenez (inoiz gutxitan fortuna hobea egoten da:gogoratu Cryptazeca monodontaren kasua). Horixe izan daiteke, tamalez, gureerreketako karramarroaren kasu ezaguna, edota ipurtargiarena: umetako hainbatjolas eta olgeta animalia horiekin lotuta dauzkagunok, oraingo gauei ilunegi deri-tzegu ipurtargi barik, eta errekastoei isilago karramarro ezean. Noiztik hona ezduzue erreka-karramarrorik eskuratu; zenbat denbora da ez duzuela ipurtargienneon berdeska atzeman gau epeletan. Kontu horietaz ere asko dago esateko,baina, bestelako istorioak dira, hemen garandu ezin ditugunak.

3.30.irudia. Azken urteotan bertoko erreka--karramarroa ia erabat desagertu da erreketatik.Horren kausa lehena afanomikosi deritzon gaixotasu-na izan da, onddo batek sorturikoa. Alabaina, onddoaez zen berez agertu, ez; arrantzarako “erakargarria-goa” zen karramarro amerikar gorria sartu zeneanberarekin batera etorri zen. Kontuak kontu, momen-tu honetan argazkiko espezie honen ale bakan batzubizi dira soilik, eta hori iturburu isolatuetan. (Arg.: A.Elosegi)

Linnaeus-ek hasitako projektua behingoz bukatzeko ordua ailegatu da: biosferaosoa kartografiatu behar da orain. Helburu hori betetzeko arrazoi premiazkoenabiodibertsitatearen azterketak denbora-muga bat edukitzea da, zientziaren gai-nontzeko eremuek ez bezala. Muga bat, zeren espezieak desagertzen ari baitira,abiada bizian desagertzen, batez ere giza iharduerek ondorioztatutako habitatnaturalen deuseztapenaren kausaz. Kontura gaitezen: espezieen suntsipenakegungo tasarekin segituz gero, 2020. urterako gaur egungo biodibertsitate osoarenbostena, edo gehiago, iraganeko kontua izan daiteke. Areago, sistema naturalakkolapsatu egin daitezke.

142

44ZER GARA GU, NOR GARA GU

Folin-en sinesgarritasuna kolokan ikusi dugu, itxuraz elkartuezinekoak diruditenhiru elementu (“Atlantida”, “marraskiloak”, “euskaldunak”) batera erabili zituela-ko, lan-hipotesi gisara. Seguraski, bigarren kapituluaren irakurketak indargetuegingo zigun inpresio hori, XIX. mendean Atlantidarena duintasun zientifiko osokohipotesi izatera ailegatu baitzen. Nire ustez, sinesgarritasun-falta ia erabat ezaba-tuko zen hirugarren kapitulua irakurri eta gero, bertan egiaztatu baitugu Folin-ekerabilitako metodologia ohikoa zela. Hau da, aurreko kapitulu bietan osagai bihoriek (“Atlantida” eta “marraskiloak”) ziruditena baino bateragarriagoak direlaohartu gara, Folin-en momentu historiko konkretuan egokiro ezkon zitezkeelarik,nahiz eta ordukoa ezeztatu osteko aurkikunde batez ere geologikoek.

Berehalakoa da hurrengo galdera: zer dela-eta, orduan, “euskaldunak” nahastuhorretan? Izan ere, azken elementu hori gabeko lan-hipotesia ere argigarria da,Folin-ek behatutako datuekin bat etortzeaz gainera koherentea baitzen bestelakoautoreek adierazitakoarekin. Ostera, gaur eguneko perspektibatik hipotesiarenziurgabetasuna ikaragarri handitzen da “euskaldunak” osagaia inkluditzean, bero-rien jatorriak misterios baitirau: dakigunez probabilitate gutxiko gertaeren aldibe-reko gertaera guztiz inprobablea da. Eta marraskiloen banaketa geografikoa azal-tzeko, Atlantida hipotetiko eztabaidagarriarekin euskaldunen jatorria lotu nahi iza-tea, ebazpen oso inprobable baten alde jartzea bide zen. Alegia, gure markesarensinesgarritasuna berriro doa maldan behera euskaldunen aipamen merke horrekin.Zergatik, ba, beharrezkoa ez zen hirugarren elementu bat, elementu hori, lan--hipotesirako aintzat hartu? Beharbada, hipotesiaren ahalmen argigarri handiazfidatu zen, formulazio horren barruan osagai guztiek ebazpide zuzena eduki zeza-

143

ketelakoan. Aipatu beharrekoa da sasoi hartan euskaldunen jatorriaren ingurukoeztabaida pil-pilean zegoela, eta ez zela horri buruzko azalpen komentzigarririkzirriborratu. Horrek, zer esanik ez, zabalik utzi zuen espekulaziorako atea, moduaskotako ideiak proposatu zirelarik. Eta textu-inguru horretan kokatu behar dugu,esate baterako, luzaroan euskarazko dibulgatzaile bakarra izan denaren eritzia,alegia, Jean Etxepare (1877-1935) medikuarena. Honela zinotson 1905eko gutunbatean Georges Lacomberi: “Je continue cependant à croire que le peuple Basqueest le plus ancien connu”.

Esan gabe doa, aurreko galderaren ihardespen airoso batek, aldez aurretiko bestegaldera-pare bati erantzutea zekarren aldean. Bai: nork idatzi duen euskaldunez etaAtlantidaz batera, eta zer adierazi duen horren inguruan. Ikus dezagun, bada, horre-taz guztiaz aurkitu dugunak noraino argitzen digun Folin-en itxurazko kontraesana.

Gogoratuko dugunez, Folin-ek ez zuen Atlantidaren hipotesira jo 90eko hamar-kada arte, nahiz eta interpretazio zaileko datuak hamabost urte lehenagotik eza-gutu. Gogoratu baita, justu urte horietan revival ikaragarria bizitzen ari zelaAtlantida. Gainera, hein batean kontua Frantzian hasi zen 1869an, Jules Verne-renVingt-mille lieues sous les mers eleberriarekin batera, berorren narratzaileak etaNemo kapitainak bisitaldi laburra egin ziotelarik Atlantida hondoratuari Nautilusurpekuntzian. Harrezkero, berrogeita hamar nobela baino gehiago idatzi dira kon-tinente galduaz, baina gaiaren ospearen erpina mende-goiaren tarte horretan suer-tatu zen, Donnelly-ren Atlantis: The Antediluvian World 1882an argitaratu ostean:gutxienez hamasei nobela agertu ziren 1896-1905 tartean, de Camp-ek dinosku-nez. Eta hau guztia, neurri batean behintzat, komunitate zientifikoan jazoten arizenaren isla dugu, bigarren kapituluan miatutakoak erakutsi bezala. Lotura horrenbeste adibide argi bat, Jacint Verdaguer katalandarraren L’Atlàntida (1878) poemaepikoak damaigu: egilearen hainbat oin-oharretan, autore klasikoez gainera geo-logo, antropologo eta naturalista modernoak agertzen zaizkigu (Buffon, Milne--Edwards, Fritz Müller), eta “zubi handi puskatuaren pilareak” dira Azore irlak.

Horrela delarik, 1896an argitaratu zen, arazo horri buruzko Folin-en idazlanikexplizituena, hots, Atlantes et Basques. Hamabost orrialdeko lan horretan, erdiainguru Atlantida eta euskaldunen gainekoa da, eta enparaua marraskiloez. Idazkihorretan Folin-ek adierazitakoaren arabera, ekialderanzko bidaietan atlanteen itsa-sontziek Gibraltarren barrena Mediterranioa zeharkatuko zuten, hainbat koloniaeratuz Afrikako iparraldeko itsasbazterretan eta bai Asiako mendebaldekoetan;antzinako Egiptoko sazerdoteek gorde zuten horren guzti horren gomuta. Ildohorretatik, bidezkotzat jo zuen Folin-ek guantxeak, feniziarrak eta kartagotarrakatlanteen kolonietatik eratorririko herri gisara onartzea.

144

Nolanahi, beste arruta diferente bat segituz ailegatu ziren atlanteak Piriniotakoalde bietaraino eta bertan finkatu, egungo euskaldunak haien ondorengoak lirate-keelarik. Baina, Piriniotako magaletara iritsitako atlanteak Atlantidako iparraldeko-ak bide ziren, eta hegoaldekoak, ostera, Mediterranioan zehar abiaturikoak.Batzuak eta besteak desberdin samarrak ziren, arrazaz zein izakeraz. Folin-en esa-nean horrek azalduko luke euskaldunen eta euskararen singulartasun harrigarria.Areago, euskaldunek atlante izaten jarraitzeko borondate irmoa erakutsi dute, edo-nolako nahasketa ekidin dutelarik. Hortaz, ez dira Asian edo feniziarren artean bila-tu behar milaka urteko antzinatasuna duten euskaldunen jatorria eta ahaideak.

Edozein kasutan, Folin-ek berak dinoskunez horiek guztiak aieru besterik ez dira(“des appréciations”), eta beraz froga materialen aldeko lekukotasuna behar dute.Zer esanik ez, hirugarren kapituluan aztertu ditugun marraskilo arrotzen datu zoo-logikoak ziren, eritzi horien aldeko Folin-en argudioak: “eritzi hori bermatzekoguk geuk zenbait arrazoi eman ahal ditugu” dinosku Pêches et chasses zoologi-ques liburuaren 191. orrialdean.

Honaino sujetari buruz Folin-ek adierazitakoa. Jadanik aipatu dugunez, Folin-ekez zituen erabilitako iturri bibliografikoak aipatu, baina gauzak esateko moduaga-tik ba dirudi, hala deritzogu, XIX. mende-bukaeran nahikoa arruntak zirela.

Zer gara gu, nor gara gu

145

4.1.irudia. Sarritan zientzi fikzioaren aitzindari gisaaurkezten bazaigu ere, Jules Verne (1828-1905) idaz-le frantsesaren obra zabala bere sasoiko zientziarenisla dugu hainbat eta hainbat puntutan. Hogei milalegoa itsaspean liburuko ilustrazio honetan, Atlantidaurperatuaren hondarrak ikusi ahal ditugu, sumendibaten erupzioa eta guzti. Bertaraino Nemo kapitai-nak hurreratu gaitu Nautilus urpekuntzi famatuaz.(Artxibokoa)

Zeintzu izan ziren iturri horiek, Folin-en begietan euskaldunen etorki atlantea fida-garri bihurtu zutenak? Horien bilaketa nahikotxo nekoso suertatu zait, ia inon ereez baita gaur egun ezer zehatzik aipatzen. Esate baterako, Lafitteren gramatikakeuskara atlanteen hizkuntza zela jaso du, baina aipua norena den agertarazi barik.

Hasteko, d’Abartiagueren izena geneukan, Jon Juaristik aipatua berori, lehenkapituluan ikusi dugunez. Autore horren artikulu bi eskuratu genituen, batamende-bukaerakoa, 1895, eta bestea oraintsuagokoa. Abartiagaren eritziz, euskal-dunen jatorriaren ebazpena premia handiko kontua zen, euskal hiztunen kopuruberez murritza egunetik egunera txikiagotuz baitzihoan, eta bai hizkuntza andera-tuz eta arraza nahastuz, halatan non, euskaldunen ezaugarri linguistiko--antropologiko antzestralak gero eta erabiltezinago bihurtzen ari baitziren edozeinikerketa konparatibotarako. Horregatik, esate baterako, euskaldun primitiboarentipoa ezin izango zen bilatu Baiona edota Donibane-Lohizunen, sarritan eginzenez, bertako elementu euskalduna aspaldidanik gutxiengoa besterik ez baita,baizik-eta, inon bilatzekotan bazterreko haran eta mendi-kaskoetan bilatu beharzen. Berak dinoskunez, Iparraldeko euskaldunak 120.000 inguru ziren eta350.000 Hegoaldekoak, emigratutakoen kopurua aparte utzita. Ildo beretik, hala-ber, W. Webster-ek gutunez adierazi zion datu bat damaigu: orduko euskaraz nor-malean erabilitako hitzen 80%a maileguzkoa zen, hau da, euskaldunekin inoizkontaktuan egondako hizkuntzetatik hartua.

Orobat, euskaldunen jatorriaren inguruko hipotesi diferenteen berrikuspen eske-matikoa eskaini zuen. Eritzi-desberdintasun nabarmena egon arren, gehienak batzetozen, euskaldunak iberiarren ondorengoak zirela onartzeko puntuan.Abartiagaren eritzirako hortik aurrera zeuden dibergentziak, galantak gainera, ibe-riarren nondik-norakoak zehaztean, alegia. Eta, izan ere, berrikusi zituen hipote-siak arazo nagusi horren gainekoak ziren, ondokoak aipatu zituelarik:a/ Kaukasoko iberiarrekiko ahaidetasuna; b/ eragin ario edota semitikoa; c/ suo-miera eta hizkuntza uraloaltaikoekiko kidetasuna; d/ tubalismoa (lehen arbasotzatTubal, hots, Jafet-en seme eta Noe-ren iloba, proposatu zuen hipotesia);e/ Afrikatiko jatorria (berbereengandik, kasu); f/ herri amerikarrekiko estekamen-dua. Guztiotatik azkenekoa zen Abartiagaren ustez fidagarritasun handiena zuena,bere alde hainbat datu arkeologiko, zoologiko, linguistiko eta filologiko zeudela-rik. Baina, Abartiagaren eritzian hipotesi guzti-guztion arrazoi-partea uztartu zite-keen, Atlantidatiko jatorria onartuz gero: Amerikako eta Ipar Afrikako herriekikokidetasuna hertsia litzateke horrela, eta besteena bigarren edo hirugarren mailakoa.

Atlantidaren aldeko frogapenerako, Abartiagak antropologiaren fundatzaileetari-koa izan zen Paul Broca-ren erizpide bat hartu zuen premisa modura: “euskaldu-

146

nen jatorria edozein izanik ere, ezinezkoa da lipar batez ere onartzea, hizkuntzahain aberats eta korapilatsua jaio, garatu eta adarkatu egin dela, eta adar horieta-tik bat izan ezik gainontzekoak suntsitu direla, eta hori guztia gaur eguneko eus-kal populuak betetzen duen lurralde txiki eta menditsuan, luzeraz gehienez 150km eta zabaleraz 80 km baino gutxiago dituena”. Horregaz batera aintzat hartuzAmerikako herriekiko mota askotako kidetasunak omen daudela, arestian aipatubezala, orduan oztopo bakarra daukagu misterioa argitzeko: Ozeano Atlantiarra.Gaindituezineko oztopoa al da? Ez, zeren eta, besteak beste bai idazle klasikoak(Platon-eta) eta bai azken orduko datu zientifikoak (Challenger expedizioko zun-daketak, edota Germain-en eta Bourguignat-en datu malakologikoak, esaterako),den-denak mintzo baitira Atlantidaren alde.

Beraz, desagertutako lurralde horren benetakotasuna onetsita, eta Amerikakoaborigen eta euskaldun primitiboen arteko ahaidetasun-frogak ikusita, ez dirudi,ba, onartu egin daitekeela, euskaldunak egun okupatzen duten lurraldera konti-nente horretatik etorriak direla? Amaiera-aldera itaun hori luzatu zuen Abartiagakbaiezkoan bezala, ba zekien-eta euskaldunen jatorriaren ebazpenetik urrun zebi-lena. Edonola ere, euskaldunei eta Atlantidari buruzko zenbait komunikazio bida-li zituen hainbat kongresu zientifikotara: Association Française pour l’Avancementdes Sciences (Bordelen 1895ean), Sixth International Geographical Congress(Londresen 1896an), Congrès International des Études Basques (Parisen 1900ean).Hau da, gaur eguneko perspektibatik Atlantidarena arbuiagarria den arren, ordukozientzia konbentzionalaren esparruan zegoen hipotesi hori, eta izan ere, nazioar-teko kongresu zientifikoetan ere eztabaidatzen zen berorren gainean. Nolanahi,ezin izan dugu ziurtatu Abartiagak parte hartu zuenentz, 1897an Abbadiak etaSerbiako erreginak antolatutako kongresuan. Halaber, arazo horretan arduratutakopertsona guztiekin elkarte bat eratzea pentsatu zuen.

Dena dela, Abartiaga ingeniari zibilak bere idazlanetan erantsitako bibliografiaoso orokorra izan zen gure peskizetarako: Atlantidari buruzkoa ala euskalduneiburuzkoa, baina ez gai biak batera ikutzen dituena. Alegia, Abartiagaren idazla-nen argitarapen-urteak zeintzu ziren ikusita, ba dirudi, lan horiek ez direla FolinAtlantidaren alde paratu zutenak, beranduegi plazaratu baitziren; gainera,Abartiagak aipatutako bibliografiaren nolakoa egiaztatu eta gero noraezean geldi-tu nintzen. Halandaze, non bilatu Folin-en iturri bibliografiko posibleak?

Atzera ere, Juaristik utzitako lorratzean jarri nintzen, eta besterik ezean AranaGoiriren arrastoa hartu nuen. Berorrek Abartiagaren artikuluaren iruzkina eginzuen Base’rita’ra astekarian 1897an. Iruzkin horretan Abartiagak ikututako puntunagusiak agertzen dira zerrendatuta frantsesez, eta ostean zenbait pasarteren gaz-

Zer gara gu, nor gara gu

147

telaniazko itzulpena, azken partean doazelarik Aranaren beraren zertzelada kriti-koak.

Batetik, Aranak eztabaidagarritzat zeukan iberiarrak euskaldunen arbasoak iza-tea, hau da, ez zegoen ados orduko uste hegemonikoarekin. Beraren eritzian, eus-kaldun terminoa etnografikoa zen bitartean, geografikoa zen iberiar, eta holakoaizanik hainbat arraza egon zitezkeen batuta berorren baitan. Eta gauza bi elkarre-gaz konparatzeko, biak ezagutu beharra aipatu zuen Aranak, artean iberiarra defi-nitzeke zegoelarik bere ustean. Hortaz, goraipatu egin zuen Abartiagaren abilezia,zeren berorrek, arazoaren koska iberiarren jatorria argitzean, hau da, iberiarrakdefinitzean, zegoela nabarmendu baitzuen.

Bestalde, Arana Goiri sinesgogor agertu zen, Abartiagak begi onez hartu zueneuskaldunen eta Amerikako herrien arteko kidetasunari doakiola. Estekamenduhori konkluditzeko erabilitako datuak ahulegi begitandu zitzaizkion, euskara etahizkuntza amerikarren arteko antzek ez baitzuten, bere eritzian, ahaidetasunikadierazten, pareko maila linguistikoa baino, orduko eta beranduagoko beste zen-bait autorek aipatu zuten bezalaxe.

4.2.irudia. Sabino Arana (1865-1903) abandotarrakeuskaldunen jatorri atlanteari buruzko ideiak ezagutueta iruzkindu egin zituen, beraiekin bat etorri ezarren. Aranaren ustez probableagoa zen, euskaldu-nak hasieran mendebaldeko Europan eta ipar Afrikanhedatuta egotea, geroago Euskal Herriko mendietaramugatuko zirelarik. Argazkian Arana senar-emazteak.(Artxibokoa)

148

Azken kuestio bat. Abartiagak Atlantida hobetsi zuen euskaldunak “nondik” eto-rri diren erantzuteko. Aranak probableagotzat zeukan, ostera, euskaldunak aldiberean Europa eta Afrikatik hedatuta egotea, “hizkuntzak erakusten duenez”, etaEuskal Herriko mendietara mugatu baziren, hori, hori aldameneko lurraldeakinbaditu zituzten nazioetatik alde egitearren izan zen. Hari beretik, Abartiagakmahaigaineratutako frogak gezurtatuezinekoak izan daitezke, baina horietatik,Aranaren ustez, ez da euskaldunak Atlantidatik etorri zirela ondorioztatzen, baiziketa, hobeto, euskaldunak inoiz Europako mendebalde eta hegoaldetik, Afrikakoiparraldetik eta, baita, Abartiagarena onartuz gero, gaur egun ozeanoak estalirikolurralde zabal horretatik barreiatuta bizi izan zirela.

Arana Goirik iruzkina akuilukada batez amaitu zuen: Abartiagaren hipotesiagomendagarria da, batez ere eragin espainolaren inolako zantzurik aurkitzen ezdelako bertan.

Bost urte geroago, Orfeoi Donostiarraren sorreraren bultzatzailea izandakoArzak-ek iruzkindu zuen Abartiagaren idazlan berbera Euskal-Erria aldizkarian.Iruzkin berantiar hori erabat deskriptiboa izan zen, indarra gehien bat autore kla-sikoek adierazitako puntu mitikoetan zuelarik. Baina, gure auturako ezer berririkez badakar ere, gaiak orduan eduki zuen erakargarritasunaren beste seinale bat da.

Konexioren baten bila

Euskaldunen jatorriari buruzko ideien XIX. mendeko egoera lehen eskuz ezagu-tzeko, oso lagungarri gertatu zitzaidan Bladé-ren Études sur l’origine des basquesliburu benetan interesgarria (1869). Jean-François Bladé (1827-1900) historialarieta folklorista frantsesak zuzenbidea ikasi zuen, baina magistratura utzi eta geroburu-belarri aritu zen batez ere Akitaniako historia, geografia, literatura eta herri-ko kantutegia aztertzen, makina bat lan argitaratu zituelarik. Arestian aipatu dugunliburuan, euskaldunei buruz edozein alorretan (dela antropologia, dela filologiazein numismatika, usadio zaharrak, kantore heroikoak...) ordurarte esandako guz-tiaren bilketa sistematiko eta kritikoa burutu zuen, auziaren egoera argi eta garbierakutsiz. Gainera, oso begi zorrotza zeukan datuak lantzeko momentuan. Esatebaterako, eta bigarren kapituluko aipamen bat osotzearren dakargularik, liburuhorretan ikusi ahal dugu Bladé-k zelan frogatu zuen, kantore apokrifo bi,“Annibalen kantua” eta “Altabizkarreko kantua”, Agustin Xahok eta Francisque--Eugène Garay de Monglave baionesak onduak zirela, ustez antzinako kantorehorietako euskara “modernoegia” nabarmenaraziz.

Zer gara gu, nor gara gu

149

Nolanahi ere, berak dinoskunez, nahiz eta liburuan aztertutako materialetaneuskal arrazaren purutasunaren kontrako hainbat eta hainbat eragozpen metatu,jakitun gehien-gehienek baskoien oinordeko modura begiratzen zituzten euskal-dunak, eta era berean baskoiak iberiarren oinordeko modura. Kateamendu horienzilegitasuna erakusteko historialariek, antropologoek, filologoek eta abarrek kon-ponbide kontrajarriak proposatu dituztela adierazteaz gainera, multzoka sailkatuzituen jarraian, eritzi-kidetasunaren arabera. Horrela, sei multzo nagusi bereiztuzituen, bakoitzean gogaide-edo ziren hipotesiak bilduz, nahiz eta jakintza-alordesberdinetakoak izan. Sei multzo horiek, gutxi gorabehera, Abartiagarekin ikusiditugun berberak ziren (begiratu gorago), baina Bladé-renean ondo mamituta etapremiazko azalpenez hornituta daudelarik; hipotesi-proposatzaileak, dagozkienargitarapen-urteak eta beste hainbat zehaztapen ere bertan aurkituko dituzu.Izatez, ba dirudi Abartiaga zuzenean oinarritu zela Bladé-ren liburuan.

Dena den, sei multzo nagusi horiez gainera, eranskin gisara horren kreditatutaez zeuden bestelako hipotesi batzu gehitu zituen Bladé-k, euskaldunen jatorriarengaia exhaustiboki jorratu guran. Hor bildu zituen hipotesi etruskoa, italiarra, ger-maniarra, punikoa, egiptiarra eta “atlantikoa”. Gainontzekoak aipamen soilarekinutzirik, hipotesi atlantiko hori xeheago ikusiko dugu darabilgun autuarekin duenzerikusi zuzena dela-eta.

Bladé-ren arabera, Bory de Saint-Vincent koronela izan da lehena, arraza atlan-tiko bat erlazionatu duena Espainiako populaziorik antzinakoenekin.Hemeretzigarren mendeko Larousse hiztegi bat kontsultatuko bagenu hainbat argi-bide aurkituko genituzke guretzako ezezagun suertatu den autore horretaz. Jean--Baptiste-Georges-Marie Bory de Saint-Vincent (1780-1846) naturalista frantsesospetsua, geografo eta militar gisa nabarmendu zen, hainbat idazlan argitaratuzituelarik. Bi aipatuko ditugu hemen, bata, Traité des animaux microscopiques(gogoratu lehen kapituluan ameben inguruan azaldutakoa), eta bestea, Essais surles îles Fortunées et l’antique Atlantide (1803), eta jakina, azken hau da orain inte-resatzen zaiguna.

Azken liburu hori iruzkinduz, de Camp-ek alde geografikoa nabarmendu zuen.Bory de Saint-Vincent-en Atlantida, de Camp-en arabera, Afrikako mendebaldeankokatua zen, Sahara basamortu aurreko ozeanoan. Afrika eta Atlantida arteko itsa-soari Triton Lakua esan zion, bertan gertatu ei zirelarik autore klasikoen argonau-ten eta amazonen zenbait jazokune. Modu berean, Atlantidako ipar-ekialdeari“Hesperide edo Atlanteen Herria” esan zion (gutxi gorabehera egungo Kanariakdaudeneko aldea) eta hego-ekialdeari “Gorgonien Herria”. Atlantida zibilizazioa-ren iturburua zela asumitu zuen Bory de Saint-Vincent-ek. Hondorapen bi gertatu

150

ziren. Lehenengoa ekintza bolkanikoaren ondorioz hagitu zen, eta Atlantidarenazalera asko murriztu zuen, hainbateraino non, bizirauleak inguruko lurren kon-kistan aritu baitziren leku bila. Atenastarren kontrako ausiabartza eta gero, konti-nentearen gainontzekoa hondoratu zen, hondar modura Kanariak, Madeira etaAzoreak geratu zirelarik. Dirudienez, Bory de Saint-Vincent-ek zenbait ideia J.P.Tournefort botanikari frantsesari hartu zizkion, zeinak, mende bete lehenago ira-doki baitzuen, Atlantida Mediterranioko ura Ozeano Atlantiarrean isuri zeneandesagertu zela: lurrikara baten ondorioz Mediterranioko itsas maila goratu eginzen, eta urak Gibraltarreko istmoa zulatu zuen, itsasartea modelatuz.

Bladé-renera itzuliko gara berriro, goiko pasartean deskribaturiko eszenariokobiztanleen gorabehera batzu ezagutzeko, beti ere, Bory de Saint-Vincent-en ideiakiruzkinduz. Hortaz, atlanteak Afrikako iparraldea zeharkatu eta Gibraltarreko ist-moan barrena Iberiar Penintsulan hedatu ziren, Britainia Handiraino iritsi zirelarik,Galeseraino hain zuzen. Guzti horretarako Bory de Saint-Vincent-ek iturri klasiko-etan edan zuen, eta Bladé-k urratsez urrats desmuntatu egin zuen aurrekoaren sis-tema guztia. Ondorioz, Atlantidaren existentzia ezin da inolako textu historikofidagarritan euskarritu, eta beraz, guantxeak ez dira arraza fabulosoren batenordezkari, berbereen ahaideak baino. Ildo beretik, bada, iberiarrak atlanteekinerlazionatzea guztiz arbuiagarria da, eta are eta areago euskaldunak atlanteekin.Erabateko gezurtapen horren alboan, alabaina, Bladé-k irekita utzi zuen Atlantidageologiko baten existentziarako atea, horren berme modura Bourguignat malako-logoaren datuak, besteak beste, zabalkiro azaldu zituelarik (berauek erabili zituenAbartiagak ere).

Hemen parentesi modura kontsignatu nahi dut, Krutwig euskaltzaina bera erearitu dela guantxe eta euskaldunen arteko kidetasun posibleaz, horretarako oina-rri linguistikoak erabili dituelarik.

Hain dokumentatuta dagoen Bladé-ren Études sur l’origine des basques liburuanzalantza barik aipatu da Bory de Saint-Vincent-en lehentasuna, Atlantida eta eus-kaldunak hipotesi berean sartzeari dagokionez. Hala ere, kuestio bitara eroan guradut irakurlearen gogoa. Batetik, Bladé eta de Camp-en iruzkinetatik berreraikidugun hipotesian antzekotasun-puntu gutxi daude, Folin-ek erabilitako hipotesia-rekin konparatuz gero. Kontua muturreraino eramanda, soilik “Atlantida” eta “eus-kaldunak” geldituko litzaizkiguke, edo ezta hori ere, beharbada. Beharbada dino-gu, ezen-eta, bigarren kuestiora pasatuz, kontura gaitezen Bory de Saint-Vincent--en sisteman euskaldunak inplizituki agertzen direla bakarrik, ez dago aipamenzuzenik. Bladé Espainiako populaziorik antzinakoenaz mintzo da, euskaldunakadieraziz bai, baina zeharka, agerian esan gabe.

Zer gara gu, nor gara gu

151

Kontuak horrela, ez dirudi, Folin-en lan-hipotesirako iturri bibliografiko zuzenenartean Bory de Saint-Vincent-en idazlanik egon zenik. Guk ez dugu horrelakorikuste behintzat. Hari-mutur hori laburregi gertatzean, berriro izan da Jon Juaristibilaketa horretan aurrera egiteko abiapuntua eskaini diguna, berari irakurri baike-nion “Xahok begi onez begiratzen zuela euskaldunen etorki atlantearen hipote-sia”, eta hori liburu bitan, bai 1986koan eta bai 1987koan. Horrek, zer esanik ez,iratzarri egin zigun zuberotarraren inguruko jakinmina, zeina biziki areagotu bai-tzitzaigun, ondoko aipamen zehatza aurkitu genuenean, Arturo Kanpionen obra-ren itsaso zabalean nabigatuz gindoazelarik: “Batzuren ustez, euskaroa mende-baldeko jatorridun herria da, indo-amerikarra, zeinak, Atlantidako urperaketatikalde egin eta gero, koloniak bidali baitzituen mendebaldetik ekialderantz, etaaspaldi-aspaldiko sasoietan Europako hego-mendebaldean, Afrikako iparraldeaneta Indostanen bizi izan zen”. Eta aipamen horren atzetik, parentesi arteko “bat”zenbakiak oin-ohar honetaraino igorri gintuen: “(1) Chao. Histoire primitive deseuskariens-basques, pág. 160 y sigs.”. Behingoz elementu biak elkartuta ditugu,argi eta garbi. Liburu hori 1847koa da, eta Beltzuntzeko bizkontearekin bateraargitaraturiko hiru tomoetako lehena da.

4.3.irudia. Xaho oso kuestionatua izan da beti eus-kal munduan, aldeko zein kontrako jarrera sutsuakpiztu dituelarik. 1848an Xaho arras barna sartua zenpolitikan, eta ba zihoan herririk herri eta merkatuzmerkatu bere ezkertiar ametsak hedatzen. Heletakoplaza jendez beteta Xaho bere programa aurkeztenari zen unean, Duvoisin kapitaina euskaltzale sona-tuak, ezin jasanez haren hitzak, iskanbila galanta sortuzuen herriko mutiko batzurekin, harik eta Xahoklekua hustu arte. Hala ere, eta Lafittek kontatu beza-la, Xaho ez zitzaion aihertu eta, arartekoz, berriz ereentseatu zen Duvoisin biltzerat, elkarrekilako hiztegibaten osotzeko. (Artxibokoa)

152

Nobelako bizitza eduki zuen Joseph Augustin Xaho Lagarde (1811-58) atharraz-tarrak, orduko beste zuberotar ospetsuak, Pierre Topet Etxahunek, eduki bezala(Joanak joan). Hamar urteko mutikoa zela, Olorueko seminario ttipira bidali zutenikasketetarako; bertan humanidadeak bukatu zituen, urte horietan (1822-30) ira-kurle porrokatu gisara nabarmendu zelarik. Hurrengo urtean Parisera joan zen,legeak ikasteko asmotan. Parisen hizkuntza orientalak landu zituen CharlesNodier-ekin, eta, Patri Urkizuren arabera, ziurrenez Antoine Abbadia ezagutuzuen bertan. Lehen Karlistaldia (1833-39) segitzeko asmoz, 1835ean Paris utzi etaNafarroan zehar ibili zen unekada batez, beharbada bere libururik ezagunenaparatzeko materiala lortu zuelarik (Voyage en Navarre pendant l’Insurrection desBasques de 1830-1835). Xaho karlisten aldekoa zen, eta 1838an Beira-ko printze-sa Espainia aldera, Berara, pasatzen lagundu zuen. Ekintza horretako protagonistanagusia Jean Anchordoqui “Ganix Makeakoa” kontrabandista famatua izan omenzen, geroago Daskonagerreren Atheka-Gaitzeko Oihartzunak (1870) liburuak kon-tatu legez. Osterantzean, Jon Juaristiren eritzian, Xaho izan zen gehien egin zuenaeuskal karlisten matxinada nazio-burujabetzerako mugimendu gisara zabaltzeko,ideia jatorriz frantsesa berau, zuberotarra euskal nazionalismoaren aitzindaritzatjo daitekeelarik. Bestalde, baita 1838an, Revue des Voyants aldizkari iluministafundatu eta zuzendu zuen, eta 1842an Philosophie des religions comparées argi-taratu, tomo bitan. Hurrengo urtean Zuberoan egongo da frantses-irakasle, eta1844-52 tartean Baionan biziko da. Duelu batean zauritu zuten 1844an. Urtehorretantxe L’Ariel aldizkaria fundatu zuen (1844-52). Frantziako BigarrenErrepublikaren (1848) kariaz burututako hauteskundeetara diputaturako aurkeztuzen, baina helburua lortu barik; bai, ostera, Baionako udaletxerakoetan.Etxahunek zenbait bertso ondu zituen, boza Xahoren alde eskatuz. Dena dela,Napoleon III.aren estatu-kolpearen ondorioz exiliorako bidea hartu behar izanzuen 1852an, beste hainbat errepublikazalek bezala; Gasteizen kokatu zen.Aitaren gaixotasuna zela-eta, hurrengo urtean sumisio-agiria sinatu zuen, ondorioziharduera politikoa abandonatuz, eta Baionara itzuli zen. Politika utzirik,hizkuntzalaritza-lanetan murgildu zen, bostgarren solairuko etxebizitza batengelan entzerraturik. Pobre eta erdi zoratuta hil zen, Bladé-k dinoenez. Elizkizunikgabe ehortzitako lehen euskalduna izan omen zen. Oste handi batek lagunduzuen Xahoren gorpua, eta Élisée Reclus geografo eta anarkista famatuak esan zuenhileta-agurra.

Luzetxo joan den aurkezpen biografiko honen atzetik, zenbait azalpen ekarrikoditugu Xahoren pentsakeraz. Ahalik eta xinpleen ematen saiatuko gara, nahiz eta,Drouin-ek esan duenez, xinpletasun hori zaila izan lortzeko, bihurria baitaXahoren idazkera, errepikapenez betea, irudi poetikoz josia eta erudizioz hanpa-tua; eta hori ez frantsesez soilik: Azti-begia oso zaila da euskaraz segitzeko. Xahok

Zer gara gu, nor gara gu

153

teoria kosmogoniko bitxia zeukan, eta esoterikoa, antzinako iturri filosofiko sekre-tuetan oinarriturikoa. Izan ere, hipotesi beharrean ziurtasun osoko gertaeren siste-ma da, forma alegorikoz jantzia. Baina, Caro Barojaren esanean ez dago argiXahok berak zein puntutaraino sinisten zuen idazten zuena.

Xahoren ustez, euskaldunak Jainkoaren eskutik irtendako lehen herrien ondo-rengo zuzenak ziren; lehen arbaso haiei “azti” esan zien euskaraz eta “voyant”erdaraz, arraza izpirituala, noblea, eta abar luzea zirelarik. Berak asmaturiko Aitorzen asaba handia, aitalehena, arraza “indo-atlantido”aren gurasoa, euskaldunenlehen jaioa; kreazioko lehen garailea izan zen euskalduna. Orduko denbora ede-rretan, Urrezko Aro hartan, naturak ondasunez okituriko kontinenteetan zabaldu-ta egon ziren euskaldunak, iberiarrak, eskumatik India amerikarreraino eta ezke-rretik India orientaleraino iritsirik, baina Septentrioiari bizkarra emanez; ordukodenboretan Iberia Europako bihitegia zen. Supituki kataklismo itzel ikaragarriagertatu zen: kontinente osoak erraustu zituen sutea biztu zen, ostean urtebetekouholde erraldoiak kontinenteak desitxuratu zituelarik. Mendebaldeko euskaldunekmendietan aterbetuz gainditu zuten uholdea; luze gabe, iparraldeko barbaroenbiktima izan ziren, eta beltzena. Jakina, euskaldunen arbasoek mintzaira primiti-borik ederrena eta zaharrena eraman zuten Atlantidatik, dena argitasun zena etaegia besterik adierazi ezin zuena: hizkuntza birjina eta jakintsua, gizateriakJainkoarengandik jaso eta gero erabiltzen zuena.

Kosmogonia hau guztia azaldu zien Lara zeritzon bardo kantabriarrak,Gerekizeko haritz sakratupean bilduriko barduluei, beti ere euskararen etimolo-gietan oinarrituta. Hauxe da, asko laburtuz, Aitorren legendan Xahok dinoskunaeuskaldunen jatorriaz. Baina Drouin-en arabera, Xahoren pentsamentu-sistemaxeheki analisatzeko hainbat liburukote idatzi beharko lirateke; nolanahi, azterke-ta horren luzeraz landara, XIX. mendeko autore esoteristen ezagumendu sakona-ren premia litzateke lan horren zailtasun nagusia. Dena den, argi dago Xahorensisteman euskaldunak herri hautatua direna.

Guztiarekin ere, Xahoren kasuan hain ugari diren modu ilun horretako textuetatikaparte, gorago Arturo Kanpionek aipatutako liburuak damaigu berri zehatzagoa eus-kaldunen etorreraz. Histoire primitive des euskariens-basques liburuak euskaldunenhistoriari buruzko zertzelada asko dakartza hamahiru kapitulutan zehar, atzeko par-tean berriro ere Aitorren legenda kantabriarra aurkituko dugularik eranskin gisa.Hala ere, hamahirugarren kapituluak “euskaldunen egiazko jatorriaz” dihardu.

Hainbat autore klasiko berrikusi eta gero, jatorriei buruzko kontuak argitzekozailak direla dinosku, non eta Bibliako Genesira jotzen ez den. Hortaz, lan neko-

154

soa da jatorriak bete-betean ebaztea. Euskararen kasuan, ahaidetasuna hizkuntzaindostanikoekin, egiptoera zaharrarekin eta Hegoamerikako zenbait mintzairare-kin egon dagoenez, ezin da ziur jakin Sortaldetik ala Sartaldetik zetozen, Afrikakokostaldetik Espainiara pasatu ziren arbasoak. Eztabaidatuezinekoa da, ez zirela ezseptentrioiko arraza zurikoak ez beltz afrikarrak. Izan, Indostanetik mendebalde-rantz hedatu zen arraza batekoak izan zitezkeen, ala, beharbada, Atlantida zaha-rreko naufragiotik hanka egin zutenak. Bibliaren esanetatik ondorioztatutako Tubalarbasoa ere ba dakar Xahoren aipatutako obrak, baina “erreparo eskrupuloso etainpartzialtasunik hotzenaz”. Atlantidaren hondorapena onartzen dutenen mesede-rako luzatu du Xahok mendebaldeko jatorriaren posibilitatea; hipotesi horretanargi baieztatuta dago, euskal arrazako herriak Europako hegomendebaldean,Afrikako iparraldean eta Indostanen bizi izan direla aspaldirik aspaldienetik.

Zer esanik ez, ez ziren eritzi kritikoak faltatu izan Xahoren ideiotarako. Esatebaterako, Bladé-k “euskarismo mistiko eta demokratiko”tzat kalifikatu zituen,Xahok filologia konparatuaren lehen urratsak ere ezagutzen ez zituela erantsiz.Vinson-ek bere aldetik, ironia-puntu batekin, Xahoren “azti-voyant” iluminatuhaien artean salbaiak gailendu izana seinalatu zuen, XIX. mendeko euskaldunakoso atzeratuta baitzeuden. Aipatu beharrekoa da, sasoien joan-etorrietan zeharre-ko aztien atzerakada Xahok berak azaldu zuela, azken benetako euskalduntzat,Zumalakarregi jeneral karlista jo zuelarik. Hala ere, L’Ariel aldizkarian honelaxeadierazi zuen, norgehiagoka politiko partidisten harian eta hizkera zeharo ulerga-rrian: “...Uskal-herriko laborari gaxuak diren bezala, lanez phorrokaturik, phetxazeta legarrez leherturik, zorrek janik ezpeitira. Eta nun da, mundian, Irlandesetarikkanpo, gure Uskaldun gaxuak beno jente ignorantagorik? Txaz nazione aberats,gerlari, famatu bat, eta orai ezdeus, Franziaren eta Espaniaren sankhapetan. Nurkkausatu du gure ulhunpe eta miseria, leze barna huntara erortia? Erregetiarrek,Aphezek”.

Beraz, bada, hasierako harira itzulirik, dagoenekoz ba dugu bibliografian“Atlantida” eta “euskaldunak” elementu biak batera gardainatu dituen hipotesia--edo, eta gainera gure kabala aurrera eroateko oportunitate historikoaz apaindutadagoena. Halandaze, litekeena zen Folin-ek Xahoren idazlanak irakurtzea etaestekamendu posible horren ideia zuzenean bertatik hartzea. Paperaren gaineanbehintzat, Xaho izan zitekeen Folin-en ideia-hornitzailea, nahiz eta Xahoren mitoesoteriko-hermetikoaren tonua Folin markesaren lan-hipotesi zuhurretik urrunegon oso. Nolanahi izanik ere, frogatzeke utzi behar dugu iradokizun hau, horre-tarako erarik ez baitaukagu. Alabaina, ezin gara geratu, ditugun susmoak plazara-tu barik. Horren aldekoak izan daitezkeen zenbait zantzu dauzkagu, Folin-ekXahoren idazlanik irakurri gabe ere ideia berari zor izatea proposatzeko.

Zer gara gu, nor gara gu

155

Lehen konexio posiblea Julien Vinson (1843-1926) zen. Beronek ezagutu eta iruz-kindu egin zituen Xahoren idazlan batzu, ikusi dugunez. Eta puntu askotan kritikatubazituen ere, “serio”tzat zeuzkan. Bestalde, Vinson Baionan bizi izan zen 1866tikaurrera, Garde Général des Fôrets bilakatu baitzen, eta Société des Sciences et Artsde Bayonneko fundatzaileetarikoa izan zen eta baita idazkaria. Gauzak horrela, ezda handia pentsatzea, Folin eta Vinson elkarren ezagun zirenik, eta Xahoren ideieninguruko hitz-asperturen bat edo beste egingo zutenik. Areago, probablea litzatekeVinson-en eragina izatea, Folin-en baskoiberismoaren errefusa inplizitua.

Antzerako zerbait esan daiteke Wentworth Webster aipatuz. Berorren izenajadanik mahaigaineratu dugu, Abartiaga Atlantidazaleari zenbait datu gutunezeman zizkiola adierazteko. Orobat, lehen kapituluan Folin-ekin batera ikusi izandugu Webster euskaltzalea 1877an, Irati oihaneko tumuluak bisitatzen. Gutxienezulaire ziren, amankomunean zientzi zaletasuna zeukatelarik. Ez al zutenAtlantidatiko jatorriaren autua inoiz ikutuko elkarregaz?

Ba dugu hirugarren izen bat: Antoine Abbadia. Aurreko bietan bezala, dauzka-gun datuek Abbadia eta Xahoren arteko hartu-emana ziurtatzen dute soilik. Izanere, Patri Urkizuk asumitutako estudiante-sasoiko lotura probableaz beste, autorebi hauek 1836an Études grammaticales sur la langue euskarienne liburua argitara-tu zuten batera. Bestalde, Folin eta Abbadiaren arteko erlazioari probabletzat deri-tzogu. Batetik, garaikide eta giro berekoak-edo ziren, XIX. mendearen bukaerakoIparraldeko kostaldean. Hori baino gehiago ere: Folin markesa Baionako ZientziElkarteko lehen presidentea izan zelarik, sasoi horretan Antoine Abbadia ohorez-ko presidentea dugu elkarte berean. Bestetik, Folin-en liburuan zenbait aipamenlaudoriozko agertzen dira, itxuraz hurbilekoak, exploradore handia dela-eta.Azkenik, eta batzutan gertatzen diren horrelako txiripa horietariko bati esker, ikusiegin dugu Atlantes et basques idazlanaren ale bat Folin-ek eskuz dedikaturik bida-li ziola euskal mezenasari, esanez: “A Monsieur A. d’Abadie Membre de l’Institut.Respectueux hommage. M. de F.” Jakin izan genuelarik Patri Urkizu ari zelaAbbadiaren gutun-bilduma prestatzen eta aztertzen, berari galdetu genion eaFolin-en eskutitzik agertu ote zitzaion; adeitasun osoz erantzun zigun ezezkoa.Horregatik sorpresa handia hartu nuen Pariseko Bibliotekatik bidalitako lanarenfotokopia jasotakoan, Folin-en diosala erakutsiz.

Aipatu ditugun hiru konexio hauek ez digute Xahoren ideiaren komunikazioerreala existitu zenik ziurtatu. Gure ustez bai adierazi dute, ostera, ideia hori bazebilela Folin-en inguruko giroan. Eta ez “ibili” bakarrik. Atlantidatiko jatorriarenideiak sinesgarritasun nahikoa eduki behar zuen Folin markesaren begietan, ezpa-bere bestelako azalpenetara joko zuen-eta; hor ez dago zalantzarik. Horrela izan

156

ezean, Folin-ek seguruenez Morelet bere lagunak bezala kreazio anizkunen hipo-tesia hobetsiko zuen, marraskilo estrainio horien agerpena argitzeko. Areago kon-tuan hartuta, Morelet-ek Atlantidaren hipotesia arbuiatu egin zuela irla atlantiarrenezagumendu zuzenean oinarrituta; haren eritziz Atlantida saloiko naturalistekdefenda zezaketen soilik.

Azkeneko posibilitate bat aipatu gura dugu. Élisée Reclus geografo famatuak LesBasques, un peuple qui s’en va artikulua argitaratu zuen 1867an Revue des DeuxMondes aldizkarian. Artikulu xarmangarri horretan, mundu eruditoak orduan aur-kitu berri zuen Euskal Herriaren aurkezpen zabala dugu, baina progresoaren ize-nean desagertzera kondenatuta ikusteak Élisée Reclus-i damaion penaz kutsatua.Besteak beste, euskaldunen jatorri lanbrotsuari buruz mintzo da, eta erromatarrensasoi aurretik mendebaldeko Mediterranioa inguratzen duten lurraldeetan banatu-ta zeudela dinosku eta bai bertako irla handietan, Humboldt-i jarraituz. Baina, aldiberean Atlantidatiko jatorri posiblea ere jasota dago artikuluan, eta euskaldunak“Aitorren seme” modura agertzen dira. Orobat, ez dira falta Xahoren obratikobeste “tanta” batzu, Xaho zenaren zintzotasun eredugarria goraipatu zuelariknabarmenki. Izan ere, azken euskaldunaren titulua Zumalakarregiri kendu etaXahori pasatu zion, azken aztiaren adierarekin, jakina.

Zer gara gu, nor gara gu

157

4.4.irudia. Folin markesak Atlantes et basques idazlanean Abbadiari bidalitako diosala esanguratsua da oso.Gure ustez euskal mezenas handia izan zenaren inguruko giroa islatzen du, bertan Atlantidarenak onarpenzabala-edo zuelarik: hipotesi horrek, besteak beste, euskaldunen jatorri ilunaren misterioa argitzen lagun zeza-keen. Ziurrenez, “giro bero” horrek azal dezake, Iparraldeko marraskilo arrotzen banaketa interpretatzekoFolin markesak zergatik hobetsi zuen Atlantidarena, Agassiz edota Morelet-en ideiak besarkatu beharrean.(Arg.: K. Altonaga)

4.5.irudia. Élisée Reclus geografo anarkistak osogarrantzi handia eduki zuen dibulgatzaile gisa. Revuedes Deux Mondes aldizkariaren kolaboratzaile estuaizan zen; aldizkari horrek zabalkunde galanta edukizuen urte horietan, adibidez, Gasteizeko seminario-an edota Donostiako udal liburutegian jasotzen zela-rik. Reclus-ek, Jules Verne-ren antzera, itxaropenhandia zeukan zientzia eta teknologiaren emaitzapositiboetan: adibidez, horrelaxe ulertu zuenLandetako “konkista”, non pinadiek hareatza zabalakestali baitzituzten. (Artxibokoa)

Goihenetxek ere azpimarratu du Reclus-en idazlan horren garrantzia. Izan ere,historialari horren eritzian Reclus-ek munta handia eduki zuen euskaldunen iru-diaren eraketan orduko mundu zientifikoan. Aipatu idazlanak “hondakinezkoherri”aren (peuple résidual) irudia kontsakratu zuen ofizialki, irudi horrek erroluzeak baitzituen, hondakinezko herri horrentzako “aspaldiko leinhurua” asumi-tzen zutenak. Nolanahi, horrelako zer-edo-zer nabaritu ahal dugu gaur egunekozenbait euskaldunen begirada nostalgikoetan, euskaldungoaren urrezko aroaPaleolitikoan-edo egon izan balitz bezala.

Ez dakigu Folin-ek aipatu artikulua irakurri ote zuen, gure golkorako baiezkoabadugu ere. Egiatan, falta zitzaigun konexioa zela pentsatu genuen, artikulu horiaurkitu eta irakurtzean. Élisée Reclus (1830-1905) geografo anarkistaren idazlanakasko popularizatu ziren orduko jende letratuaren artean, Frantzian bertan eta hor-tik kanpo, zientzi dibulgatzaile bikaina baitzen, Dunbar-ek dinoenez. Xahorenkasuan bezala, Napoleon III.aren estatu-kolpeak exiliora bultzatu zuen Reclus1851n. Zazpi hilabetez gartzelaratu zuten 1871ko matxinadan; nazioarteko zien-tzilariek sinaturiko agiriak, Darwin bera tartean, salbatu zuen Reclus bizitza oso-rako deportaziotik, berorixe barik atzera ere atzerrirako bidea hartu behar izanzuelarik. Koprotkin printzearekin batera auzipetu zuen Frantziako poliziak1882an, elkarte anarkista internazionala antolatzearren. Guztiarekin ere, irabazizuen prestigio akademikoa eta humanoa, bere ideia politikoek elite ofizialeko zir-

158

kuluetan sortutako errefusa baino handiagoa izan zen, eta Pariseko GeografiaElkarteak bere baitan onartu zuen. Reclus-ek obra oso zabala eta balio literariohandikoa osotu zuen; makina bat artikulu plazaratu zuen eta hainbat liburu. Berelan nagusia Nouvelle géographie universelle da, 19 tomotan (1875-94); lehen etabigarren tomoetan agertzen dira euskaldunak Espainia eta Frantzia artean banatu-ta, baina, hemen ez zuen Atlantidatiko jatorriaren aipamenik egin.

Jainkoa Jainko izan aurretik, euskaldunak euskaldun

Kontuak kontu, frogatzeke geratu da Folin markesak Xahoren hipotesia irakurrizuenentz. Bai leidu zuen, eta kritikatu ere, Dominique Joseph Garat-ek, Originesdes basques de France et d’Espagne (1869) liburuaren egileak. Liburua D. J. Garat(1749-1833) senadorearen obra postumotzat jo ohi da erreferentzi liburuetan.Entziklopediek-eta senadoreari esleitzen diote liburuaren egiletza. Hala ere, buru-tu dugun irakurketak atribuzio horren desegokitasuna erakutsi digu: senadoreazbeste D. J. Garat batek idatzi zuen. Ikus ditzagun puntuok.

Horrelako idazlan luzeetan ohikoa den gaiaren berrikuspenean, tubalismoarenaldeko autoreen aipamen eta iruzkinak bukatu eta gero, Garatek Xaho eta bereideiak dakartza 50-51 orrialdeetan. Garaten ustez teoria ezinago xelebre proposa-tu zuen Xahok: “euskaldunen arbasoen migrazioa mendebaldeko Piriniora sartal-detik sortaldera burutu zen, eta euskaldunak Atlantidako herrien hondarra lirate-ke”. Garatek dinoskunez, Atlantidaren tradizio klasikoa, “Mentel, Tournefort,Buffon eta Bory de Saint-Vincent-ek onartu dutena, gaur eguneko zientziak errefu-satu du; berorrek ukatu egin du Europa eta Amerika arteko kontinente baten hon-dorapena, eta bai ere genero humanoa hain hondamendi handia jasoa izatea.Edozelan, egoki iruditu zait Agustin Xahoren doktrina aipatzea, euskaldunen jato-rriak norainoko aieruak sortu dituen erakusteko, eta arazoa argitzea zein gatxa denulertarazteko”.

Aipatzen ari garen liburuaren egileak, ostera, euskaldunak feniziarren askaziko-ak direla defendatuko du. Hau da, Garat senadoreak bezala! Euskal Herrikohistoria-liburuak irakurtzen ditugunean, beti egiten dugu topo datu berberarekin,alegia, Garat anaiak, Dominique eta Dominique-Joseph, biak Parisen diputatu,Lapurdiko interesen defendatzaile sutsuak izan zirela, eta bai, NapoleonBonaparte ia Europa osoko jaubea zenean, Iparralde eta Hegoaldeko probintzie-kin batera “Fenizia Berria” eratzea proposatu ziola Dominique Joseph-ek, barrutibirekin, “Tiro Berria” eta “Sidon Berria”; horregatik, Bilbon “Txomin Garat” kalea

Zer gara gu, nor gara gu

159

du, ezizenik anakronikoena erantsi diotelarik. Horrek, horrela esanda, ba dirudiorain arte onartu den egilearen alde egiten duela, hau da, guk geuk zalantzatanutzi dugun autoria-atribuzioa egokia dela. Hala ere, liburuak ideia horren aurreti-koen berrikuspenaren berri damaigunean, adi!, Arbanère jauna eta Garat senado-rea aipatzen ditu.

4.6.irudia. Dominique Joseph Garat Hiriarte(Baiona, 1749-Basusarri, 1833) abokatua zen.Anaiarekin batera Lapurdiko diputatua izan zenParisen 1790ean, Iparraldeko lurralde historikoennortasun administratiboa ezabatu zenean, are etadepartamentua izatea ere ukatu zitzaielarik.Harrezkero Iparraldeak ez dauka legezko plasmazio-rik. (Artxibokoa)

Liburuak azaldu bezala, arestian ekarri ditugun aurretikoek ez zuten gehiegioinarritu beraien hipotesiaren zergatikoa. Arbanère-ren ustean, antza, “euskaldu-nen fisionomian feniziarren izpiritua aurkitzen da”. Ostera, Garat senadorearenesanean, omen, euskaldunen jatorria Asia Txikiko herrien migrazioekin erlazio-natuta dago, “feniziarrekin, zeintzuen koloniek Siria, Frantzia eta Espainia jen-deztatu baitzuten, eta hiru mila urte joan eta gero, bertan, haiek eramandako hiz-kuntzaz mintzo dira, haiek eramandako musika kantatzen dute, eta haiek eroan-dako dantza astronomikoak figuratzen dituzte”. Autore bi hauen inspirazioa,Origines des basques de France et d’Espagne liburuaren egilearen irudirako besteliburu batean zegokeen. Izan ere, euskaldunen historiografoek gutxitxo begiratuduten Notitia utrisque vasconum (1638) Oihenarteren historian irakurri egin dai-teke, ezen, Nafarroako armarriak, besteak beste esmeralda bat baitu urrezko itsa-so “feniziar” batean, eta argibide hau bat letorke Filostrato Gazteak deskribatuta-ko urrezko fruituak zeuzkan esmeraldazko olibondoarekin, Tiroko Pigmalionerregeak Gadeseko tenpluari eskainitakoarekin. Eta Tiro, noski, feniziarren hiri-burua zen.

160

Ostera, liburuaren egileak hainbat iturritatik edan du, dinoskunez, bere teoriaosotu ahal izateko, bai historiatik, geografiatik, linguistikatik, eta bai euskaldunenjatorria ikutu duten obra guztietatik; hainbat eta hainbat kontsulta. Laburtuz, feni-ziar batzuk, zenbait laguntzaile semitikorekin batera, Mediterranioa zeharkatuzuten, eta Gibraltar itsasartean barrena mendebaldeko Piriniotaraino iritsi ziren,eta bertan prosperatu. Dena dela, sasoi horretako mugimendu gehienaMediterranioan kontzentratuta zegoenez, Euskal Herriko kolonia hori bere kasa--edo zebilen; areago, Tiroko dekadentzia ostean erabat isolatuta geratu ziren, feni-ziarrak semitekin herri bakarrean nahastu zirelarik. Baina, bai feniziarren eta baisemiten izakerako ezaugarri nagusiak kantabroek, eta beraz euskaldunek, jasodituzte eta kontserbatu, osteko nahasketa guztiak gertatu arren: semitengandikartzaintzarako gaitasuna eta feniziarrengandik itsasorakoa. Bestalde, eta ondoriogisara, euskaldunen hizkuntza, hizkuntza teokratikoa baino lehenagokoa ez bada,bere garaikidea dela uste du Garatek, eta bai, Israeleko hizkuntzak bezalaxe, hiz-kuntza semitikoen fisionomia gorde duela.

Orain arte agertuz joan diren datuekin liburu-egile modura Garat bi nahastudirela onartzeko nahikoa izango ez balitz ere, errepara dezagun beste xehetasunbatean: Garat senadorearen heriotza-urtea, batetik, eta Xahoren argitarapenendatak, bestetik, ez dira gainjartzen, alegia, senadorea aspaldian hilda zegoen,Xahoren idazlanak kaleratu zirenerako. Hortaz, Origines des basques de France etd’Espagne liburuaren egilea, D.J. Garat hain zuzen, ezin zen Garat senadoreaizan, haren homonimoren bat baizik.

Gure kabuz ondorioztatu genuen konklusio hau erredaktatu eta gero, antzerakozerbait irakurtzeko parada eduki dugu. Juan Thalamas Labandibarrek dinoenez,“la lecture de cet ouvrage nous fait sentir à chaque instant la présence d’un secondauteur qui, tout en utilisant les notes de Garat, les complète dans le cadre de lathèse phénicienne”. Areago, bigarren egile hau, Garat anaien biografoa izan zite-keela jaso zuen, Villenave delako bat. Oraintsuago, Jean Goyhenetchek adieraziduenez, D.J. Garat liburuaren benetako egilea Dominique Garaten iloba zen, etaberaz, Dominique-Joseph Garat senadorea haren osabaitona dugu. Nolanahi, osogordina izan zen Bladé-k liburuari egin zion kritika, jorratutako gaian ezjakingalanta zela adieraziz, eta are eta “M. Garat n’entend pas un mot de la langue dontil parle” ere idatzi zuelarik.

Zer esanik ez, gaur eguneko perspektibatik guztiz arraro gerta dakiguke euskaldu-nak feniziarrengandik eratorriak direla entzun edo irakurtzea, eta kasurako berdin dioAtlantidatik iritsiak direla. Gauza harrigarri asko “zabaldu” dira gai horren inguruan.Hiruzpalau ekarriko ditugu orain, gehien bat hari kronologikoak lotuko dituenak.

Zer gara gu, nor gara gu

161

D’Iharce de Bidassouet izeneko abadeak, 1825ean, ordurako nahikotxo ezagu-na zen istorioa errepikatu zuen. Dilubio unibertsal ostean, mundua Noeren “seme-ek” jendeztatu zuten, hiru partetan banatu zutelarik. Uholde handitik 535 urteta-ra Tarsis ailegatu zen Espainara; Tarsis Tubal-en iloba zen (adi: Bibliaren araberaloba zen!), eta berau Jafet-en semeetariko bat, eta beraz Noeren iloba. Ez dagoezer berririk D’Iharce de Bidassouetek kontatutakoan, soilik kontakizunaren harianorainoko muturreraino urrundu den: “Nik ez dakit Aita eternalaren hizkuntzaescuara ote zen; ni ez naiz nahikoa ausarta izango Aita eternala euskaraz mintzozela mantentzeko; baina egiazkoa dena da... unibertso osoan ez dagoela ezelakohizkuntzarik, euskara bezainbeste hurbiltzen denik Aita eternalak Adani inspiratudion hizkuntzarekiko”. Nola edo hala, pasarte horren oihartzuna agertu da Reclus--en artikulu ospetsuan, non, Jainkoak Adan eta Ebagaz paradisutik paseatzean eus-karaz egiten zuela baitinosku. Aipamen horrek gerora asko korritu du euskaldunenartean eta eragin handikoa suertatu da euskararen mitifikazioan, ibili eta ibili,azkenik non eta National Geographic hilabetekari amerikar famatuan eta noiz eta1995. urtean, zera irakurri ahal izan dugularik: “Before God was God and boul-ders were boulders, the Basques were already Basques”. Zer esanik ez,Abercrombie-k erdi txantxetan erabili du esaldia, baina euskal herriaren sustraizaharren mirespena dario artikuluari.

Handik urte bira, 1827an, Dissertation critique et apologétique sur la langue bas-que agertu zen, Baionako diozesiko elizgizon batek idatzia, baina Michel-ek adie-razi bezala, egile-izenik gabekoa, autorea Jean Pierre Darrigol (1790-1829) bazenere. Liburu horretan euskararen exzelentzia frogatu nahi da. Agerian uzten du tra-dizio biblikoaren eta euskal lexikoaren arteko zerikusi estua, izan ere, ez dago zer-tan euskal erroak aputxurratu beharrik, eurotan kreazioaren zantzuak aurkitzeko,edo dilubioarenak, agindutako Mesiarenak etab. Esate baterako, euskaraz aste,zazpi eguneko denbora-tarteaz gainera, propioki “hasiera” da, eta egunetako izenbakoitzak adiera horretara darama, Astarloaren Apologían irakurri zuen bezala:aste-lehene hasierako lehendabizikoa da; aste-artia hasierako tartekoa; aste-azkenahasierako akabukoa; orz’eguna, “orzu”, hor duzu, eta “eguna”, eki duna, eguzki-duna; eta larunbata zubereraz nazken edo azken-eguna, akabuko eguna. Moduberean, urte, hamabi hilabeteko tarteaz gainera, uholdea da eta uraren aroari dago-kio, dilubioa gogoraraziz, dilubio osteko denboraren hasiera seinalatuz. Noerenume primogenitoa Sem zeritzon: euskaraz seme geratu da. Gizonezko batek beregurasoen alabetako bakoitzari ereba esaten dio euskaraz, edo deskonposatuz ber-dina dena: “ar-eba”, arraren Eba, eta, jakina, moztu adieran ulertu behar da “eba”(Adanen saihetsa ebaki, alegia). Halaber, Jaincoa normalean “jaun goikoa” inter-pretatzen dena, beste modu sakonago honetara ere uler daiteke: “jinco”, “jingo”,hau da, etorri aditzaren geroaldi bukatubakoa; Jainkoa, beraz, etorriko dena da.

162

Liburua idazteak damua sortu zion Darrigoli, zeruak demanda ziezaiokeen-etahorretan alferrik emandako denbora, egon beharrean bere erruak deitoratzen, ardideslaiak artaldera biltzen, edota Jainkoaren argia munduan zabaltzen eta bihotze-taraino barneratzen. Horixe aitortu zuen liburuaren amaiera-aldean. Eremu zienti-fikotik hain kanpo dagokeen aitorpen hori gorabehera, Darrigolen idazlan horrekInstitut de Franceko Volney saria irabazi zuen 1829an.

Darrigolek lortutako emaitzak, Michel-en eritzirako, oso-oso bitxiak dira zalan-tzarik gabe, baina hori dela-eta arbuiatu behar? Bibliako tradizioko gertaerekkorrespondentzia guztiz erosoa dute euskarazko etimologiak erabiliz. Zerk argituahal du horren egokitasun harrigarria? Zalantzarik gabe, euskaldunen jatorriakberak, orduko autore batzuren ustean.

Bordeleko Zientzi Fakultateko irakasle batek, Baudrimont jaunak, Histoire desBasques ou Escualdunais primitifs liburua kaleratu zuen 1854ean. Euskaldunenjatorriaren azterketarako metodo etnologiko-filologikoa erabili zuen; izan ere,segituriko metodologiari buruz oso kezkatuta zegoen, eta liburuaren hiru partee-tatik lehenengoa horren ingurukoa da. Bigarren partean euskarari aplikatu ziondeskribaturiko metodoa. Hirugarrenean, ondorioztatutako konklusioak dakartza,modu historikoan paraturik. Arin batean ikus ditzagun ateratako zenbait ondorio.

Oso antzinako aro batean, populu guztien arbasoek hizkuntza berbera zeuka-ten. Euskal hizkuntza ezer gutxi aldatu denez, oso probablea da euskara izateaama, zeinarengandik gainontzeko hizkuntzak eratorriko baitziren. Eritzi hori jada-nik Astarloak lehen aldiz plazaratu (1803) eta, besteak beste, D’Iharce deBidassouet eta Darrigolek jaso zuten, eta lehenagokoen ahoan ausarta zela irudi-tu arren, bere azterketak nahikoa bermatuta utzi zuela iruditu zitzaionBaudrimont-i. Euskaldun primitiboen historia bost urratsetan banatu zuen. Lehenurratsa antigoalerik antzinekoenean gertatuko zen, Kaukaso inguruetan Bibliarijarraituz. Noeren arka Armeniako mendi baten gainean gelditu, eta berehala jen-deztatuko zuten eskualde osoa. Bigarren urratsean, eta gerrak hortaratuta, Asiakoiparralderantz mugitu ziren: Obi ibai eta Baikal laku artera, gutxi gorabehera lon-gitudez ekialdeko 65º-107º artean eta latitudez 50ºtik zirkulu polarreraino.Hirugarren urrats batean, euskaldunak Txina alderantz jeitsiko ziren klima hobebila. Alde horretan euskaldunen parte bat bertako mongolekin nahastu zen, turko-en arraza gauzatuz. Turko horiek mendebalderantz higitu dira taigabe, eta gauregun, besteak beste, Akitanian bizi dira, gaskoi izena dutelarik, eta baitaEspainian. Urrats horretan, halaber, Indiako iparralderaino iritsiko ziren: horrekazalduko luke euskara eta sanskrito arteko erlazioa. Laugarren urratsean, euskal-dunak atzera ere abiapunturantz itzultzen dira, bidean persiarrak, kaldeoak, siria-

Zer gara gu, nor gara gu

163

rrak eta hebreoak ezagutu dituztelarik. Berriro Kaukaso aldean, sasoi horretakoaklirateke idazle klasikoen “ekialdeko iberiar”en aipamenak. Azken urratsean, eus-kaldunek Itsaso Beltza urbazterretik inguratu zuten, eta lurretik ere Italiako iparral-deraino ailegatu ziren, non zenbait toponimo utzi baitzituzten. Bertatik, Korsika,Sardinia eta Siziliaraino hedatu ziren, Baleareetaraino, eta bai Proventzaraino ere;hemendik Espainaraino. Eta euskaldun mantendu den adarra Piriniotan ezarri zen,bertako baldintzak (klima-eta) Kaukasokoen antzekoak zirelarik. Hemengo kolo-niaren bat, bestalde, Hego Amerikaraino iritsi zen, hango toponimiak eta zenbaitlegendak frogatzen dutenez. Aipatutako urratsen kronologiari dagokionez,Baudrimont-en arabera hamazortzi mende igaro dira dilubio historikotik euskaldu-nen azken migraziorarte, hau da, laugarren urrats arte; Kaukasotik mendebalde-ranzko azken migrazio hori hamabost mende Kristo aurretik gertatu zen.

Ziurrenez, azken pasarte osoa aldrebeskeriez puztua dela begitandu zaigu. Etajadanik Vinson-ek berak kritikatu zuen ganoso Baudrimont-en liburua 1868an,baina, edozein modutan liburua gomendatuz, irakurle zuhur eta arretatsuak onuraatera zezakeelakoan. Orobat, argitaratu zen urte berean, Pariseko ZientziAkademian aurkezpena egin zion Flourens jaunak. Eta, beharbada, horrek digre-sio txiki bat merezi du, irakurlea azpimarratu gura dugun kontuaz honezkero ohar-tu bada ere. Gaur eguneko perspektibatik fantasia burubakoak direla iruditu arren,hemeretzigarren mendeko zientzi komunitate konbentzional barrukoak izan diraorain arte aipatutako gauza gehienak: arestian aurkeztu dugun Baudrimont jaunaunibertsitate-irakaslea izan zen eta bere liburua Pariseko Zientzi Akademian aur-keztu zen; Darrigolen idazlana Institut de Francek saritu zuen; Abartiagak kongre-suetan aurkeztu zituen bere ideiak; Folin bera, jaso zuen saria gorabehera, guztizerlazionaturik zegoen bere sasoiko zientzilariekin, tartean zeudelarik puntako zen-bait. Bestelako kontu bat da, fenomenoa interpretatzeko klabeak gezurtatu badiraharrezkero: horrek ez gaitu tronpatu behar.

Lunatikoen koadrila

Euskaldunak eta Atlantida bateratuz proposatu diren hipotesien atzetik ibili garabibliografia zaharrean murgilduta. Dagoenekoz ohartu garenez, aldapatsua suer-tatu da bilaketa, behintzat zuzeneko zerikusia zuten idazlanena. Izan ere, euskal-dunen jatorria azaltzeko beste hipotesi-lerro bat gailendu zen ia hasieratik, bas-koiberismoarena hain zuzen, eta berorrek izkutatu eta itzali egin zuen Atlantidakeskainitako azalpen-ahalmena. Gogoratu bestetik, hogeigarren mendearekin bate-ra Atlantidaren sinesgarritasuna atzeraka joan dela geologiaren alorrean ere. Dena

164

dela, motibo hori ez da erabat suntsitu gaur artean. Mota biko agerpenak aurkituditugu oro har. Batetik, nolahalako dibulgazioa egitean, edo textu nostalgikoetan.Bigarrenik, eta batez ere, zientziaren inguruan hazi den lunatikoen ertzak (thelunatic fringe) sorturiko literaturan.

Lehen motako zenbait adibide jarriko ditugu, adierazi nahi duguna erakusteko.Publiko zabalari eskainitako gai “misteriotsu”ei buruzko obretan, aukeratutakogaiaren inguruko argibide guztiak eman ohi dira, baina gehienetan harrigarri suer-ta daitezkeen datuak nabarmenduz. Esate baterako, Reicher-en liburuan euskaldu-nen inguruko argi-itzalen berri zabala aurki daiteke. Euskaldunen jatorriaren ara-zoaz aritzean, plazaratutako hipotesien berrikuspena egiten du hitz lauz. Bertanaurkituko dugu jatorri autoktonoaren berri, edo ekialdetik abiatuta proposatu direnmigrazioena (Tubalena, Kaukasotikoa...), edo mendebaldeko herriekiko esteka-mendua proposatzen duten hipotesiena (Atlantidakoa euren artean), eta beste:ligureak, zeltak, iberiarrak, berbereak, etruskoak. Reicher-ek hogei bat orrialdeerabili ditu jatorriaren puntua garatzeko; hogei horietatik, kasik hiru orrialde hartuditu Atlantidatiko hipotesiak, eta lau orrialde etrusko eta euskaldunen arteko harre-manen azalpenak.

Textu nostalgiko izendapenarekin diasporako euskaldunek ekoitzitako zenbaitidazlan bildu ditugu. Horrelakoa iruditu zaigu Pedro de Loyolak Mexikoko EuzkoDeyan jatorri atlanteaz egindako azalpen nahasia, geroago Joe Eigurenek bestehipotesi batzukaz batera jaso zuena. Esan gabe doa, mota horretako lanek ez duteinolako pretentsio akademikorik, eta ostera, helburu sustatzaile batek kutsatzenditu. Zentzu horretan ezin da ahaztu, oraintsu zendu den Joe Eiguren izan dela,luzaroan, Idahoko euskal komunitatearen kultur erreferentzia, MartxeloOtamendik gogorarazi bezala.

Atlantida eta euskaldunak batera erabiliz aurkitu ditugun textuen bigarren mul-tzoaren deskribapena hasi aurretik zenbait kontsiderazio ekarriko ditugu.Komunitate zientifikoak arau eta metodo zehatz batzuren baitan interpretatu etaazaltzen ditu fenomenoak, nahiz eta fenomeno berbererako azalpen bat bainogehiago eduki, edo berori urteen joan-etorriaz aldatu. Esate baterako, astronomobati unibertsoa zelan sortu zen edota zein edade duen galdetuz gero, erantzunenbat edukiko dugu beti, itauna egin deneko mende edo hamarkada edozein delarikere. Jakina, erantzunak metamorfoseatuz doaz datuak eta behaketak interpretatze-ko modu berriak agertu ahala. Sasoi bateko ihardespena Jainko kreatzailea izanzen; gaur egunean big bangaren hipotesia egokitzen da hobeto, baldin eta egin-dako behaketak marko koherente batean gardainatu nahi baditugu. Eta oso inpor-tantea dena, baina oso, hipotesi zientifikoak egiaztatu zelanbait edo gezurtatu egin

Zer gara gu, nor gara gu

165

daitezke behaketen nolakoa kontuan hartuta. Esate baterako, momentu honetanabiada bizian lortzen ari diren datu gehienek nolabaiteko sinesgarritasuna (orain-goz ez definitiboa) eman diote, dinosauruen suntsipena meteorito baten Lurrarenkontrako talkak sortu zuela proposatu duen hipotesiari. Modu berean baina aur-kako konklusioa ondorioztatuz, kontinenteen jito eta plaka-tektonikaren ingurukodatuek ez dute inolako zirrikiturik utzi Atlantiar Ozeanoan behinola Atlantidaegon zenik defendatzeko.

Baina, zientzi komunitatearen inguruko orbitan bestelako elementuak aurkituahal dira, bere kasa aritzen direnak, zientzia konbentzionalaren interpretazio etateoriei muzin eginez, eta bere azalpen propioak garatzen dituztenak. Lantzean--lantzean horrelako pertsona batek arrakasta-edo lortzen du jende zabalaren arte-an ideia xelebreren batekin; horixe izan daiteke von Daniken famatuaren kasua.Lunatikoen ertza izendapena, esparru konbentzionaletik at zientzi alor gehienenbaranoan mugitzen diren elementu txirene horiei esateko erabili ohi da.

Esate baterako, Florencio de Basaldúak, Kalkutako kontsul argentinarra berori,mundu osoko historia azaldu nahi izan zuen euskal etimologiak erabiliz.Adibidez, “...Austria berba, nondik Austro eta Austral eratorri diren, Auste-erria(“haustura”, “ama lurraren zartadura”) delakotik eratu da, eta horrela izanik,Austria, Austro, Austral gure planetako hegoaldeari aplikatzen zaionean, katastro-fe handia bertan, hegoaldean, gertatu zela adierazten du ezin argiago, eta katas-trofearen oroitzapena gure egunetara arte iritsi da, arraza guztietako eta kontinen-te guztietako gizakiek gorderik, europarrek Dilubio Unibertsala deritzotelarik. Hitzhorrek berak, Dilubio alegia, baldin eta D-ren fonetismoa berdin ad egingo bage-nu, eta baldin eta bere elementu osatzaileak idatziko bagenitu, orduan geure begiaurrean hartuko luke larru-gorriek eratu zutenean eman zioten balioa: Adi-ilun-bia= “adimen-goibel-bidaiatu”, eta noski horrelaxe egongo ziren hondamendi gordinharen bizirauleak, galdutako aberritik ihes egitean...”.

Horrelako argumentazio-bidea erabiliz, Kontinente Australeko hizkuntza eskerazela, eta bertako biztanleek zibilizazio-maila oso garaia zutela dinosku Basaldúak,eta kontinenteko hondorapen osoa gertatzean larru-gorriko gizakiak sakabanatuegin zirela, Amerika, Asia, Afrika eta Euskal Herrian zabaldu zirelarik. Migraziohorien bideak urratsez urrats azalduta daude liburuan, beti ere, euskararen etimo-logietan oinarrituta. Bai Gandiak eta bai Seijok fantasia hutsa zeritzotenBasaldúaren idazlanari.

Modu berean, Cruzaleguik Gasteizeko Vida Vasca aldizkariak 1947an argitara-turiko José de Arriagaren Las razas raíces y los vascos artikulua iruzkindu du, iker-

166

ketan baino gehiago irudimenean oinarritu dela aipatuz. Dirudienez, euskaldunaklaugarren sustrai-arrazatik eratorri dira, hots, atlanteengandik, beroriek, era bere-an, zazpi azpirrazatan bananduta zeudelarik, eta euskaldunak seigarren azpirra-zarengandik etorriko ziren, eta abar, eta abar, parraplada itzela.

Maiztasunari begira, dirudienez, Objektu Hegalari Ezezagunak eta horrelako gaimisteriotsuak dira berebizikoak, azalpen konbentzionalak baztertu, zientziarenmetodo arautuak ahaztu eta hipotesi arras espekulatiboak proposatzeko. EtaAtlantidarena eremu ez-konbentzional horretan behin eta berriro agertzen dentopikoa da, zientzia ofizialak “goian bego”a aspaldian eman zion arren. Ildo bere-tik, eremu ez-konbentzional horretan sarritan elkartu dira “Atlantida” eta “euskal-dunak” osagaiak, hurrengo lerroetan laburki ikusiko dugunez. Hala ere, ezin ditu-gu nahastu gaur eguneko elementu xelebreak eta joan den mendeko hipotesi seriobaina egungo egunean obsoletoak.

Charles Berlitz idazlea horren famatua ez bada ere, mundu guztia dago bereBermudetako Triangeluaren jakitun. Berlitz oso trebea da enigmak argitzen etapubliko zabal bati ezagutarazten, eta besteak beste, Atlantidarenarekin ere ausar-tu da. Guk geuk irakurri diogun liburuaren atzeko azalak, Berlitz hizkuntzalari etahistorialari ezaguna dela baieztatzen du, nahiz eta liburuaren edukia ez--konbentzionala izan. Ez gara eduki hori azaltzen arituko; soilik euskalduneninguruko puntu bat ekarriko dugu hona. “Euskaldunek... Atlantidako ondorengo-tzat dute bere burua, Atlaintika esaten diotelarik.” Gaiari buruz nahikotxo leidudugularik, inon ez dugu horrelako daturik non dokumenta daitekeen aurkitu.Baina, Berlitz-en ildotik, Gómez Márquez-en demasako liburuak errepikatuko duaipamen hori.

Ba dago beste datu bat libururik liburu errepikatzen ikusi duguna, inork ere esanbarik non dokumentatu den edo zein iturritatik hartua den, eta gure eritzirakosinesgaitza dena. Bigarren kapituluan luzetxo azaldu dugunez, Atlantidaren exis-tentzia justifikatzeko maiz erabilitako argudioetariko bat, Europa eta Amerikarenantzena izan da. Horren inguruko aipamena liburu txirene horietariko batetikekartzearren Lleget-ena hartuko dugu: “Bestalde, modu misterios eta ulertezinbatean, euskara berraurkitu egiten da Guatemalako Petén barrutiko tribuak identi-koki mintzatuta, eta hainbesterainoko antza du adibidez Ondarroan egiten dena-rekin, ezen, misiolari euskaldun bat tribu horien artean predikatzera joan zen, eta,euskaraz eginez, indigenek ulertu egin baitzioten”. Aipamen ia berbera dakarteMuck, Tomas eta Sanchez-Dragó-ren liburuek. Hainbeste liburutan leidu eta geroirentsi egin dugu kasik. Egia esateko, sinistera ailegatu ez banaiz, Gabiriako Mikeliesker izan da. Behin baino gehiagotan kontatu baitit zelako komeriak edukitzen

Zer gara gu, nor gara gu

167

zituen bere estudiante-pisuan Ondarruko room-mateak ulertu ahal izateko, eta zesarritxotan pasatzen ziren erdarara azkenean zeozer aditzeko, Escaligero doktoakarrazoia eduki bailuen (“Les Basques se parlent comme s’ils se comprenaient entreeux; quant à moi, je n’en crois rien”; Southall-en jasoa, 771 orr.). Ez da posibleGabiriakoak eta Ondarroakoak elkarri ulertu ezinik ibiltea, eta osteraGuatemalako bazter galdu horretakoek konprenitzeko oztoporik ez aurkitzea,konkistatzaileen aurrean izanik ere.

Dena den, eta holakorik posible balitz, aurreko kontu hori sinesgaitzagoa daoraindik Muck-en liburuan. Sinestezin badirudi ere, Guatemalako Petén aldekoindioen pasadizoaren bertsioa kontatzen duen pasartearen justu aurreko pasarte-an, beste istorio berdin-antzeko bat damaigu seriotasun osoz: Kaukasoko gizongeorgiar batek, armadako ofiziala berori, Espainiako iparraldeko biztanleei zuze-nean hitz egin ziezaiekeela egiaztatu zuen; berak georgieraz egin eta euskaldunekulertu. Dena dela, Muck-ek ez dinosku ezer Petén aldeko biztanleriak georgieraulertzen duenentz, baina, horixe litzateke ondorio zuzena, txikitan ikasitako logi-ka matematikoko propietate trantsitiboa aintzat hartuz (“baldin eta pk q inplika-tzen badu, eta qk r, orduan pk r halabehartzen du”).

Kontinente bien arteko similitudeak zerrendatzen segituz eta euskaldunen ere-mura gatozelarik, Andrew Tomas-ek mahaigaineratu datu batek flashatutanauka. Ikus dezagun. “Euskaldunek, antzinako egiptoarrek eta inkek bezala,ehortzi gabeko gorpuaren hilezkortasunean sinisten zuten. Giza buruak artifi-zialki txikiagotzeko ohitura mantendu zen euskaldunen artean, Ertamerikakoindioen artean legez”. Euskaldunak buru-erreduzitzaileak, beraz. Jibaroen ingu-ruan sarritan entzun dugu topiko hori, baina, euskaldunei aplikatuta deigarriasuertatu zait oso. Ibili egin naiz datua kontrastatu guran, eta ez dut inon hola-korik topatu. Hala ere, Sanchez-Dragó-k jaso egin du bere liburuan. Buru--txikitzaileak ere bai, beraz!

Ezin izan diot eutsi Tomas-en liburuko azken perla bat erakusteko gogoari:“Beharbada, zentzuzkoagoa litzateke suposatzea Atlantidatiko exodo handia itsa-sontziz burutu zela, hegazkinez edota espaziontziz egin zela bainoago, berauekhandi-mandientzat erreserbatuta baitzeuden. Horrela salbatu zirenak Piriniotankokatu ziren, modu horretara zibilizazio mediterraniarraren bultzadan lagunduzutelarik.” Hori’ok eta!

Adibideen zerrenda ixteko, beste bi erantsiko ditugu berrikusitako bibliografia-tik. Charpentier-en liburuan, euskal misterioari buruzkoa delarik, piramideak,Atlantida, berbereak, Tubal, pelasgoak, Bahametako urpeko murru megalitikoak,

168

eta beste hainbat motibo agertzen dira, mota horretako liburuetan tipiko samarrakdirenak, nahiz eta kasu horretan “euskal” elementua ugari izan, euskal misterioaargitzen baikaude.

Arnold-en liburuan, bestalde, hipotesi berri bat plazaratu da: Lehen grekoakKretara ailegatu aurretik (1400 K.a.), euskararen oso antzerako hizkuntza mintza-tzen zen bertan. Autorea konklusio horretara iritsi da textu minoiko bat euskararenlaguntzaz itzuliz. Modu horretara, misterio bi argitu dira batera: euskaldunen jato-rriaren enigma ernegagarria eta Kreta prehelenikoaren arraza eta hizkuntzarena.Hain zuzen ere, Atlantikoko Atlantida ozeano horretan leku teoriko barik geratueta gero, hainbatek Kreta inguruan berraurkitu zuten, bigarren kapituluan ikusibezala. Arnold-ek bere aldetik euskaldunen jatorria Atlantida mediterraniar berria-ri lotu dio.

Noeren iloba etorri zenekoa

Gaur egun zeharo bitxia iruditzen bazaigu ere, Dilubio osteko aro arte atzera egi-tea izan da luzaroan, historia idazteko era korrektoa. Horrela, Bibliaren tradiziobarruan, Noeren ondorengoek birpopulatu zuten mundua, eta ideia horrek garran-tzi handia hartu zuen Errenazimentuan Europako hainbat herriren jatorria azaltze-ko orduan: Genesiko hamargarren kapituluan bilatzen ziren herri eta hizkuntzadesberdinen fundatzaileak. Beste horrenbeste gertatu zen euskaldunen jatorriare-kin ere, Tovar-ek edo Caro Barojak, esate baterako, luze-zabal kontatu dutenez.

Atzerago jotzerik egon arren, gure kontakizunerako Erdi Aroko autore baten-gandik hasiko gara. Rodrigo Ximenez de Rada (1170-1247) Garesen jaioa zen, etahortaz, pentsatzekoa da euskara eduki zuela ama-hizkuntza. Familia noblekoa,Bolognan zuzenbide-ikasketak egin eta Parisen filosofia eta teologia ikasi zituen;1210etik aurrera Toledoko artzapezpikua izan zen, eta Navas de Tolosan almoha-den kontrako batailan hartu zuen parte.

Ximenez de Radak Tovar-en abotsaz dinoenez, Jafet-en bostgarren semea da ibe-riarren arbasoa, hots, Tubal. Berorren leinukoak mendebaldeko puntaraino joanziren, eta behin penintsulara iritsita eurok izan ziren Piriniotako lehen biztanleak;oso ugari egin ziren eta “zetubal”ak izendatu zitzaien, hau da, Tubalen ostekoak.Haziz joan ziren eta, apurka-apurka, Ebro ibaiko ibar-zelaietaraino jaitsi ziren,herriak eta hiriak fundatuz, eta bertan geratu zirenez, lehengo zetubalen izenanahastu egin zen ibaiaren orduko izenarekin, zeltibero bilakatu zelarik. Toledoko

Zer gara gu, nor gara gu

169

artzapezpikuaren ustean, herrien lehen sakabanaketa hori ez zen hizkuntzenbereizketa izan, Genesia hurrengo kapituluan mintzo baita horretaz, Babelgodorrea aipatzean: migrazioa Babeleko jazokunea baino lehenagokoa da. Denaden, Ximenez de Radak ez dino tubaliarren hizkuntza zein zen, eta ez penintsu-lako bakarra zen ala ez.

Normalean onartzen denez, Luzio Marineo Sikulo (1460-1533) humanista ita-liarra da, penintsulako antzinako biztanleen hizkuntza euskara zela plazaratuduen lehen autorea, baina, Esteban Garibai (1525-99) historialari arrasatearra izanzen Tubal eta euskara lotu zituen lehena: Tubalek Euskal Herria jendeztatu zuenlehendabizi, bere leinua euskaraz mintzo zelarik. Hori defendatzeko, besteakbeste, euskal toponimian oinarritu zen, jatorriz Armeniatik ekarritakoa zela esa-nez. Horrela Gorbeia mendia Kaukasoko Gordeia-ri omen dagokio, Araxes ibaiaAraxa-ri, eta modu berean Aralar mendia, Noeren arka lehorreratu zeneko Ararathmendi biblikoaren isla da, eta abar. Ildo berean, Nafarroako Tudela, begi-bistakoadenez, Tubelatik eratorri da, eta Tafalla lehenago Tuballa deitu omen zen. Guztihorregaz batera, Garibaik, Espainiako orduko historialari guztiak tronparazi zituenAnnio de Viterbo faltsarioaren errege mitikoen zerrenda onetsi zuen, eta hola,Ibero izan zen Tubalen oinordekoa. Errege horrengandik eratorri zen gero, jakina,iberiarren izena.

170

4.7.irudia. Rodrigo Ximenez de Rada, Nafarroakoarmarrian dauden kateak irabazi zireneko Navas deTolosako batailan borrokatu zen almohaden aurka,Jaenen, baina ez Nafarroako Antso VII.a Azkarrarekinbatera, Gaztelako Alfontso VIII.arekin baizik. Muntahandiko historialaria izan zen. (Artxibokoa)

4.8.irudia. Esteban Garibai Zamalloaren ospea onduzituen historia eta genealogiazko obretatik datorbatez ere. Alabaina, Refranes vascongados delakoanerrefrau zaharrak bildu zituen, eta alde horretatikezaguturiko lehen euskaltzaleetarikotzat jo daiteke.(Artxibokoa)

Zernahi gisaz, Espainia Tubalek populatu zuelako ideia eta euskara sasoi har-tatikoa dela, indarrean mantendu da Euskal Herrian oso berandu arte, eta Tovar--en esanean era batera edo bestera bertako autore gehienek, batik batHegoaldekoek, onartu dutelarik: Andres Poza (1547-95), Baltasar Etxabe (1548--1620), Arnauld Oihenarte (1592-1667), Joseph Moret (1615-87), Gabriel Henao(1612-1704), Manuel Larramendi (1690-1766), Joan Perotxegi, Joan AntonioMogel (1745-1804), Pedro Pablo Astarloa (1752-1806), Joan Bautista Erro (1773--1854). Caro Barojak idatzi duenez, euskal eruditoek euskara paradisuan Adaneta Ebak mintzatu zuten hizkuntza nahi zuten. Eta aldameneko eruditoak, batezere norberaren buru-estimua minduta sentitu zirelarik (edo harrotasun--kontzientzia, Azurmendiren hitzetan), horren kontra aritu ziren, trauskil eta lan-dubakoa zela aldarrikatuz (gogoratu Etxepareren lehen baieztapena: “Bertze jen-dek uste zuten ezin skriba zaiteien”, 1545). Hortaz, apologia, laudorio etagoraipamen neurribakoak batetik, eta bestetik iseka, laidoak eta irainak; kontuakkontu, batek eztabaida zientifiko-akademikotzat hartuko zukeena sinistuezinekoika-mika bilakatu zen, batzuak antzinako batasun linguistikoa defendatzen, hauda, euskara izan zela penintsula osoko hizkuntza bakarra, eta besteak hori uka-tzen, nolabaiteko pluraltasuna aurka jartzen. Eztabaida hori mendeetan zeharluzatu zen, arestian aipatu ditugun autoreen antagonistekin beste zerrenda luzebat osotu daitekeelarik.

Edozertara ere, apologia horiek guztiak erdaraz idatzi ziren, eta ez zen faltatueuskaldunen arteko batzuren kritika. Klaberiaren bertso ezaguna ekarriko dugu(1636):

Zer gara gu, nor gara gu

171

Burlatzen naiz Garibaiezbai halaber Etxabezzeñak mintzatu baitireerdaraz Eskaldunez.Ezen zirenaz geroztikEskaldunak hek biakEskaraz behar zituztenegin bere historiak.

Beharleku horretan euskaraz aritu diren bakarrenetarikoa Joanes EtxeberriSarakoa dugu (1668-1749), Eskuararen ethorkia (1712?) idazlan apologetikoaondu zuen “doktor miriku” famatua. Berak dinoenez, “laudorio-emailearen egin-bidea sorterriaren loriez eta abantailez mintzatzea da”, eta halaxe egin zuen luzeeta zehatz. Adibide modura ondoko lerroak irakurriko ditugu: “...nik ere erraitendiot jendaki aralde huni, eztutela pentsatu behar, eskuara hain erromes, eskas, etamoldegaitza dela, nola hek uste baitute: zeren eskuarak, eta eskualdunek baitaki-te gogara ethortzen zaizten gauzen adiarazten: nik behintzat, egia derradan, orai-no eztut ikhusi, ez entzun, eskualdunik ezin mintzatuz gelditu dela, gogoratzenzaizkon gauzen adiarazteko, hitzek, eta gauzen izenek eskas, eta labur eginik: edobertzela erran behar lezateke eskuara, eta eskualdunak erdi mutuak direla? Zerenmintzatzean hitza faltatzen baitzaie, eta hala kasu hartan behar lukete kheinuzbederen adiarazteko libertatea, baldinetariak nahiago ezbadute erran mutuek erebaino, oraino habilitate, eta traza gutiago dutela eskuarak, eta eskualdunek: Irakurbaletzate eskuarazko autorak, Axular perpaus lanoan, eta Etxeberri Jaun aphezabere kopletan, egiaz hetan khausi lezakete, ea eskuarak, eta eskualdunek baituz-tentz hain naharoki, eta frantkoki, nola zein nahi bertze hitzkuntzek, izpiritukopentsamenduen sothilki, eta agudoki adiarazteko: behar tuzten hitzak, izenak, etamintzatzeko manera diferentak,...”

Tubalek ekarritako hizkuntza bakarra defendatzen zutenen ideia gaur egunekoikuspegitik zentzugabekeriatzat jo badezakegu ere, kontrakoa ez zen askoz zen-tzuzkoagoa. Esate baterako, Juan Francisco Masdeu (1744-1817) jesuita eruditoak,penintsulako populazioak jatorri bikoitza zuela uste zuenez (hain zuzen ere, Tubaleta Tarsis), hizkuntza bi hobatsi zituen penintsularako: tarsiera eta tubalita; lehe-nengoa iberiarrena seguru aski, eta bigarrena zeltena. Kontura gaitezen, beraz,pentsakera-lerro biak, aldekoa eta kontrakoa, nahikoa primitiboak zirela. Zer esa-nik ez, ba zeuden beste hamaika puntu eztabaidagarri. Adibidez, Babeleko nahas-ketaren aurretik ala ostetik etorri ziren, edota Andaluziatik ala Ebro ibaian goraailegatu ziren, eta abar. Lehenengo puntuari dagokionez, eztabaidarako osogarrantzi handikoa da Tubalen migrazioaren unea, berorrek hizkuntzaren nolako-

172

tasuna errotik eragingo baitu. Tubal Babeleko nahaske aurretik abiatu baldinbazen, bere hizkuntza perfektoagoa, puruagoa, akasbakoa, Noek Adan etaEbarengandik jasoa eta beraz Jainkoaren hurbilekoa zatekeen; ez ostera,Babelekoaz geroztik izan bazen, nahiz eta orduan ere jatorrizko 72 hizkuntzetati-ko bat izan. Tubalen sarrera nondik gertatua izateak, eta ondoko joan-etorriak non,horiek ere ba dute garrantzia, beraien arabera tokiek jatortasun eta prestigioa ira-baz zezaketen-eta, alegia, historia urtetsua. Esate baterako, Tafallako armarriakgaztelu bat erakusten du, beroren atarian gizon bat dagoelarik, Tubal aitalehenahain zuzen ere; ohore horren balioa neurri batean gesalduta gera zitekeen, lehen-tasuna, kasurako, Portugaleko Setubal hiriak eduki izan balu.

4.9.irudia. Noe zaharraren iloba Tubal dela-etahainbat eta hainbat istorio ehundu dira, neurri bate-an Espainiako historia bilakatu zirenak. Horietarikoaskoren gomuta gaur arte ailegatu da nola edo hala.Esate baterako, Tubal Tafallako armarrian jasota dugu,izan ere, Nafarroako herri horren fundatzailea izanomen zen. (Euskaltzaindiaren Azkue Biblioteka)

Guztiarekin ere, nolabait Garibairen kasuan larbatuta agertu zenari Wilhelmvon Humboldt (1767-1835) baroiak benetako gorputza eman zion, hipotesizientifiko modura itxuratu zuelarik: baskoiberismoa. Bere anaiarekin, Alexandernaturalista famatuarekin, Berlineko unibertsitatearen fundatzaileetariko bat iza-teaz gainera, Wilhelm von Humboldt linguistika modernoaren kreatzaileen arte-an ere egon zen. Bidaia bi burutu zituen Euskal Herrira (1799, 1801), gertutikaztertu nahi baitzuen berebiziko interesa sortu zion euskara. Mogel eta Astarloaapologista gartsuak ezagutu zituen, eta bai Elhuyar anaiak. Humboldt-ek aur-keztu zuen baskoiberismoa nazioarteko eszenarioan, sasoiak exigituriko metodoeta zehaztasunaz, beroriek, Caro Barojaren hitzetan, pentsatuezinekoak zirela-rik penintsulako autoreetan, nahiz eta oinarrizko datuak ordurako argitaratutaegon.

Zer gara gu, nor gara gu

173

Caro Barojak dinoskunez, Humboldt ondoko konklusioetara ailegatu zen, eus-karari buruzko bere monografian (1821). Penintsula osoan hizkuntza bakarra min-tzatu izan da, iberiera, zeinaren ondorengoa euskara baita, antzinako toponimia-ren azterketatik ondoriozta daitekeenez. Horrek ez du kentzen zenbait lurraldetanzeltak iberiarrekin nahastuta egotea. Iberiar puruak, hala ere, alde piriniarrean etahegoaldeko kostaldean biziko ziren; zeltak eta iberiarrak nahasian zeudenLusitanian eta iparraldeko kostaldean. Hizkuntza iberikoak zenbait dialektozituen, eta feniziarrek, grekoek eta erromatarrek aldatu egin zuten jatorrizko ego-era. Horiez gainera, Humboldt-ek antzerako hizkuntza zeukan herri bat asumituzuen Akitanian eta bai Korsika, Sardinia eta Sizilian ere, eta planteatuta utzi zuen,Italia eta Mediterranioko beste zenbait lurraldetan hizkuntza iberikoaren aztarnakbilatu behar ote zireneko galdera.

4.10.irudia. Karl Wilhelm von Humboldt hizkuntza-lari eta politikari alemaniarrak, gramatika konpara-tzailearen mugak gaindituz antropologia orokor bate-rako lehen urratsak eman zituen. Hizkuntza giza izpi-rituak berez duen ahalmena dela zinoen, eta bai hiz-kuntza bakoitzak mundu-ikuskera bat dakarrela ere.(Artxibokoa)

Horrela esanda ez dirudi inolako berritasunik dagoenik germaniarraren azalpe-netan. Non dago, orduan, Humboldt-en meritua, baskoiberismoa inoiz humbold-tianismo izenaz deitzera ailegatzeko? Lehenengo eta behin, duen adieraztekomodua argia eta zehatza da inguru-minguruka ibili barik. Bestetik, oso artatsua daiturri klasikoei dagokienez. Horiez gainera, bere kontzeptualizazio linguistikoa

174

askoz handiagoa da, erabilitako materialek itxura akademikoagoa, zientifikoagoa,lortuz. Halandabe, horren guztiorren azpi-azpian metodo konparatiboa dago: lekubateko izena beste leku-izen batekin, nahiz eta oso urrutikoak izan elkarretik edosasoi desberdinetakoak. Horrela lortutako emaitzak beti izango dira zalantzagarri,ezin baitira erkatu, esaterako, gaur eguneko Euskal Herriko baserri baten izena,Kristo aurreko bigarren mendeko Siziliako lurralde baten izenarekin.

Nolanahi ere, Humboldt-en ostean baskoiberismoaren defendatzaile nagusiakgermaniarrak izan ziren, besteak beste inskripzio iberikoen deszifraketan arituzirelarik. Horietariko famatuena eta eragin sakonenekoa Hugo Schuchardt (1842--1927) “austriarra” izan zen. Ondorioz, euskaldunen inguruko jakinmina piztuzen Europako kultur giroetan; ikusi dugun legez, berori Reclus-ekin batera plas-matu zen benetan.

Edozein kasutan, beste puntu bat azpimarratu nahi dut gure kontakizunaren leit--motiv orokorrarekin duen zerikusiagatik. Humboldt ailegatu arte baskoiberismo-ari tubalismo izena egokitu zaio hobeto, berorrek pentsakera horren zama mitiko--fantastiko itzela egokiro adierazten baitu. Humboldt-ek horrelako elementu askoinausi egin zizkion, hipotesia bestelako errespetagarritasunaz hornituz. Esate bate-rako, hasierako biztanleen arazoa ebazteko, Tubal edo Tarsis-en mitoen ordez,Humboldt-ek zientziaren gaitasuna inbokatu zuen: “... arraza primitiboen ingu-ruan argi egin dezagunean, oinarri sendoagoa edukiko dugu biztanle primitiboenikerketetarako...”. Bertora gatozelarik, antzerako zerbait adierazi zuen Ladislao deVelascok Gasteizeko ateneoan, 1870. urteko ikasturte-hasierako hitzaldian: Tubaleta enparauak ahaztuz, datu zehatzak behar dira gizakiaren antzinako historiaberreraikitzeko. Edozein kasutan, kontura gaitezen horren guztiaren abiapuntuamitoa izan dela, gerora hipotesi errespetagarriraino metamorfoseatu dena. Bestehorrenbeste ikusi genuen bigarren kapituluan Atlantidaren kontuarekin, nahiz etaazken horren zama mitikoa nekezago erantzi den, inoiz hori lortu izan baldinbada.

Altabada, Humboldt-ek estekamendu handiegia eduki zuen penintsulako itu-rriekiko, eta ondorioz mitologia tubaliarreko (eta Annio de Viterbo faltsarioaren)hainbat ideiaz kutsatuta zegoen, adibidez euskaldunen presentziarena Italian etaMediterranioko irla nagusietan. Soilik osteko azterlarietan aurkituko dira benetakoaktitude zientifikoari dagozkion jarrera kritiko eta mesfidatia, datuen azterketazehatzagoa eta elementu irrazionalen errefusa. Tovar-ek holako zientzilaritzatdauzka Willen Jan van Eys holandarra, Bonaparte printzea (1813-91) edota ArturoKanpion (1854-1937). Nolanahi, azken biok euskaldunen presentzia Italian defen-datu zuten, Humboldt-ek bezalaxe.

Zer gara gu, nor gara gu

175

Sasoi berriko hizkuntzalaritzaren joera nagusia gramatika konparatua dugu,batez ere 1870az geroztik. Labur esanda, gramatika konparatuaren helburua hiz-kuntzen arteko antzak erkatu eta ahaidetasunak frogatzea zen, hizkuntza-familiakkarakterizatuz. Baina, konparaketarako ez zen nahikoa, ordura arte bezala, lexi-koez baliatzea, hizkuntzen gramatikez baizik. Metodo konparatiboak, dena dela,natur zientzietan eduki zuen arrakasta gehiago. Baina, sasoi berriak metodo--berriztapena ekarri bazuen ere, ez zuen euskararen inguruko eztabaiden giroabaretu, tonu gogor samarra, eztenkada zorrotzak, ironia garratza, eta abarrak faltaez zirelarik, Ricardo Gómezek adierazi bezala.

Julien Vinson-ek baskoiberismoaren oinarri zientifikorik eza salatu zuen hainbatlanetan, alde emandako frogak banan bana kritikatuz. Batetik, inskripzio eta txan-pon iberiko eta zeltiberikoen interpretazio-saioak zalantzazkotzat jo zituen,“Rosetta Harri”aren faltaz penintsulako alfabeto prelatinoen irakurketa segururik ezbaitzegoen. Bestetik, normalean erabilitako toponimoen etimologiekin ez dagoados. Bestalde, baina, Vinson-ek hainbat eritzi plazaratu zituen, euskal munduanezinikusi luzea sortu ziotenak. Esate argi baterako, Vinson-en ustez euskaldunek,oso atzeratuta daudelarik, ez dute aparteko inolako berezitasunik hizkuntzaz beste,eta berorrek lexiko oso urria du eta ideia abstraktuak adierazteko bereziki kamutsa.Horrek guztiak euskararen heriotza hurbila iragartzen zuen. Beraz, ingurukoherrien mailara iritsiko baziren, euskara ahaztu beste biderik ez zuten euskaldunek.

4.11.irudia. Julien Vinson (1843-1926) euskaltzale frantse-sak hainbat arerio eduki zituen euskal munduaren baitan,euskaldunen gaineko eritzi oso kritikoa erakutsi baitzuen.Esate baterako, hizkuntzaz kanpo euskaldunek ezer berezirikez dutela esan zuen, edota, “euskal literatura” izena mereziduen literaturarik ez dagoela. (Euskaltzaindiaren AzkueBiblioteka)

Oso eskematikoki aipatu bada ere, aurreko pasartean erraz suma daiteke, ezta-baida akademiko hutsen gainetik, ba dagoela beste zerbait. Arazo linguistikoakkontu filosofiko eta ideologikoekin nahastuta zeuden, eritzi-trukaketa guztia dis-

176

tortsionatuz. Positibismo eta eboluzionismoaren garaia zen. Eta Vinson-en izenaIparraldeari dagokion moduan, Unamunorena aipa dezakegu Hegoaldearentzattextu-inguru berdin-antzekoan.

Euskal gaien azterketan XIX. mendean aritu ziren atzerritarren artean JulienVinson-ek garrantzi handia du, bai obraren oparotasunaz, bai ikututako alorrenzabaleraz, eta bai plazaratutako eritzi kritikoez. Zernahi gisaz, Vinson-en hizkun-tza inguruko eritziak zailak ziren orduko euskaltzale gehienek onartzeko, bainasarritan ez arrazoi zientifikoak tarteko, Vinson-en liberalismoarengatik baino,Granja Pascual-ek dinoskunez. Horrela, baskoiberismoak jasotako kritika batzueuskararen nortasunaren kontrako eraso gisa ulertu ziren zenbaitetan. Esate bate-rako, Arturo Kanpionen eritziz Vinson-ek begitan hartu zituen euskalari gehienenelizkoitasun tradizionala, eta bai ideia razionalisten eta eboluzionisten errefusa;hortik zetozen berorren erasoak, “histerismo antieuskaro”aren agerpenak zirenak,“antibaskista espainol eta frantses askoren kontseilari” bilakatu ei zelarik. LuisLuziano Bonaparte printzea Vinson-ek euskara gorroto zuela esatera iritsi zen,Ricardo Gómezek jaso duenez, euskaldunak bere ideiekin bat ez zetozelako etaeuskara erabat menperatzen ez zuelako. Vinson-ek bere aldetik Bonaparterekinzenbait arazo zientifikotan ados ez zegoela aitortu zuen, baina, berak inolaz ereez ziola euskarari kalte egin nahi. Euskal Herriaren benetako lagunak nortzu dira:iraganari begira, laudorio hutsetan geratzen direnak ala, gaitzak konpondu nahianaholkatu eta kritikatzen dutenak? “Badakite nahi nukela herri huntako seme lehialeta azkar guziak heldu diran demboretan bizi daiten bethico, ez, orai bezala, berebaithan beretzat choilqui lan eginik, bere chocoan hil daiteno, bainan sociedadegeneralean sarturic igan dezatentzat, lehembiziko lerroetan, mereci duten bezala,heren cualidade handi guziaz. Badakite ere Laphurdin izan ditut adisquide oneccembait eta nola maite dudan eskuara, nola ikasi dudan mintzaira eder eta zaharhura, nola nahi nuken hura ere bizi dadin. Bainan nor ausartatuko dá gauzen ibil-tzeari buruz alchatzera, demborari erranez: eztuk eginen hire obra? Hobe zaitmunduco gorabeherei yarraikitzea oroiturik atsotitsak erráiten duenez: oro nahiz,oro gal!” Horrela azaldu zuen Vinson-ek euskararekiko zeukan atxekimendua.

Baskoiberismoaren kritikan gehien nabarmendu zirenak Vinson eta van Eys izanziren. Hala ere, aditu germaniarren pisuak, batez ere Humboldt-en itzal luzeak etaSchuchardt-en nazioarteko prestigio handiak, euskara eta euskaldunen jatorriariburuzko teoria nagusi modura mantendu zuen luzaro baskoiberismoa, XX. mende--hasiera arte, gero pixkanaka “krisi larrian” sartu zelarik, Caro Barojaren adieraz-pidea erabiliz. Dena den, ez ditugu krisi horretako urratsak segituko edota beste-lako hipotesiren baten agerpena aipatuko, Folin markesaren sasoiko girotik apartesamar eramango gintuzkete-eta.

Zer gara gu, nor gara gu

177

Edozelan, atal honekin bukatzeko, Joxe Azurmendiri irakurri diogun pasartetxobat erantsi nahi dut, zenbait mitoren zuztar luzeez eta ia konturatu barik edukidezaketen eraginez jaubetu gaitezen. Textua kasik errepublikara arte irakaspen ofi-ziala izan da Espainiako eskoletan historia arloan:

Pregunta: ¿Quién fué el primer poblador de España?Respuesta: El primer poblador de España, después del diluvio universal, se supo-

ne que fué Tubal, hijo de Jafet y nieto de Noé, que vino a España en el siglo veinti-dós antes de Jesucristo: se ignora en qué punto fijó su residencia.

Matxinsalto-aurpegia edukitzearen garrantzia

Troiako harresi aurrean baino bataila gehiago burrukatu ei dira baskoiberismoareninguruan. Izandako auzi gehienen sorburua, Caro Barojaren ustez, arazoarenplanteamendu akastuna izan da, hiru kuestio diferente batera erabili baitira: nor-tzu ziren iberiarrak, nortzu euron arbasoak eta nortzu ondorengoak, eta, itaunhoriek argitzeko, datu linguistiko, antropologiko eta kulturalak argudiatu dira.Baina, kuestio horiek banan bana eta mota bakarreko datuez baliatuz aztertubeharrean, gehien-gehienetan nahasian landu dira, kontu guztia lardaskatuz.

Sarritan egin da iberiar berdin euskaldun ekuazioa. Modu berean, arreta handizjokatu behar zen herria berdin hizkuntza ekuazioa ekiditeko, litekeena baitzenosagaiok etorki desberdinetakoak izatea. Ez litzateke lehen kasua izango, herribatek bere hizkuntza galdu duena, auzoena hartuz. Hau da, gerta zitekeen hiz-kuntza eta populua bereiziak izatea jatorrian, eta beranduago elkartuak. Esatebaterako, pigmeoek ez dute hizkuntza propiorik, inguruko herrien hizkuntzezbaliatzen dira, eta, lurralde oso zabalean banatuta daudenez, hizkuntza oso des-berdinekoak dira tribuen arabera. Kontura gaitezen, bada, teorikoki posibilitateakugari zirela: euskaldunak eta iberiarrak linguistikoki erlazionatuta egotea, bainaantropologikoki ez, zein alderantziz, eta abar.

Esparru oso labainkor horretan aritu zen Telesforo Aranzadi Unamuno (Bergara,1860-Bartzelona, 1945) antropologo fisiko gisara, 1889tik aurrera makina batidazlan garrantzitsu argitaratu zituelarik. Izan ere, Aranzadi antropologiarenaitzindaria izan zen Espainian. Zer esanik ez, bera ere hainbat eztabaidatan partehartutakoa da, Vinson-ekin ere tartean. Dena den, 1912ko lan batean adierazi zue-nez, bere jarrera ez zen “batere apologetikoa, konpentsaziozkoa baizik”, etxeko-en jarrera garbizale estuak kritikatuz eta kanpoko zenbaitzuren “muturreko galofi-lismoak” indargetuz. Izan ere, ikerlari batzuren “baskofobia” delakoaz ihardun eta

178

gero, ondoko baieztapena egin zuen: “Edozelan ere, gai bat ondo aztertzekosinpatia-dosiren bat behar da, eta... uste dut apreziazio zientifikoari kalte gehiagodakarkiotela herri baten pentsakeraren kontrako prebentzioek, aldeko prebentzio-ek baino”.

4.12.irudia. Telesforo Aranzadi Farmazian etaNatur Zientzietan doktoratu zen Madrilen, 1882 eta1889an hurrenez hurren. Ikasketak amaitu etaikerketa-munduan murgildu zen; antropologiari ekinzion batik bat, nahiz eta beste alor askotan ere aritu:botanika, etnologia, paleontologia, musika. El puebloeuskalduna bere ikerlanak Pariseko AntropologiElkarteko saria irabazi zuen 1891n. Barandiaran etaEgurenekin batera Aralarreko trikuharriak ikertuzituen. Bere aurkikunderik garrantzitsuenetarikoa1936an egin zuen: Euskal Herrian inoiz aurkitutakokraniorik zaharrena topatu zuen Itziarreko Urtiagakoban. (Artxibokoa)

Aranzadi gazteak zientzia alemanaren distira-aldi batean hasi zituen bere iker-ketak, eta estilo germaniko hoberenean oso erriguroso eta hiperkritikoa zen, CaroBarojaren esanean lan solidoak gauzatu zituelarik. Luze gabe bisualizatu zueneuskaldunen inguruko irudia, lan-hipotesi modura erabili zuena. Parisen, CongrèsInternational des Études Basquesen, Kanpionek jaso duenez, honela adierazi zuen1900ean:

... creo probable, mientras no haya razones más serias en contrario, que el vascose ha hecho raza y se ha hecho una personalidad como pueblo en el país que hoyhabita; en una palabra, que es hijo de su país, y por consiguiente, este es verdadera-mente suyo.

Gogoratu, bestalde, kongresu berean Abartiagaren hipotesi atlantea aurkeztuzela. Dena den, aurrera segitu baino lehen parentesi zabal bat irekiko dugu, giza-kiaren (eta euskal gizakiaren) jatorriari buruzko orduko ideiak zertzelatzeko arinbatean, baina, ikuspegi antropologikotik.

Zer gara gu, nor gara gu

179

Nahiz eta Darwin-en teoria oro har oso komentzigarria izan, giza eboluzioarenerrealitatea frogatzeko, gizakien arbasoen fosil-apurren bat besterik ez zegoen.Izan ere, Darwin-en The descent of Man (1871) liburua argitaratu aurretik,Neanderthal eta Cro-Magnon leinuetako aztarna batzu ezagutzen ziren soilik,garezurrak-eta, mendebaldeko Europan. Nolanahi, kranioen azterketak guztizhumanotzat jo zituen hezur-puska horiek, eta beraz ez ziren “katenmaila galduak”inolaz ere. Haeckel-ek, ortodoxia darwindarrean murgilduta, gizaki eta simioenarteko bitartekariren bat existitu behar zela postulatu zuen, eta izendatu ere:Pithecanthropus alalus, alegia, mintzamenik gabeko tximino-gizona, gizaki etaanimalien arteko zubi modura ulertu zuena, mundu inorganiko eta organiko arte-koa Bathybius izan zitekeela asumitu zuenaren antzera. Modurik ausarteneanpublikoki adierazi zuen, bitartekari hori aspaldiko Lemurian bizi izan zela, etaberaz, espeziearen aztarnak inon egotekotan kontinente horren egungo hondarre-tan aurkituko zirela. Gainera, bere ikasleak berotu zituen bila joan zitezen, Javaeta Sumatra aldera, topatuz gero horixe izango zen-eta Darwin-ek arrazoia zue-naren froga definitiboa.

4.13.irudia. Ernst Haeckel-en mapa horretan gizakiaren eboluzioaren eta banaketaren azalpen bat dugu.Hipotesi horren barruan gizakia Lemuria kontinente galduan sortua litzateke, eta gerora urratsez urrats mun-duan zehar zabaldua, tarte horretan gizaki-aniztasuna gauzatuko zelarik. Hipotesi monogenista horrekin lehianba zeuden hipotesi poligenistak, alegia, anitz “paradisu” defendatzen zituztenak. Hipotesi monogenistek ikus-pegi ebolutiboa onartzen zuten; hipotesi poligenistak kreazio anizkunen marko teorikoan garatu ziren gehienbat. (Arg.: K. Altonaga)

180

Kontinente hondoratu horretan garatuko zen gizaki primigenioa, berorixe zate-keen benetako paradisua, biblikoaz beste, nondik lehenengo hominidoak sakaba-natu baitziren, mendebaldetik Afrikarantz, iparretik Asiarantz eta ekialdetikAustraliarantz. Haeckel-en ustez, prozesu progresibo horretan hamabi giza espe-zie desberdin itxuratu ziren hierarkikoki mailaz maila, eta horietatik 36 arraza.Eskema horren barruan, giza eboluzioaren goi-erpina Homo mediterraneus espe-ziea zen, Indiatik Europarantz etorri zena eta lau arrazok desberdindu zituena:semitak eta euskaldunak, kaukasiarrak eta indoeuroparrak. Semitak EkialdeHurbiletik zabaldu ziren eta bai ipar Afrikatik, eta Gibraltar zeharkatuz penintsu-lan euskaldunak bereiztuko ziren.

Arturo Kanpion hipotesi hori onartzeko guztiz prest agertu zen; areago, hipotesihori arbuiatzekotan, haren ustez euskaldunak inolako ahaidetasunik gabeko arra-zatzat jo beharko ziratekeen, joandako mundu baten azken aztarnatzat, arraza iso-latutzat. Magdalena Moujan Otaño matematikari argentinarrak oso umore zorro-tzaz parodiatu ditu tankera horretako jarrerak Gu ta gutarrak zientzi fikziozko ipui-nean. Honela du hasiera: “Baskoak ez gara arrazistak inondik ere. Ez gara arraza,espezie baizik. Espezie bat, bestearekin nahastean basko puruak sortzen segitzenduena”. Eta abar.

4.14.irudia. Eskema honetan Haeckel-ek pro-posatutako hamabi “giza espezieak” ditugu hie-rarkikoki antolatuta. Hamabigarrena da gizaeboluzioaren goi-erpina, Homo mediterraneusdelakoa, giza espezie horrexek garaitu baititugainontzekoak bizitzagatiko burrukan. Homomediterraneus giza espezie barruko lau arrazenartean euskaldunak kokatu zituen Haeckel-ek.Haren ustez euskara behinola penintsula osoanzabalduta egon zen, eta ez du inolako ahaideezagunik. (Arg.: K. Altonaga)

Zer gara gu, nor gara gu

181

Eugène Dubois (1858-1940) mediku holandar gazteak katenmaila aurkitzeahartu zuen helburu, eta Amsterdameko irakasle-postua utzi (1887) eta IndiaHolandarretako mediku militar egin zen, Java eta Sumatrako oihanetan indusketakburutu ahal izateko. Zientziaren historiako “episodio heroiko” hau eta bere ondo-rioak maisuki kontatu ditu Gould-ek (1993), ohi duenez. Kontuak kontu, 1893anplazaratu zuen Dubois-ek, zenbait urte lehenago Haeckel-ek aurresandako krea-turaren aztarna fosila: izterrezurra eta 900 cc-ko zerebroa eduki zezakeen garezur--ganga. Dubois-ek Pithecanthropus erectus izena jarri zion, zutik ibil zitekeelaondorioztatu baitzuen izterrezurreko azterketatik. Gaur egun Javako gizaki fosilhori Homo erectus gisara kontsideratuta dago, Afrika, Asia eta Europako besteaztarna fosil batzukaz batera. Edadearen aldetik, 250-500 mila urteko antzinata-sunekoa dela uste da, eta katenmaila galdutzat barik giza espezie primitibotzatjotzen da.

Orain Delta Willis-en liburu atseginean irakurri genuen ideia bat ekarri gura duthona. Charles Darwin-ek katenmaila galduak Afrikan agertuko zirela pentsatuzuen, ikusiz tximino handien (hominoideoen) jatorria bertan zegoela. Alabaina,1950eko hamarkadara arte nolabaiteko arraza-diskriminazioa gailendu da ikerlarigehienen aldetik, gizakien jatorria beste edonon nahiago izan dutelarik, Afrikanbaino. Bilaketak Txinan eta Mongolian burutu ziren, Britainia Handiko Piltdownen(faltsifikazio famatua tartean), Frantziako Dordonian edota Javan. Areago, hiruhamarkadaz ukatu zitzaion benetakotasuna, lurralde afrikarretan aurkitutako lehenkatenmaila galduari.

Beste alde batetik, Anders Retzius (1796-1860) Estokolmoko Unibertsitateko ana-tomiazko irakaslea giza kraniologian espezializatu zen, zenbait indize asmatu zitue-larik, batik bat indize kraniala: zabalera/luzera. Kranio luzeskak (0.75 edo gutxiago)dolikozefaloak ziren; kranio motzak (0.8tik gora), brakizefaloak. Indize horretanoinarriturik, Retzius-ek Europako populamenduari buruzko hipotesi bat eraiki zuen,1845 urte inguruan. Komentzituta zegoen Europako biztanleak Harri-Aroan braki-zefaloak izan zirela, eta geroago populazio autoktono primitibo hori herri aurrera-tuagoek baztertu zutela, hain zuzen ere dagoenekoz Brontze-Aroan zeuden doliko-zefalo indoeuropar edo arioek. Zenbait leinu brakizefalok bizirik iraungo zuten, eus-kaldun, laponiar edota finlandiarren herri atzeratuak horrelaxe explika zitezkeela.Retzius-ek, antza, bost kranio euskaldun brakizefalo aztertu zituen.

Ideia horren kontra jarri zen Paul Broca, kranio dolikozefaloak aurkitu baitzituenbai Harri-Aroko aztarna fosiletan eta bai bere sasoiko biztanleetan. Nolanahi ere,Gould-en esanean (1981), Broca-k pisuzko arrazoiak zeuzkan mesfidati agertzekozientzilari eskandinaviar edota teutonikoen ahaleginen aurrean, dolikozefalia

182

adimen-nagusitasunaren froga-mailara goratu nahi baitzuten: frantses gehienakbrakizefaloak ziren, Broca barne. Esan gabe doa, urte-mordo batez eztabaida bor-titza egon zen brakizefalista eta dolikozefalisten artean, baina ez du zerikusi zuze-nik gure autuarekin.

Paul Broca (1824-80) zirujauak Pariseko Antropologiazko Elkartea fundatu zuen.Broca-k euskal garezurren bat aztertu nahi zuen, eta elkarteko kidea zen GonzálezVelascok bidali zion bat. Dolikozefaloa zela behatu zuen. Orduan, Broca dudatangeratu zen Retzius-en teoria zela-eta. Euskal kranioak in situ neurtzea pentsatu zuen,eta hola 1862ko irailan Gipuzkoan egon zen, González Velascogaz batera.Zarautzeko kanposantutik 59 garezur desehortzi zituzten, gauez, bertakoak ez bil-durtzeko. Dolikozefaloak zirela suertatu zen. Geroago, 1867ko udan zeharLapurditik ibili zen, zeren eta, jasoa baitzuen Lappitzondo jaunak bidalitakoIparraldeko kranio brakizefalo bat. Datu bakar batek ez du ezer handirik frogatzen,baina, badaezbada material gehiago aztertu nahi zuen, Iparraldeko euskaldunak bra-kizefaloak izan zitezkeen-eta. Ikerketa horien guztien ostean ondorio honetara aile-gatu zen: euskaldunak arraza dolikozefalo batekoak ziren, baina, Europako doliko-zefaloetatik bereizia eta Afrikako iparraldekoekin eta guantxeekin kidetua; nolanahi,Iparraldeko euskaldunek brakizefaliarako joera zuten. Dirudienez, Antoine Abbadiaexploratzaile famatu eta euskal mezenas handiak in vivo buruturiko neurketa zefa-lometriko batzuk, brakizefaliaren nagusitasuna-edo adierazi zuten.

4.15.irudia. Paul Broca-k eta bere eskolak, garuna-ren tamainuak adimenarekiko, ustez, zuen erlazioaerabiliz, antropologia baitan oinarrizkotzat jotzen zenkuestioa ebatzi ahal zela frogatu nahi zuten. Alegia,zergatik gizabanako batzuk edota arraza batzuk bestezenbaitzuk baino arrakasta handiagoa duten. (Artxi-bokoa)

Zer gara gu, nor gara gu

183

Galdera bat atoan. Iparraldeko datuak arbuiatu behar ziren, Donibane-Lohizuneherri kosmopolitakoak zirela-eta, ala, lortutako emaitzak korrektoak izan ziren?Zeren, euskaldunak mota bikoak izanez gero, beste galdera-sortatxo bat baitago,Arturo Kanpionek planteatu bezala: euskara dolikozefaloen ala brakizefaloen hiz-kuntza izan zen hasieran? Pirinioko hego-isurialdetik iparraldekora igaro zen, alaalderantziz? Zelan galdu zen bigarren hizkuntza, heterogeneotasun etnikoarengainean batasun linguistikoa ezarri zelarik? Dena den, hasierako itaun antropolo-gikoak hainbat ikerketa deskateatu zituen, apurka-apurka euskal tipoa zehazkikarakterizatu zutenak, batik bat kranioari dagokionez: Argelliés, Collignon,Intxauspe, Oloriz, Deniker, eta gorago aipatu dugun Aranzadiren obra zabala1889tik aurrera, Barandiaran eta Egurenekin batera (“hiru troglodita tristeak”) partebatean.

Ikerketa horietan hainbat eta hainbat gizabanako aztertu ziren, eta nolabaitekobatazbestekoa lortu zen, hau da, euskal tipo tipikoa. Horren karakterizazio zeha-tzak, idazlan honetan erabili ezin den lexiko tekniko ulergaitza beharko luke. Esandezagun, besteak beste kranio mesozefaloa duela: luzea, zabala eta baxua; per-fektoa, beraz, txapela eroateko, nire lagun batek zinostanez. Erraz adierazteko,euskaldunak “matxinsalto-aurpegia” duela esan daiteke, Aranzadik inoiz erabilita-ko bidetik.

4.16.irudia. Antropologiaren hastapenetan buruturiko ikerketek euskaldunen fisionomia tipikoa zehaztuzuten: bekoki zuzena eta loki konkortuak, aurpegi luze, mehe eta sudur irtenduna, belarri luze eta gangailaaskedunak, ezpain meheak, baraila estu eta lerdena, okotz iheskor eta zorrotza. Aranzadik matxinsalto--aurpegia esan zion delako fisionomia horri. (Arg.: J.M. Txurruka)

184

Bien bitartean, eta 1868an Cro-Magnon arrazaren lehen arrasto fosilak aurkitueta gero, aztarna gehiago lokalizatu ziren Europako mendebalde osoan etaAfrikako iparraldean. Cro-Magnon etiketapean sailkaturiko hezurrak, gaur egune-ko gizakiaren ia-ia berdinak dira, eta sarritan esaten da Londres-eko metroan inorkez lukeela bereiztuko orduko Cro-Magnon bat horko urbanita batetik.Sinplifikatuz, haitzuloetako gizaki prehistorikoak direla esan daiteke, beraien fisio-nomia gaurko populazioetan gorde delarik ere. Kostalde atlantiarrarekin erlazio-naturiko banaketa dela-eta, Amsterdameko 1928ko antropologia-kongresuanHomo atlanticus modura izendatzea proposatu zela dino Poisson-ek 1939an.Autore berak adierazita, Cro-Magnon arrazaren jatorria arazo argituezinekotzat jozen, eta hiru azalpen posible bilatu zitzaizkion. Lehenengo eta behin, Neanderthalarrazaren urrats progresibo bat izatea; bigarrenik, okupaturiko lurralde atlantiarhorretan garaturikoa izatea; hirugarrenik, Iparramerikako larrugorri dolikozefaloe-kiko Quatrefages-ek aipatu kidetasunak azalduko lituzkeen tarteko lurralde bate-an garatua izatea, hau da, Atlantidatikoa.

Nolanahi ere, euskal tipoa Cro-Magnon motakoa zen argi eta garbi; hor ez zego-en eztabaidarik. Gainera, europarra zen jatorriz, Aranzadik ozenki aldarrikatubezala. Alabaina, zenbait ezaugarri bereizgarri tarteko Victor Jacques belgiarrakeuskal tipoko Cro-Magnon-ak izendatzeko “tipo pirinio-mendebaldarra” etiketaproposatu zuen 1887an, eta harrezkero sarritan agertzen da identifikazio horrekin.

Behin-eta euskal tipoaren homogeneotasuna ezarri eta gero, euskaldunen bata-sun linguistikoaren puntua argituta dagoela onar daiteke. Beste galdera bat eran-tzun behar da hala ere: hizkuntza euskal tipoa eratu ahala sortu zen, ala ostera,elkarrekiko independenteak izan ziren hasieran eta geroago bateratuak?Kanpionek nahi du erantzun oraingo honetan. Berak dinoskunez, Intxauspe kalon-jeak (1815-1902) enbido galanta luzatu zion mundu akademikoari. Intxauspekalonjea Bonaparte printzearen Zuberoako dialektorako informatzailea izan zen.Zerrendatu egin zituen, izenean aitz erroa omen zuten tresnak (aiztur, aizto, aitzur,aizkora...), euskaldunak prehistoriako Harri-Aroko gorabeheretako lekuko izanzirela frogatzeko. Gerora askotan eta askotan erabili da (benetako froga ez den)argudio hau. Esate baterako, Tovar-ek jaso duenez, Telesforo Aranzadiren lehen-gusua zen Migel Unamunokoak arrazonamendu berbera egin zuen 1884ean,berorrek Charencey-rengan ere aurkitu omen zuelarik.

Baina, Intxausperen espekulazio linguistikoarekin euskaldunen jatorria Harri--Arora arte atzeratu badaiteke ere, 1886 urte inguruan Manuel Iradier explorado-re gasteiztarra (1854-1911) urrunago joan zen. Benetako aste euskalduna hiru egu-nekoa zela argudiatuz (astelena, aste-artea eta aste-aizquena), Lur eta Ilargiaren

Zer gara gu, nor gara gu

185

mugimenduak eta euskal aste jatorra harmonizatzen ahalegindu zen, oso kalkuluastronomiko korapilotsuez baliatuz, eta, ustez, lortu ere egin zuen: aiton-amonaeuskaldunek orain dela (adi!) 44 milioi urte asmatu zuten hiru eguneko astea, edobehintzat orduan biratzen ziren Lurra eta Ilargia horrelako kadentziarekin. Goragoikusi dugunez, Darrigolek bestelako era batez erabili ditu hiru egun horien etimo-logia, beste ideia bat defendatzeko.

Edozelan ere, kontura gaitezen paleolinguistikari-edo dagokion Intxausperenaieru hori oso ondo uztartzen dela gorago aipatu dugun Aranzadiren lan-hipotesiantropologikoarekin. Eta elementu bi horiek, nolabait esateko antropologikoa etalinguistikoa, elkarrekin gardainatu ziren berriro, pentsakera berria itxuratzeko.Hori ikusteko ia mende-erdiko jauzia egin behar dugu aurrerantz, euskaldunenjatorriari buruz gailendu den ideia bere une historikoan kokatuz.

Euskal Herria Atlantida berria ote

Caro Barojak idatzi duenez, On Jose Migel Barandiaran izan da Euskal Herrikokontzientzia kolektiboaren esentzia poetikoa bildu duena, hori bai, arkeologo etaetnologo batek eman diezaiokeen azal idor eta grisaz aurkeztu digularik. Eta segu-ruenez Barandiarani zor diogu beste inori baino gehiago, Euskal Herriko prehisto-riari buruz dugun irudia eta benetako ezagumendua.

4.17.irudia. Aita Jose Migel Barandiaran Aierbe(1889-1991), Gasteizen apaiztu ostean, Paris, Leipzigeta Munichera joan zen teologia eta psikologiako eza-gutzak sakontzeko asmoz. Lan garrantzitsua burutuzuen prehistoriako leize eta aztarnategiak arakatzen.Etnologia ikertu zuen batik bat: euskaldunen ezauga-rriak aztertu eta bildu. Ostekoen oinarri eta abia-puntu bilakatu da. (Artxibokoa)

186

Jakina, ez da erraza adieraztea jende arruntak ze irudi duen Euskal Herrikoprehistoriaz. Beharbada nik hemen azalduko dudana baino azterketa serioagoakbeharko lirateke irudi hori zehazteko, baina egunkarietatik atera ahal dugu.Alegia, zuzendariari bidalitako gutunetatik. Eta azkenotan Bilboko El Correokogutunetan, lehen euskaldunak euskaraz egiten zuten cro-magnonak zirela leidudut hiruzpalau aldiz. Hara! Gutxi gorabehera Barandiaranek dinoskuna, bainaesateko beste modu batekin.

Irudi arruntaren eta adituen eritziaren arteko kointzidentzia hori ba dagoela ikus-teko, Barandiaranen hiru pasarte aldatuko ditugu hona, hirurak mundu akademi-ko estua gainditu eta nahikotxo zabalkunde handia eduki dutenak. Batetik, “esmás verosímil una evolución netamente indígena y local de la raza de Cro--Magnon hacia el tipo vasco. Tanto el estudio del yacimiento de Urtiaga como delos restos humanos que han sido hallados en él debe ser completado mediantenuevas investigaciones y medidas, las cuales podrán confirmar o, tal vez rectificarnuestras conjeturas actuales”. Horixe da 1947ko idazlan batean zinoskuna, etagerora liburu modura zabaldu zena (1967: 48): egiaztatu beharrean eta datu gehia-goren faltan dago luzatutako aierua (“conjetura”). Dena dela, eta egiaztapen argi-rik eduki gabe, dibulgaziozko obra kolektibo baten barruan frogatuta bailegoenadierazi zuen 1974an: “Gizaki honen (hots, Cro-Magnon) aldaketen ondorenadugu euskal azkazia” (70. orr.).

4.18.irudia. Urtiagako kranioek uste zena bainoantzinakotasun txikiagoa dute, isotopo erradiaktibobidezko datazioek oraintsu frogatu bezala. Antza,Kristo aurretiko 2000 urtekoak-edo dira. Aldehorretatik, euskaldungoaren bertoko jatorriarenideia behar besteko oinarri barik gelditu da; alabaina,kranio horiek euskaldunek berton edukitako iraupenluzearen froga lirateke autore batzuren ustez. (Arg.:J. Altuna)

Zer gara gu, nor gara gu

187

Hirugarren aipamena da borobilena, nire ustez. Lehen euskal gizona liburutikhartua da, eta aurreko atalean aztertu ditugun alde antropologikoa eta alde paleo-linguistikoa bateratuta agertuko zaizkigu urrats bitan. Bat: “Hori dakusaguUrtiagan aurkitu ditugun giza hezurretan. Crô-Magnon izeneko azkazia, gureeskualde honetan, oraingo euskal tankera hartzen ari zen. Beraz gaurko euskal egi-tea —soinarena— ordutik datorkigu.” (72. orr.). Bi: “...lanabes batzuen izenak dirahaizkora, haitzur, haizto, zulakaitz eta orratz. Lanabes horik haitzezkoak edoharrizkoak zirèn garaian ezarritako izenak, dirudienez: Eneolitos garaikoak edoagian lehenagokoak. (...) Hona hemen beste izen batzuk: zezen, behi, idi, aker,ahuntz, ardi, zerri, zaldi, zakur eta abere horien hazkera mailak izendatzeko era-biltzen ditugun hitzak. Izen hauek aski adierazten daukute indoeuroparren era-gintzaz sortuak ez baina lehenagotik hemen zebiltzanak direla. Beraz euskararenzubila hemen zebilan.” (93-94. orr.). Kontura gaitezen, aipamen hauetan ere ideiaerabat frogatuta balego bezala adierazita dagoela, Itziarren Urtiagako koban aur-kitutako kranioek hori bete-betean erakutsiko bailuten. Hau da, Aranzadik1900eko kongresuan plazaratutako lan-hipotesia tesi bihurtuta daukagu hemen,Intxauspe kalonjearen ekarpena ere aintzat hartu delarik.

4.19.irudia. Gaur eguneko zientzi ikuspegitik arraza kontzeptuak ez du ezertarako balio giza populazioei apli-katuta, oso aldakorrak baitira; izan ere, sarritan aldakortasun handiagoa dago populazio bakar baten barruaningurukoekin konparatuta baino. Datazioak gorabehera, Urtiagako B1 kranioak —argazkikoak hain zuzen—antz handia eduki dezake hala egungo edozein euskaldunekin nola egungo beste edozein gizakirekin, den--denak Cro-Magnon fisionomiakoak dira-eta. (Arg.: J. Altuna)

Erraz esateko, euskaldunen eta euskararen aldibereko eta bertoko jatorria etairaupen luzea dira tesiaren muina. Nolabait, populua, hizkuntza eta lurra aspaldi-danik, hots, hastapenetatik, daude uztartuta, batera eboluzionatu direlarik. Eta tesihorrek jende arruntaren artean bezalaxe arrakasta eduki du esparru akademikoe-tan ere. Esate baterako, horixe-edo irakatsi ziguten Fakultatean, karrerako azkenkurtsoetan. Edota, horixe irakurri ahal dugu han eta hemen zipristinduta “nornahi-

188

rentzat izateko moduan pentsatu eta egin nahi izan” diren Joseba Intxaustirensintesi-liburuetan: ikus dezagun, arin batean, zer dinoskuten perspektiba guztizdesberdinetatik liburu horietako lankide bik. Eukeni Goyhenetxek: “Entre lascomunidades étnicas que poblaban Europa antes de las invasiones, el pueblovasco es tal vez el único que haya sobrevivido con sus caracteres primitivos. Asíla Prehistoria parece resolver el problema de los orígenes del pueblo vasco: per-mite afirmar que los vascos de hoy ocupan el mismo territorio que sus antepasa-dos más lejanos... Durante el Paleolítico superior (50.000-9.000 a.J.C.) aparece elhombre vasco, evolución local del hombre de Cromagnon...” (228. orr.). EmeterioSorazuk: “Gure Euskal Herriaren sustraiak Prehistorian jarri beharra daukagu”(327. orr.). Ikus daitekeenez, nolabaiteko ortodoxia bilakatu da goi-mailako giroeuskaltzaleetan.

Tesi horrek ukan duen arrakastaren azken epitomea Intelligentsia kimatuarenorbelak saiakera dateke, Paulo Iztuetarena. Liburuak gaur eguneko egoeraren eta,dena jota, euskal kulturaren urritasun historikoaren kausak bilatu ditu, sustrai eus-kalduna zelan arroztu eta usteldu den aztertuz, ia 500 orrialdetan zehar.Azterketa horretarako prehistoriararte jo du egileak, zeren eta “ez bakarrik histo-ria, historiaurrea ere kulturaren lekuko (bait) da, are gehiago gure herria bezalaEuropako lekukorik zaharrena denean” (42. orr.). Haatik, “historiaurreraino joa-tea urrutitxoegi joatea dela irudituko zaio bati baino gehiagori” (51. orr.) bainabertan kokatu digu egileak “euskal artearen egunsentia”, liburuaren bigarrenkapituluko hasieran. Hortik aurrera eta berrogeitamar orrialdetan barrena, aipa-tutako ortodoxiaren topiko prehistoriko guzti-guztiak aletzen dira banan-banan,hala arrazarenak nola hizkuntzarenak, kapitulu hori orain segidantzan ikusteragoazen bezala amaitzeko: “Alabaina, eboluzio historikoaren ezinbestekoak eza-rritako aldaketa guztien gainetik, geratzen dira giza komunitate jakin bati espezi-fikotasunez dagozkion ezaugarri etniko batzuk. Horietako bat, hain zuzen, EuskalHerria dugu, haitzuloko gizartetik, sakoneko aldaketen uhinak gaindituz, bestekulturetan erabat urtu gabe, gaurko gizarte informatizatura onik iritsi zaiguna. Ezda ahaztu behar antzinako komunitate etniko guzti haien artetik, Euskal Herriabakarrenetako bat izan dela bizirik iraun duena Europa zaharrean, beti zutik berelurraldean” (99. orr.). Eta pasarte bi beherago: “Euskal Herria, egia da, Europandago eta beste europar herrien antzeko bilakabide prehistoriko eta historikoa izandu. Baina beste hau ere aurrekoa bezain egia da: hots, ez dela azken orduko his-toria modernoak ekarritako sorkari politiko bat, estatu-babesean hazi eta indartudiren sustrai etnikorik gabeko nazio horietako bat, Europa zibilizatuan berenazio-proiektua azken burura eraman nahi duen herri aspergaitz bat baizik” (100.orr.). Nolanahi ere, liburuaren hirugarren kapituluak, harrigarriro, IX-XVI. men-deen arteko gorabeherak ikutzen ditu, prehistoriatik Erdi Arorarte ezer gertatu

Zer gara gu, nor gara gu

189

izan ez balitz bezala; gainera, ez da xehetasunetan barneratzen, eta horretarakonahikoa dira hamabost orrialde.

Baina, eduki duen onarpen galantarekin ere, aurreko tesiak frogatzeke dirau.Euskal Herriko aztarnategi arkeologikoetan hezur-hondakin gutxi kontserbatu dire-larik, Urtiagako (Itziar, Gipuzkoa) garezur biak izan dira aurreko lerroetan zirribo-rratu dugun etxe horren eraiketarako giltzarria. Alabaina, ez dago klaru kraniohorien izaera. De la Rúa-k laburbildu duenez, berrikuspen eta kontrobertsia luze-en ostean puntu bi daude behar beste argitu barik. Batetik, burutu diren datazioenondadea gorabehera, Urtiagako kranioen adskripzio estratigrafikoa ez da segurua,Barandiaranek berak aurkitu zituenean adierazi bezala. Izan ere, litekeena dagoiko maila estratigrafikoetako hezur-puskak antzinagoko mailetara jaistea, etahortaz pentsatutakoa baino modernoagoak izatea. Bestetik, ez datoz bat garezurhauen inguruan egin diren interpretazio antropologiko guztiak, hau da, autorezautore aldatzen da noraino Cro-Magnon-tzat kontsideratu. Zenbaitzuri Cro--Magnon-a begitandu zaiena, beste antropologo batzuren eritzirako ez dagohorren garbi. Berau oso problematikoa da, konparaketetarako lagina oso-oso txi-kia baita, eta ezin daiteke esan kraniook noraino orduko populazioaren batazbes-tekoa diren.

Hortaz, Urtiagako kranioek ez dute gorago azaldutako guztia frogatu. Aitzitik,Urtiagako kranioetan oinarrituta, soilik iradoki egin daiteke goikoa hipotesi modu-ra, baina beti ere oso kuestionagarria delarik, harik eta bestelako froga definitibo-agorik aurkitu arte. Beraz ba, eta nahiz eta ustea oso zabalduta egon, ez da orainarte arazoaren ebazpena lortu: izatez, momentu honetararte dagoena Aranzadirenhipotesia bera da, datu eta argibide gehiagorekin baina berme osorik gabe.Kontura gaitezen oraingo honetan ez dugula garezur horien gainean txapela jan-tzi, ikusi ahal izateko ea ondo-edo egokitzen den. Aitzitik, eraiketa teoriko askozastunagoa ezarri nahi da kranio horien ganga gainean, oinarria horretarako nahi-koa sendoa ez delarik, beharbada. Ez ote da ba gertatuko, Folin-en kasuan beza-la, zenbait urte igaro eta gero misterioaren ebazpena beste bideren batetik bilatu-ko dela, eta era berean, gaurko ideiak irribarre maltzurño batez epaituko direla?

Beste horrenbeste esan daiteke argudio linguistikoen gainean. Arrunta da zen-bait berbatako haitz delako erro horren kontua han edo hemen entzutea, eta izanere, euskal filologiaren ikasketak burutu dituzten hainbat laguni galdetuta, den--denek eduki dute erro horren berri, eta bai hizkuntzaren jatorriari buruzko bereinplikazioarena ere. Baina lagun horien guztien ustean kontua frogatuta zegoenbete-betean, nahiz eta ez gogoratu frogapen hori nork, noiz eta zelan burutu zuen,edo punturen bat argitzeke ote dagoen. Eta horrela, ideia hori kuestionatuz inoiz

190

zerbait irakurri duzula-eta ea nor izan ote zen galdezka arituz gero, ez duzu aiselortuko erantzun positiborik.

Izan ere, Harri-Aroko erro probable horren ideia han-hemenka irakurri dugula-rik, hipotesi hori zalantzatan jarri duten autoreak aurkitzeko era ez da erraza izaninolaz ere, nahiz eta horien artean Koldo Mitxelena bera egon. Izatez, bere fone-tika historikoan agertzen da oin-ohar bat (319. orr.) Gorostiagaren idazlan bataipatzen duena, zeinak aizkora hitzarentzako jatorri gisa latinetiko asciola propo-satu baitzuen; latinetiko azalpen hori da gustukoena Mitxelenarentzat. Egia da,multzo horretako gainontzeko berbetarako ez da ganorazko azalpen etimologiko-rik proposatu, Agud eta Tovar-en idazlanean ikusi ahal denez. Nolanahi, momen-tuz bestelako alternatibarik ez egoteak ez dakar zuzenean Intxausperen hipotesia-ren ondadea. Edozein kasutan, harrigarria da, euskararen etorkia Harri-Aro artedaroan ideia hori hain arrakastatsua suertatzea esparru akademikotik at, adituaksinesgogor agertu arren.

Beraz, noski-tzat jo izan da modu zabal batean, frogatu barik dagoen euskaldu-nen eta euskararen jatorriari buruzko hipotesia. Eta azken aldi honetan hainbeste-ko ospea lortu duen Cavalli-Sforza-ren ikerketek ere ez dute kontua ebatzi, datueta ikuspegi berriak ekarri badituzte ere. Ikerketa horiek, Stephen Jay Gould-enhitzak erabiliz, euskara Europako hizkuntzarik arraroena dela erakutsi dute(“...Basque is the odd man out of European languages” —1991—). Hau da, bestehainbatek esandakoa bera aurkitu dute, baina ezer asko argitu barik. Horrela iza-nik, arazoaren egoera Kanpionek erabilitako irudiak laburbilduko luke ondoen:bere irla bakartian dirau Robinson euskaldunak. Ez dago bestelako ziurtasunik. Ezdago froga antropologiko, arkeologiko edota linguistikorik euskaldunen hasierakojatorria zehazteko, eta mendebaldeko Pirinio inguruan zelan edo noiz finkatuziren argitzeko.

Hau guztiau klaru edukitzea guztiz garrantzizkoa da, zeren-eta, sarritan moduhorretako argudio akademiko gaizki ulertuetara jotzen baita, bestelako eztabaide-tan euskarri teoriko modura erabili ahal izateko. Esate baterako, baskoiberismoa-ren teorian datu linguistiko hutsak diruditenek, ñabardura politiko galanta edukidute teoria horren inguruko eztabaidetan, ze, euskara behinola penintsula osokohizkuntza izan zela onartzeak, ondorioz, euskaldunen eta espainolen artekoharreman historiko estuagoa inplika dezake: Garibaik espainolenak nahi zitueneuskaldunak; gaur eguneko euskaldun askok ez lukete begi onez ikusiko ideiahori. Modu berean, mendebaldeko Piriniotan ia 10.000 urtez etengabe bizi izatea,zenbait eskubideren erreklamazioa justifikatzeko euskarri modura aurkeztu da.Erreklamazioa guztiz legitimoa izan daiteke, baina mahaigaineratutako argudioa

Zer gara gu, nor gara gu

191

labainkorra da oso, eskubidearen zilegitasuna bermatu aldera. Atzera ereGould-en hitzak erabiliz, motiboak argudioak baino dexente konplikatuagoak iza-ten dira beti.

Orduan ba, debate akademikoetatik bestelako ondorio eta ñabardura-ateratzebortxatu hori, Collins-ek seinalatu duenez, paranoiko samarra izan daiteke berez,baina euskal kuestioaren egungo egoera zein den ikusita, arreta handia behar da,ez baita ia baieztapen politikoki neutralik egongo alde batera edo bestera, hiz-kuntzari, herriari zein historiari buruzko kontuetan. Azurmendik adierazi legez,borroka politikoak egin gura dira luma zientifikoarekin. Beraz, azpimarratu eginbehar dugu kontextu horretan ez direla hutsalak, bestela esoteriko eta are asper-garriak ere izango liratekeen eztabaidak. Halandaze, adi ibili datu soil eta inter-pretazio artean bereizteko orduan.

Arazoak ba ditu ere, bestetik, euskal nortasunaren interpretaziorako inplikazio-ak, esate erraz baterako euskalduntasuna bera ulertzeko, Caro Barojaren El labe-rinto vasco liburu interesgarriak dinoskunez. Baina, puntu horien guztien azalpe-nak urrutiegi eramango gintuzke gure abiapuntua izan den Folin markesarengan-dik. Ur sakonegietan murgilduko ginateke. Hurrengo baterako-edo utziko dugutxonbo hori.

192

ERREFERENTZIAK

• ABARTIAGUE, W.L. d’. 1895. De l’origine des basques. Nouvelle Revue, 15 décembre, 3-23.— 1937. L’Atlantide. Essai de bibliographie. Bulletin Société des Sciences, Lettres & Arts de Bayonne. Nouvelle

Série, 23: 262-273.• ABERCROMBIE, T.J. 1995. Europe’s First Family: The Basques. National Geographic, 188(5): 74-97.• AGUD, M. & A. TOVAR. 1989. Diccionario etimológico vasco, I. A-Ardui. Anejos del Anuario del Seminario de

Filología Vasca “Julio de Urquijo”, XIII: 253-913.• ALTONAGA, K., B. GOMEZ, R. MARTIN, C.E. PRIETO, A.I. PUENTE & A. RALLO. 1994. Estudio faunístico y bio-

geográfico de los moluscos terrestres del norte de la Península Ibérica. 505 pp. Premio Xabier Maria de Munibe.Eusko Legebiltzarra/ Parlamento Vasco. Vitoria-Gasteiz.

• ALTONAGA, K. & PUENTE, A.I. 1995. Biodibertsitatearena 1. Noe zaharraren legatua. Elhuyar, zientzia eta tekni-ka, 93: 30-36.— 1995. Biodibertsitatearena 2. Apolo eta Kasandra, mito bi benetako historia batean. Elhuyar, zientzia eta tek-

nika, 94: 32-39.• AMÉZAGA, E. 1986. D’Iharce de Bidassouet. Revista Internacional de Estudios Vascos, XXXI: 853-860.• ANONIMOA. 1894. Prix Delalande-Guérineau. Comptes Rendus des Séances de l’Académie des Sciences,

119: 1123.• ANONIMOA. 1923. Notices biographiques: MM. le marquis de Folin, Julien Vinson, Lucien Le Beuf. Bulletin de

la Société des Sciences, Lettres, Arts et d’Etudes Régionales de Bayonne, 1-2: 113-126.• ANONIMOA. 1954. Centenario del natalicio de Manuel Iradier (1854-1911). Boletín del Instituto Americano de

Estudios Vascos, V(19): 207-210.• APRAIZ, A. 1995. Plaken Tektonikaren Oinarri Zinematikoak: Gaur Eguneko Eztabaidagaiak. Ekaia. Euskal Herriko

Unibertsitateko Zientzi eta Teknologi Aldizkaria, 3: 65-79.• ARANA GOIRI, S. 1897. Del origen de nuestra raza. Baseritara, uztailak 18.• ARANZADI, T. 1889. El pueblo euskalduna. Estudio de Antropología. 46 pp. Excma. Diputación de Guipúzcoa.

San Sebastián.— 1912. De cosas y palabras vascas. Anthropos, Revue Internationale d’Ethnologie et de Linguistique, VII:

407-428.— 1913. De craniometría de Guipúzcoa. Revista Internacional de los Estudios Vascos, 7: 419-422.— 1920. A propósito de ideas generales y abstractas en los vascos. Revista Internacional de los Estudios Vascos,

11(2): 95-99.— 1922. Tipo y raza de los vascos según Vinson. Revista Internacional de los Estudios Vascos, 13(1): 107-108.— 1922. Síntesis métrica de cráneos vascos. 73-171, in La raza vasca, I. 171 pp. Editorial Auñamendi. San

Sebastián. 1967.• ARNOLD, P. 1982. Le mystère basque dévoilé. 249 pp. Editions du Rocher. Monaco.• ARZAC, A. 1902. La Atlántida y el Pueblo Basco. El continente desaparecido. Euskal-Erria, 47: 186-189.• ASHE, G. 1992. La Atlántida. Una tierra desaparecida, una antigua sabiduría. 96 pp. Ediciones del Prado. Madrid.

1993.• ASKOREN ARTEAN. 1993. Antoine Abbadia, XIX. mendeko euskal zientzilaria. Elhuyar, zientzia eta teknika,

73-74: 1-45.• ASTARLOA, P.P. 1803. Apología de la lengua bascongada, ó ensayo crítico filosófico de su perfección y antigüe-

dad sobre todas las que se conocen: en respuesta á los reparos propuestos en el Diccionario geográfico históricode España, tomo ii, palabra Nabarra. G. Ortega, Madrid. Bigarren arg. P. Velasco, Bilbo 1882. Lehenaren berrarg.faksim. Amigos del Libro Vasco, Bilbo, 1983. Idem. Librerías “París-Valencia”, Valencia, 1993.

• AYERBE, E. Itsas bazterrak, Guía de la Costa Vasca. 196 pp. Ed. Etor Argitaletxea.• AZURMENDI, J. 1979. Arana Goiriren pentsamentu politikoa. 143 pp. Hordago. Donostia.

— 1992. Espainolak eta euskaldunak. 582 pp. Elkar S.A. Donostia.— 1995. Topoi nazional/nazionalistak Ernazimentuan: Camoesen “Os Lusiadas”. 89-146, in Historia: Zientzia

ala literatura? 146 pp. P. Garzia & I. Zaldua arg. Udako Euskal Unibertsitatea. Bilbo.• BABCOCK, W.H. 1917. Atlantis and Antillia. The Geographical Review, 3: 392-395.

— 1922. Legendary islands of the Atlantic; a study in medieval geography. 196 pp. Plainview. New York. 1975.• BALCH, E.S. 1917. Atlantis or Minoan Crete. The Geographical Review, 3: 388-392.• BARANDIARAN, J.M. 1947. Antropología de la población vasca. 13-48, in La raza vasca, I. 171 pp. Ed.

Auñamendi. San Sebastián. 1967.

193

— 1972. Lehen euskal gizona. 120 pp. Txertoa Argitaldaria. Donostia. 1985.— 1974. Euskal etnia eta jatorria. 67-86, in Lur eta gizon, Euskal Herria. 368 pp. Jakin. Oinati.

• BARRIETY, L. 1978. La tempête de mars 1876 à Hossegor, conséquences biologiques. Bulletin de la Société deSciences, Lettres et Arts de Bayonne, 134: 413-417.

• BASABE, J.M. 1985. Antropología física del hombre vasco. Euskal gizakia. 131-137, in Euskal Herria. Historia etagizartea, Historia y sociedad. 613 pp. J. Intxausti ed. Caja Laboral Popular.

• BASALDUA, F. 1911. Memoria sobre la raza roja en la prehistoria universal. 208 pp. Thacker, Spink & Co. Calcutta.• BAUDRIMONT, A. 1854. Histoire des Basques ou Escualdunais Primitifs, restaurée d’après la langue, les caractè-

res ethnologiques et les moeurs des basques actuels. 285 pp. Chez Benjamin Duprat. Paris.• BERLITZ, CH. 1985. La Atlántida, el octavo continente. 217 pp. Círculo de Lectores. Barcelona.• BLADÉ, J.F. 1869. Études sur l’origine des basques. 549 pp. Librairie A. Franck. F. Vieweg propriétaire, 67 rue

Richelieu, 67. Paris.• BLANCO, J.C. & J.L. GONZALEZ. 1992. Libro Rojo de los vertebrados de España. 714 pp. Icona. Madrid.• BONNIER, G. 1908. L´Atlantide et les anciens continents. Nouvelle Revue, sér.3, vol. I: 145-157.• BONNIER, G. & G. de LAYENS. 1894. Flore complete portative de la France de la Suisse et de la Belgique. 426

pp. Librairie Générale de l´enseignement. Paris. 1974.• BOORSTIN, D.J. 1986. Los descubridores. 714 pp. Editorial Crítica. Barcelona.• BOSCH GIMPERA, P. 1923. El problema etnológico vasco y la arqueología. Tirada aparte de Revista Internacional

de los Estudios Vascos, XIV(4), 74 pp.• BOUCHET, P. 1990. La malacofaune française: endémisme, patrimoine naturel et protection. Revue d’Ecologie

(Terre et Vie), 45: 259-288.• BOUTIN, C. 1994. Stygobiology and historical geology: the age of Fuerteventura (Canary Island), as inferred from

its present stygofauna. Bulletin de la Société géologique de France, 165(3): 273-285.• BRUGGEN, A.C. VAN, S.M. WELLS & T.C.M. KEMPERMAN (ed.). 1995. Biodiversity and conservation of the

Mollusca. 228 pp. Backhuys Publishers, Oegstgeest-Leiden.• BUFFAULT, P. 1936. L’Atlantide de Platon. Revue Philomatique de Bordeaux et du Sud-Ouest, 39: 49-63.• BUTAVAND, F. 1925. La veritable histoire de l’Atlantide. 64 pp. Étienne Chiron, editeur. Paris.• CAMPION, A. 1904. Euskariana, IV: Algo de historia (vol. II). 659 pp. Imprenta y lib. de Erice y García. Pamplona.

— 1928. Euskariana, VIII: Orígenes del Pueblo Euskaldún (Iberos, keltas y baskos). 1ª parte. Testimonios de laAntropología, Etnografía, Etnología y Arqueología. 438 pp. Imp. y Lib. de J. García. Pamplona.

— 1931. Euskariana, X: Orígenes del Pueblo Euskaldún (Iberos, keltas y baskos). 2ª parte. Testimonios de laGeografía y de la Historia clásicas. 3ª parte. Testimonios de la lingüística (1er. volumen). 432 pp. Imp. y Lib.de J. García. Pamplona.

— 1936. Euskariana, XII: Orígenes del Pueblo Euskaldún (Iberos, keltas y baskos). 3ª parte. Testimonios de laLingüística (2º volumen). 303 pp. Imp. y Lib. de J. García. Pamplona.

• CARO BAROJA, J. 1986. Del País: familia y maestros. 294 pp. Ed. Txertoa. San Sebastián.— 1986. El laberinto vasco. 155 pp. Sarpe. Madrid.— 1988. Sobre la lengua vasca. 217 pp. Ed. Txertoa. San Sebastián.— 1991. Las falsificaciones de la historia (en relación con las de España). 213 pp. Círculo de lectores. Barcelona.— 1993. Jardín de flores raras. 159 pp. Seix Barral. Barcelona.

• CAVALLI-SFORZA, L. & CAVALLI-SFORZA, F. 1994. Quiénes somos. Historia de la diversidad humana. 309 pp.Crítica, Grijalbo Mondadori S.A. Barcelona.

• CAVALLI-SFORZA, L., MENOZZI, P. & A. PIAZZA. 1994. The History and Geography of Human Genes. 535 pp. +518 pl. Princenton University Press.

• CAZIOT, E. 1915. La faune terrestre lusitaniense. Annales de la Société Linneane de Lyon, 62: 43-65.• CHAHO, A. 1834. Azti-begia (eta beste izkribu zenbait). 121 pp. Patri Urkizuren edizioa. Klasikoak, 64 zbk. Elkar

S.A. Donostia. (1992).— 1843. La leyenda de Aitor. (Trad. Arturo Campión) 93-132, in La tradición romántica. Leyendas vascas del

siglo XIX. 206 pp. J. Juaristi. Pamiela argitaletxea. Iruñea. 1986.— 1847. Histoire primitive des euskariens-basques, langue, poésie, moeurs et caractère de ce peuple, introduc-

tion a son histoire ancienne et moderne. 171 pp. Chez Mme. Bonzom. Bayonne.• CHARPENTIER, L. 1975. Le mystère basque. 239 pp. Ed. Robert Laffont. Paris.• CHARRITON, P. & J. CASENAVE. 1995. Les lettres du Dr. Jean Etchepare à Georges Lacombe (2/6/1905-4/3/1932).

Bulletin du Musée Basque, 140: 48-101.• CHATWIN, C.P. 1940. The Lost Atlantis. The South-Eastern Naturalist and Antiquary, 44: 41-51.• COLAS, L. 1928. Sur L’Atlantide: Une Légende Riffaine. Bulletin de la Société des Sciences, Lettres, Arts et Études

Regionales de Bayonne, 2: 328-330.

194

• COLLINS, R. 1985. Los vascos. 298 pp. Alianza Universidad. Madrid. 1989.• COWEN, R.C. 1969. Frontiers of the Sea. The Story of Oceanographic Exploration. 318 pp. Doubleday and Co.,

Inc. New York.• CRUZALEGUI, J.L. 1952. La fantasía de ciertos etimologistas en torno al euskera, I, Gernika, 19: 114-117; II,

Gernika, 20: 201-204; eta III, Gernika, 21: 271-273.• DANCE, S.P. 1986. A History of Shell Collecting. 265 pp., 32 lam. E.J. Brill. Leiden.• DARANATZ, J.B. 1927. La Préhistoire et les Recherches Préhistoriques au Pays Basque. 318-328, in Curiosités du

Pays Basque, II. J.B. Daranatz. 442 pp. Librairie Lasserre. Bayonne.• DARWIN, C. 1859. Espezieen jatorria Hautespen naturalaren bidez. 493 pp. Klasikoak (1994).• DEACON, E.R. & M.B. DEACON. 1973. The History of Oceanography. 12-27, in Oceanography. The Last Frontier.

Ed. R.C. Vetter. 399 pp. Basic Books, Inc., Publishers. New York.• DE CAMP, L.S. 1970. Lost Continents. The Atlantis Theme in History, Science, and Literature. 348 pp. Dover

Publications, Inc. New York.• DÉVIGNE, R. 1924. Un Continent Disparu, L’Atlantide, Sixième Partie du Monde. 251 pp. Les Éditions G. Crès &

Cie. Paris.• DONNELLY, I. 1882. Atlantis: The Antediluvian World. 490 pp. 22th ed. Harper and Brothers. New York.• DROUIN, J.C. 1973. L’esotérisme d’Augustin Chaho. Cosmologie, histoire et politique au XIXe siecle. Bulletin de

la Société des Sciences, Lettres et Arts de Bayonne, 129: 265-277.• DUNBAR, G.S. 1978. Élisée Reclus. Historian of Nature. 193 pp. Archon Books. Hamden, Conn.• EIGUREN, J.V. 1972. The Basque History. Past and present. 115 pp. The Offset printer. Boise, Idaho.• ELOSEGI, M.M. 1997. Argien eraginez... etorkizun iluna ipurtargientzat. Elhuyar, zientzia eta teknika, 123: 18-19.• ERICSON, D.B. & G. WOLLIN. 1967. The Ever-Changing Sea. 354 pp. Alfred A. Knopf. New York.• ESTONBA, M. 1995. Euskal Herriko kostaldea (V): Lapurdiko hondartzak. Elhuyar, zientzia eta teknika, 96: 25-30.• ETXAIDE, Y. 1980. Joanak joan. 469 pp. Gipuzkoako Aurrezki Kutxa Probintziala.• ETXEBERRI, J. 1712?. Eskuararen ethorkia, 21-217 in Lan hautatuak, 301 pp. Lur editoriala. Donostia. 1972.• ETXENIKE, P. M. 1995. Gizartearen eta zientziaren arteko lotura. Uztaro, 15: 17-35.• FAGOAGA, I. de. 1949. Le bicentenaire d’un grandfils du Pays Basque: Joseph Garat (1749-1949). Gernika, (julliet-

-septembre): 24-28.• FERMOR, L.L. 1945. Gondwanaland, a Former Southern Continent. Proceedings of the Bristol Naturalists’ Society,

9: 483-493.• FISCHER, P. & L. FOLIN. 1872. Note sur les draguages exécutés dans la fosse du Cap-Breton durant l’année 1871.

Comptes Rendus des Séances de l’Académie des Sciences, 74: 750-753.— 1873. Exploration bathymétrique de la fosse du cap Breton. Comptes Rendus des Séances de l’Académie des

Sciences, 76: 582-585.• FISCHER, P. & D.P. OEHLERT. 1890. Sur la répartition stratigraphique des Brachiopodes de mer profonde, recuei-

llis durant les expéditions du “Travailleur” et du “Talisman”. Comptes Rendus des Séances de l’Académie desSciences, 111: 247-249.

• FOLIN, L. 1865. Des perforations de la Pintadine Mère-Perle (Meleagrina margaritifera Lamarck). Actes SociétéLinnéenne de Bordeaux, 25: 339-344.— 1867. Les Méléagrinicoles. Espèces Nouvelles. Recueil des Publications de la Société Havraise d’Etudes

Diverses, 33: 41-112, 6 plates.— 1869. Le Genre Meioceras. Annales de la Société Linnéenne de Maine-et-Loire, 11: 17-37.— 1877. Études sur la faune malacologique de la région extrême s.-o. de la France. Bulletin de la Sociéte des

Sciences et Arts de Bayonne, 260-300.— 1880. Considérations sur le genre Acme et les operculés terrestres. Actes de la Société Linnéenne de Bordeaux,

34: 187-213.— 1882. Les explorations sous-marines de l’aviso à vapeur “le Travailleur” en 1880 et 1881. Bulletin de la Société

de Sciences, Lettres et Arts de Pau, IIª série, 11: 41-100.— 1883. Quelques mots sur les recherches sous-marines. Biarritz-association. Travaux, premier semestre: 11-34.— 1884. Sur la constitution des Rhizopodes réticulares. Comptes Rendus des Séances de l’Académie des

Sciences, 99: 1127-1130.— 1885. Sur un état nouveau de Rhizopodes réticulaires. Comptes Rendus des Séances de l’Académie des

Sciences, 101: 327-328.— 1886. Sur les Amphistegina de Porto Grande. Comptes Rendus des Séances de l’Académie des Sciences, 102:

1575-1576.— 1886. Sur une nouvelle situation des roches nummulitiques de Biarritz. Comptes Rendus des Séances de

l’Académie des Sciences, 103: 1207.

Erreferentziak

195

— 1887. Sous les Mers. Campagnes d’exploration du Travailleur et du Talisman. 340 pp. J.B. Baillière et Fils.Paris.

— 1890. Sur la formation des roches nummulitiques. Comptes Rendus des Séances de l’Académie des Sciences,110: 595-597.

— 1891. Sur un mollusque nouveau: Cryptazeca monodonta, nov. gen. nov. spec. Le Naturaliste 2º série, 5:264-267.

— 1892. Bateaux et navires. Progrès de la construction navale à tous les âges et dans tous les Pays. 328 pp. J.B.Baillière et fils. Paris.

— 1892. Les mollusques spéciaux á la région extrême sud-ouest de la France et l’Atlantide. Revue des SciencesNaturelles de l’Ouest, 2(3): 324-329.

— 1893. Pêches et Chasses Zoologiques. 332 pp. J.B. Baillière et Fils. Paris.— 1896. Atlantes et Basques. Note sur cette race. 15 pp. A. Lamaignère. Biarritz.

• FOLIN, L. & M. BERILLON. 1877. Contributions a la Faune Malacologique de la région extrême s.-o. de la France.Bulletin de la Société Borda, Dax, 2(1): 199-210.— 1877. Contributions a la Faune Malacologique de la région extrême s.-o. de la France. Bulletin de la Société

des Sciences et Arts de Bayonne, 255-259.— 1877. Contributions a la Faune Malacologique de la région extrême s.-o. de la France. Bulletin de la Société

Borda, Dax, 2(4): 439-454.• FOLIN, L. & P. FISCHER. 1871. Recherches bathymétriques sur la faune de la fosse du cap Breton. Comptes Rendus

des Séances de l’Académie des Sciences, 72: 862-866.• FORREST, H.E. 1933. The Atlantean Continent. Its Bearing upon the Great Ice Age and the Distribution of Species.

345 pp. H.F. & G. Witherby. London.• FORSYTH, P.Y. 1980. Atlantis, The Making of Myth. 209 pp. McGill-Queen’s University Press. Monreal.• FUNCH, P. & R.M. KRISTENSEN. 1995. Cycliophora is a new phylum with affinities to Entoprocta and Ectoprocta.

Nature, 378: 711-714.• GANDIA, E. 1943.Orígenes prearios del pueblo vasco. 155 pp. Editorial Vasca Ekin. Buenos Aires.• GARAT, D.J. 1869. Origines des basques de France et d’Espagne. 294 pp. Librairie de L. Hachette & Cie. Paris.• GERMAIN, L. 1913. Le problème de l’Atlantide et la zoologie. Annales de Géographie, 22: 209-226.

— 1924. L’Atlantide. Bulletin de la Société Philomathique de Paris, 13: 5-28.— 1930. Mollusques terrestres et fluviatiles (première partie). 21: 477 pp. Faune de France. Ed. Lechevalier. Paris.

• GERMAIN, L.; JOUBIN, L. & E. LE DANOIS. 1923. Une esquisse du passé de l’Atlantique-Nord. La Géographie,40: 1-7.

• GITTENBERGER, E. 1968. Zur Systematik der in die Gattung Trissexodon Pilsbry (Helicidae, Helicodontinae)Gerechneten Arten. Zoologische Mededelingen, 43 (13): 165-172.— 1979. On Elona (Pulmonata, Elonidae fam. nov.). Malacologia, 18: 139-145.— 1983. On Iberian Cochlicopidae and the Genus Cryptazeca (Gastropoda, Pulmonata). Zoologische

Mededelingen, 57 (23): 301-320.— 1991. Uncomfortable collecting. The Conchologists’ Newsletter, 117: 370-371.

• GITTENBERGER, E., H.P.M.G. MENKHORST & J.G.M. RAVEN. 1980. New data on four European terrestrial gas-tropods. Basteria, 44: 11-16.

• GOMEZ, R. 1989. Bonaparte Printzearen inguruko hizkuntz eztabaidak. Anuario del Seminario de Filología Vasca“Julio de Urquijo”, 23(2): 355-392.— 1997. El verbo en movimiento: una teoría sobre el verbo vasco de comienzos del XIX. I Congreso

Internacional de la Sociedad Española de Historiografía Lingüística. Coruña.• GOMEZ ESPELOSIN, F.J. 1994. Tierras fabulosas del imaginario griego. 103-306, in Tierras fabulosas de la anti-

güedad, 381 pp. Gómez Espelosín, F.J., Pérez Largacha, A. & M. Vallejo Girvés ed. Servicio de Publicaciones,Universidad de Alcalá. Madrid.

• GOMEZ MARQUEZ, M. 1984. La Atlántida de Piri Reis. 176 pp. Martínez Roca. Barcelona.• GOMEZ, B.J. & E. ANGULO. 1987. On the systematic position of the genus Cryptazeca (Gastropoda: Pulmonata).

Archiv für Molluskenkunde, 118 (1/3): 57-62.• GOROSTIAGA, J. 1958. De onomástica vasca. Euskera, III: 57-62.• GOULD, S.J. 1977. Desde Darwin. Reflexiones sobre Historia Natural. 313 pp. Hermann Blume Ediciones.

Madrid. 1983.— 1980. El pulgar del panda. Reflexiones sobre historia natural y evolución. 292 pp. Ed. Crítica. Barcelona.

1994.— 1981. La falsa medida del hombre. 376 pp. Antoni Bosch editor. Barcelona. 1984.

196

— 1987. La flecha del tiempo. Mitos y metáforas en el descubrimiento del tiempo geológico. 232 pp. AlianzaEditorial. Madrid. 1992.

— 1989. Wonderful Life. The Burgess Shale and the Nature of history. 347 pp. Hutchinson Radius. London.— 1991. “Brontosaurus” y la nalga del ministro. Reflexiones sobre historia natural. 485 pp. Ed. Crítica. Barcelona.

1993.— 1993. Ocho cerditos. Reflexiones sobre historia natural. 455 pp. Ed. Crítica. Barcelona. 1994.— 1995. Dinosaur in a haystack. Reflections in Natural History. 480 pp. Harmony Books. New York.

• GOYHENETCHE, J. 1993. Les basques et leur histoire. Mythes et réalités. 353 pp. Elkar S.A. Donostia.• GOYHENETCHE, M. 1986. Bayonne, guide historique. 131 pp. Elkar, S.A. Baiona.• GOYHENETXE, E. 1985. Iparraldeko historiografiaz. Aspectos de la historia de Iparralde. 228-238 in Euskal Herria,

Historia eta gizartea, Historia y sociedad. 613 pp. J. Intxausti ed., Caja Laboral Popular.• GRANJA PASCUAL, J.J. 1986. Julien Vinson, el euskera y una polémica del XIX. Anuario del Seminario de Filología

Vasca “Julio de Urquijo”, 20(1): 217-235.• GREGORY, J.W. 1929. The Geological History of the Atlantic Ocean. Proceedings of the Geological Society, 85:

lxviii-cxxii.• HAECKEL, E.H. 1880 (?). Histoire de la Création Naturelle ou Doctrine Scientifique de l’Évolution. 601 pp. Imp.

Louis Bellenand. Fontenay-aux-Roses.• HALLAM, A. 1972. Continental Drift and the Fossil Record. Scientific American, 227: 56-65.• HERRING, P.J. 1992. La luminiscencia de los animales. Mundo científico, 12(125): 538-547.• HERTWIG, R. 1905. A Manual of Zoology. 704 pp. Henry Holt & Co. New York.• HOSPEL, P. 1939. Histoire des idées géographiques relatives à l’Atlantide. Bulletin de la Société Royale Belge de

Géographie, 30 Sep: 185-215.• HOURMAT, P. 1973. Historique de la Société des Sciences, Lettres et Arts de Bayonne (1873-1973). Bulletin de la

Société des Sciences, Lettres et Arts, 129: 1-16.— 1994. Le Père Armand David (1826-1900). Bulletin de la Société des Sciences, Lettres et Arts, 149: 457-467.

• IBAÑEZ, M. 1978. Características biogeográficas del litoral de la costa vasca. Lurralde, investigación y espacio, 1:121-127.

• IDYLL, C.P. 1969. The Science of the Sea. 2-61, in: Exploring the Ocean World. A History of Oceanography. C.P.Idyll Ed. 280 pp. Thomas Y. Crowell Company. New York.

• IHARCE DE BIDASSOUET, P. d’. 1825. Histoire des Cantabres ou des premiers colons de toute l’Europe avec celledes basques, leurs descendents directs, qui existent encore et leur langue asiatique-basque, I. 403 pp. Chez JulesDidot Ainé. Paris.

• INTXAUSTI, J., ed. 1985. Euskal Herria. I eta II. Caja Laboral Popular.• IRADIER, M. 1920. Origen de los eúskaros. Revista Ateneo, 79: 3-9; 80: 3-6.• IZTUETA,P. 1996. Intelligentsia kimatuaren orbelak. 486 pp. Kutxa Fundazioa. Donostia.• JAUREGUIBÉRRY, P. 1962. Consideraciones acerca de la raza vasca. 9-103, in La raza vasca, II. 216 pp. Editorial

Auñamendi. San Sebastián.• JUARISTI, J. 1976. Euskararen ideologiak (I). Etorkiak. 79 pp. Kriselu. Donostia.

— 1986. La tradición romántica. Leyendas vascas del siglo XIX. 206 pp. Pamiela argitaletxea. Iruñea.— 1987. El linaje de Aitor. La invención de la tradición vasca. 337 pp. Taurus Ediciones. Madrid.— 1992. Vestigios de Babel. Para una arqueología de los nacionalismos españoles. 120 pp. Siglo Veintiuno de

España Ed. Madrid.• KISCH, B.S. 1956. Léopold de Folin (1817-1896). Journal de Conchyliologie. XCVI, 4: 138-152.

— 1959. La Collection de Caecidae du Marquis de Folin au Muséum National d’Histoire Naturelle. Descriptionde Caecum fulvum (ex Folin MSS). Catalogue des espèces publiées par de Folin. Journal deConchyliologie.XCIX: 15-42.

— 1959. La Collection de Chemnitzidae du Marquis de Folin au Muséum National d’Histoire Naturelle.Description de Turbonilla corpulens. Catalogue des espèces publiées par de Folin. Journal de Conchyliologie.XCIX: 89-112.

— 1960. Les mollusques décrits par De Folin —á part les Caecidae et Chemnitzidae— avec catalogue. Journalde Conchyliologie. C, 4: 137-162.

• KNAPP, P.C. 1919. Crete and Atlantis. The Geographical Review, 8: 126-129.• KRUTWIG, F. 1978. Garaldea, sobre el origen de los vascos y su relación con los guanches. 219 pp. Ed. Txertoa.

San Sebastián.• LAFITTE, P. 1944. Grammaire Basque (Navarro-labourdin littéraire). 489 pp. Elkar S.A. Donostia (1979).

— 1990. Duvoisin Kapitainaz ohar purruxka batzu. 195-200, in Euskal literaturaz, P. Lafitte, 378 pp. Klasikoak,35. Euskal Editoreen Elkartea.

Erreferentziak

197

— 1990. “Atheka gaitzeko oiharzunak” edo “Ganich de Macaye” egiazkoaren ixtorioa. 208-212, in Euskal lite-raturaz, P. Lafitte, 378 pp. Klasikoak, 35. Euskal Editoreen Elkartea.

• LAFON, R. 1951. Les origines de la langue basque. Cahiers d’Outre-Mer, Bordeaux, 7: 59-81.• LAROUSSE, P. 1890?. Grand Dictionnaire Universel du XIXe siecle. 17 vol.• LINKLATER, E. 1982. El viaje del Challenger (1872-1876). 272 pp. Ediciones del Serbal. Barcelona.• LLEGET, M. 1969. La última tarde de la Atlántida. Horizonte, 7: 17-27.

— 1971. La Atlántida y sus posibles culturas. Horizonte, 14: 149-160.— 1977. La Atlántida. 285 pp. A.T.E. Barcelona.

• LOUISY, P. 1995. Musée de la Mer, Biarritz. 119 pp. Société Atlantique d’Impression. Biarritz.• LOYOLA, P. 1962. Orígenes de Euskal-Erria o Pueblo Vasco. Euzko Deya. La Voz de los Vascos en México, XX,

Febrero, 12-16.• LUCE, J.V. 1969. El fin de la Atlántida. 240 pp. Ediciones Destino. Barcelona. 1975.• MARION, A.F. 1882. Actiniaires atlantiques des dragages de l’aviso “le Travailleur”. Comptes Rendus des Séances

de l’Académie des Sciences, 94: 458-459.• MARQUÉ, B. 1933. La descendance des Ancêtres Paléolithiques de la Vézère: L’Atlantide. Bulletin de la Société

des Lettres, Sciences et Arts de la Corrèze, 50: 5-26.• MATTHEW, W.D. 1920. Plato’s Atlantis in Palaeogeography. Proceedings of the National Academy of Sciences of

USA, 6: 17-18.• MICHEL, F. 1857. Le Pays Basque, sa population, sa langue, ses moeurs, sa littérature et sa musique. 547 pp.

Librairiede Firmin Didot Frères, fils et Cie. Paris.• MICHELENA, L. 1977. Fonética histórica vasca. 2ª ed. corregida y aumentada. 596 pp.• MILLER, W.B. & E. NARANJO-GARCIA. 1991. Familial Relationships and Biogeography of the Western American

and Caribbean Helicoidea (Mollusca: Gastropoda: Pulmonata). American Malacological Bulletin, 8(2): 147-153.• MILNE-EDWARDS, A. 1880. Compte rendu sommaire d’une exploration zoologique faite dans le golfe de

Gascogne à bord du navire de l’Etat “le Travailleur”. Comptes Rendus des Séances de l’Académie des Sciences, 91:311-314.— 1880. Compte rendu sommaire d’une exploration zoologique faite dans le golfe de Gascogne à bord du navi-

re de l’Etat “le Travailleur”. Comptes Rendus des Séances de l’Académie des Sciences, 91: 355-360.— 1881. Compte rendu sommaire d’une exploration zoologique, faite dans la Méditerranée, à bord du navire de

l’Etat “le Travailleur”. Comptes Rendus des Séances de l’Académie des Sciences, 93: 876-882.— 1881. Compte rendu sommaire d’une exploration zoologique faite dans l’Atlantique, à bord du navire “le

Travailleur”. Comptes Rendus des Séances de l’Académie des Sciences, 93: 931-936.— 1883. L’expédition scientifique du “Talisman” dans l’océan Atlantique. Comptes Rendus des Séances de

l’Académie des Sciences, 96: 1456-1457.— 1883. Rapport préliminaire sur l’expédition du “Talisman” dans l’océan Atlantique. Comptes Rendus des

Séances de l’Académie des Sciences, 97: 1389-1395.• MILNER, R. 1995. Diccionario de la Evolución. 685 pp. Biblograf S.A. Barcelona.• MITCHELL, S. 1877. The “Lost Atlantis” and the “Challenger” Soundings. Nature, 15: 553-556.• MORELET, A. 1870. Notice sur l’Histoire Naturelle des Açores suivie d’une description des mollusques terrestres

de cet archipel. 214 pp + 5 pl. J.B. llière et fils. Paris.• MORIN, J.G. 1974. Coelenterare Bioluminescence. 397-438 in: Coelenterate Biology. Reviews and New

Perspectives. L. Muscatine & H.M. Lenhoff ed. 501 pp. Academic Press. New York.• MORTILLET, G. 1897. L’Atlantide. Bulletin de la Société d’Anthropologie de Paris. Sec. IV, 8: 447-451.• MOUJAN OTAÑO, M.A. 1968. Gu ta gutarrak, 160-172 in Lo mejor de la ciencia ficción latinoamericana. Bernard

Goorden & A.E. van Vogt (recopiladores). Martínez Roca. Barcelona. 1982.• MOYA, J. 1994. Garibay, historiador vasco a través de Caro Baroja. Cuadernos Hispanoamericanos, 533-534:

163-187.• MUCK, O. 1978. The Secret of Atlantis. 272 pp. Times Books. New York.• ORTIZ DE LATIERRO, E. 1980. El conquiliólogo alemán Kóbelt en el Alava occidental. Boletín de la Institución

Sancho el Sabio, 24: 159-179.• OTAMENDI, M. 1996. Kashpar, Joe Eiguren Idahoko euskal patriarka hil da. Egunkaria, Martxoak 24, Igandeko KZ:

4-5.• PEREZ-ARCAS, L. 1863. Elementos de Zoología. 528 pp. Imprenta de Gabriel Alhambra. Madrid.• POISSON, G. 1939. Le peuplement de l’Europe. État actuel, origines et évolution. 373 pp. Payot. Paris.• PRIETO, C.E., PUENTE, A.I., ALTONAGA, K. & GOMEZ, B.J. 1993. Genital morphology of Caracollina lenticula

(Michaud, 1831), with a new proposal of classification of helicodontoid genera (Pulmonata: Hygromioidea).Malacologia, 35 (1): 63-77.

198

• PRIETO, C.E.; PUENTE, A.I.; ALTONAGA, K.; RALLO, A.; MARTIN, R. & B.J. GOMEZ. 1988. Moluscos terrestresendémicos del País Vasco. Actas del Congreso de Biología Ambiental, II Congreso Mundial Vasco, tomo II:437-447. Servicio Editorial Universidad del País Vasco. Bilbao.

• PUENTE, A.I. & K. ALTONAGA. 1995. Revisión de las especies ibéricas de la familia Xanthonychidae (Gastropoda:Pulmonata: Helicoidea). Butlletí de la Instituciò Catalana d’Historia Natural, 63: 85-101.

• QUATREFAGES, A. & T.J.E. HAMY. 1874. Races humaines fossiles. Race de Cro-Magnon. Comptes Rendus desSéances de l’Académie des Sciences, 78: 861-867.

• RAMAGE, E.S. (Ed.). 1978. Atlantis, Fact or Fiction? 210 pp. Indiana University Press. Bloomington.• RAUP, D.M. 1990. El Asunto Némesis. Una historia sobre la muerte de los dinosaurios (and the Ways of Science).

243 pp. Alianza Editorial. Madrid.• RECLUS, É. 1867. Les basques, un peuple qui s’en va. Revue des Deux Mondes, 68: 313-340.

— 1882. The Earth and its inhabitants, I. Europe. Greece, Turkey in Europe, Rumania, Servia, Montenegro, Italy,Spain and Portugal. 504 pp. D. Appleton & Co. New York.

— 1882. The Earth and its inhabitants, II. Europe. France and Switzerland. 504 pp. D. Appleton & Co. New York.• REICHER, G.G. 1939. Les Basques. Leur mystique, leur passé, leur littérature. 136 pp. Lib. d’Amérique et d’Orient.

Adrien Maisonneuve. Paris.• RÉZANOV, I. 1985. Les grands cataclysmes de l’histoire de la terre. 254 pp. Éditions Mir. Moscou.

— 1991. La Atlántida: ¿una fantasía o una realidad? 246 pp. Editorial Mir. Moscú.• RÉZANOV, I. & D. VITALIANO. 1995. Atlantida: egia ala mitoa? Kataklismo geologiko baten historia. 296 pp.

Gaiak Argitaldaria. Donostia.• RIPOTA, P. 1994. ¿Pero hubo alguna Atlántida? Muy Especial, 19: 36-40.• RUA, C. de la. 1990. Los estudios de Paleoantropología en el País Vasco. Munibe, 42: 199-219.• SAGAN, C. 1982. Cosmos. 366 pp. Editorial Planeta. Barcelona.• SANCHEZ-DRAGO, F. 1979. Gárgoris y Habidis. Una historia mágica de España. 949 pp. Ed. Planeta. Barcelona.• SCHARFF, R.F. 1903. Some Remarks on the Atlantis Problem. Proceedings of the Royal Irish Academy, 24 (sect. B):

268-302.— 1909. On the Evidences of a Former Land-Bridge between Northern Europe and North America. Proceedings

of the Royal Irish Academy, 27 (Sect. B): 1-28.— 1911. Distribution and Origin of Life in America. 490 pp. Constable & Co. London.

• SCHLEE, S. 1973. The Edge of an Unfamiliar World. A History of Oceanography. 398 pp. E.P. Dutton & Co., Inc.New York.

• SCHUCHERT, C. 1910. Paleography of North America. Bulletin of the Geological Society of America, 20: 427-606.— 1917. Atlantis and the Permanency of the North Atlantic Ocean Bottom. Proceedings of the National Academy

of Sciences, 3: 65-72.— 1917. Atlantis, the “Lost” Continent. A Review of Termier’s Evidence. The Geographical Review, 3: 64-66.— 1932. Gondwana Land Bridges. Bulletin of the Geological Society of America, 43: 875-916.

• SCHULLER, R. 1917. Atlantis, the “Lost” Continent. A Review of Termier’s Evidence. The Geographival Review, 3:61-64.

• SCHWARZ, E.H.L. 1906. The Former Land Connection Between Africa and South America. The Journal of Geology,14: 81-90.

• SEIJO, G. 1952. El origen del vasco y de su idioma. De Iberia a Iberia la voz de los abolengos. Iber’erritik Iber’erriralengo aba’n abotza. vol. I. 405 pp. Boise, Idaho.

• SERUSIAUX, E. 1989. Foliicolous lichens: ecological and chorological data. Botanical Journal of the LinneanSociety, 100: 87-96.

• SIMPSON, G.G. 1943. Mammals and the Nature of Continents. American Journal of Science, 241(1): 1-31.— 1985. Fósiles e Historia de la Vida. 240 pp. Ed. Labor. Barcelona.

• SORAZU, E. 1985. Euskal historiaurreko erlijiotasuna. 327-331 in Euskal Herria, Historia eta gizartea, Historia ysociedad. 613 pp. J. Intxausti ed. Caja Laboral Popular.

• SOUTHALL, J.P.C. 1964. Mirrors, prisms and lenses. A text book of geometrical optics. 806 pp. Dover. New York.• STEMMAN, R. 1977. Atlantis and the Lost Lands. 144 pp. Doubleday and Company Inc. New York.• TEMPLADO, J. 1974. Historia de las teorías evolucionistas. 170 pp. Ed. Alhambra. Madrid.• TERMIER, P. 1915. Atlantis. Annual Report Smithsonian Institution, 1915: 219-234.• THALAMAS LABANDIBAR, J. 1949. L’origine des Basques d’après Joseph Garat. Gernika, (julliet-septembre):

28-32.• THUILLIER, P. 1983. Réquiem por un Bathybius. 47-50, in La trastienda del sabio, profusamente ilustrada, Thuillier,

P., 119 pp. Ed. Fontalba. Barcelona.

Erreferentziak

199

• TOMAS, A. 1969. Los secretos de la Atlántida. 247 pp. Plaza & Janés. Barcelona. 1974.• TOVAR, A. 1980. Mitología e ideología sobre la lengua vasca. 219 pp. Alianza Editorial. Madrid.• TUZO WILSON, J. (edit.) 1974. Deriva Continental y Tectónica de Placas. 231 pp. Selecciones de Scientific

American. Ed. Blume. Madrid.• TXURRUKA, J.M. 1991. Giza genomaren kartografia. 153-162, in Azaroa uztaroa, UEUren 1990.eko ihardunal-

diak. 162 orr. Udako Euskal Unibertsitatea. Bilbo.• UNAMUNO, M. 1884. Crítica del problema sobre el orígen y prehistoria de la raza vasca. 11-52 in La raza vasca

y el vascuence. En torno a la lengua española. Colección Austral, 1566. Espasa-Calpe S.A. Madrid. 1974. 268 pp.• URKIZU, P. 1992. Agosti Chahoren bizitza eta idazlanak (1811-1858). 98 pp. Mikel Zarate Saria 1991.

Euskaltzaindia. Bilbao Bizkaia Kutxa.• VELASCO, L. de. 1870. Discurso leído en la sesión inaugural del Ateneo de Vitoria en el curso de 1870 a 1871.

22 pp. Impr. de la Viuda de Egaña e Hijos. Vitoria.• VERDAGUER, J. 1878. La Atlántida. 140 pp. Ed. Planeta. Barcelona. 1992.• VERNEAU, R. 1898. A propos de l’Atlantide. Bulletin de la Société d’Anthropologie de Paris, 9(?): 166-171.• VINCENT, P. 1990.The Biogeography of the British Isles. An Introduction. 315 pp. Routledge. London.• VINSON, J. 1868. Coup d’oeil sur l’étude de la langue basque. Revue de Linguistique et Philologie Comparée, I:

381-405.— 1873. La question ibérienne. Mémoires du Congrés scientifique de France, t. II: 357-368.

• VITALIANO, D.B. 1978. Atlantis from the geologic point of view. 137-160 in Atlantis, Fact or Fiction? Ramage, E.S.Ed., 210 pp. Indiana University Press. Bloomington.

• WEIHAUPT, J.G. 1984. Exploración de los Océanos. Introducción a la Oceanografía. 639 pp. Compañía EditorialContinental. México.

• WILD, J.J. 1877. Atlantic Soundings. Nature, 15: 377-379.• WILLIS, B. 1932. Isthmian Links. Bulletin of the Geological Society of America, 43: 917-952.• WILLIS, D. 1989. La banda de los homínidos. Un safari científico en busca del origen del hombre. 400 pp. Gedisa

Editorial. Barcelona. 1992.• WILSON, E.O. 1994. La diversidad de la vida. 410 pp. Crítica, Grijalbo Mondadori S.A. Barcelona.• ZARATE, M. 1977. Ipuin antzeko alegi mingotsak. 178 pp. Caja de Ahorros Municipal de Bilbao.• ZULAIKA, J. 1996. Del Cromañón al Carnaval: los vascos como museo antropológico. 253 pp. Ed. Erein. San

Sebastián.

200

AURKIBIDE ALFABETIKOA

Beagle 34Benoît, P. 67, 75berezko sorkuntza 55Bergarako Errege-Mintegia 132Berlioux 75Berlitz, Ch. 167big bang 165biodibertsitate 129-132, 134-139, 142biolumineszentzia 34, 44-48bizitzagatiko burruka 50, 181Bladé, J.F. 149-151, 153, 155, 161Blake, W. 75Blavatski, H.P. 77, 78Bofilliella subarcuata 123Bonaparte, J. 32Bonaparte, L.L. 39, 175, 177, 185Bonnier, G. 92, 97Bory de Saint-Vincent, J.B. 51, 150-152, 159Bouchet, P. 128Bourguignat, J.R. 97, 147, 151Boutin, C. 97Brady, G. 16, 24Brady, H. 16Broca, P. 85, 146, 182-183Bruggen, A.C. 139Buffon, G.L. 71, 74, 143, 159Burroughs, E.R. 76Bush, G. 129Butavand, F. 75Caecidae 25Caecum 26Calliostoma folini 30Calliostoma granulatum 31Carabus 115Caro Baroja, J. 71, 154, 169, 171, 173-174,

177-179, 186, 192Cavalli-Sforza, L. 15, 191Caziot, E. 97Challenger 22, 25, 30, 32-34, 55, 81,

89-90, 147Charencey 185Charpentier, L. 168Chatwin, C.P. 97Chemnitzidae 26-27Chloritis 117Churchward, J. 77Clausilia Pauli 123Cocyte 32Colas, L. 75Collignon 184Collins, R. 192Cortés, H. 71Crosse, H. 23Cruzalegui, J.L. 166Cryptazeca 25, 125-126Cryptazeca monodonta 19, 25, 117, 123-128, 142Cryptazeca vasconica 110-111Cuma folini 30Cuvier, G. 48Cyclostoma elegans 113-114Cylindrella 122-123D’Iharce de Bidassouet, P. 162, 163Daguenet 37Dance, S.P. 24Darrigol, J.P. 163-164, 186

Abartiaga, W. 18, 20, 93, 146-151, 156, 164,179

Abbadia, A. 39, 41, 76, 147, 153, 156-157,183

Abercrombie, T.J. 162Abida vasconica 110-111Aclis 26Acme folini 30Agassiz, L. 16, 50, 116, 157Aglaophinia folini 30Agud, M. 191Aitor 154, 157alde afotiko 47alde azoikoaren hipotesi 21, 22alde fotiko 47Alfontso VIII. 170ameba 53Ammodiscus 52Ammoglobigerina 52Amphorella 126Anchordoqui, J. 153Annio de Viterbo 170, 175antieboluzionismo 60antropizazio-prozesu 128Antso VII.a Azkarra 170Arakistain, J.B. 74Arana Goiri, S. 18-20, 93, 147-149Aranzadi, T. 178-179, 184-186, 188, 190Arbanère 160Argelliés 184Arldt, T. 88argiztapen 47-48Aristotele 69-71Arnold, P. 169Arriaga, J. 166Arzak, A. 149Astacus 42Astarloa, P.P. 162-163, 171, 173Asterix 51Atlantida 17, 19-20, 38, 61-63, 65-85,

89-93, 95-96, 98, 100-105, 107,112, 118, 121, 125, 126,143-144, 146-147, 149-152,154-157, 159, 161, 164-169,175, 185

Atxaga, B. 39Aurelia 41Axular 172Azeca monodonta 124Azurmendi, J. 19, 112, 171, 178, 192Babcock, W.H. 71Babel 112, 169-170, 172-173Bacidia kakouettae 126Bacon, F. 71, 79Baër, F. 75Bailly, J. 74Balch, E.S. 103Barandiaran, J.M. 179, 184, 186-187, 190Barker, P. 103Basaldúa, F. 166baskoiberismo 18, 19, 156, 164, 173-178, 191Bathybiopsis 56Bathybius haeckelii 54-55, 180Baudrimont, A. 163-164Beacon 22

201

Darwin, Ch. 15, 34, 48-50, 82, 86-88, 99,107, 112-114, 158, 180, 182

darwinismo 53-55, 87Daskonagerre, J.B. 40, 153David, A. 38Dawson, J.W. 56de Camp 70-71, 85, 143, 150-151Deniker 184Deshayes, G.P. 16, 23Détroyat 37Dévigne, R. 100dibertsitate genetiko 130dibertsitate taxonomiko 130Diodoro Siziliakoa 75Discopsis 25disparitate 130dodoa 131Donnelly, I. 78-85, 93, 143Drouin, J.C. 153-154Dubois, E. 182Dubois, R. 45Dunbar, G.S. 158Duvoisin, J.P. 39, 152eboluzio 48-49, 55, 88, 94, 97, 99, 122eboluzionismo 48-49, 177Eguren, E. 179, 184Eiguren, J. 165ekosistemen dibertsitate 130elektrizitate 45Elhuyar anaiak 173Elodia 25Elona quimperiana 19, 117-119Engler, H.G. 103Eozoon canadense 56Erebus 32errizopodo 50-51, 53, 55-56Erro, J.B. 171Escaligero 168espezie-aberastasun 130espezie-galera 134espezieen dibertsitate 130espezieen sakabanaketa 113Estonba, M. 41Estrabon 51Etxabe, B. 171, 172Etxahun, P.T. 153Etxeberri, J. 172Etxenike, P.M. 121Etxepare, B. 171Etxepare, J. 143Eulimella folini 30euri-oihan 134euskaldunen jatorri 17, 18, 19, 63, 76, 143-144,

146-147, 148, 149-150, 154,157, 159-161, 163-165, 169,177, 186, 189, 191

Evans, A. 103explorazio espazial 139Filostrato Gaztea 160finantzazio 139Fischer, P. 16, 24, 29Folin, L. 15-17, 19-20, 21, 22-24, 26-28,

30-45, 47-50, 55-57, 59-60,62-63, 93, 97, 104, 107,116-120, 122-129, 132,143-144, 146, 151-152,155-159, 164, 177, 190, 192

Folinia 23foraminifero 52, 54Forbes, E. 21-22, 34, 45, 48, 90, 91, 112

Forrest, H.E. 88, 89Forsyth, P.Y. 103fosforeszentzia 45Fucus natans 41Funch, P. 42Galanopoulos, A.G. 104Gandia, E. 166Ganix Makeakoa 153Garat, D.J. 159-161Garay de Monglave, F.E. 74, 149Garibai, E. 170, 172-173, 191Gastrochaena folini 23, 30generazio espontaneo 55Germain, L. 92-99, 102, 107, 126, 147Giard, A. 48Gittenberger, E. 18, 19, 117, 127giza eboluzio 180-181giza genoma projektu 139gizakiaren jatorri 88Godron 75Goihenetxe, M. 57, 76, 158, 161Gómez, R. 177Gómez Márquez, M. 167Gondwana 101-102Gonodactylus folini 30González Velasco 183Gorostiaga, J. 191Gould, S.J. 15, 63, 102, 182, 191, 192Goyhenetxe, E. 189Granja, J.J. 177Gregory, J.W. 98Gyalectidium setiferum 126habitat-deuseztapen 127, 128, 142Haeckel, E. 51, 53-55, 87-88, 180-182hautespen natural 49, 115Helicella ordunensis 110-111Helicodonta obvoluta 137-138, 141Helix constricta 120Hemicycla 94Henao, G. 171Herring, P.J. 46Hertwig, R. 53, 56Hindsia 30hipotesi atlantodruidiko 74Hipparion 88Hiriart 37Homero 73Homo atlanticus 185Homo erectus 182Homo mediterraneus 181Hooker, J.D. 30Hospel, P. 76Hourmat, P. 38Humboldt, A. 173Humboldt, W. 71, 157, 173-175, 177humboldtianismo 174Huxley, T.H. 30, 54-55, 87, 89Ibáñez, M. 33indize kranial 182inoizkako barreiapen 113-114intsularitate 137Intxauspe, E. 39, 184-186, 188, 191Intxauspe, J. 189Iradier, M. 39, 185Isis 33, 47, 49Iztueta, P. 189Jacques, V. 185Jauréguiberry 32Jeffreys, J.G. 16, 24, 30, 32Juaristi, J. 18, 20, 74, 146, 147, 152, 153

202

Kanpion, A. 39, 152, 154, 175, 177, 179,181, 184, 185, 191

Karolus 25Kelvin, lord 30kimiolumineszentzia 45Kircher, A. 72Kisch, B.S. 16, 20, 62Klaberia 171klaribidentzia 77klima-aldaketa 135, 136Knapp, P.C. 103Kobelt, W. 108-110, 112, 119Kolon, K. 71kontinenteen jito 97-99, 101-102, 119, 166kontingentzia 50, 136kontserbazio biologiko 130, 131, 136-137Koprotkin printzea 158kreazionismoa 50, 90, 116, 121, 157, 180Kristensen, R.M. 42Krutwig, F. 151kultur difusionismo 83Laboa, M. 65La reine Hortense 32Lacombe, G. 143Lafitte, P. 146, 152Lamarck, J.B. 48-49Laminifera pauli 19, 117, 121-123Lappitzondo 183Larramendi, M. 171Laurasia 102Lemur catta 86Lemuria 85, 87-89, 180Leptaxis 94-95Lightning 32limneido 59, 61Linnaeus, C. 132-133, 142Lleget, M. 167Locard, A. 16López de Gómara, F. 71Loti, P. 39Louis de Foix 58Louisy, P. 39Loyola, P. 165lumineszentzia 45-46lur-konexio 89lur-zubi 87-88, 91, 99-102, 105, 123Luzio Marineo Sikulo 170Lyell, Ch. 56Lymnaea 61Macpherson, J. 74Manterola, J. 39Marinatos, S. 104Martin, H. 77Masdeu, J.F. 172Mastigophallus rangianus 121Matthew, W.D. 99Meioceras 23Meleagrina 22-23Mentel 159meteorito 134-135, 166Michel, F. 162-163Miller, W.B. 118Milne-Edwards, A. 16, 21, 24, 30, 33, 143Milne-Edwards, H. 32Mitchell, S. 81, 90-91Mitxelena, K. 191Modiola 22Mogel, J.A. 171, 173monero 53-55Mopsea 33, 44, 47

Moreau 43Morelet, A. 16, 115, 120, 121, 123, 157Moret, J. 171Morin, J.G. 48Mortillet, G. 92Moujan Otaño, M. 18, 181Mu 77Muck, O. 167-168Müller, F. 143Nansouty 121Napoleon Bonaparte 159Napoleon III. 153, 158Naranjo-García, E. 118Natalia Serbiako erregina 76, 147Nature 81, 90Navarro Villoslada, F. 74Nephrops norvegicus 42Noe 84, 112, 162-163, 169-170,

173, 178Nodier, Ch. 153Norman, A.M. 32Nymphon gracile 42Objektu Hegalari Ezezagun 167Oceanida 25oihan tropikal 129, 134-136Oihenarte, A. 160, 171okultismo 77-78Oloriz 184Ondina 25Ortíz de Latierro, E. 108Osmunda regalis 41Ossian 74Otamendi, M. 165ozeanografia 22Panceri 45Pangea 101-102Parastrophia 25, 30, 31Parnassius apollo 140partikula-azeleratzaile 139Pazifika 119Pelagia noctiluca 45Pérez-Arcas, L. 51Périer, L. 24Perotxegi, J. 171Petit, P. 24Philomedes folini 30Pilsbry, H.A. 118-119Pithecanthropus alalus 55, 180Pithecanthropus erectus 182plaka-tektonika 101, 102, 166Platon 20, 65-66, 68-70, 72-73, 75, 77,

79-82, 89-93, 99, 10-104, 147Platyla cryptomena 17Plinio Zaharra 45, 74Poisson, G. 185Pollicipes cornucopia 42populazio-hazkunde 135Porcupine 30Poza, A. 171predikzio 136protameba 53protisto 53Pyramidellidae 26-27Pyrophorus 45Quatrefages, A. 185Quinqueloculina folini 30Ramage, E.S. 77, 80Rattlesnake 54Raup, D.M. 15Reclus, E. 28, 157-159, 162, 175

Aurkibide alfabetikoa

203

Reicher, A. 165Retzius, A. 182-183Rezanov, I. 104Ringicula folini 30Ripota, P. 67Ross, J.C. 31Rúa, C. de la 190Rudbeck, O. 73-74Sagan, C. 15sakabanakuntza geografiko 88Sanchez-Dragó, F. 167-168Sargassum bacciferum 41Scalaria folini 30Scharff, R.F. 89, 91, 112, 114Schlee, S. 89Schuchardt, H. 175, 177Schuchert, C. 91, 99-100, 102Schuller, R. 100Scintilla 30Sclater, P. 87, 116Sedum 140Seijo, G. 166Serranus 75Serusiaux, E. 126Setosella folini 30Shakespeare, W. 79Shearwater 32Simpson, G.G. 98, 100sistematika 132Sokrates 67Southall, J.P.C. 168Spallanzani 45subespeziazio-fenomeno 140Suess, E. 101, 133suntsipen 131, 134-135, 142takilita 99-100Talisman 16, 33-35Tarsis 162, 172, 175Tartzan 76taxonomista 138-139Taylor, F. 99Templado, J. 48Termier, P. 99-100Terror 32Thalamas, J. 161Thomson 55, 89Toland, J. 74Tomas, A. 167-168Toscanelli 71

Tournefort, J.P. 151, 159Tovar, A. 169, 171, 175, 185, 191transformismo 49, 122Travailleur 16, 32-35, 47Tridacna 23Trissexodon constrictus 19, 117, 119-121Trueba, A. 74Tubal 112, 146, 155, 162, 165,

168-173, 175, 178tubalismo 159, 175Turbonilla 27Txurruka, J.M. 139Unamuno, M. 177, 185Unger, F. 90-91, 93, 97, 102Urkizu, P. 153, 156Vaillant, L. 24Valorous 30van den Broeck 24van Eys, W.J. 175, 177Velasco, L. 175Verdaguer, J. 143Vernadski, V. 133Verne, J. 143, 144, 158Verneau, R. 82Villenave 161Vincent, P. 90-91Vinson, J. 39, 155-156, 164, 176-178Vogt, C. 88Voltaire 74von Daniken 166Wallace, A.R. 88, 99, 112, 113-115Watsonia 25Webb, P.B. 103Webster, W. 38, 146, 156Wegener, A. 99, 100-101Wild, J.J. 90Wilford, F. 74, 75Willis, D. 99, 102, 182Wilson, E.O. 15, 129Xaho, A. 15, 39, 74, 129, 149152-159,

161Ximenez de Rada, R. 169-170Zarate, M. 110zeltomania 74zezido 26zientziaren aurrekontu 136zubi interkontinental 34, 83, 86-89, 91, 99zubi transozeaniko 88Zumalakarregi, T. 155, 157

204