AintzaneAtela,MirenArratibel Iturri Maketazioa: Erein ... · Mutur batean daude Singapur, 6.000...

Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate etaIkerketa Sailak onetsia (2009-VI-1)

Euskararen arduradunak:Aintzane Atela, Miren Arratibel

Azala eta liburuaren diseinua:Iturri

Maketazioa:Erein

Azaleko argazkia:Jon Cazenave

Argazkiak:Jon Cazenave, J. A. Sagredo, Ereingo artxiboa

Ilustrazioak:Estudio Landa

© Alberto Prego Axpe

© EREIN. Donostia 2009

ISBN: 978-84-9746-496-3

L.G.: BI-XXXX/09

EREIN Argitaletxea. Tolosa Etorbidea 10720018 DonostiaT 943 218 300 F 943 218 311e-mail: [email protected]

Inprimatzailea : Grafman, S.A.Pol. industrial El campillo. P A2 Gallarta (Bizkaia)T 94 636 91 94 F 94 636 93 33

Obra honen edozein erreprodukzio modu, bana-keta, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko,nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez iku-sitako salbuespenezko kasuetan salbu. Obra honenzatiren bat fotokopiatu edo eskaneatu nahi baduzu,jo Cedrora (Centro Español de Derechos Reprográ-ficos, www.cedro.org).

Alber toPrego

GEOGRAFIA ETA HISTORIAGizarte Zientziak

DBH 2

erein

I. Biztanleria1. Biztanleria ........................................................................................................................................................ 8

2. Faktore naturalak ............................................................................................................................................ 10

3. Faktore historiko eta sozio-ekonomikoak .................................................................................................... 12

4. Biztanleriaren banaketa, gaur egungo munduan ...................................................................................... 14

5. Biztanleriaren berezko mugimendua .......................................................................................................... 16

6. Biztanleriaren hazkundearen gorabeherak.................................................................................................. 18

7. Eredu demografikoak .................................................................................................................................... 20

8. Biztanleria eta garapena ................................................................................................................................ 26

9. Arazoa ez da zenbat, nola baizik .................................................................................................................. 28

10. Gizartearen egitura ekonomikoa .................................................................................................................. 32

11. Migrazio-mugimenduak.................................................................................................................................. 34

12. Espainiako biztanleria .................................................................................................................................... 40

13. Migrazio-mugimenduak Espainian................................................................................................................ 42

14. Biztanleriaren egitura...................................................................................................................................... 46

15. Demografia Euskal Herrian .......................................................................................................................... 50

16. Erregimen demografiko modernoa Euskal Herrian .................................................................................. 52

17. Biztanleriaren hazkunde erreala Euskal Herrian ........................................................................................ 56

II. Hiriak Historian zehar1. Non bizi gara?.................................................................................................................................................. 60

2. Lehen hiri-espazioak eta lehen hiriak .......................................................................................................... 66

3. Hiria erdigune politiko gisa............................................................................................................................ 78

4. Erdi Aroko hiriak: agonia eta gainbehera.................................................................................................... 88

5. Errenazimentua, aldaketa handiaren gailurra ............................................................................................ 98

6. XIX. mendeko eta XX. mende-hasierako industria-hiria............................................................................ 104

7. XXI. mendeko hiriak........................................................................................................................................ 108

8. Gure hiriak eta horien gobernua .................................................................................................................. 114

Aurkibidea

III. Erdi Aroa: aldaketa handiko garaia1. Erromatar Inperioaren amaiera .................................................................................................................... 126

2. Europa Erromaren gainbeheraren ondoren .............................................................................................. 128

3. Esklabo izatetik jopu izatera .......................................................................................................................... 130

4. Zer da Erdi Aroa.............................................................................................................................................. 134

5. Feudoen Europa.............................................................................................................................................. 136

6. Desberdintasunen mundua............................................................................................................................ 140

7. Nekazaritza, ekonomiaren oinarri ................................................................................................................ 160

8. Kultura Erdi Aroan .......................................................................................................................................... 164

9. Mairuak eta kristauak, aurrez aurre.............................................................................................................. 176

10. Garapen ekonomikoa eta hirien susperraldia ............................................................................................ 184

11. Monarkiaren garapena Iberiar penintsulan ................................................................................................ 194

12. Austriako etxea ................................................................................................................................................ 196

13. Mundu modernoaren hasiera ........................................................................................................................ 200

14. Barrokoa .......................................................................................................................................................... 210

IV. Gaur egungo gizarteak1. Gaur egungo gizarteak .................................................................................................................................. 220

2. Zer da garai moderno bat?............................................................................................................................ 222

3. Kulturen kultura................................................................................................................................................ 226

4. Zibilizazioen arteko talka ................................................................................................................................ 228

5. Gizarte modernoak dakartzan arriskuak...................................................................................................... 232

6. Genero-indarkeria .......................................................................................................................................... 236

Prozedurazko edukiak(Egiten jakin)

– Alderdi demografikoei buruzko hipo-tesiak proposatzea, azaltzea eta egiaz-tatzea.

– Datu eta grafiko demografikoak ira-kurtzeko eta interpretatzeko eta infor-mazio estatistikoa grafikoetan irudi-katzeko urratsak egitea.

– Lortutako informazioa bakarka edotaldean idazteko urratsak egitea (la-burpenak, sintesiak, lan monografi-koak, taula konparatiboak, txostenak,ikerketa-lan txikiak, etab. antolatu etaegin).

– Paisaien itxuran, zenbait gertaera ge-ografikoren kokapenean eta banake-tan, ingurumenaren degradazioan,etab. ingurunearen eta gizakien ekin-tzaren artean sortzen diren interak-zioak aztertzeko urratsak egitea.

– Gaur egungo jokabide demografi-koak eta horien ondorioak aztertzekourratsak egitea.

– Informazio grafiko eta kartografikoa-ren bitartez, ezaugarri eta joera de-mografikoei buruzko ikerketa errazakantolatzeko eta osatzeko urratsak egi-tea.

– Kulturen arteko aldeak aztertzekourratsak egitea.

– Gaurkotasunezko gertaera edo ego-era batekin lotura duen Erdi Arokoedo Aro Modernoko alderdiren bataztertzeko urratsak egitea.

Balio-edukiak (Zure parte-hartzea ezin-bestekoa da, eta ahalegindu behar duzuzure iritzia eta jarrera aurkitzen). Lagun-tzeko, hainbat tresna emango dizkizugu,honako alderdi hauek landu ditzazun:

– Espazioa osagai fisikoen eta gizakienekintzaren arteko harremanen adie-razpena dela aurkitzeko eta azter-tzeko sentiberatasuna eta interesaedukitzea.

– Gaur egungo jokabide demografi-koak eta horien ondorioak balioestea.

– Gizon eta emakumeek historiarensubjektu gisa betetzen duten paperaaintzat hartzea.

– Kulturen arteko aldeak baloratzea.

– Euskal Harriaren hizkuntza- eta kul-tura-askotarikotasuna taldea aberas-teko faktoretzat hartzea.

– Euskal gizartera etortzen diren bestekultura batzuetako pertsonak eta tal-deak onartzea, errespetatzea, haiekinenpatia edukitzea eta haiekiko solida-rioak izatea, aniztasuna aberastasunadela oinarri hartuta.

– Talde-lanetan edo bestelako zeregi-netan modu aktibo eta eraikitzaileanparte hartzea, ahalegina egitea etaerantzukizunez eta elkartasunez jar-dutea. Norberaren akatsak eta oke-rrak modu naturalean onartzea etazuzentzeko prest egotea.

Kontzeptuzko edukiak(Memorizatu eta ulertu)

1. Biztanleria

2. Faktore naturalak

3. Faktore historiko eta sozio-ekonomikoak

4. Biztanleriaren banaketa, gauregungo munduan

5. Biztanleriaren berezkomugimendua

6. Biztanleriaren hazkundearengorabeherak

7. Eredu demografikoak

8. Biztanleria eta garapena

9. Arazoa ez da zenbat, nola baizik

10. Gizartearen egitura ekonomikoa

11. Migrazio-mugimenduak

12. Espainiako biztanleria

13. Migrazio-mugimenduak Espainian

14. Biztanleriaren egitura

15. Demografia Euskal Herrian

16. Erregimen demografikomodernoa Euskal Herrian

17. Biztanleriaren hazkunde errealaEuskal Herrian

Gai honetan zehar, honako gai hauek landuko ditugu:

I. Biztanleria

8

� 1. Biztanleria

2008. urtearen amaieran, 7.000 milioi laguneko biztanle-ria zuen munduak. Biztanleria horren banaketa ez da ho-mogeneoa, ordea. Giza kontzentrazio handiko gune askodaude, baina, era berean, planetako eremu ia guztietandaude eremu mortuak, inor bizi ez den eremuak. Mundukobiztanleria osotik % 60 Asian bizi da, eta % 0,5 baino ezda bizi Ozeanian. Antartika kontinente mortua da; ez da inorbizi, tarteka zeregin zientifikoetara hara joaten diren mun-duko hainbat herrialdetako espedizioetako kideak izan ezik.Bestalde, banaketa desorekatu hori ez da gertatzen konti-nenteen artean soilik; estatu, herrialde eta erregioetan ereantzematen dira aldeak, eta arrazoi konplexuak eta askota-rikoak daude desberdintasun horren oinarrian.

Biztanlegune handiak eta espaziolibre zabalak

Lehenik eta behin, kontuan hartu behar da Lurraren gaina-zalaren % 70 ura dela. Gainerako % 30a da likidoa ez denpartea, eta biztanleria ez dago parte horretan era homoge-neoan banatuta.

– Munduko biztanleen % 60 lurrazalaren % 10ean bizidira, hiru eremu geografikotan banatuta. Ekialdeko Asiadago lehenik, biztanleen ia % 30 hartzen dituena(Txina, Japonia, bi Koreak eta Filipinak eremu horretandaude). Bigarren eremuan biztanleriaren % 22 dagokontzentratuta, Indian, Birmanian eta Thailandian, bes-teak beste. Eta hirugarren eremuak biztanleen % 13biltzen ditu; Europa eta Magreb sartzen dira eremu ho-rretan.

Badira kontzentrazio handiko beste gune batzuk ere,eremu sekundariotzat har litezkeenak, hala nola Afrikatropikala, Ipar Amerika eta Brasil.

– Lur azaleratuaren gainerako % 90ean planetako biztan-leriaren laurdena besterik ez da bizi. Oso muturreko kli-mak dituzten eremuak direnez, nekez koka daitezkeeremu horietan herriak; latitude handietako basamor-tuak, latitude tropikalak (Saharakoa, adibidez) edo alti-tude handietako basamortuak (hala nola Txinako HerriErrepublikako Taklamaka) dira eremu horretakoak.

Era berean, Amerika, Asia eta Afrikako kontinenteen bar-nealdea, baita Ozeania ere, oso biztanleria txikiko ere-muak dira.

Biztanleriaren banaketa desorekatuaren eskalak

Kontinenteetatik herrialdeetara etorrita, horietan ere aldehandiak ikusten dira batetik bestera, baita herrialde bakoi-tzaren barruan ere, eremuaren arabera.

Mutur batean daude Singapur, 6.000 bizt./km2-ko biz-tanle-dentsitatea duena, eta Japonia, kontzentrazio handiaduena hori ere, 1.000 bizt./km2-tik gorakoa eremu ba-tzuetan. Beste muturrean, aldiz, Egipto dago, km2-ko 71biztanle baino ez dituena, gehienak Nilo ibaiaren eta kos-taldeko zerrenda txiki batean bilduta, edo Groenlandia,0,03 bizt./km2-ko indizea duena.

Bestalde, barnealdean, kontinenteen nahiz herrialdeen bar-nealdean, periferietan baino biztanle gutxiago izaten dira,oro har. Brasilen, esaterako, biztanleen % 85 kostaldekozerrenda estu batean bizi dira, herrialdeko lurraldearen% 30 baino hartzen ez duen zerrenda batean. Era berean,Errusia, ia hutsik dago erdialdean eta iparraldean.

Jendeztatutako espazioa hedatzeko lehia

Giza kokaleku iraunkorrak dauden espazioei ekumene de-ritze; eta, aldiz, inor bizi ez den edo tarteka hutsik egotendiren eremuei anekumene esaten zaie. Historian zehar, gi-zakiak lurraldeak konkistatzeko eta ahalik eta lurraldegehien okupatzeko lehian jardun du, eta lehia horrek asko-tariko emaitzak eman ditu; elkarri kontrajarritako emaitzak,askotan. Gailur garaiek, basamortuek, oihan handi eta sa-rriek… inork ikertu gabe iraun dute, ezkutuan iraun dute,nahiz eta gizarte-garapenaren ondorioz oso lurralde konpli-katuetara bidaia egiteko eta horietan bizitzeko modua aur-kitu duen gizakiak. Era horretakoak dira, besteak beste,Saharako basamortua, Antartika eta Himalaia. Anekume-nearen erakusgarri garbiak dira guztiak.

GALDERA GILTZARRIAK

• Zer da demografia?

• Zenbaterainoko garrantzia dute biztanleriari buruzko ikerketek?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK

Biztanleria hitza erabiltzen dugunean, hauxe adierazten dugu:lurralde jakin batean (herria, eskualdea, probintzia…) bizi direnpertsonen multzoa, oro har hamar urtez behin egiten den zen-batze-prozesu baten bidez (errolda) zenbatutako kideen ko-puruak osatua. Biztanleriaren neurriari eta ezaugarriei buruzkoikerketak egiten dituen zientzia demografia da. Ikerketa ho-rietatik abiatuta, hainbat kontzeptu sortu dira eta hainbat teo-ria garatu dira, errazago ulertzeko biztanleria munduan nolabanatuta dagoen, pilaketa handiagoa eta txikiagoa non dau-den, eta banaketa hori uniformea zergatik ez den.

Munduko bizanleria-dentsitateaBiztanleak km2-ko

100 baino gehiago

50etik 100era

10etik 50era

1etik 10era

1 baino gutxiago

10 milioi biztanletik gorakoaglomerazioak

OZEANO GLAZIAR ARTIKOA

OZEANO GLAZIAR ANTARTIKOA

OZEANO ATLANTIKOA

INDIAKO OZEANOOZEANO

BAREA

New York

Rio de JaneiroSao Paulo

Buenos Aires

Mexiko Hiria

Los Angeles

Londres ParísMosku

Istanbul

KairoTeheran

KarachiNew Delhi

MumbaiKolkata

Dhaka

Lagos

Jakarta

Manila

Shanghai

SeulTokio

Osaka

9

NBEren arabera, bosniar haur bat izan da munduko 6.000 milioigarren biztanlea

AGENTZIAK – Sarajevo / Madril – 1999/10/12

Sarajavoko haur bat izendatuko du Nazio Batuen idazkari nagusi

Kofi Annanek planetako 6.000 milioigarren gizakia, NBEk Bos-

niako hiriburuan duen bozeramaile batek atzo adierazi zuenaren

arabera. Erakunde horrek urriaren 12an jarri zuen planetaren

6.000 milioi pertsona bitarteko hazkunde demografikoaren data

sinbolikoa. “Idazkari nagusiaren arabera, Sarajevoko haur bat

izan da 6.000 milioigarren biztanlea”, adierazi zuen NBEren bo-

zeramaile den Douglas Coffmanek. “Gauerdiaren ondoren jaio-

tzen den lehenengo haurra izango da”, erantsi zuen:

Zeremonia gaur arratsaldean izango da, Kosovoko ospitalean, oso

leku sinbolikoa baita: 1992-1995 urteetako Bosniako gerran, Sa-

rajevoko emakumeek ospitale horretako amaetxean erditzen

zuten, serbiar artilleriak jaurtitako obusen artean.

Hazkunde demografikoak gaur egungo erritmoan jarraitzen badu,

2050. urtean 9.400 milioi pertsona biziko dira Lurrean. Asiaren

hego-ekialdean, biztanleria hirukoiztu egin da 40 urtean, eta

1960ko erroldan 195 milioi pertsona egotetik 511 egotera igaro

dira, gogorarazi zuen atzo NBEren mendeko Asia hego-ekialde-

rako Ingurumen Programen zuzendari den Hugh Kirkmanek.

1. Egin ezazu mapa bat, eta zehaztu bertan aurreko orrialdeko

testuan aipatu diren lekuak. Erabil ezazu kolore bat eremu

jendeztatuetarako eta beste bat eremu hustuetarako.

Ariketak

2. Zer da ekumenea? Eta anekumenea?

3. Bila ezazu munduan biztanle gehien dituzten hamar herrial-deei buruzko informazioa. Zertan datoz bat?

Txabolak Rio de Janeiron eta Tokion. Bi hiri horien egitura sozialak eta ekonomikoak ez dira berdinak, baina antzeko biztanleria-dentsitatea dute.

Erliebearen eragina

Oro har, itsas mailatik oso gora dauden eremuetan, maldapikoetan eta lurzoru uniformea ez duten eremuetan, zaila-goak gertatzen dira giza jarduerak, hala nola, nekazaritzaeta komunikazioak, eta, beraz, ez dira izaten gizakiak lehe-netsitako kokalekuak. Aldiz, eremu lauak, esaterako ordo-kiak eta zabaldiak, eta altitude txikitan kokatutakoakerakargarriagoak izaten dira gizakiarentzat, eta horietan ko-katzeko joera nabariagoa izaten du. Historian zehar, giza ko-kaleku gehienak 500 m-tik beherako altitudea duteneremuetan kontzentratu izan dira.

Edonola ere, berez oso erakargarriak izan ez arren, sal-buespen gisa eta arrazoi jakinak direla medio, batzuetanmendialdeetako eremuak aukeratu izan ditu gizakiak, nahita.Horren adibide dira, besteak beste, Mexiko Hiria (itsas mai-latik 2.500 m-ra), Quito (2.800 m-ra) eta La Paz (3.500m-ra).

Klimaren eta landaretzaren garrantzia– Klima da giza kokalekuak aukeratzeko garaian eragin

handi izaten duten elementuetako bat. Gizakiarentzat, ezdira erakargarriak basamortuak, eremu oso hotzak edooso beroak, eurite asko izan ohi diren lurraldeak, edo,hainbat urtez euririk egiten egin ez, eta egiten dueneanuholde-euriak izaten direnak… Aldiz, eremu epelak,sasoi hotzen eta beroen artean alde termiko handirik ezdutenak, sasoi hezeak eta lehorrak txandaka gertatzendirenak, euria neurriz egiten duen guneak… erakarga-rriagoak dira gizakientzat bizitoki gisa.

10

� 2. Faktore naturalak

GALDERA GILTZARRIAK• Ba al dute eraginik faktore naturalek, habitata hautatzeko or-duan?

• Zer faktore nagusik dute eragina pertsonek bizitzeko eremujakin bat hautatzeko edo baztertzeko garaian?


Aurreko orrialdeetan ikusi dugunez, gizakiak oso era desore-katuan banatuta gaude planetan. Baina zergatik daude eremuhandi batzuk giza kokalekurik gabekoak eta beste batzuk mi-lioika biztanle biltzen dituztenak? Ba al dago gizakia bizitzekotoki jakin batzuk aukeratzera eta beste toki batzuk baztertzerabultzatzen duen arrazoi naturalik? Zer faktore dira erabaki ho-rretan eragin gehien dutenak?

– Landarediak zuzen-zuzeneko lotura du klimaren ezau-garriekin (tenperaturarekin eta hezetasunarekin) eta,beraz, lotura estua du gizakiaren interesekin ere. Edo-nola ere, landare-estalki bera edukitzeak ez du esan nahibi eremuk okupazio-maila bera izango dutenik. Horrenerakusgarri garbiak dira Amazoniako oihana eta Indone-siakoa; klima- eta landaretza-ezaugarriak antzekoak dirabietan, baina Brasilgo oihanean ez da ia inor bizi, etaAsiakoan, aldiz, biztanleria-kontzentrazio handia dago.

Ubideak eta kostaldeak

Ura, uraren urritasuna edo ugaritasuna, funtsezko faktoreaizan da kokalekua aukeratzeko garaian. Hain zuzen ere, gi-zakiak kostaldetik eta ubideetatik hurbileko eremuak auke-ratu izan ditu bizitoki. Gainera, urik ezari aurre egiteko,asmakuntzak egin ditu, eta, ureztatze- eta uholdetze-tekni-ken bidez, basamortu-eremuak ereiteko lur bihurtu ahal izanditu.

Itsasoa elikagai-iturri oparoa izan da gizateriaren sorreratikbertatik. Eta horrek erakarrita, jende ugari bizi izan da, beti,kostaldean. Bestalde, Ganges, Ibai Urdina (Txina) eta Nilo(Egipto) moduko ibai handien ertzetan ere biztanleria osougaria izaten da; izan ere, ibaiek edateko ura, lurrak urez-tatzeko aukera eta industriarentzako oinarria eskaintzen di-tuzte. Ibaiek gainez egitearen ondorio negatiboeknolabaiteko ordaina izan dute, beti, uholdeek emankorbihurtzen baitute lurra.

Ibai batzuek jainko-izaera ere hartu dute. Horietakoa da,besteak beste, Ganges ibaia, Nepal, India eta Bangladesh-etik igarotzen dena; ibai horren ertzetan dago munduko biz-tanleria-kontzentraziorik handienetakoa (biztanleria osoaren% 8). Hinduismoaren arabera, Maa Ganga jainkosarenadierazpena da, eta ibaiaren uretan egiten den murgilaldibakoitzean bekatu baten bakarmena lortzen da. Beste ibaibatzuk hainbat kulturarentzat funtsezkoak izan dira; Niloibaia, esaterako, ezinbestekoa izan zen egiptoar kulturaagertu eta garatzeko.

Ura eskuragarri edukitzea hain da beharrezkoa, non, eurigutxi egiten duen eremuetan, basamortu inguruetan, men-diak ere erabili izan baitituzte likido preziatu hori babestekoeta herriak urez hornitzeko. Hala gertatzen da, besteakbeste, Sahararen bihotzean dauden Hoggar (Ahaggar)mendietan.

Azken batean, faktore naturalek, bereziki uraren eskuraga-rritasunak, berealdiko eragina izan dute biztanleria plane-tan barrena banatzeko moduan.

11

1. Egin ezazu munduko mapa bat, eta zehaztu bertan aurrekoorrialdeko testuan aipatu diren gune geografikoak.

Asma ezazu ikur konbentzional bat mapan azaltzeko zerga-tik aipatzen den gune edo toki hori biztanleriari dagokionez.

Ariketak

Hoggarreko edo Ahaggarreko mendiak Aljeria erdialdeko Saharan daude,eta 2.000-tik gorako gailurrak dituzte. Bertako mendietan Tassilien goi-

ordokia dago. Bertan bizi dira ahaggarrak, beduino zaharrenak.

Takla Makan Asia erdialdeko basamortua da. 270.000 km2-ko azaleradu. “Sartzen bazara, ez zara irtengo” esan nahi du, hitzez hitz, izenak. Jade

Zuria ibaiak zeharkatzen du alderik alde. Jade jalkinak garraiatzendituelako esaten zaio horrela.

Yangtse ibaia Tibeteko goi-ordokian jaiotzen da, eta 6.300 km eginondoren, Txina Ekialdeko itsasoan isurtzen ditu bere urak. Bertan egin da

Hiru Zintzurretako urtegia, munduko handiena.

Benares, Ganges ibaiaren ertzean dagoena, hinduismoaren zazpi hirisakratuetako bat da. Elezaharraren arabera, Shiva jainkoak sortu zuen

K.a. 3100. urtean.

Nilo ibaia da Afrikako ibairik luzeena eta munduko bigarrena, Amazonasen atzetik. Nasaren argazkian ikus daitekeenez, ibaiaren zati handienabasamortutik igarotzen da, Sudan eta Egipto artean. Egiptoko herri gehienak ibaiaren bazterretan daude.

2. Zure ustez, bizi-baldintzak berdinak al dira 2.000 metrokogaraieran eta itsas mailan? Arrazoi ezazu erantzuna.

3. Zure ustez, zergatik ematen zaio Ganges ibaiari jainko iza-era?

Historian zeharreko iraunkortasuna

Biztanleriak gaur egungo munduan duen banaketa giza ko-kaleku edo bizitokien historiaren ondorioa dela esan dai-teke. Gizadia sortu zenetik bertatik, gizakiak espazio jakinbatzuk hautatu izan ditu bizitzeko, eta gaur egunera artebizi izan da jendea toki horietako askotan, iraunkorki.

Jakina denez, orain dela 3 edo 4 milioi urte agertu zen gi-zakia Lurrean, Rift harana deritzon Afrikako ekialdekoeremu batean. Handik sakabanatuz joan zen, pixkanaka-pixkanaka, Ekialde Erdikoan, Asian eta Europan barrena,eta handik Amerikako kontinentera, duela 100.000 baturte Bering itsasartea zeharkatuta.

Orain dela hiru milioi urte, Lurreko biztanleriaren % 50gaur egun ere giza kokalekuak diren biztanleria-eremuhandi batzuetan kontzentratuta bizi bide zen.

Gizadia sortu zen garaiko ekumenea hedatuz joan zen,ordea, betiere arrazoi ekonomikoekin loturikomigrazio-mu-gimenduei esker. Okupazioaren hedadura areagotzekoprozesurik handiena XV. mendearen amaieran gertatu zen,Amerikaren aurkikuntzaren garaian, eta XVI. mendeaneman zitzaion jarraipena, politika kolonialen bidez. Hu-rrengo mendeetan, XVII. eta XVIII. mendeetan, kolonie-kiko merkataritzaren bidez mundu globalizaturakolehenengo urratsak egin ziren, eta planeta osoan barrenakopertsonen trukea bideratzen hasi zen. Aurrerapen teknolo-gikoek, industriaren garapenak, potentzia politikoen handi-nahikeriak eta XIX. mendean nagusitu zen espiritu ekintzaileeta ikertzaileak (burdinbide transiberiarrak, ibilbide transa-tlantiko handiak, Suezko kanalaren eta Panamakoaren erai-kuntza…) kokaleku berrien sorrera ekarri zuten.

Edonola ere, azken mendeetako migrazioek biztanlegunehistorikoen hierarkia sendotu dute; are gehiago, gune ho-

riek indartu egin dira, eta gero eta gehiago hazten ari dira,faktore sozio-ekonomikoak direla-eta.

Faktore tekniko eta sozio-ekonomikoak

Neolitoaren hasieratik, orain dela 10.000 urte ingurutik,demografia-hazkundeak biztanleguneekin lotura izan duteeta gune horiek baldintzatu izan dituzte. Ikusi dugunez, uraeskuragarri edukitzea da bizitokia aukeratu eta pixkanakabiztanleguneak sortzeko kontuan hartu ohi den arrazoi na-gusia; horrela sortutako biztanlegune askok biztanle-den-tsitate handia dute, gainera.

Ur-baliabideak eskura edukitzeak baliabide horien kontro-lerako teknologiaren eta baliabide horiek nekazaritzan era-biltzeko teknologiaren sorrera ekarri zuen. Hala, teknologiahori lortu zuten inguruetan zibilizazio eta kultura handiaksortu ziren. Horren adibide dira, besteak beste, Txina,India, Egipto eta Ekialde Erdikoa; inguru horietan, ur-ba-liabideei eta nekazaritzara aplikaturiko teknologiari esker,lurren ustiapen egokia bideratu ahal izan dute, historianzehar, eta horrek biztanleriaren hobekuntza eta hazkundeaekarri du. Asiako hego-ekialdean, esaterako, etekin han-dia atera izan zaio arrozaren lanketari, eta horrek okupaziohandia ekarri du.

Aldiz, ur-baliabide urri eta teknologia eskasa duten ere-muak lurralde ia mortuak dira. Hala gertatzen da, esate-rako, Afrikako kontinentearen erdialdeko eremuetan:nekazaritza estentsiboa eta oso errendimendu apalekoadute eremu horietan.

Europan XVIII. mendean gertatutako nekazaritza-iraul-tza funtsezko ardatza izan zen Europako biztanleriarenhazkundeari dagokionez, eta hazkunde horri esker ger-tatu zen, gerora, industria-garapena. Industriak bultzatuta,landa-inguruetatik hirietarako exodo handia gertatu zen;hala, hiriak asko handitu ziren, eta orokortu eta areagotuegin ziren biztanleen arteko desberdintasunak eta aldesozio-ekonomikoak. Industriak ekarritako iraultzarekin etahorren eraginez zerbitzuek izandako garapenarekin, hirihandietan hazkunde sistematiko eta geldiezina gertatuda, eta indar handia hartu du urbanismoak.

Hortaz, alderdi teknikoei eta sozio-ekonomikoei errepara-tuta, errazago ulertuko ditugu historian zehar izan den ber-dintasunik eza eta biztanlerian nabarmendu den mailaketa,baita gaur egungo eraldaketen zergatiak azaldu ere.

12

� 3. Faktore historiko eta sozio-ekonomikoak

GALDERA GILTZARRIAK• Ba al dute garrantzirik faktore historiko, ekonomiko eta kul-turalek, gizakiek kokalekua hautatzeko garaian?

• Zein dira aukera horretan eragina duten faktore sozio-eko-nomikoak?


Jendeak toki jakin batzuetan kontzentratzeko joera du, eta

joera horretan, eragin handiagoa dute alderdi historiko, kultu-

ral, ekonomiko eta sozialek, alderdi naturalek baino.

Akueduktuak erromatarrek ura ibai edo iturburuetatik garraiatzeko etahartaz hornitzeko erabiltzen zituzten eraikinak ziren.

Panamako itsasarteak, Suezkoak bezalaxe, nabarmen laburtu zuen itsasoeneta ozeanoen arteko ibilbidea.

Asiako herrialdeetan arroz-alorrek monolaborantza osatzen dute, etahoriek definitu dute hainbat mendez herrialde horietako paisaia.

Argazkian, arroz-alorrak Birmanian.

Australia barnealdea erdi-lehorra da, eta “outback” izena ematenzaio. Eremu emankor gutxi dago, eta horietan behi eta ardi

haztegiak daude.

Rift Valleytik abiatuta gizakiak Lurrean izan duen hedapenaren mapa1 milioi pertsona

Kristau-aroaren hasiera 1800ean

13

Kontzentratzeko joeraJakina denez, gaur egun biztanleria-kontzentrazio edo biz-tanleria-pilaketa handiak daude, eremu handi batzuetan biz-tanleria gero eta gehiago igotzen ari delako, erritmogeldiezinean. Bereziki aipatzekoak dira honako eremuhauek:– Txina eta India.– Gineako golkoko tropikoko zerrendako, Brasilgo kos-taldeko edo Ekuatore inguruko Asiako herrialdeetakoeremu batzuk, historian sekula ez bezalako erritmoanhazten ari direnak.

Demografia-joeretan, izugarrizko aldea dago herrialde abe-ratsen eta herrialde pobreen artean: herrialde aberatsetan,poliki ari da biztanleria handitzen; eta pobreetan, aldiz, haz-kunde natural nabarmenak gertatu ohi dira. Bizimodua, jaio-tza-kontrola, bizi-itxaropen handiagoa… direla-eta, aldehandiak ikusten dira biztanleriaren bilakaeran eremu ba-tzuen eta besteen artean. Adibidez, gizakien % 20 Euro-pan bizi ziren 1800. urtean, eta, gaur egun, europarrak ezdira munduko biztanleen % 13 ere.Munduko biztanle-kopuruak gorako bidean jarraitzen du,era homogeneoan ez bada ere. Herrialde aberatsek, Euro-pak eta Ipar Amerikak hazkunde neurritsua dute; baina ga-ratzeko bidean dauden herrialdeetan izugarri handitzen arida biztanleria.

Urbanismoaren eta biztanleriaren arteko erlazioaUrbanismoak lotura zuzena du biztanleriarekin. Espazio ur-banoan bizi da jendea, eta biztanleriaren hazkunde iraun-korrak sortzen dituen eskakizunetara etengabe egokitubeharrean dago. Hori dela eta, ezinbestekoa da plangin-tza urbanoa edo hiri-plangintza gauzatzea, eta kaleen di-

seinua eta erroldaren kontrola sustatzea; bestela, ezinez-koa izango baita hiri handi horien hazkunde neurrigabea no-labait menderatzea. Arrazoi asko eta askotarikoak daudegarapen horren oinarrian, eta berdin-berdin gertatzen diraherrialde aberatsetan (New York, Londres, Paris, etab.)nahiz Hirugarren Munduan (New Delhi, Jakarta, etab.).

Globalizazio ekonomikoari eta garraioen eta, bereziki, itsasgarraioen garapenari esker, jarduerak eta pertsonak gero etagehiago kontzentratu ohi dira kostaldeko eremuetan;hala,megalopoli (milioika eta milioika lagun biltzen dituztenhiriak) gehiago sortzen ari dira kostaldeko lurraldeetan.

Ba al dago biztanleria-banaketa erregulatzekomodurik?Munduko biztanleria-banaketa arrazionalizatzeko neurririkezarri nahi izanez gero, kontuan hartu beharra dago oso fe-nomeno konplexua dela eta oso erabaki bereziak hartzeaeskatzen duela.

– Gainpopulazioa aipatzen denean, kontuan hartu beharda esapide horrek ez duela esanahi bera herrialde abe-ratsez ari garenean eta herrialde pobreez ari garenean.Badira herrialde batzuk, biztanle-dentsitate handia izanarren, biztanleak neurri ertaineko hirietan bilduta bizi di-renak eta Lehen Munduari dagozkion baliabideak eta bi-zimoduak dituztenak, Herbehereak esaterako (379bizt./km2). Aldiz, beste herrialde batzuetan, dentsitateahain handia izan ez arren, biztanle gehienak megalopo-lietan bizi dira, zerbitzu eta baliabide askirik gabe, eta,beraz, gainpopulazio-arazoa dute; hala gertatzen da In-dian, adibidez, 303 bizt./km2-ko dentsitatea izan arren.

– Edonola ere, azpipopulazioak ere arazo larriak ekar di-tzake, herrialdearen premiak asetzeko nahikoa langilerikez dagoelako, baliabideak behar bezala ustiatzea eragoz-ten duelako, zerbitzuen erabilera oso urria delako, etab.Azpipopulazioa herrialde aberatsetan (Kanada, 7,28bizt./km2-ko dentsitatea duena; Islandia, 2,9 bizt./km2-kodentsitatea duena, etab.) nahiz pobreetan (Mauritania, 3bizt./km2; Mongolia, 1,73 bizt./km2; etab.) gerta daiteke.

Populazioari dagokionez arazoak dituzten herrialdeetakogobernuek, bai gehiegizko hazkundea duten herrialdeeta-koek, bai garapen egokirako ezinbesteko gutxieneko biz-tanleriarik ez dutenetakoek, neurriak hartu ohi dituzte berendemografia-arazoei aurre egiteko. Ildo horretatik, neurririkberehalakoenak jaiotza-politikak eta emigrazio-politikakdira. Emigrazio-politiken xedea landa-inguruneak huts dai-tezen (landako exodoa) eragoztea izaten da, batzuetan,eta biztanleak erakartzeari begira lehentasunezko gara-penerako eremuak finkatzea, beste batzuetan.

14

� 4. Biztanleriaren banaketa, gaur egungo munduan

GALDERA GILTZARRIAK• Zein dira planetako biztanleria handieneko eremuak?• Herrialde guztiak erritmo berean hazten ari dira?• Zein herrialde hazten dira bizkorrago: aberatsak ala po-break?

• Zein dira gaur egungo demografia-arazo nagusiak?

AZALDU BEHARREKO IDEIAKMunduko biztanleriaren banaketan garrantzi handiko aldake-tak gertatu dira historian zehar. Gure mundua hobeto uler-tzeko, oso lagungarria izango zaigu jendeak kontzentratzekojoera zergatik duen jakitea edo eremu jakin batean biztanle-riaren igoera iraunkorra eta beste batzuetan biztanleriaren jai-tsiera iraunkorra zergatik gertatzen diren aztertzea.

15

1. Zure ustez, zergatik dute gizakiek elkartzeko joera? Arrazoiezazu erantzuna.

2. Zure ustez, Herbehereetako eta Indiako gobernuek jaiotzakbultzatzeko politika berberak bideratu behar al dituzte?

Ariketak

1991n, Hong Kongen,Kowloongo “hiri harresi-tua” eraitsi zuten. Bi arra-zoi nagusik bultzatu zutenhiriaren suntsipena: dentsi-tate handiaren ondoriozkoarriskua eta gaiztakeriagune bihurtu izana (prosti-tuzio-etxeak, kasinoak, dro-ga-salmenta…). Izugarri za-baldu zen krimen antola-tua, eta krimena bihurtuzen hiriko jarduera nagusia.Song dinastiaren garaian

sortu zen (960-1276), eta gatzaren merkataritza meha-txatzen zuten piratak zaintzeko eta haiengandik babes-

teko helburuarekin eraikizen.Etxe-orratz moduko ba-tzuez osatua zegoen. Etxe-orratz haietan, ordea, ezzen ez arkitektorik ez erai-kuntzaren espezialistarikaritzen; kaleak oso estuakziren, ibiltzeko ere estuegiakzenbait puntutan. Haurrekteilatuetan jolasten zuten,hau da, 14 solairuko altue-ran. XX. mendeko laurogeikohamarkadan, Kowloon zen

dentsitate handieneko gunea munduan. Metro koadroko1925 biztanlera iritsi zen.

Kowloon

3. Gauza bera al da biztanleria-kontzentrazio handia herrialdeazpigaratu batean edo garatzeko bidean den herrialde batean?

– Arazo berberak ekartzen dituzte batzuetan eta besteetan?

– Irtenbide berberak ematen al dira?

Amsterdam ingurua da dentsitate handieneko eremua munduan, eta baitagaratuenetako bat ere, 80 urteko bizi-itxaropenarekin.

Delhi. India da, Txinaren ondoren, biztanle gehien dituen bigarrenherrialdea: 1.100 milioitik gora.

Addis Abeba. Etiopiarren bizi-itxaropena 48 urtekoa da gizonezkoentzateta 49koa emakumezkoentzat.

Norvegian, bizi-itxaropena 80 urtekoa da.

Biztanleriaren berezko mugimendua deritzo biztanleria-ren hazkundea edo murrizketa berezko arrazoien edo arra-zoi naturalen mende soilik dagoenean; halakoetan, jaiotzaketa heriotzak dira bi eragile nagusiak. Jaiotzen eta heriotzenarteko balantzeari berezko hazkunde edo hazkunde be-getatibo deritzo.

Jaiotza-kopurua

Jaiotza-kopurua deritzo urtebetean toki jakin batean gerta-tzen diren jaiotzen kopuruari. Jaiotza-kopurua aztertzeko etaneurtzeko, jaiotza-tasa erabiltzen da nagusiki; hau da, lu-rralde jakin batean urtebetean mila biztanleko gertatzendiren jaiotzen kopurua.

Jaiotza-kopuruak eragile jakin batzuen arabera egiten dugora edo behera:

– Faktore biologikoak, hala nola, amaren adina eta osa-sun-egoera.

– Faktore demografikoak, adibidez, gizartean gazteen etaadinekoen artean dagoen proportzioa.

– Faktore ekonomikoak, seme-alabak edukitzeak dakar-tzan onurekin edo seme-alaben zaintzak eta hezkuntzakdakartzan kostuekin lotura dutenak. Gizarte aurreratue-tan, garrantzi handiko faktoreak dira, familien diru-sarre-ren maila funtsezko elementua baita seme-alabakedukitzeko erabakia hartzeko garaian. Kontuan hartzekoada, halaber, Lehen Munduko herrialdeetako jaiotzen ko-puruaren jaitsieran emakumeak lan-arloan txertatu izanakeduki duen eragina.

– Faktore politikoak. Gobernuek jaiotza-kopuruaren on-dorio negatiboei aurre egiteko hartu behar izaten dituz-ten neurriak dira. Batzuetan, populazioa gehiegi haz ez

dadin kontrola ezartzeko xedez hartu ohi dira neurriok;eta, beste batzuetan, berriz, gizartea gehiegi zahar ezdadin jaiotzen kopurua igoarazteko xedez.

Heriotza-kopurua

Urtebetean toki jakin batean hiltzen diren pertsonen edogertatzen diren heriotzen kopuruari deritzo horrela. Jaio-tzekin gertatzen den bezala, heriotzen eragina neurtzekohainbat motatako kalkuluak egiten dira; horien artean, be-reziki aipatzekoa da heriotza-tasa, urtebetean gertatzendiren heriotzen kopurua eremu geografiko batean bizi direnbiztanleen kopuruarekin erlazionatzen duena.

Hainbat elementu daude heriotza-kopuruari gora edo be-hera eginaraz diezaioketenak:

– Faktore biologikoak, bizitza-luzera eta heriotza goiztia-rrak, edo gizarteko sexuen arteko proportzioa, esaterako.

– Faktore demografikoak; mota honetako faktoreen ar-tean, biztanleria gaztearen eta adinekoaren arteko pro-portzioak du eragin handiena.

– Faktore sozio-ekonomikoak, batez ere diru-sarrerenmaila, langabezia gehien duten lanbide motak, biztanle-riaren batez besteko bizi-maila, etab. Malnutrizioa damunduko heriotzen % 50 baino gehiagoren kausa.

– Faktore kulturalak, bizi-ohiturak edo gizartearen batezbesteko ikasketa- eta hezkuntza-maila.

– Faktore politikoak, osasun-zerbitzuen eta kalitatezkozerbitzuen eskaintza, adibidez.

Gizarteen batez besteko bizi maila eta kalitatezko gizarte-eta osasun-zerbitzuen eskaintza funtsezko eragileak dira gi-zarteen jaiotza-tasan, eta eragile horien arabera handitzenedo jaisten da tasa hori.

Berezko hazkundearen aldeak

Aurrez esan dugunez, berezko hazkundea, hazkunde bege-tatibo ere deitua, jaiotzen eta heriotzen arteko diferentziada. Milakotan adierazten da tasa hori. Tasa ‰ 20tik go-rakoa izatea tasa altua dela jotzen da; aldiz, ‰ 10etik be-herako tasak tasa baxutzat hartzen dira. XXI. mendekolehenengo bosturtekoan, ‰ 12ko hazkunde-tasa izan zenmunduan. Edonola ere, alde handiak daude planetan: he-rrialde pobreenetan, oso tasa altua dute, eta herrialde ga-ratuenetan, aldiz, oso baxua, baita negatiboa ere, unebatzuetan.

16

� 5. Biztanleriaren berezko mugimendua

GALDERA GILTZARRIAK

• Zeri deritzo biztanleriaren berezko hazkundea?

• Zer da eta nola neurtzen da jaiotza-kopurua?

• Zer da eta nola neurtzen da heriotza-kopurua?


Eremu geografiko bakoitzeko biztanleria erabat dinamikoa da,etengabeko gorabeherak izaten ditu. Horrek esan nahi du biz-tanleria igo edo jaitsi egin daitekeela. Pertsonen kopuruan ho-nako bi mugimendu hauek eragin dezakete goranzko nahizbeheranzko joera: berezko mugimenduak eta migrazio-mugi-menduak.

Balio absolutuak eta balio erlatiboak

Azterketa estatistikoetan edo sozio-ekonomikoetan,biztanleriari buruzkoetan esaterako, zenbakiak eta ko-puruak erabiltzen ditugunean oso kontuan hartu behardugu zer diren kopuru absolutuak eta zer kopuru erla-tiboak.

Kopuru absolutuetan, kopuruaren balioa zenbakiakadierazten duen kopuruaren araberakoa da. Esate bate-rako, 2008ko 2. hiruhilekoan Euskal Autonomia Erkide-goko foru-probintzietan jaiotza hauek erregistratu ziren:

Bizkaia = 2.764

Gipuzkoa = 1.848

Araba = 811

Datu horiek oinarri hartuta, esan dezakegu Bizkaia delagehien hazi den probintzia, eta ondoren, Gipuzkoa etaAraba daudela.

Baina jaiotza-kopurua probintzia bakoitzaren biztanle-kopuruarekin konparatuz gero, kopuru horiek ez dutegauza bera adierazten; horregatik bihurtzen dira balioerlatibo.

Bizi-itxaropena = leku jakin bateko biztanleak denbora-tarte jakin batean batez beste zenbat urtez bizi direnadierazten du.

2007. urtean, Swazilandia izan zen bizi-itxaropen txi-kieneko herrialdea munduan.

Jaiotza-kopurua x 1.000Jaiotza-tasa = = ‰

Biztanleria, guztira

Jaiotza-kopurua x 1.000Emankortasun-tasa = = ‰

15 eta 49 urte bitarteko emakumeak

Nola kalkulatzen dira demografiarekin zerikusiaduten tasa nagusiak?

17

1 urte < hildakoak x 1.000Haurren heriotza-tasa = = ‰

Bizirik jaiotakoen kopurua

Heriotza-kopurua x 1.000Heriotza-tasa = = ‰

Biztanleria, guztira

1. Goian agertzen diren datu absolutuez baliatuta, kalkula ezazuprobintzia bakoitzaren jaiotza-tasa, ordena itzazu handiene-tik txikienera, eta konpara itzazu lehenengo kopuruekin:

Ariketak

Foru-probintzia bakoitzaren biztanleria: Bizkaia (1.146.300biztanle), Gipuzkoa (683.000 bizt.), Araba (306.300 bizt.)eta Nafarroa (619.114 bizt.).

1347-1348 urteetan mun-duko biztanleriaren herenahil zen izurri baten ondoriozEuropan (25 milioi per-tsona gutxi gorabehera).Izurri bubonikoa izan zen,seguru asko, eta itxuradenez, arratoien zorrien bi-tartez kutsatu zen. Indianhasi zen eta Krimeatik(Ukraina) barrena iritsi zenEuropara.Heriotza horien guztien ondorioz, aldaketa ekono-miko larriak izan ziren, izan ere, eskulan gutxi zegoe-nez, eskulana kontratatzeko kostuak garestitu eginziren, eta hori, aldi berean, pizgarri moduko bat izanzen, berrikuntzari zegokionez.

1665-1666 urteetan Inga-laterran izurri bubonikoaagertu zen, eta 70.000-100.000 lagun inguru hilziren. Seguru asko, Lon-drestik sartu zen, Herbehe-reetatik iritsitako merka-taritza-ontzien bitartez.Portuetan higiene-baldin-tzak oso eskasak zirenez,berehala zabaldu zen. Izu-

rriaren hil-korrokekin batera, Sute Handia gertatu zenLondresen. Hiria hirigintza-plangintza berri batenarabera eraiki zen, eta plan horri esker, kaleak za-baldu ziren, estolda-sistema jarri zen, ezin zen las-tozko edo txilarrezko teilaturik eraiki, etab.

Izurria

Gizadiaren historiako une batzuetan, bat-bateko hazkun-deak gertatu izan dira biztanlerian (demografia-iraultzakderitzenak). Azter ditzagun garrantzizkoenak:

– Ezin zehatz daiteke Paleolitoan Lurrean zenbat biztanlezeuden, ez baitakigu Lurreko zer eremu zeuden jendez-tatuta ere. Hazkunde begetatiboa oso txikia zen, bil-tzaile eta ehiztari bizitza zutenez, ezinezkoa baitzenseme-alaben kopuruan igoera handia gertatzerik. Edo-nola ere, 100.000 gizaki izango ziren, gutxienez.

Ezer gutxi dakigu, halaber, Mesolitotik Neolitora bitartekoaldaketa-prozesuaz; ez dakigu prozesu edo garai luzeaala laburra izan ote zen. Baina, dirudienez, Mesolitoan(K.a. 10000-K.a. 7000) munduko biztanle kopurua 4milioi ingururaino igo zen.

– Neolitoko iraultza (K.a. 7000-K.a. 5000). Begi-bista-koa da biztanleriaren hazkundea bizkortu egin zela garaihartan. Gizakiak bizimodu sedentarioari heldu zion, etairaunkorki herri eta hirietan bizitzen hasi zen. Bizi-baldin-tzak hobetu egin ziren, eta horrek eragin nabarmena izanzuen heriotzen kopuruaren jaitsieran eta jaiotzen kopu-ruaren igoeran. Nekazaritzaren eta abeltzaintzaren gara-penak elikagaien kalitatea eta kantitatea hobetu izanariesker, murriztu egin ziren gaixotasunen kalteak, eta goraegin zuen bizi-itxaropenak. Aldaketa horren ondorioz, biz-tanleriak gora egin zuen, 80 milioi lagun ingururaino.

Neolitotik aurrera, biztanleriaren igoera oso motela izanda, eta tarteka gora egin duen arren, aldi batzuetan be-hera ere egin du (gerren, izurrien, goseteen, hondamen-dien eta abarren eraginez).

Demografia-eztanda

Hirugarren demografia-iraultza XIX. mendean gertatu zen.XVIII. mendearen hasieran, 500 milioi biztanle zituen Lu-rrak, eta XIX. mendearen erdialderako 1.000 milioi biztan-lera iritsita zegoen. Honako arrazoi hauen ondorioz gertatuzen hazkunde hura, inoizko handiena:

– Herrialde garatuetako (Britainia Handia, Frantzia…) ne-kazaritza-iraultza. Nekazaritzako aurrerapenei esker, eli-kagaien kopuruak gora egin zuen, ia erabat desagertuziren goseteak eta jende gehiago elikatzeko modua izanzen. Gainera, nekazaritzan gertatutako iraultza teknolo-gikoak jarduera industrialen garapena ahalbidetu zuen,nekazaritza-ekoizpenean sobera gelditutako langileenbidez.

– Iraultza zientifikoak izugarrizko aurrerapena ekarri zuenmedikuntzara; horrela, izurri handiei aurre egin ahal izanzieten, baita ordura arte hilgarritzat hartuak ziren hainbatgaixotasuni ere. Era berean, garrantzia ematen hasi zi-tzaien higieneari, medikuen prestakuntzari eta obstetri-ziako teknikei, eta, hala, erditzeak eta haurdunaldienkontrola hobetu ziren, etab. Zientziaren esparruko alda-keta horiek guztiak herrialde garatu guztietara zabalduziren.

1750 eta 1950 bitartean, munduko biztanleria 6 biderhandiagotu zen; eta ordutik gaur egunera arte, bikoiztuegin da.

Gaur egungo demografia-hazkundea

Munduko biztanleriak ez du garapen homogeneoa izan pla-netako alderdi guztietan.

– XIX. mendera arte, Europa izan zen planetan biztanlegehien zituen kontinentea. 1800 eta 1900 bitartean, bi-koiztu egin zen Europako biztanle-kopurua, eta, koloni-zazio-politiken bidez, kolonizatutako lurraldeetan (Ame-rikan, Ozeanian…) sorturiko herrialde berrietara jo zuteneuroparrek.

– XX. mendean, Hego Amerikak eta Asiako herrialdeek,lehenik, eta Afrikak, 1950etik aurrera, izan dituzte biz-tanle gehien. Gaur egun, Asian dituzte berezko hazkun-dearen tasarik altuenak, batik bat Txinan eta Indian:hileko milioi bat biztanletik gorako hazkundea, hain zuzen.

“Hegoaldeko” herrialdeek munduko biztanleriaren hazkun-dearen % 95 hartzen dute, eta ehuneko hori gero etagehiago igotzen ari da.

18

� 6. Biztanleriaren hazkundearen gorabeherak

GALDERA GILTZARRIAK

• Munduan beti izan al da biztanleria bera?

• Historiako zer unetan gertatu dira biztanlerian igoera nabar-menak?


Azken bi mendeetako fenomeno geografiko nagusietakoamunduko biztanleriaren hazkundearen azelerazio gero etahandiagoa izan da.

Demografia-hazkunde hori zer arrazoiren eraginez gertatu denjakitea eta horri buruzko informazioa edukitzea funtsezkoa daplanetaren gaur egungo egoera ulertzeko eta, batez ere, au-rrera begira zer egoera izan dezakeen aurreikusteko.

19

1. Munduko biztanleriari buruzko datuekin, osa ezazu grafikobat biztanle-kopuruaren igoeraz gainera, egindako kalkulue-tan izan diren aldeak erakusteko.

2. Kalkula ezazu zenbat denbora behar izan den, hainbat ga-raitan, munduko biztanleria bikoizteko. Zer ondorio ateradezakegu?

3. Osa ezazu eskema hau: “Biztanleriaren iraultza nagusiak”.

Munduko biztanleriaren bilakaera etakalkulua Neolitoaz geroztik

Munduko biztanleria

1.000 milioi 1804an

2.000 milioi 1927an (123 urtera)




6.000 milioi 1998an (11 urtera) (handik urtebetera izan zen)

6.000 milioi 1999an (urriaren 12an) (12 urtera)


8.000 milioi 2021ean (12 urtera)

9.000 milioi 2035ean (14 urtera)



ITURRIA: CANAL SOLIDARIO. WORLD ESPAÑA

Ariketak

Antoine-Augustin Parmentier (1737-1813), frantses agronomoa, nutrizionistaeta higienista izan zen. Zazpi Urtekogerran Prusian egon zen gatibu, etaesperientzia horretan oinarri har-tuta, Europa osoko nekazaritzakoproduktu-gabeziari aurre egitekoirtenbide gisa patata lantzearenalde egin zuen. Haren hazkun-tza debekatzen zuten legeak in-dargabetzea lortu zuen, etaindar handiz bultzatu zuenharen kontsumoa. Okintza Esko-laren sorrera bultzatu zuen Fran-tzian, hotza haragia gordetzekoerabil zitekeela erakutsi zuen, eta

erremolatxa-azukrea ateratzeko tekni-ken garapenean lagundu zuen.

Taulan oso ondo ikusten da 1968. urtea bitarte biztanleria hazi egiten delaurtetik urtera, eta urte horretatik aurrera motelago hazi dela.

NBEren aurreikuspenen arabera, munduko biztanleria 11.500 milioianegonkortuko da.

Paracelso (1943-1541) suitzaralkimista, medikua eta astrologoa izan zen.Garai hartan, kirurgia bizargileen jarduerazen eta hala onartzen zen; Paracelsok,

ordea, ideia horren kontra egin zuen. Beraizan zen hainbat gaixotasun desagerrarazizituen lehenengoetakoa, besteak bestesifilia eta bozioa, eta homeopatiarenbultzatzailea izan zela esan liteke.

Alexander Fleming (1881-1955) eskoziarzientzialaria izan zen. XX. mendea arte sendae-zintzat hartzen ziren gaixotasunei aurre egitekoantibiotikoa, penizilina, aurkitu zuelako eginzen ospetsu. Aurkikuntza hura izugarrizkoiraultza izan zen medikuntzan, eta Bigarren

Mundu Gerran ugari erabili zen.

Garaia Kronologia Arrazoiak Munduko biztanleria

Eredu demografikoak

Trantsizio demografikoko eredua deritzo antzinako biztan-leria-erregimenetik gaur egungorako aldaketa gertatu zengaraiko ereduari. Aldaketa-prozesua XVIII. mendearenamaieran hasi –XIX. mendearen hasieran, garatzeko bideanzeuden herrialdeetan–, eta XX. mendeko 60ko eta 70ekohamarraldietan amaitu zen. Eredu horrek 200 urte haietangertatutako hazkunde ikusgarria azaltzen du: 1800. urtean1.000 milioi biztanle zeuden Lurrean, eta 6.500 dira, gauregun. Era berean erakusten du nola gertatzen den indus-triaurreko gizarte batetik gizarte industrialerako jauzia; ale-gia, nola gertatzen den jaiotza- eta heriotza-tasa altuakzituen gizarte batetik bi tasa horiek apalak dituen gizarte ba-terako aldaketa.

– Herrialde garatuetan ezarri zen, lehenik, trantsizio de-mografikoko eredua. Herrialde horietan, hazkundeaneurritsua izan zen; une jakin batzuetan izan ezik, orohar ez zen urteko % 1,5etik gorako hazkunderik izan.Familia dirudunak seme-alaba gutxiago izaten hasi ziren(1 edo 2 seme-alaba) eta jaiotza-kontrola hedatu zen.Inflexio hori garai hartako aldaketa sozio-ekonomikoenondorioa izan zen, eta hala gertatzeko, funtsezkoak izanziren medikuntza-arloko aurrerapenak. Heriotza-kopu-rua, haurrena batez ere, nabarmen jaitsi zen garai har-tan.

Bigarren Mundu Gerraren ondorengo urteetan (1946-1964), oso fenomeno bitxia gertatu zen: jaiotza-kopu-rua izugarri handitu zen herrialde garatu gehienetan,baby boom deritzona gertatu zen.

Gaur egungo herrialde garatuen bilakaera demografiko-aren (erregimen demografiko modernoa) ezaugarrinagusiak heriotza- eta jaiotza-tasa apalak eta, horren on-dorioz, biztanleriaren berezko hazkunde oso txikia dira.

– Garatzeko bidean dauden herrialdeetan, XX. mende-aren hasieran hasi zen trantsizio demografikoa. Hasie-ran, herrialde garatuek lurralde haietako biztanleriariburuz bideratutako unean uneko jardueren eraginez, na-gusiki: txertatze-kanpainak, elikadura hobetzeko lagun-tzak, etab. Horri esker, behera egin zuen heriotza-tasak,eta jaiotza-tasak, aldiz, iraunkor eutsi zion; hala, berezkohazkundearen tasa oso handia izan zuten, % 3tik gora-koa.

Garatzeko bidean dauden herrialdeetan, oraindik eretrantsizio demografikoko ereduarekin jarraitzen dute; lu-zatzen ari da eredu horren aldia, eta ezin jakin daitekeeredu demografiko modernoari noiz helduko dioten.

Askotariko demografia-egoerak

Herrialde garatuek elkarren antzeko demografia-ezauga-rriak dituzte, baina garatzeko bidean dauden herrialdeen ar-tean aldaera ugari daude, beren garapen ekonomikoareneta sozialaren arabera.

– Herrialde garatuenek gainditu dute trantsizio-fasea.% 0,5 inguruko hazkunde-tasa izaten dute, eta emaku-meko 1,8 seme-alabako emankortasuna. Gaur egun,herrialde horietan bizi dira munduko biztanleen % 21,baina ehuneko hori gero eta txikiagoa da.

– Garatzeko bidean diren herrialdeak trantsizioaurreko fa-sean daude oraindik; lehen fasean. Egoera horretandaude Ekialde Erdikoko edo Afrikako herrialde gehie-netan. Berezko hazkundearen tasa urteko % 3tik gora-koa izaten da. Hazkundea hain handia izateko arrazoinagusia emankortasun-tasa altua da. XXI. mendearenhasieran, munduko biztanleen % 18 hartzen zuten,baina gero eta gehiago handitzen ari da ehuneko hori.

a) Garatzeko bidean dauden herrialdeen artean, badirabigarren fasean dauden herrialde batzuk: herrialdehorietan, kontrolpean dute garapena, jaiotza-kontro-leko politiken bidez, batik bat. Egoera horretan daudeTxina eta India, esaterako: oraindik emankortasun-tasa altua dute, ‰ 3 eta ‰ 5 bitartekoa, eta horrek% 1,5etik gorako berezko hazkundea dakar. Era ho-rretako herrialdeetan bizi dira munduko biztanleenerdia baino gehiago, eta hileko milioi bat biztanlekoerritmoan hazten jarraitzeko joera dute.

20

� 7. Eredu demografikoak

GALDERA GILTZARRIAK• Zenbat eredu demografiko daude?• Zer ezaugarri dituzte?• Zer ezaugarri dituzte garatzeko bidean dauden herrialdeek,demografiari dagokionez?

AZALDU BEHARREKO IDEIAKDemografoek eskema teoriko jakin batzuk eratu dituzte, mun-duan demografiaren arloan gertatzen diren egoera askotari-koak azaltzeko. “Eredu demografikoak” deritze eredu horiei,eta askotariko informazioa lortzeko aukera ematen duten tres-nak dira, hala nola biztanle-kopurua nola eta zergatik handi-tzen den, gizarte jakin bateko adin-tarte adierazgarriena zeinden, antzinako nahiz gaur egungo herrialdeek zer-nolako haz-kundea duten, etab.

21

Hainbat herrialderen tipologia, eredu demografikoaren arabera

Egoera demografikoa Berezko hazkundea Herrialdeak edo eskualdeak

Trantsizioaren ondorengo aldia % 0,9tik beherakoaEuropako estatu gehienak, Japonia, Kuba, HegoKorea, Uruguai…

Trantsizio demografikoa amaitu dutenak edoamaitzeko puntuan daudenak

% 1-% 1,39Ipar Amerikako herrialdeak, Argentina, Txina,Thailandia, Australia…

Oso aurreratuta daude trantsizio

demografikoan% 1,4-% 1,99 Indonesia, Txile, Brasil, Ipar Korea, India…

Trantsizio demografikoa bete-betean % 2-% 3Filipinak, Vietnam, Birmania, Mexiko, Peru, Tur-kia, Hego Afrika, Maroko, Egipto…

Trantsizio demografikoaren hasiera % 2,01etik gora, eztanda demografikoaAfrikako estatu gehienak, Ekialde Erdikoa, Ni-karagua, Afganistan…

AngolaBiztanleria guztira, 2006an: 11.992.807

10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10Ehunekoa biztanleria osoari buruz

Gizonezkoak: 6.059.179 Emakumezkoak: 5.933.628

ArgentinaBiztanleria guztira, 2006an: 39.921.833

10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10Ehunekoa biztanleria osoari buruz

Gizonezkoak : 19.697658 Emakumezkoak: 20.224.17580+75-7970-7465-6960-6455-5950-5445-4940-4435-3930-3425-2920-2415-1910-145-90-4

80+75-7970-7465-6960-6455-5950-5445-4940-4435-3930-3425-2920-2415-1910-145-90-4

The constant gardenerLorezain leiala, 2005ean estreinatua, britainiar film bat da.Oscar sari bat irabazi zuen hurrengo urtean. FernandoMeirelles brasildarra izan zen zuzendaria eta Jon le Carré-ren eleberri batean dago oinarritua. Botika-industriakAfrikan egiten dituen jarduerei buruzkoa da lana.

Fikzioa bada ere, zoritxarrez, liburuaren eta filmaren bil-bea benetan gertatzen den zerbaitetan oinarritzen da. Bo-tika-enpresak zigorrik gabe jarduten dute Afrikan. EgileEskubideen Nazioarteko Legean babestuta (horri eskerkontrolik gabe ikertu eta garatu ditzakete botika berriak),bidea zabalik dute Afrikan esperimentuak egiteko, eta bienbitartean, afrikarrak HIESaz jota hiltzen dira, ez baitutebotikak ordaintzeko dirurik. Kalkuluen arabera, guztira33 milioi lagun inguru dira kaltetuak.Kenyak 35 milioi biztanle inguru ditu, eta hasia du trantsizio

demografikoaren aldia.

b) Garatzeko bidean daude beste herrialde batzuetan,azkenik, trantsizio demografikotik ateratzen ari direlaerakusten duten zantzuak antzematen ari dira.

Herrialde garatuetako demografia

Herrialde garatuetan gertatu ziren lehenengo demografia-iraultzak. 200 urteren ondoren, eta azken mende erdiandemografia-eztanda gertatu zelarik, herrialde horien arazonagusia biztanleriaren zahartzea dela esan liteke.

– Europan eta Ipar Amerikan, ongizatearen garapeneanegindako aurrerapenak direla-eta, asko handitu da bizi-itxaropena; hain zuzen ere, eremu horietako biztanleasko biziko dira 65 urtetik gora. Biztanleria osoaren ba-rruan adineko biztanleen kopurua igotzeak biztanleriazahartzea dakar. Bestalde, emakume gazteen helburubakarra jada ez da ugalketa. Bestelako proiektuak erebadituzte, lan-arlokoak nahiz pertsonalak, eta horiek be-tetzeko grinak bultzatuta, seme-alaba gutxi izaten dituzte.Haurrak izateko adinean dauden bikoteek beren bizi-modua aldatu eta beren ekonomia-maila apaldu egingoden beldur dira, eta ez dute izaten 1-2 haurretik gora;hori dela-eta, gizartea ez da berritzen, gero eta gehiagozahartzen da.

– Biztanleriaren zahartzea oso nabaria denean, biztanle-ria murriztu edo uzkurtu egiten da. Horixe gertatu daEkialdeko Europako hainbat herrialdetan, Bulgarian etaHungarian esaterako, baita SESB ohia desagertu on-doren sortutako herrialde batzuetan ere, Baltiko ingu-ruko errepubliketan, adibidez. Sarritan, biztanleriarenuzkurtzeko joera hori arindu egin ohi da emigrante-ol-deak iritsi ahala.

Herrialde garatuek biztanleriaren zahartzeak dakartzanarazoei irtenbiderik emateko gaitasunik ez badute, arazohandiak izango dituzte beren ekoizpen-sistemei eta ongi-zate- estatuari eusteko.

Zahartzearen ondorioak

Ikusi dugunez, biztanleriaren zahartzea herrialde indus-trializatuetako gizarte modernoen arazo nagusietakoa da.Gertaera horrek askotariko ondorioak izan ditzake, epelabur nahiz luzera begira:

– Adineko pertsonen kopuruak gora egin eta horiek erre-tiroa hartu ahala, osasun-laguntzaren eta medikun-tza-baliabideen eskariak gora egiten du, etazailtasunak sor daitezke gaur egun erretiro-sistemekeskaintzen dituzten hainbat zerbitzu mantentzeko.Arazo hori are gehiago larrituko da baby boom dela-

koaren garaian jaiotakoak erretiroa hartzen hasten di-renean, lanean jarduteko adinean dauden biztanleekinalderatuta oso ugariak izango baitira.

– Gizarte-bizitasunaren edo dinamismoaren jaitsiera,gazteen eta lanean jarduteko adinean dauden pertso-nen kopurua jaistearen ondorioz.

– Horrez gainera, jaiotzen kopurua txikia izanez gero, li-tekeena da bolada batzuetan gizarte-eskakizunei etagizarte-premiei erantzuteko behar adina langilerik ezizatea ere.

– Oso litekeena da, halaber, estatuek erretirodunen ko-puru handiei erantzuteko baliabide ekonomiko askiez izatea; eta horren eraginez, baztertuta eta bizi-bal-dintza kaskarretan bizi diren herritarren talde handiaksor daitezke.

– Bestalde, erretirodunen kopuru handi horrek dinamikaekonomiko berriak dakartza, eta enplegu eta enpresaberriak sorrarazten ditu: hirugarren adinekoentzakoegoitzak, aisia eta astialdirako eskaintzak, etxeko la-guntza, etab.

Herrialde garatuek XXI. mendean joera berari eusten ba-diote, alegia, beren biztanleriek zahartzeko joera bereanjarraitzen badute, ezin konta ahala arazo sozial, politiko etaekonomiko izango dituzte.

Zer egin daiteke?

Era honetako arazoak gordinen jasan dituzten herrialdeaksaiatzen ari dira horiei aurre egiten, jaiotza-politikenbidez, hala nola:

– Bi seme-alaba baino gehiago dituzten familien-tzako finantza-abantailak: etxebizitza erosteko inte-res baxuko kredituak, edo ez itzultzekoak; seme-alababakoitzeko hainbateko bat ematea, urte-kopuru jakinbatean; bekak ematea, etab.

– Zenbat eta seme-alaba gehiago eduki, orduan etazerga-abantaila gehiago eskuratzeko aukera ematea.Neurri horiekin seme-alabak izateak familiei zigor eko-nomiko erantsirik ekar diezaien saihestu nahi izaten da.

– Familientzako laguntzak ahalik eta gehien zabaltzea:seme-alabak dituzten emakumeentzako soldata, haur-tzaindegiak, bekak, etab.

– Familiei lan-bizitza eta familia-bizitza uztartzen la-guntzeko lan-arloko neurriak arautzea: amatasun-bai-menak, edoskitzeko edo seme-alabak zaintzeko lan-baimenak, etab.

Edonola ere, herrialde garatuetan emankortasuna susta-tzeko ezarritako neurri politikoek ez dute lortu, oro har,jaiotza-tasak positiboak izatea.

22

23

Biztanleriaren egitura

Biztanleriaren egituran adierazten da zer biztanle-ehu-nekoa dagoen sexuaren arabera (gizonezkoen eta ema-kumezkoen ehunekoa), adinaren (gazteak, helduak edoadinekoak) edo jarduera ekonomikoaren arabera (lan-gabeak, landunak…).

Sexuen araberako egitura

Gizonezkoen eta emakumezkoen arteko harremana da,eta bi tasa hauen arabera neurtzen da:

– Maskulinitate-tasa:

– Feminitate-tasa:

Gizon-kopurua x 1.000= g. ‰

Biztanle-kopurua, guztira

Emakume-kopurua x 1.000= g. ‰

Biztanle-kopurua, guztira

Munduko gizon/emakume ehunekoari buruz jakin

behar diren hainbat kontu.

– Munduan neska baino mutiko gehiago jaiotzen

dira: 105 mutiko 100 neskako.

– Gaztetasunean eta heldutasunean emakume baino

gizon gehiago hiltzen dira, hainbat arrazoirenga-

tik.

– Migrazio-mugimenduek eragin handiagoa dute gi-

zonengan emakumezkoengan baino.

– Garatuta ez dauden hainbat herrialdetan, funda-

mentalista erlijioso direnetan batez ere, gizonez-

koen ehunekoa askoz ere handiagoa da emaku-

meen kontrako eta ondore maskulinoaren aldeko

politika genoziden ondorioz.

– XXI. mendearen hasieran, maskulinitate-tasa 100

emakumeko 101 gizonezkoena zen.

Adinaren araberako egitura

Gizarteak adinaren arabera aztertzeko, gizartea hirumultzo handitan banatu ohi da:

– Biztanle gazteak. 0-14 urtekoak. Leku bateko biztan-

leria gaztea dela esaten da bertako kideen artean gaz-

teak % 35etik gora badira eta adinekoak % 5etik

behera.

– Biztanle helduak. 15-64 urtekoak.

– Adineko biztanleak. 65 urte edo gehiago dituztenak.

Askotariko faktoreek eragiten dute gizarte baten adi-naren araberako osaeran, bai eremu berean hainbataldi kontuan hartzen badira, bai garai bera baina hain-bat gune geografiko kontuan hartzen badira.

– Faktore demografikoak: jaiotza-tasa, heriotza-tasa,

emigrazioa, immigrazioa, etab.

– Faktore politikoak: gobernuek jaiotza-tasari buruz

hartzen dituzten neurriak, immigrazioari buruzko

araudiak, etab.

– Faktore politikoak edo historikoak: Baby booma, izu-

rriak, gerrak, goseteak, diktadurak, genozidioak, etab.

Hainbat datu:

2006. urtean, munduko biztanleriaren % 28,2 gazteazen, eta % 7,4 adinekoa.

Ariketak

1. Adieraz ezazu zer alde dagoen eredu demografiko hauen ar-tean:

– Antzinako demografia.

– Trantsizioko demografia.

– Demografia modernoa.

2. Zure ustez, herrialde garatuek zergatik dute jaiotza-tasa haintxikia eta garatzeko bidean daudenek hain handia?

3. Zer ondorio ditu herrialde batean biztanleria zahartzeak?

– Nola konpon liteke biztanleriaren uzkurtze-prozesua?

– Zure ustez, atzerakorik ez duen gertaera al da hori Men-debaldeko herrialdeetan? Arrazoi ezazu erantzuna.

4. Egin ezazu zure hiri edo herriko biztanleei buruzko azterketatxiki bat. Zer biztanleria mota du? Gaztea al da? Edo, aitzi-tik, adinekoa? Ba al dago belaunaldi-ordezkapenik?

24

Ikas dezagun demografia aztertzen eta erabiltzen

Aurreko urtean biztanleria-piramideak ikasi genituen, eta horiek aztertzeko eta horietatik informazioa ateratzeko

urratsak erakusten zituen prozedurazko fitxa bat ere osatu genuen. Eskura baduzu, erabil ezazu.

Ondoren, orain arte ikasitako egoera demografikoak biztanleria-piramideetan nola adierazten diren ikusiko dugu.

Biztanleria-piramideak

Hona hemen antzinako biztanleriairudikatzen duen piramide bat. Hi-ruki forma du. Oinarria zabalagoada jaiotza-tasa handiaren ondorioz;dena dela, berehala estutzen da, he-riotza-tasa altuen eta bizi-itxaropentxikiaren ondorioz.

Piramide hau trantsizioko biztanle-riari dagokio. Ojiba forma du. Za-bala da behetik, jaiotza-tasa altuakdituelako, baina erdialdean ere za-bala da. Tarteko adinekoen herio-tza-tasa kontrolatzen delako ger-tatzen da hori, baina ez da horrelagertatzen adinekoekin.

Piramide hau biztanleria modernobaten adibidea da. Estuagoa da be-hetik, jende gutxi jaiotzen delako,eta oso zabala da erdian, baby boo-maren garaiko seme-alabak helduakdirelako. Oinarria zabala da, jaio-tza-tasa handiaren ondorioz; denadela, berehala estutzen da, heriotza-tasa altuen eta bizi-itxaropen txikia-ren ondorioz.

Biztanleria-erregimen zaharra

Jaiotza-tasa altua. Biztanleria osomantso hazten zen, baina etenikgabe.

Heriotza-tasa handia. Haurren herio-tza-tasak heriotza guztien % 50 har-tzen zuen.

Demografia, maila handi batean,egoera ekonomikoaren, gerren etahondamendi handien mende zegoen.

Trantsizio demografikoa

Antzinako erregimenetik erregimenmodernorako urratsa da.

XVIII. mendean hasi eta XX. mendeko60ko eta 70eko hamarraldian amai-tzen da.

Aldi horretan biztanleria 2-7 aldizhazten da. Jaiotza- eta heriotza-tasakjaitsi egiten dira.

Erregimen demografiko modernoa

Jaiotza-tasa txikia.

Heriotza-tasa txikia, haurren arteanbatez ere.

Hondamendien ondoriozko heriotza-tasak eragin txikia du.

Biztanleria-piramide bat antzinako eredutik eredu modernora iritsi arte, trantsizioko eredutik igarota, nolabilakatzen den ikusi nahi baduzu, honako webgune honetara jo dezakezu.

http://www.eumed.net/cursecon/ppp/pirespdinamica.ppt

4 3 2 1 0 0 1 2 3 4milioi

80+75-7970-7465-6960-6455-5950-5445-4940-4435-3930-3425-2920-2415-1910-145-90-4

Gizonezkoak Emakumezkoak

1820Biztanleria guztira, 56 milioi

80+75-7970-7465-6960-6455-5950-5445-4940-4435-3930-3425-2920-2415-1910-145-90-4



6 4 3 2 1 0 0 1 2 3 4 6milioi

6 4 3 2 1 0 0 1 2 3 4 6milioi

80+75-7970-7465-6960-6455-5950-5445-4940-4435-3930-3425-2920-2415-1910-145-90-4



25

1. Datu demografiko hauek kontuan hartuta, egin itzazu ondoren proposatzen zaizkizun kalkuluak.

Ariketak

Kalkula ezazu:

a. Biztanleria-dentsitatea (2001):

b. Jaiotza-tasa (2007):

Urtea Biztanleria, guztira Gizonezkoak Emakumezkoak

Jaiotakoak Hildakoak Guztira Jaiotakoak Hildakoak Guztira

2001 4.657 4.551 3.647.200 4.430 3.987 3.756.700(-1) 123 (-1) 102

2007 5.322 4.202 3.931.323 5.134 3.200 3.878.567(-1) 87 (-1) 93

* Hedadura: 87.591 Km2

(-1) Urtebete bete aurretik hildakoak.

d. Heriotza-tasa (2001) eta haurren heriotza-tasa(2007):

e. Biztanleriaren berezko hazkunde konparatua 2001etik2007ra:

2. Biztanleria-piramide hauek kontuan hartuta, adieraz ezazu zer eredu demografikori dagokion bakoitza. Arrazoitu ezazu zureiritzia.

3. Lot itzazu goiko irudiak eta aurreko piramideetako bat, eta azal ezazu zure ustez zergatik lotzen diren.

Etiopia. Houton, Pekinen. Oxford Street, Londresen.

0 1 2 3 4 5 6 7 8 99 8 7 6 5 4 3 2 1 0

80+75-7970-7465-6960-6455-5950-5445-4940-4435-3930-3425-2920-2415-1910-145-90-4

80+75-7970-7465-6960-6455-5950-5445-4940-4435-3930-3425-2920-2415-1910-145-90-4

+9080-8575-7970-7465-6960-6455-5950-5445-4940-4435-3930-3425-2920-2415-1910-145-90-4


AngolaBiztanleria-piramidea 2006

EuropaBiztanleria-piramidea 1995

ErrusiaBiztanleria-piramidea 1992

Ehunekoa biztanleria osoari buruz4 3 2 1 0 0 1 2 3 4

Gizonezkoak Emakumezkoak Gizonezkoak Emakumezkoak

Ehunekoa biztanleria osoari buruz0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,21,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0

Milioi

Emankortasuna jaisten hasi daXX. mendearen amaieran eta XXI. mendearen hasieranNBEk egindako demografia-ikerketek erakutsi zutenez, es-pero zena baino askoz ere erritmo mantsoagoan igo zenmunduko biztanleria eta garatzeko bidean zeuden herrialdebatzuetan nabarmena izan zen jaiotza-kopuruen jaitsiera.Hazkunde-erritmoa % 1,7koa izan zen XX. mendeko 60eta 70eko hamarraldietan. Mendearen azken hamarraldian,aldiz, % 1,5era jaitsi zen. Nazioarteko erakundeek aurrekomendearen bigarren erdian egindako kalkuluak, beraz, neu-rriz gainekoak izan ziren. Gorabeherak gorabehera, kontuada munduko biztanleria espero zitekeena baino erritmomantsoagoan handitzen ari dela. Adituen kalkuluen arabera,urteko 98 milioi biztanleko erritmoan egin behar zuen gora,eta 6.000 milioi biztanle izango ziren 1997aren amaieranedo 1998aren hasieran. Kopuru hori, ordea, 1999kourriaren 12an iritsi zen, aurreikusitako epea baino ia urteeta erdi geroago.Biztanleriaren igoeraren mantsotzea herrialde garatuetangertatu da, nagusiki; are gehiago, herrialde garatu batzue-tan, hazkundea eten ez ezik, berezko biztanleriak beheraere egin du. Dena den, garatzeko bidean dauden herrialdebatzuetan eta Hirugarren Mundukoetan ere eten handiakgertatu dira hazkundean. Halaxe gertatu da, esaterako, Tur-kian, Brasilen eta Txinan. XXI. mendearen hasieran, Afri-kako herrialde batzuetan ere sintoma horiek berakantzematen hasi dira.

Baina oraindik biztanleria gorako bidean da

Mantso edo bizkor, munduko biztanleriak gorako bidean ja-rraitzen du.

— Adituen aurreikuspenen arabera, herrialde garatuetan2020ra arte jarraituko dute horrela; herrialde horiek

1.400 milioi laguneko biztanleria izango dute, guztiekbatera. Herrialde horietako askok emigrazioari mugakzabaldu behar izango dizkiote beren jaiotza-tasa txikiariaurre egin ahal izateko.

— Hirugarren Munduko herrialdeen etorkizuna, aldiz, osobestelakoa da. Adituen arabera, herrialde horiek haztenjarraituko dute XXI. mendearen amaieraraino (2080 in-gururaino); garai horretan Hegoaldeko herrialdeak de-ritzenek 9.000 milioi biztanle izango dituzte.

Ba al dago oreka demografikoa lortzerik?Biztanleria-hazkundeaz mintzo garenean, hainbat zalantzasortu ohi zaizkigu beti, hala nola:• Hegoaldeko herrialdeen hazkunde etengabea arazo batda munduaren garapenari dagokionez?

• Herrialde horien hazkundea da planetako ingurumen-arazoen eragilea?

Ez dago zuzeneko loturarik biztanleriaren hazkundearen etagarapen ekonomikoaren artean. Asko sakondu gabe, usteizatekoa izan daiteke munduan zenbat eta jende gehiagoizan, orduan eta premia gehiagori aurre egin beharko die-gula, gero eta elikagai gehiago, edateko ur gehiago, ener-gia gehiago… beharko ditugulako. Baina hori ez da horrela,zehatz-mehatz.— Munduko biztanleen bostena, 1.000 milioi inguru biz-

tanle, “zenbat eta gehiago eduki, orduan eta bizi-modu hobea” izango dutelako ustean bizi dira, etaplaneta osoko ondasunen eta energiaren % 80 kontsu-mitzen dute. XX. mendearen amaieran eta XXI. mende-aren hasieran, herrialde industrializatuetako biztanleenbizitzako helburu nagusia “gehiago eduki, gehiagoerosi” izan da: telebista, auto, jantzi, zapata, telefono,eguzkitako betaurreko, lurrin… gehiago eta hobeak.Kontsumoan oinarrituriko eredu bat da.

— Beste muturrean bizi dira, aldiz, beste 1.000 milioilagun inguru, planetako biztanlerik txiroenak. Horien hel-burua “nola edo hala bizirik irautea” da, egunezegun… Egunero zer jan eta edateko ur apur bat eduki-tzea. Biziraupenean oinarrituriko eredu bat da.

Hazkundea arazo handia da munduko gobernu eta herritargehienentzat, baina, bestalde, kontsumoa alderdi positibo-tzat hartzen dute eta lehentasunezko helburutzat daukate,praktikan, munduko gobernu gehienek.Planetaren benetako arazoa, ordea, herrialde aberatsenekegiten eta aldarrikatzen duten kontsumo neurrigabe eta haz-kunde iraunkor horiek dira, eta ez herrialde pobreetako biz-tanleria-hazkundea.

26

� 8. Biztanleria eta garapena

GALDERA GILTZARRIAK

• Goranzko bidean jarraitzen al du munduko biztanleriak?

• Noiz arte jarraituko du horrela?

• Erritmo berean hazten ari al da beti?


Gaur egun, datuek erakusten dutenez, mantsotzen ari da mun-

duko demografia-hazkundea. Hurrengo atalen helburua,

beraz, horren zergatia azaltzea eta bilakaera horren ondorioak

aztertzea izango da.

27

Ariketak

Txabolak. Etiopiako tribua.

Homeless (etxerik gabeak). Kontsumo-gizartearen ondorioak erakusten dituen irudia.

Etiopiar haurrak. Haurrentzako parke tematikoak lehenengo munduan.

gosez? Arrazoitu ezazu zure erantzuna, eta eztabaida ezazu,taldean, horri buruz.

3. Zeri esaten zaio ongizate-gizartea?

1. Zure ustez, zaila izango al litzateke iparraldeko eta hegoal-deko bizitza-mailak berdintzea?

2. Zure ustez, horrenbeste kanpaina egin eta gero munduan go-searekin amaitzeko, zergatik dago gero eta jende gehiago

Biztanleria infinituraino horni al dezake Lurrak? Zein da biz-tanle-kopuru aproposa? Galdera horiei erantzuteko oina-rria ez da munduan zenbat bizi garen, nola bizi garen baizik.Kontsumoaren kulturak erabat mendean hartu ditu he-rrialde garatuak eta oso kezkagarria da gure inguruneaagortzeari, energia ez-berriztagarriak agortzeari eta abarriburuz dugun axolagabekeria. Auzi honetan, Lurrak atzera-biderik gabeko bide batean sartu gabe zer kontsumo-mai-lari eutsi ahal izango dion kontuan hartzea da gakoa. Jardezagun adibide bat.

Nazioarteko adituak kezkatuta daude hainbat herrialderenegoerarekin, Kenyakoarekin, adibidez: urteko % 2,799kohazkunde-tasa du, eta 25 bat urtean biztanleria gaur egun-goaren bi halako izango dela esan nahi du horrek. Hau da,2009aren hasieran 38 milioi biztanle zituen, eta 75 milioiizango ditu 2033. urte inguruan. Urteko milioi bat lagune-tik gorako batez besteko erritmoan haziko da, beraz. BainaKenyak ez dio aparteko arazorik ekarriko planetari, hangobiztanle gehienak pobrezia gorrian bizi dira-eta.

Aldiz, aditu horien beren arabera, Estatu Batuak ez diraarazo larria, urteko % 0,8ko hazkundea baino ez baitute.Baina AEBak arazoa handia dira. Izan ere, 2009aren ha-sieran 300 milioi biztanle baino zertxobait gehiago zirenAEBetan, eta urteko bi milioi biztanletik gorako erritmoanhaziko dira, alegia, Kenyaren bikoitza baino gehiago. Gai-nera, hazkunde horrek ahalegin askoz ere handiagoa es-katuko dio planetari, AEBetako biztanle batek batez besteKenyako 40 biztanlek adina kontsumitzen baitu. Hortaz,AEBen hazkundearen eragina berdintzeko, urteko 85 mi-lioi biztanle baino gehiagoko hazkundea izan beharko lukeKenyak!

Arazo benetan larria hauxe da: estatubatuarren bizimodukontsumista mehatxu larritzat hartu ordez, gainerako he-

rrialdeek xedetzat hartutako erreferentzia-puntua dela, etahori jasanezina dela gure planetarentzat.

Gorabidean datozen herrialdeen arazoa

Garatzeko bidean dauden eta munduarena baino haz-kunde-erritmo altuagoa duten herrialdeei deritze horrela:India, Errusia eta, batez ere, Txina. Herrialde horrek1.400 milioi biztanle zituen 2009an, eta azken hamar ur-teetan munduan gehien hazi den ekonomia du, era be-rean. Baina txinatarrek herrialde industrializatuenkontsumo-maila iritsiko balute, ez legoke horri aurre egi-teko adinako lehengairik, edateko urik, eta CO2 eta bestegai kutsatzaile batzuen kopuru horiek xurgatzeko ahal-mena lukeen atmosferarik. Arazoa are larriagoa da, gai-nera, Txina bezala gorabidean datozen herrialdeak berenproduktuak saltzeko merkatu handitzat hartzen baitituztegainerako herrialdeek; 1.400 milioi bezerotik gora dituendenda erraldoitzat. Saltzaile ororen ametsa, edozein en-presaren paradisua.

Gainpopulazioa eta ingurumena

Azken hamarraldietan egin diren ingurumenari buruzko na-zioarteko biltzarretan, garrantzi handia eman izan diote in-gurumenaren eta biztanleria-hazkundearen arteko erla-zioari.

– XX. mendeko 60ko hamarraldian, demografia-hazkun-dearen eta ingurumenaren hondamenaren artean zuze-neko erlazioa zegoela jotzen zuten.

– 1972an, Nazio Batuek ingurumenari buruz Stockhol-men egindako biltzarrean, planetak bizirik irauteko bidebakarra “zero demografia-hazkundea” zela ondorioztatuzuten.

– 80ko hamarraldian auzi honi buruzko iritzia aldatzen hasizen, pixkanaka; hala, 1992an Rio de Janeiron egindakoingurumenari buruzko biltzarrean, planetaren gainekomehatxu nagusia industrializazio neurrigabe, kontrolikgabe eta gaizki antolatua zela adierazi zuten.

Ondorioztatu zuten planetaren hondamenaren arrazoinagusia ez dela biztanle-kopurua. Biztanleriaren masifi-kazioa ez da, berez, arazo bat; arazoa bihurtzen da ezbadago borondaterik edo aukerarik baliabideak kontro-lik gabe ustiatzeari muga jartzeko, kutsadura-prozesuakmurrizteko edo ezabatzeko, aurrezteko edo baliabide be-rriztagarriak baliatzeko.

28

� 9. Arazoa ez da zenbat, nola baizik

GALDERA GILTZARRIAK• Zer eragin du herrialde pobreetako biztanleria-hazkundeakplanetarengan?

• Eta zer eragin du herrialde aberatsen hazkundeak?• Zenbat biztanle elika ditzake Lurrak?


Gure planeta mugatua da. Ingurumenak ez du ahalmenik gaur

egun Estatu Batuetan, adibidez, biztanleek batez beste duten

kontsumo-maila berean 1.200 milioi lagun mantentzeko.

29

1. Adieraz ezazu zer harreman dagoen Victor Lebowren testua-ren eta munduko biztanleriaren hazkundearen artean.

2. Hurrengo orrialdeko komikia irakurri ondoren, egin itzazuenpatiako ariketak, Sydneyk egindakoaren antzekoak. Be-gira ezazu nondik datozen zuk eta zure familiak egunero era-biltzen dituzun hainbat produktu. Egin ezazu zerrenda bateta kalkula ezazu zuk eta zure familiak gaur egungo bizimo-duari eusteko zer baliabide, garraiobide, langile, aseguru, az-piegitura, energia eta bestelako gauza behar dituen.

3. Zure ustez, biztanle-kopuruak ba al du eraginik ingurume-naren hondamenean?

4. Hainbat produktu, hala nola komuneko papera, espraiak(lakak, desodoranteak, bizarra mozteko aparra…), erosketakegiteko plastikozko poltsak, kontserba-ontziak, paper- etakartoi-bilgarriak, beira… etengabe erabiltzen ditugu egune-roko bizitzan. Zure ustez, horien ordez erabil al daiteke bes-telako materialik edo aldatu al dezakegu gure bizimodua?Arrazoi ezazu erantzuna.

Ariketak

“Gure ekonomiak, biziki produktiboa denak (…), kontsumoagure bizitzeko modu bihurtzearen beharra dauka, erosketaketa ondasunen erabilgarritasuna erritu bihurtu behar ditugu,gure asebetetze espirituala, gure egoaren asebetetzea, kon-tsumoan bilatu behar dugu. (…) Ezinbestekoa da objektuakbizkorrago kontsumitzea, erretzea, ahitzea, ordezkatzea etabotatzea.”

VICTOR LEBOW

Biztanleriaren hazkundeari buruzko zenbait datu

1999ko urriaren 12an, 6.000 milioigarren biztanlea jaio zen.

5.000 milioigarren biztanlea 1987ko uztailaren 11n jaio zen.

Hamabi urteko epean, mundua urteko 83.3 milioi biztanletan

hazi da batez beste, edo ia 230.000 biztanle eguneko, 9.500 or-

duko edo 160 minutuko.

1.000 milioi horien artetik, % 90 etsi-etsian nolabaiteko gara-

pen-maila lortu nahi duten herrialdeetan jaio ziren.

Gaur egun dagoen eskaeraren erakusleihoa. Karachiko zabortegia.

Plastiko- eta pneumatiko-hondakinak. Horiek erabat degradatzeko 500 urtetik gora beharko lirateke.

AintzaneAtela,MirenArratibel Iturri Maketazioa: Erein ... · Mutur batean daude Singapur, 6.000...

Documents

Transcript of AintzaneAtela,MirenArratibel Iturri Maketazioa: Erein ... · Mutur batean daude Singapur, 6.000...