MINERALAK ETA HARRIAK ERATZEA

1. LURRAREN OSAKETA1.1. Lurra osatzen duten harriak MINERALAK: substantzia solido bereziak.

Osatzen dituzten atomoak eta beraien espazioko antolamendua hartu behar da kontuan.

HARRIAK: mineralen agregazioak dira.

HARRIAK OSATZEN DITUZTEN ELEMENTUAK

1.2. Zer da minerala? Solidoa: ura, petroleoa… EZ Ezorganikoak: ez dituzte izaki bizidunek

sortzen Prozesu naturalez eratuak: gizakiak ez

sortuak Osaketa kimiko homogeneokoak: mineral

bakoitzak berea du, baina aldaketa txikiak egon daitezke

Egonkorrak: baldintza jakinetan Kristal egitura: 3D-ko egitura

KRISTAL EGITURA ETA SIMETRIA

MINERALEN KRISTALEN ADIBIDEAK

PIRITA KUARTZOA SIDERITA

ZOISITAFLUORITA PIROMORFITA

1.3. Kristalak Unitate-gelaxkak errepikatuz osatzen dira Kanpoko itxura unitate-gelaxkaren araberakoa

da Unitate-gelaxkak kristal bateko atomo

bakoitzak espazioan duen posizioa adierazten du

Unitate gelaxka aukera kopuru jakin bat dago, unitate denek elkarren ondoan kokatu behar baitute

32 aukera daude teorian, baina mineraletan horietako 14 bakarrik aurki daitezke

UNITATE-GELAXKA MOTAK

KRISTALIZAZIOA Definizioa: kristalak eratzeko prozesua da. Atomoak eta molekulak mihiztatu

(ensanblatu) egin behar dira Kristalizaioa gertatzeko baldintzak:

Tenperatura eta presio baldintza jakinak Espazio nahikoa Atsedena Denbora

KRISTALIZAZIOA GERTATZEKO MODUAK

MAGMAK FINKATU Harria likido egoeran dagoen bitartean (magma edo

laba), mineralak osatzen dituzten elementuak barreiatuta daude

Hoztean, mineralak finkatu egiten dira, harri solidoak osatuz, harri magmatikoak

Sumendietatik irtetean laba azkar hoztean osatzen diren harriak bolkanikoak dira. Lur barruan astiro-astiro hozten den magmak harri plutonikoak osatzen ditu.

DISOLBATURIKO SUBSTANTZIAK HAUSPEATU

Uretan ioiak aske egoten dira Ura lurruntzean, ioi horiek sare kristalinoak osatzen

dituzte Posible da ura lurrundu gabe, baldintza fisiko-

kimikoak aldatuta ere hauspeatzea (kristalak agertzea) eragitea

Harri sedimentarioak horrela osatzen dira

AREHARRIA

SUBLIMATU Mineralen atomoak gas egoeratik solido egoerara

pasatzen dira zuzenean, kristalak osatuz Sumendien fumaroletan gertatzen da

SOLIDO BIHURTU Lehendik dauden kristaletatik Berriro kristalizatu (rekristalizatu): inguruko

baldintza fisiko edo kimikoen eraginez, mineralen kristalen osagai batzuk askatu daitezke

Ondoren beste modu batera antolatu edo beste elementu batzuekin elkartu daiteke

Kristal berri bat sortzen da horrela Harri metamorfikoak osatzen dira horrela

ARBELA MARMOLA

KRISTALEN NUKLEAZIOA ETA HAZKUNDEA

Nukleazioa: Kristaliazazioa nukleo edo hozi batean hasten da Gehienetan, lehendik dagoen kristal batetik

hasten da edo elementu arrotz batetik

Hazkundea: Atomoak aurretik zegoen kristalari lotuz gertatzen da Lehenik lerro bat, gero plano bat eta azkenik hiru

dimentsioko egitura bat osatzen da

KRISTALIZAZIOAN DAUDEN ALDAKETAK ETA HORIEN ONDORIOAK

Isomorfismoa Kristala osatzeko prozesuan elementuak ordezten

badira, hau da, beste elementu bat sartzen bada aurrekoaren tokian

Kristal egitura mantendu egiten da Konposizioa desberdina da leku batzuetatik

bestera Ordezpen kantitatea aldakorra da

Isomorfismoaren adibide bat:

Polimorfismoa: Konposizio kimiko bera duten kristalak, baina kristal

egitura desberdina Karbonoa osagai duten mineralak:

Diamantea: presio eta tenperatura altuetan eratzen bada

Grafitoa: Baldintza leunagoetan eratuz gero

Inperfekzioak: Kristal batean inperfekzioak agertu daitezke kristala

hazterakoan baldintzak ez badira egonkorrak Inperfekzio ugarienak dislokazioak dira Beheko irudiko dislokazioak ertz bat sortzea eragin

du kristalaren albo batean

Kristalen asoziazioak: Kristalik gehienak bata bestearen alboan hazten dira

eta ez bakarrik Bi modutan elkartu daitezke kristal mota

desberdinak: Agregatuak: kristalak modu irregularrean antolatzen

direnean. Harriak. Maklak: Kristalek egitura simetriko bat jarraitzen

dutenean

Geoda, agregatua

Maklen adibideak

1.4. Mineralen propietate fisikoak Haustura: minerala hausteko gaitasuna.

Haustean sortzen diren zatien arabera sailkatzen dira mineralak

Esfoliazioa: minerala haustean xaflak osatzen baditu

Gogortasuna: minerala marratzeko (marra bat egiteko) gaitasuna. Mohs-en eskala erabiltzen da. Horren arabera, honako gogostasuna dute mineral hauek:

Mineral bat zerrenda horretako zeinekin marratzen den aztertzen da

Zailtasuna: minerala hausteko eta okertzeko Minerala hausteko edo

deformatzeko zenbat indar

egin behar den neurtzen da

Pisu espezifikoa: Mineral baten pisuaren eta bere bolumen bera duen urak duen pisuaren arteko erlazioa

Dentsitatearen baliokidea da, baina masa erabili beharrean pisua erabiltzen da

Fusio-puntua: zein tenperaturatan likidotzen den. Horretarako kristal sarea desegin egin behar da

Kolorea: Minerala hautsi egin behar da kolorea ondo

antzemateko Bestela, gainazal zuri batean marra bat egin daiteke

Errefrigentzia: Monorrefringentea: argia norabide guztietan

abiadura berean hedatzen bada Birrefringentea: argia norabide batean azkarrago

hedatzen bada

Luminiszentzia: Erradiazio jakin batekin argia igortzen dute Erradiazioa kendu ondoren argia egiten badute

oraindik, fosforeszenteak dira

Islandiako espatoa

Distira: mineralaren gainazalak argia islatzeko duen gaitasuna

Magnetismoa: Berez eduki dezakete magnetismoa Edo iman batekin kontaktuan egotean magnetizatu

daitezke

Propietate elektrikoak: karga elektrikoa eroateko edo hartzeko gaitasuna

Piroelektrizitatea: berotzean Piezoelektrizitatea: presiopean

CUARZOA. Piezoelektrikoa TURMALINA. Piroelektrikoa

1.5. Mineral motarik aipagarrienak 3500 mineral mota inguru dauden arren,

lurraren azalean 20 mineralek osaturiko harriak daude gehienbat.

Bi kategoria: silikatozkoak ez direnak eta silikatoak

Silikatozkoak ez direnak: Jatorrizko elementuak Haluroak Sulfitoak Karbonatoak Karbonatozkoak ez diren oxigatzak Oxidoak eta hidroxidoak

Silikatoak: Mineral mota ugarienak lurrazalean. Mineral petrogenetiko nagusiak. Silizio atomo bat lau oxigeno atomoz inguraturiko

egitura tetraedrikoa dute denek. Egitura hori metal batekin lotu daiteke edo beste tetraedro batekin lotu polimeroak osatuz.

Motak: Nesosilikatoak Sorosilikatoak Ziklosilikatoak Inosilikatoak Filosilikatoak Tektosilikatoak

Silikato motak:

1. 6. Baliabide mineralak Kristalak

Bitxigintza

DIAMANTEA ERRUBIA ZAFIROA ESMERALDA

Bildumagintza

Elektronika: Kuartzoa: erdi eroalea da. Bulkada elektriko

txikiak sortu ditzake. Kristal likidoko pantailetan Denbora neurtzeko Eguzki-plaka fotovoltaikoetan

Errubia: laserrak egiteko Optika:

Fluorita: kalitate handiko lenteak egiteko

Turmalita: argia polarizatzeko

Energia-iturriak Uranitita eta pekblendatik zentral nuklearretarako

uranioa

Metalezkoak ez diren baliabide mineralak Eraikuntza: harri blokeak, prozesatuak: zementua,

hareak, zeramika… Ongarriak: nitratoak eta fosfatoak Pigmentuak: hematiak Azido sulfurikoa: pirita eta jatorrizko sufretik Gatzak: halita, silbina… Urratzaileak: diamantea, korindoia… Iragazleak: hareak Material erregogorrak: buztina Beira: harea urtuta

Metalezko baliabide mineralak

2. INGURU PETROGENETIKOAK Harriak sortzen diren inguruak dira inguru

petrogenetikoak

2. 1. Inguru petrogenetiko magmatikoak

Magmak solidotzean Magma: harri urtuak + ura + gasak Hiru gune hauetan gerta daiteke

A: ertz dibergenteak

B: ertz konbergenteak

C: plaken arteko aldeak

Harriak urtzeko baldintzak: Tenperatura igotzea:

Zenbat eta sakonago beroago Marruskadura guneak Motots termikoak (gune beroak sortzen dituztenak)

Presioa jeistea: Litosfera hausten den tokietan

Jariakinak sartzea, ura batez ere Urak kristalen egitura murriztu dezake mineralen

osagaiekin erreakzionatzen badu

2. 2. Inguru petrogenetiko metamorfikoa

Presio eta tenperatura handien eraginez harriek metamorfismoa jasaten dute

Mineralen egitura eta osaketa aldatu daiteke

Inguru hauetan gerta daiteke

A: ertz dibergenteak

B: ertz konbergenteak

C: faila eraldatzaileak

D: plaken arteko aldeak

2. 3. Inguru petrogenetiko sedimentarioa

Sedimentuak pilatu egiten dira leku jakin batzuetan. Arro sedimentario izena dute hauek

Geruzak bata bestearen gainean pilatzen dira, diagenesia eraginez eta harri sedimentarioak sortuz

Inguru hauetan gertatu daiteke

A: ertz dibergenteak

B: ertz konbergenteak

C: plaken arteko aldeak

2. 4. Inguru petrogenetikoen arteko lotura

Harrien zikloa:1. Magma hoztean harri magmatikoak osatu

(bolkanikoak eta plutonikoak)2. Harri horiek meteorizatu, higatu, garraiatu eta

sedimentatu3. Harri sedimentario bihurtu4. Harri sedimentario sakonean geratu eta

metamorfismoa jasan5. Harri metamorfikoa magma bilakatu