1.1 MINERALAK ETA HARRIAK

. 2.GAIA MINERALAK ETA HARRIAK. MATERIA KRISTALINOA 1. Mineralak eta harriak: a) MINERALAK:Definizioak eta

ezaugarriak B) HARRIAK: DEFINIZIOA 2. Materia minerala: materia kristalinoa

a) Kristalaren definizioa b) Ezaugarriak. c) Kristal egitura eta kristal forma. d) Polimorfismo eta isomorfismo.

3. Kristalogenesia: Nola eratzen da kristal bat?

a) Nukleazioa. b) Hazkundea.

4. Kristalizazioa eta ingurune geologikoa a) Solidotzea b) Hauspeatzea

c) Berkristalizazioa d) sublimazioa

5. Mineral motak a) Motak: silikatuak eta silikatu

gabeko mineralak. b) Propietateak

6. Mineralen aplikazioak

1. MINERALAK ETA HARRIAK

MINERALAK. 1.1

ZER DA MINERAL BAT? Solidoak, ez-organikoak, konposizio kimiko ezagunekoa eta kristal egitura finkokoak diren substantzia naturalak dira. Ezaugarri hauetariko bat betetzen ez duen substantzia, MINERALOIDEA da.

OPALOA Partikulen ordenamendurik ez du.

1. MINERALAK ETA HARRIAK

MINERALAK. 1.1

BAINA ZER DA KRISTAL EGITURA edo kristalak ? eredu espazial finko batean ordenaturik dauden atomoak, ioiak edo molekulak dira. Hori dela eta:

Mineralak kristalez osaturik. Partikulak(ioak, atomoak, molekulak) kokapen finko izateagatik SOLIDOAK dira. Konposizio kimikoari eta egitura kristalinoari esker, mineralek propietate desberdinak hartzen dute.

Kristalak

Mineralen agregakinak edo mineralen elkarketak dira

Granito

Harri mineralanitza Marmola

HARRI MINERALBAKARRA ADIBIDEAK

MINERAL ASKOTAKO ELKARKETA

MINERAL BATEN AGREGAKINA

MINERALAK ETA HARRIAK

HARRIAK. 1.2

1.

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

KRISTALAK 2.1

2.

KRISTALAK: Atomoak, ioiak edo molekulak lotura kimiko baten bidez eta hiru dimentsiotan, eredu espazial finkoan ordenaturik dituen materia da. Partikulen arteko distantziak finkoak dira.

MATERIA KRISTALINOA: kristalak dituen materia da.

Halita (NaCl)

ZER DA MATERIA amorfoa?

Estructura Cristalina

Estructura Amorfa

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

KRISTALAK 2.1

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

KRISTALAK. 2.1 2.

Gelaxka unitatea: Kristaletan eten gabe errepikatzen den oinarrizko unitatea da. Gelaxka honek konstante kristalografiko finkoak ditu:

a) Elementu kimikoak. b) Hiru planoak osatzen duten angeluak. c) Elementuen arteko distantziak.

Cl Na

NaClren gelaxka unitatea Lortzen den SARE KRISTALINOA gelaxka errepikatzean

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

KRISTALAK. 2.1 2.

SARE KRISTALINOA: gelaxka unitatea errepikatzean sortzen den egitura da.

Egitura kristalinoa (NaCl):

Construyendo la estructura de un edificio:

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

KRISTALAK. 2.1 2.

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

KRISTAL EGITURA –KRISTAL FORMA 2.2 2.

KRISTAL EGITURA: Partikulen ordenamendu finkoa duen egitura da.

KRISTAL FORMA (forma erregularra): Kanpotik, kristal egitura hori ikusgarria den forma da.

FORMA irregularra Forma irregularrekoak: barneko antolakuntza kristalinoa dute, baina ez da ikusgarria kanpotik.

ZEIN DA KRISTAL FORMA ETA ZEIN IRREGULARRA?

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

KRISTAL EGITURA –KRISTAL FORMA 2.2 2.

SIMETRIA: kRISTALETAN.

erpinak, aurpegiak eta ertzak daude. SIMETRIA dago: aurreko elementuren bat bi aldiz edo gehiago agertzen dira, hau da, elementuek posizio berbera hartzen dute plano batekin, ardatz batekin edo puntu batekin konparatuz.

Simetriak ikasteko honetako elementuak:

Simetria ardatza. Simetria planoak. Simetria zentroak.

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

KRISTAL EGITURA –KRISTAL FORMA 2.2 2.

SIMETRIA: Simetriak ikasteko honetako elementuak: Simetria ardatza: bere inguruan kristalaren elementu bat,errotazioz, erregularki errepikatzen den ardatz irudikaria da.

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

KRISTAL EGITURA –KRISTAL FORMA 2.2 2.

SIMETRIA: Simetriak ikasteko honetako elementuak:

Simetria ardatza: Simetria planoak: Kristala bi zati berdinetan banatzen du, eta zati bakoitza bestearen ispilu irudia da Simetria zentroak.

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

KRISTAL EGITURA –KRISTAL FORMA 2.2 2.

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

KRISTAL EGITURA –KRISTAL FORMA 2.2 2.

SIMETRIA:

Simetria ardatza: Simetria planoak: Simetria zentroak: erpin, ertz eta aurpegi baliokidetatik distantzia berdinera dauden puntu irudikariak dira.

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

KRISTALEN POLIMORFISMOA ETA ISOMORFISMOA 2.3 2.

ISOMORFISMOA: Konposizio kimiko desberdina baina kristal egitura eta sare kristalino berbera izateko propietatea da.

POLIMORFISMOA: Konposizio kimiko berbera baina kristal egitura eta sare kristalino desberdina izateko propietatea da.(grafito eta diamantea)

MATERIA MINERALA: MATERIA KRISTALINOA

KRISTALEN POLIMORFISMOA ETA ISOMORFISMOA 2.3 2.

GALENA

KRISTALOGENESIA: NOLA ERATZEN DIRA KRISTALAK? 3.

KRISTALOGENESIA: Kristalak eratzeko prozesua da. Kristalak sortzeko substantzia desberdinetatik:

Urtzetatik (magma, ur likidoa) disoluziotik, eratuta dagoen beste kristal batetik gasetatik

Beharrezkoak diren baldintzak: Tenperatura Presioa Osagaien saturazio baldintzak.

Kristalizazioan bi pausu daude: 1) Nukleazioa 2) Kristalen hazkundea

KRISTALOGENESIA: NOLA ERATZEN DIRA KRISTALAK?

NUKLEAZIOA ETA KRISTALEN HAZKUNDEA 3,1

3.

NUKLEAZIOA: Tenperatura eta presio zehatzetan. Partikulak (atomoak, ioiak edo molekulak) kontzentratu egiten dira puntu baten inguruan: nukleazio zentro Nukleazio hau hasteko behar da:

Sargune edo irtengune, Partikula bat edo ezpurutasun bat.

KRISTALOGENESIA: NOLA ERATZEN DIRA KRISTALAK?

NUKLEAZIOA ETA KRISTALEN HAZKUNDEA 3,1 3.

HAZKUNDEA: Hiru dimentsiotan partikulak (atomoak, ioiak ala molekulak) gehitzen dira nukleazio zentroaren inguruan. Baldintzak eta osagaien arabera sare kristalino desberdinak sor daitezke.

KRISTALOGENESIA: NOLA ERATZEN DIRA KRISTALAK?

NUKLEAZIOA ETA KRISTALEN HAZKUNDEA 3,1 3.

HAZKUNDEA: Partikulek ahalik eta energia gasturik txikiena lortu nahi dute:

Beheko posiziotik hasten da Ep gutxiago izateko. horrexegatik gainazal lauak eta irregulartasun gabekoak eratzeko joera.

Kristal mota bakoitza badu bere lehentasunezko forma: kristal aztura (forma geometrikoa).

KRISTALOGENESIA: NOLA ERATZEN DIRA KRISTALAK?

NUKLEAZIOA ETA KRISTALEN HAZKUNDEA 3,2

3.

HAZKUNDEA ETA KANPOLK FORMA:

Kristalak handitzeko

baldintzak eta kanpoko forma

Espazioa

ERAGINA?

Denbora

ERAGINA?

Ingurune egonkorra

ERAGINA?

A más tiempo cristalizando

(creciendo) y con una velocidad lenta

de cristalización

A más espacio para poder

cristalizar (crecer)

…………. tamaño de los cristales

…………. tamaño de los cristales

mayor

mayor

Piensa antes de responder:

KRISTALOGENESIA: NOLA ERATZEN DIRA KRISTALAK?

AGREGAKIN KRISTALINOAK 3,3

3.

Mineralak ez daude isolaturik eta eratzeko momentuan inguruneko materialekin egiten dute.

Haztean AGREGAKINAK sortzen dira. Zer dira AGREGAKINAK? Mineralak haztean, sortzen duten agregakinak edo mineralen taldeak dira Adibideak: geoda, drusak eta maklak.

KRISTALIZAZIOA ETA INGURUNE GEOLOGIKOAK 4.

Kristalizazioa egiteko modu desberdinak: mineralen osagaien eta inguruneko balditzen arabera:

solidotzea. Hauspeatzea. Berkristalizazioa Sublimazioa.

KRISTALIZAZIOA ETA INGURUNE GEOLOGIKOAK

SOLIDOTZEA 4.1

4.

1.- urtutako masa batetik

Urturik (likido egoera) SOLIDOTZEA

egoera solidoa

MAGMA URA

Kristal mineral

Solidotzea INGURUNE MAGMATIKOAN/IGNEOAN gertatzen da.

KRISTALIZAZIOA ETA INGURUNE GEOLOGIKOAK

HAUSPEATZEA 4.2

4.

Hauspeatzea SEDIMENTAZIO INGURUNETAN gertatzen da edo gainazaleko guneetan. Adibideak:

2.- disolbatutako substantzien hauspeatzea

Disoluzioa (H2O + solutu) Hauspeatze

Egoera solidoa

Kristal-mineral

(Pozalagua kobazuloa) Karrantza

KRISTALIZAZIOA ETA INGURUNE GEOLOGIKOAK

BERKRISTALIZAZIOA 4.3

4.

3- kristal batetik

kristalak (solido egoera) berkristalizatu

Kristalak (solido egoera)

Atomoak Ioiak

molekulak

Kristal berriak

Berkristalizatzeak eskatzen ditu aldaketak kristalen hazkundean eta egituran. Berkristalizazioa: INGURUNE METAMORFIKOAN gertatzen da . ADIBIDEZ: kaltzita marmola

KRISTALIZAZIOA ETA INGURUNE GEOLOGIKOAK

SUBLIMAZIOA 4.4

4.

Sublimazioa: INGURUNE METAMORFIKOAN gertatzen da . ADIBIDEZ: elur malutak, fumaroletako sufre sublimazioa.

4.- GAS BATEN SUBLIMAZIO

Substantzia egoera gaseosoan Sublimazioa

Egoera solidoa

Kristal-mineral

Cristales de Azufre Nativo (S)

Sufre gas egoeran

Sublimazioa

Un cristal se forma siempre por alguno de estos procesos:

1.- A partir de un material fundido que se enfría

2.- Por precipitación de sustancias disueltas

3.- Por sublimación de gases

Fundido (estado líquido) Solidificación

Estado sólido

MAGMA CRISTALES de MINERALES

Disolución (H2O + Soluto) Precipitación

Estado sólido

Sustancia en estado gaseoso Sublimación

Estado sólido

CRISTALES de MINERALES

CRISTALES de MINERALES

MINERAL MOTAK

SILIKATOAK 5.1

5.

Mineral mota ugari, orduan NOLA SAILKATU?

ZEREN ARABERA TALDEKATU? KONPOSIZIO KIMIKOAREN ARABERA. Bi talde handi daude:

Silikatoak dituztenak SILIKATOAK Silkatorik ez dutenak SILIKATOTU (silikatorik) GABEKO MINERALAK

Si eta O dituzte. Silizioak “SILIZE” izeneko egitura eratzen du:

Tetraedro egitura espazioan. Isolaturik egon daiteke Silize honek beste tetraedroekin oxigeno atomoak partekatzen dituen kopuruaren arabera, silikato mota desberdinak: Nesosilikatoak Sorosilikatoak Ziklosilkatoak…

MINERAL MOTAK

SILIKATOTU GABEKO MINERALAK 5.2

5.

Urriagoak. Eragin ekonomiko handikoak:

Preziatuak: Au, Ag, Material industrialak eraikuntzan

Osagai kimikoen arabera sailkatu: Elementu natiboak: Halogenuroak: Karbonatoak: Sulfuroak Sulfatoak Oxidoak eta hidroxidoak

URRIAK BAINA PREZIATUAK: Ag, Au, Pt..

Platino nativo (Pt)

Oro nativo (Au)

Gas de escape

NaCl Cloruro sódico obtenido en salinas

Silvina KCl Cloruro potásico

Fluorita CaF2 Fluoruro de calcio

Conservante (salazones)

Fertilizante plantas

Complemento dietético

Esmalte dental

kimikoki gatzak dira: NaCl (halita), CaF2 (fluorita),..

carbonato CO=3 + metal

(carbonato de calcio)

Ca CO3 Calcita Aragonito

Romboedro Prisma hexagonal

Son un ejemplo de polimorfismo (misma composición pero distinta estructura cristalina)

Calcopirita: sulfuro de cobre y hierro

Cinabrio: sulfuro de mercurio

PbS

HgS

Galena: sulfuro de plomo

Blenda: sulfuro de hierro y cinc

(Zn,Fe)S

Perdigones

Bronce

Latón

Cables

Pilas

Aleaciones

Termómetros

Es muy tóxico

CuFeS2

Hematites u oligisto Fe2O3

SnO2 Casiterita

Bauxita AlO(OH)

Hojalata

Estos minerales contienen el anión sulfato SO=4

Yeso especular Cristales de yeso

El yeso es sulfato de calcio hidratado.

MINERAL MOTAK

MINERALEN PROPIETATEAK 5.3

5.

Hiru motatako propietateak dituzte: a) Kimikoak. b) Fisikoak c) Konposizio kimikoa. d) Kristal egitura.

a) PROPIETATE KIMIKOAK Zaporea, usaina, disolbagarritasuna, azidoekiko erreaktibotasuna..

b) PROPIETATE FISIKOAK Talde honen barnean:

a) mekanikoak. b) Elektromagnetikoak. c) Optikoak.

77.orrialdean dagoen taula.

MINERAL MOTAK

MINERALEN PROPIETATEAK 5.3

5.

GOGORTASUNA

Mineralen propietateak

Feldespatoa

Zuria edo arrosa

Zuria edo horixka

Moskobita

Kolore askokoa

Kuartzoa

Beltza

Zuria edo gardena

Halita

Biotita Buztina

Kolore askokoa

Olibinoa

Berdea

Pirita

Horia, letoi-

kolorekoa

Kolorea

Distira

Gogortasuna

Marraren kolorea

Esfoliazioa

MINERAL MOTAK

MINERALEN PROPIETATEAK 5.3

5.

PISU ESPEZIFIKOA

MINERAL MOTAK

MINERALEN PROPIETATEAK 5.3

5.

DENTSITATEA

MINERAL MOTAK

MINERALEN PROPIETATEAK 5.3

5.

HAUSTURA

MINERAL MOTAK

MINERALEN PROPIETATEAK 5.3

5.

ESFOLIAZIOA

MINERAL MOTAK

MINERALEN PROPIETATEAK 5.3

5.

MARRA

MINERAL MOTAK

MINERALEN PROPIETATEAK 5.3

5.

BIRREFRINGENTZIA

MINERAL MOTAK

MINERALEN PROPIETATEAK 5.3

5.

GARDENTASUNA

MINERAL MOTAK

MINERALEN PROPIETATEAK 5.3

5.

MAGNETISMOA

Diamantea

Olibinoa Kuartzoa

Blenda

Kaltzita Baritina

Silimanita

Halita

DISTIRA

MINERALEN APLIKAZIOAK 6.

Historian zehar:

Preziatuak izan dira: urriak ala ederrak izateagatik.

Erabilpenak: , amuletoak, truke egiteko, apaingarriak, bizi-

mailaren adierazgarriak.

Gaur egun:

Erabilpenak, propietate fisikoekin eta kimikoekin lotuta daude:

Fisikoak:

Gogorrak eta distiratsuak: bitxigintzan.

Diamantea: urratzailea.

Gogortasun txikitxoak: idazteko (grafitoa),

lubrifikatzailea (talkoa).

Magnetikoak: objektu metalikoak besteetatik

desberdintzeko.

Kimikoak.

Koloratzaileak: hematitea

Elikagai industrian: halita (NaCl)

MINERALEN APLIKAZIOAK 6.

Kristal egitura izateagatik:

Hiru propietate dauzkate kristalak izateagatik;

a) PIEZOELEKTRIZITATEA

Kristal baten muturrak presiopean egoteagatik, korronte

elektrikoaren eroaleak dira (kuartzoa). ADB: pizgailu

elektronikoan, erlojuetan,

b) PIROELEKTRIZITATEA

Kristal baten muturrak beroaren eraginpean egoteagatik

korronte elektrikoaren eroaleak dira. (kuartzoa)

c) ERRADIOAKTIBITATEA

Mineral batzuek erradiazioa igortzeko kapazak dira:

erradiodiagnostikoak egiteko Medikuntzan, ikerketa

zientifikoak, zentral nuklearretan.