Download - Lurraren Barne Dinamika 0708

D.B.H. 4 – BIOLOGIA - GEOLOGIA

LURRAREN BARNE DINAMIKA

LURRAREN BARNE ENERGIAK

BARNE PROZESU GEOLOGIKOAK

Sorrarazten ditu

Hauek azaltzeko eman diren TEORIAK

KONTINENTEEN JITOA Zenbait frogatan oinarritzen dena

FROGA GEOGRAFIKOAK

FROGA PALEONTOLOGIKOAK

FROGA GEOLOGIKOAK

FROGA PALEOKLIMATIKOAK

Honetan datzaKONTINENTEAK MUGITZEN

ARI DIRAMugimenduen arrazoia

X

PLAKEN TEKTONIKA

Honetan datza

LITOSFERAKO PLAKEN MUGIMENDUA ASTENOSFERAREN GAINEAN

Litosferako plaken arteko mugimendu

motak izanik

BEREIZKETA

TALKA

ALBOKO IRRISTADURA

RIFT / DORTSALA

OZE-OZE / OZE-KON

KON-KON

FOSA OZEANIKOA

IRLA-ARKUAK

MENDIKATE PERIOZEANIKOAK

MENDIKATE KONTINENTALAK

FAILA ERALDATZAILEAMugimendu hauek azaltzeko ereduaWILSONEN ZIKLOA

Mugimenduen arrazoia

MANTUKO KONBEKZIO KORRONTEAK

PLAKEN MUGETAKO INDARRAK

Teoria honekin esplikatzen dira ia gertaera geologiko guztiak, hala nola:

LURRIKARAK

SUMENDIAK

OROGENESIA

LURRAZALEKO DEFORMAZIOAK

TOLESTURAK

HAUSTURAK

FAILAK

DIAKLASAK

SINFORMEAK

ANTIFORMEAK

Froga hauetanoinarritzen da

JARDUERA SISMIKO ETA BOLKANIKOEN BANAKETA

HONDO OZEANIKOEN AZTERKETA

POSIZIO ALDAKETEN NEURKETA ZUZENAK

KONTINENTEEN JITOARENAK

HONDO OZEANIKOEN KARTOGRAFIA

AZAL OZEANIKOAREN ADINA

ITSAS SEDIMENTUEN BOLUMENA

PALEOMAGNETISMOA

HEDAPEN OZEANIKOA

KONTINENTEEN JITOA

LURRAREN EGITURA

DINAMIKOA

KIMIKOA

LURRAZALA

MANTUA

NUKLEOA

LITOSFERA ASTENOSFERA



HASIERA

1. LURRAREN EGITURA Lur azpian zulatzen diren meatokirik sakonenek 10 km-ko sakonera baino ez dute hartzen. Hala ere, Lurraren barnealdera zuzenean edo zundaketen bidez sartzea ezinezkoa den arren, ez da izan gainditu ezinezko arazoa Lurraren barnealdea aztertu ahal izateko. Badira zenbait zeharkako prozedura, Lurraren gainazaletik gauzatu daitezkeenak, eta ikerketa gehienak horietan oinarritzen dira. Erabilienak metodo geofisikoak dira; fisikako printzipioetan oinarritzen dira, bai eta oso tresna bereziek ematen dituzten datuen kalkulu konplexuetan ere. Honako hauek dira metodo geofisikorik erabilienak:

•Metodo geotermikoak•Metodo magnetikoak•Metodo grabimetrikoak•Metodo sismikoak



Uhin sismikoak Lurrikaretan edo eztanda kontrolatuetan askatzen den energia uhin elastiko gisa transmititzen da; uhin horiek zenbait bibrazio mota sortzen dituzte harrietan. Lurraren barnealdean bi bibrazio mota nagusi daude: uhin primarioak (P) eta uhin sekundarioak (S). P eta S uhinak Lurraren gainazalera edo materialak bat-batean aldatzen diren toki batera heltzen direnean, gainazaleko uhinak sortzen dituzte, Love (L) edo Rayleigh (R) motakoak. Lurraren barnealdea osatzen duten harri multzoak bereizten dituzten tarteei etenguneak esaten zaie. Etengunei aurkitu zituzten zientzialarien izenak jarri zizkieten.

HASIERA



LURRAREN BARNEALDEKO EGITURA Azterketa sismikoei esker, badakigu gure planeta konposizio desberdineko geruza zentrokidez osatuta dagoela: lurrazalaz, mantuaz eta nukleoaz.

(EREDU KIMIKOA)

HASIERA



Lurrazala. Lurraren geruzarik azalekoena eta meheena da. Lurraren gainerako geruzekin alderatuta, bolumen eta masa txikia duen arren, funtsezkoa da Lurraren dinamika egokirako, bai eta biosfera behar bezala sostengatzeko ere. Lurrazaleko arroken osagai nagusiak oxigeno, silizioa, burdina eta aluminio dira.Lurrazalean, bi lodiera multzo eta bi konposizio mota bereizten dira: azal ozeanikoa eta kontinentala. Lurrazal ozeanikoa. Ozeanoen eremurik sakonenen hondoan dago. Lurraren %53 hartzen du. Haren lodiera 6 eta 12 km bitartekoa da, eta haren egitura eta konposizioa oso uniformeak dira. Lurrazal kontinentala. Lurraren %47 hartzen du, eta Lurraren ur gaineko eremuetan zein kontinente batzuen ur azpiko eremuetan dago. Lodiera 25 eta 70 km bitartekoa da. Mendikate handien azpikoa da lodiena. Egitura eta konposizio oso konplexuak ditu.

HASIERA



Mantua. Mantua izeneko geruza lurrazalaren azpian dago eta Lurraren barnealderaino doa. 2.865 km-ko lodiera du, gutxi gorabehera. Harri multzo hori Lurraren bolumenaren %84 da, eta masa osoaren %69. Mantuan bi zati bereizten dira: goi mantua eta behe mantua. Goi mantua. 1.000 km inguruko lodiera du. Uste da atal hau osatzen duten harri gehienak solido egoeran daudela, 75 km eta 400 km bitarteko sakonerako zatia izan ezik. Zerrenda horren portaera plastikoagoa da, eta astenosfera esaten zaio (grekotik dator; asthenosek « leuna » edo « ahula » esan nahi du). Behe mantua. Badirudi konposizio homogeneoagoa duela. Haren dentsitateari erreparatuta, silizio, burdina eta magnesio asko duten meteorito batzuena bezalakoa dela ematen du.

HASIERA



Nukleoa. Lurraren barru-barruko zatia da. 2.900 km-tik Lurraren erdigunera doa. Erdigunea 6.371 km-ko batez besteko sakoneran dago. Nukleoa Lurraren bolumenaren %16 da, eta haren masaren %31. Haren konposizio kimikoa dentsitate altuaren araberakoa da, eta dirudienez, nikela eta burdina dira nagusi. Uhin sismikoei esker, badakigu bi zatitan bereizita dagoela: kanpoko nukleoan eta barneko nukleoan. Kanpoko nukleoa. 2.900-5.120 km-ko sakoneran dago, eta likido egoeran dagoela uste da. Barneko nukleoa. Solidoa da eta haren dentsitatea 13 g/cm 3 -rainokoa da.

HASIERA



EREDU DINAMIKOA

Lurraren barneko materialen tenperaturaren eta dentsitatearen arabera, portaera zurrunak eta portaera plastikoak bereiz daitezke. Portaera horiei erreparatuz, geruza dinamikoetan oinarrituriko beste banaketa bat egin dezakegu: litosfera, astenosfera, mesosfera eta endosfera.

HASIERA



EREDU DINAMIKOA

LitosferaLurrazal ozeanikoa nahiz kontinentala eta mantuaren lehenengo 100 km-ak hartzen ditu. Solidoa da eta portaera zurruna du. Zati handitan banaturik dago: litosfera-plakak.AstenosferaGoi-mantuaren erdiko zatiari dagokio, gutxi gorabehera. Solidoa bada ere, material plastikoen antzera deformatzen da.MesosferaGoi-mantuaren zati batek eta behemantu osoak eratzen dute. Mesosferako materialak solidoak dira; beraz, geruza zurruna dela esan daiteke.EndosferaNukleo osoa hartzen du. Endosferaren barnealdea solidoa eta zurruna da; kanpoaldea, aldiz, jariakorra, eta material plastikoen portaera du.

HASIERA



KONTINENTEEN JITOA

XX. mendearen hasieran, Wegener zientzialari alemaniarrak kontinenteen jitoaren teoria aurkeztu zuen, gaur egungo plaken tektonikaren teoriaren aurretiko historikoa.Teoria horretan, Wegenerrek gaur egungo kontinenteak duela 200 milioi urte elkarturik zeudela eta unitate bakarra eratzen zutela baieztatzen zuen, Pangea edo superkontinentea izenekoa. Haustura handien ondorioz, Pangea zatitu egin zen eta horietako pusketa bakoitza (egungo kontinenteak) aldenduz Joan zen. Denboraren poderioz, jitoan zeuden kontinenteetako batzuek elkarren kontra talka egin zuten eta horien ondorioz mendikatea handiak sortu ziren. Teoria mamitzeko, Wegenerrek datu geografiko, paleontologiko eta tektonikoak erabili zituen.

HASIERA



KONTINENTEEN JITOA

XX. mendearen hasieran, Wegener zientzialari alemaniarrak kontinenteen jitoaren teoria aurkeztu zuen, gaur egungo plaken tektonikaren teoriaren aurretiko historikoa.Teoria horretan, Wegenerrek gaur egungo kontinenteak duela 200 milioi urte elkarturik zeudela eta unitate bakarra eratzen zutela baieztatzen zuen, Pangea edo superkontinentea izenekoa. Haustura handien ondorioz, Pangea zatitu egin zen eta horietako pusketa bakoitza (egungo kontinenteak) aldenduz joan zen. Denboraren poderioz, jitoan zeuden kontinenteetako batzuek elkarren kontra talka egin zuten eta horien ondorioz mendikatea handiak sortu ziren. Teoria mamitzeko, Wegenerrek datu geografiko, paleontologiko eta tektonikoak erabili zituen.

HASIERA



KONTINENTEEN JITOA


HASIERA

500 480 430 400 340 270 220 200 130 80 40 20 0



KONTINENTEEN JITOA


HASIERA

171 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20



KONTINENTEEN JITOA


HASIERA



Datu geografikoak.

Kontinenteen egungo kosta-lerroak, Afrikakoak eta Hego Amerikakoak batez ere, puzzle baten piezak bezala ahokatzen direla ohartu zen Wegener.

HASIERA



Datu paleontologikoak.

Fosilek adierazten dutenez, duela 350 milioi urte Afrika, Hego Amerika, India eta Australiako fauna eta flora berdinak ziren: horrek esan nahi du garai hartan aipaturiko kontinenteak elkarturik zeudela.

HASIERA



Datu geologiko eta tektonikoak.

Ozeano Atlantikoaren bi aldeetara dauden unitate geologiko handiek eta zenbait mendikateren tolestura ardatzek bat egiten dute. Mendikateak puskaturik eta aldendurik badaude ere, eratu ziren garaian kontinenteak baturik zeudela adierazten dute. Alde batetik, Afrika eta Hego Amerika zeuden elkarturik eta bestetik, Europa eta ¡par Amerika.

HASIERA



Datu paleoklimatikoak.

Tillitak glaziarrek utzitako detrituetatik eraturiko harri sedimentarioak dira. Gutxi gorabehera 300 milioi urte dituen harri-mota hau Antartidan, Australian eta Amerikako, Afrikako eta Indiako hegoaldean aurkitu zen XIX. mendearen amaieran.

Bitartean, hego hemisferioko tilliten adin bera zuten ikatz-geruzak aurkitu ziren Eurasian eta Ipar Amerikan. Horrek garai berean ipar hemisferioko kontinenteetan oihan tropikalak zeudela adierazten zuen.

HASIERA



PLAKEN ARTEKO HIGIDURAREN FROGAK

Jarduera bolkaniko eta sismikoaren banaketaBai sumendiak bai lurrikarak batez ere hiru lekutan gertatzen dira maizenik: ozeanoen erdian, ekialdeko eta hegoaldeko Asiako arku irletan eta kontinenteen ertzetan. Gertaera horiek adierazten dute lurrikarak eta bolkanismoa dortsaletan eta bi plaken arteko ukitzea dagoen aldeetan gertatzen direla.

HASIERA




Itsas hondoen azterketa

HASIERA




Azal ozeanikoaren adina Dortsaletatik hobi ozeanikoetaraino dagoen basaltoaren adina metodo erradioaktiboak erabiliz aztertuz gero, basaltoa dortsaletatik urrundu ahala zaharragoa dela ikus daiteke.

HASIERA




Itsas sedimentuen bolumenaBasaltoaren gainean dagoen sedimentu geruzaren lodiera oso fina da dortsaletatik hurbil eta askoz ere lodiagoa itsaspeko hobietatik gertu. Horrek esan nahi du hobietatik hurbil izan den sedimentazio denbora luzeagoa izan dela dortsaletatik hurbil izan dena baino.

Azken bi froga hauek azal basaltikoa dortsaletan eratzen dela eta hobi ozeanikoetan suntsitzen dela adierazten dute. Basaltoaren gehienezko adinak (200 milioi urte ingurukoa), hain zuzen ere, adierazten du horixe dela azal ozeanikoa eratzen denetik suntsitzen den arte igarotzen den denbora.

HASIERA




PaleomagnetismoaSolidifikatzen den labatik burdin minerala sortzen denean, bere partikulak Lurraren polo magnetikoen arabera orientaturik geratzen dira. Dortsalen bi aldeetara dauden kolada basaltikoetan eta kontinenteetan dauden burdin mineraletan orientazio magnetiko horrek iraun egiten du; gertaera horri antzinako magnetismoa edo paleomagnetismoa esaten zaio.

HASIERA



Lurraren historian zehar, polo magnetikoak zenbait aldiz alderantzikatu dira. Horrek esan nahi du ipar polo magnetikoak zenbaitetan egungo hego polo magnetikoaren lekua bete izan duela. Gainera, poloak denbora igaro ahala pixka bat lekualdatu ere egin dira; horrela, gaur egun duten kokapena ez da, esaterako, duela 500 milioi urte zutena. Arrazoi horien ondorioz, burdin mineralen orientazio magnetikoa oso desberdina da duten adinaren arabera. Horregatik, paleomagnetismoa aztertuz gero, kontinenteek antzina zuten kokapena berreraiki daiteke.

HASIERA



PLAKEN TEKTONIKAREN TEORIA

Ezagutza geologikoen alorrean egin diren aurrerapenei esker ziurta dezakegu ez direla altxaturiko kontinenteak gure planetaren azalean lekualdatzen direnak. Plaken tektonikaren teoriaren arabera, Lurraren zati solido kanpokoena plaka harritsu gutxi batzuez eraturik dago eta etengabeko mugimenduan daude elkarrekiko.Plakak horiek ez ditu lurrazalaren geruzak soilik eratzen, goi mantuaren zati bat ere barne hartzen baitute. Multzo osoari litosfera izena ematen zaio eta 70-150 km arteko lodiera duen unitatea osatzen du. Litosfera hori astenosferaren gainetik poliki-poliki lekualdatzen da, bloke zurruna bailitzan.

HASIERA



Gaur egun zortzi plaka handi eta plaka txiki edo mikroplaka asko ezagutzen dira. Plaka handiak afrikarra, Antartikokoa, euroasiarra, indoaustraliarra, Ozeano Barekoa eta Nazcakoa dira.Egiturari dagokionez, bi plaka litosferiko mota bereizten dira: kontinentalak edo mistoak eta ozeanikoak.• Plaka kontinental edo mistoek azal kontinentala eta azal ozeanikoa dituzte batera. Kontinenteak eta hondo ozeanikoen zati bat barne hartzen dituzte.• Plaka ozeanikoek azal ozeanikoa dute soilik eta hondo ozeanikoen gainean bakarrik agertzen dira.

HASIERA



PLAKEN MUGAK

Plaken ertzak oso garrantzitsuak dira, horietan gertatzen baitira Lurreko barne prozesu gehienak (sumendiak, lurrikarak, mendikateen eraketa, harri multzoen deformazioa, ozeanoen irekitze prozesuak, eta abar). Plaken ertzek ez dute kontinenteen eta ozeanoen ertzekin guztiz bat egiten. Plaken arteko mugimenduaren abiadura urteko 1 eta 12 cm artekoa da, batez beste. Lekualdatzearen norantzak fenomeno desberdinak sorrarazten ditu eta ondorioz hiru ertz mota bereiz daitezke: konbergenteak, dibergenteak eta transformaziokoak.

HASIERA



Muga dibergenteetan, plaken arteko bereizketa gertatzen da; horrela, kontinenteen haustura eta ozeanoak eratzea errazten da. Muga eraikitzaileak ere esaten zaie, harrizko material urtuaren igoerak plaka ozeaniko berria sortzen duelako. Ozeanoen hondoetan, oinarrizko egitura batzuk daude plaken higidura azaltzeko: dortsal ozeanikoak.

HASIERA



Dortsalak ozeanoen erdialdean dauden milaka kilometroko mendikate izugarriak dira. Dortsalen alderik gorena tontor bikoitz batez osatuta dago. Tontorraren ardatzean fosa sakon bat dago rift izenekoa; fosa horretatik mantuko materiala irteten da. Fosatik irteten den materiala basaltikoa da, eta bi alboetara kolada zabalak eratzen ditu. Zenbat eta gehiago urrundu dortsaletik, orduan eta meheagoak dira. Material basaltiko hori hozten denean, azal ozeaniko bilakatzen da. Dortsalak, mantuko materialaz baliatuz, azala sortzeko guneak dira. Materiala dortsaletara irteteak ozeanoaren hondoa hedatzea eragiten du, eta horren ondorioz, kontinenteak bereizi egiten dira.

HASIERA



Muga konbergenteen kasuan plaken arteko hurbiltzea gertatzen da. Ertz suntsitzaileak ere deitzen zaie, horien arteko talkek litosferan aldaketak eragiten dituztelako Ertz mota honetan, hurbiltze mugimendua bi motatakoa izan daiteke: subdukzioa ala obdukzioa. Subdukzioa plaka bat bestearen azpian sartzeari esaten zaio. Mugimendu horren ondorioz gertatzen den bi plaken arteko marruskadura izaten da lurrikara batzuen jatorria eta tenperaturaren pixkanakako igoerak harriak urtzea eta jarduera bolkanikoa eragiten ditu. Obdukzioa, aldiz, subdukzio prozesu baten ondoren bi plaka kontinentalen hurbiltzeari deitzen zaio eta mendikateen eraketaren eragilea da.Kontinenteen eta artxipelago batzuen ertzetan hobi handiak agertzen dira. Hobi ozeaniko horiek gehienez hamar kilometroko sakonera eta mi-laka kilometroko luzera duten sakonune luzeak dira. Hobi horietan plaka bat bestearen azpian subduzitu eta azal ozeanikoa suntsitu egiten da.

OZEANIKOA - OZEANIKOA

KONTINENTALA - KONTINENALA

OZEANIKOA - KONTINENTALA

HASIERA



Muga konbergenteen kasuan plaken arteko hurbiltzea gertatzen da. Ertz suntsitzaileak ere deitzen zaie, horien arteko talkek litosferan aldaketak eragiten dituztelako Ertz mota honetan, hurbiltze mugimendua bi motatakoa izan daiteke: subdukzioa ala obdukzioa. Subdukzioa plaka bat bestearen azpian sartzeari esaten zaio. Mugimendu horren ondorioz gertatzen den bi plaken arteko marruskadura izaten da lurrikara batzuen jatorria eta tenperaturaren pixkanakako igoerak harriak urtzea eta jarduera bolkanikoa eragiten ditu. Obdukzioa, aldiz, subdukzio prozesu baten ondoren bi plaka kontinentalen hurbiltzeari deitzen zaio eta mendikateen eraketaren eragilea da.Kontinenteen eta artxipelago batzuen ertzetan hobi handiak agertzen dira. Hobi ozeaniko horiek gehienez hamar kilometroko sakonera eta mi-laka kilometroko luzera duten sakonune luzeak dira. Hobi horietan plaka bat bestearen azpian subduzitu eta azal ozeanikoa suntsitu egiten da. HASIERA



Muga eraldatzaileetan ez da ez eraikitzen, ez suntsitzen. Plaken artean, alboko lekualdatzea gertatzen da soilik eta horrek sortzen duen marruskadura handiak jarduera sismiko txikia eragiten du.

HASIERA



Puntu beroakDuela 40 urte, 1963. urtean, Tuzo Wilson geofisikoak Hawaii uharteak hartu zituen eredu plaken mugimendua frogatzeko. Uharte nagusitik ipar-mendebaldera, uharte txikiagoen kate bat eta urperatutako sumendi batzuk daude 5.900 km-ko luzeran, zuzen-zuzen lerrokatuta. Gaur egun Hawaii uhartea bera dagoen lekuan sortu omen ziren horiek guztiak ere. Wilsonen hipotesiaren arabera, Ozeano Bareko plakaren azpian, mantuaren sakon-sakonean, justu Hawaiiren azpian,puntu bero bat dago. Puntu bero horretan, material beroagoz osatutako izugarrizko zutabea edo luma sortzen da, eta materialak, bere bidean doala, ihesbideak urtzen ditu plakan; azkenik, material beroago hori ihesbideetatik kanporatzen da, laba bihurtuta. Puntu beroa ez da mugitzen, baina goian duen plaka mugitu ahala, bestelako ihesbideak urtzen dituenez, sumendi berriak sortzen dira.

HASIERA



LURRAREN BARNE ENERGIA, PLAKEN MOTORRA

Plaka litosferikoen higidura gure planetaren barne energiari zor zaio. Lurraren barneko materialek oso tenperatura altua dute. Energia geotermiko horrek plakak higiarazteaz gain, lurrazalean nabaritzen diren fenomeno asko eta asko eragiten ditu. Horietako bat bolkanismoa da.Lurraren barne energiak plakak higitzeko duen mekanismo zehatza azaltzeko zenbait eredu proposatu dira.

HASIERA



• Lehenengo ereduaren arabera, plakak astenosferako fluidoaren konbekzio korronteei esker higitzen dira. Korronte horiek bero iturriren batekin kontaktuan dagoen edozein fluidotan sortzen dira eta eltze batean ura berotzean ikus ditzakegu, adibidez. Beroaren eraginez materialak igo egiten dira, ondoren horizontalki higitzen eta, azkenik, hozten direnean, jaitsi egiten dira. Horrela, plakak higiarazten dituen korronte ziklikoa sortzen da.

HASIERA



• Bigarren ereduak proposatzen duenez, plaken arteko mugetan eragiten diren indarrek sorrarazten dute plaken higidura. Eredu honen arabera, dortsal batetik materialak irteten direnean bultzada bat eragiten dute eta horrek dortsalaren bi aldeetako plakak labaintzea eragiten du.

Ez lehen ereduak, ez bigarrengoak ez dute guztiz azaltzen plaken higiduraren mekanismo zehatza, eta higidura hori bi ereduen konbinazioaren bidez azal daitekeela onartzen da.

HASIERA



JARDUERA SISMIKO ETA BOLKANIKOEN KAUSAK

Kasu gehienetan, jarduera sismikoa eta bolkanikoa plaka litosferikoen higiduren bidez azal daitezke.Jarduera sismikoaren eragileak plaken arteko ukitze aldeetan azalean sortzen diren tentsio handiak dira: tentsio horiek subdukzioak, alboko lekualdatzeen marruskadurak edo bi plakaren arteko talken ondorioz sorturiko presioak eragindakoak izan daitezke. Tentsio horiek deskargatzen direnean lurrikarak sortzen dira. Bolkanismoa plaken ukitze aldeetan ere oso garrantzitsua da, bertan, sakontasun handitik igotzen diren material magmatikoen irteera ahalbidetzen duten litosferaren hausturak gerta baitaitezke.

HASIERA



LURRIKARAK

Lurraren barnean dauden harri multzoek metaturiko energia elastikoa bat-batean askatzen denean, asaldura hori hedatu egiten da eta lurraren mugimenduak sorrarazten ditu. Mugimendu horiek lurrikarak edo seismoak deitzen dira. Lurrikarak kokatzeko bi puntu garrantzitsu hartu behar dira kontuan: hipozentroa eta epizentroa.

HASIERA



Hipozentroa lurrikararen sorgunea den lurraren barneko puntua da. Hipozentrotik bi uhin sismiko mota hedatzen dira: luzetarakoak eta zeharkakoak.• Luzetarako uhin sismikoek uhinaren hedapen norabideari dagokionez paraleloa den bibrazioa sorrarazten dute partikuletan. Uhin azkarrenak dira, horregatik sismografoetaraino iristen diren lehenengoak dira. Uhin primarioak edo P uhinak deitzen zaie.• Zeharkako uhin sismikoek uhinen hedapen norabideari dagokionez elkarzuta den partikulen bibrazioa eragiten dute. Ez dira ingurune fluidoetan zehar hedatzen eta P uhinak baino geldoagoak dira. Horregatik, uhin sekundarioak edo S uhinak esaten zaie.Epizentroa hipozentrotik hurbilen dagoen lurrazaleko puntua da. Han sortzen dira azaleko uhin sismikoak edo L eta R uhinak, Lurraren azaleko geruzetan hedatzen direnak eta hondamendiak sorrarazten dituztenak, hain zuzen ere.

HASIERA



Lurrikara sortzen den sakoneraren arabera, hiru mota bereiz daitezke: azalekoak, ertainak eta sakonak. Azaleko lurrikara baten hipozentroa 10 eta 20 km arteko sakoneran dago. Lurrikara ertainak 20 ta 70 km artean du hipozentroa eta lurrikara sakona lurrazalaren azpitik 700 km artean sor daiteke.

HASIERA



SUMENDIAK

Sumendia zera da: lurrazalean sortzen diren irekidura edo arrailduretatik Lurraren barneko material magmatikoak kanpoaldera irtetea. Irekiduraren formaren arabera, sumendiak leherkorrak edo pitzadura sumendiak izan daitezke:• Sumendi leherkorrak, Etna (Sizilia) adibidez, ohiko sumendiak dira, tximinia, kraterra eta konoa, eta gutxi gorabehera zirkularra den irekidura dutenak.• Pitzadura sumendien irekidura luzera handiko artesi edo pitzadura da. Hona pitzadura sumendien adibide bat: Decan-en (India) laba kolada handiak sortu zituen sumendia.

HASIERA



Erupzio batean zehar sumendi batek kanporatzen dituen materialak kanpora irtetean duten egoera fisikoaren arabera sailkatzen dira: solidoak, likidoak eta gaseosoak. Gai solidoak magma puskak (Lurraren barneko material urtuak) dira, tximinia bolkanikoan gora egiten duten bitartean solidifikatu edo airearekin kontaktuan jartzean berehala hoztu direnak. Zati horiei errauts esaten zaie finak eta hauts itxurakoak badira; lapilli legarraren tamaina badute; eta bonba edo bloke bolkaniko handiagoak badira. Bonbek ziri forma dute eta blokeek, berriz, angelutsua.

Gai likidoek laba izena dute, eta gasik gabeko magmaz eraturik daude. Labak solidifikatzen direnean harri bolkanikoak eratzen dituzte. Azkenik, gai gaseosoak era askotakoak dira: ur lurrina, hidrogenoa, nitrogenoa, karbono monoxidoa eta dioxidoa, eta abar.

HASIERA



ERUPZIO BOLKANIKO MOTAK

Erupzioak oso desberdinak dira sumendien arabera. Sumendi batean isurketa gaseosoak izan daitezke nagusi; beste batzuetan gai solidoak botatzen dituzten leherketa bortitzak; eta beste batzuetan, ordea, laba isurtze geldia. Ondorioz, sumendiak hiru motatan sailkatzen dira:

HASIERA



• Sumendi hawaiiarrak Oso laba jariakorra sortzen dute, bai eta kolada zabalak ere. Oso produktu solido gutxi kanporatzen dira. Adibidez, Kilauea (Hawaii).• Sumendi bulkaniarrak Oso laba likatsua dute eta, erupzioan, eztanda handiak eta errauts hodeiak sortzen dituzte. Sumendi-mota honetan material solidoen kantitate handia jaurtikitzen da. Adibidez, Vesubio, Etna, Teide.• Sumendi pelearrak Tximinia bertan solidifikatu eta tapoi bat eratzen duen laba oso likatsua du; gasek bultzatzen dutenean, kupula edo domo bat osatzen du. Eztanda handi batekin hausten denean, bidean aurkitzen duten guztia suntsitzen duten gasek osatutako hodei suharrak irtetzen dira. Laba solidifikatuzko orratzak sor daitezke. Adibidez, Montagne Pelée (Martinika uhartea).

HASIERA



BOLKANISMO MOTELDUA

Sumendi askoren atseden aldietan zenbait zeinuk bolkanismo moteldua adierazten dute, esate baterako, honako hauek: fumarolak, geyserrak eta ur termalak.• Fumarolak arrailduretatik irteten diren gas emisioak dira.• Geyserrak ur lurrinezko aldizkako emisioak dira.• Ur termalak: disolbaturiko gatzak dituzten ur beroko iturburuak.

HASIERA



PLANETAKO MENDIKATEA HANDIAKAlpeak, Pirinioak (Europa), Himalaia (Asia) eta Andeak (Hego Amerika) gure planetako mendikateen adibide batzuk dira. Horien ezaugarri geologiko garrantzitsuenen artean harri tolestuak edota oso zatituak izatea dugu. Mendi horietan ohikoak dira, halaber, material bolkanikoak eta plutonikoak, eta baita harri sedimentarioak ere. Harri horiek batzuetan itsas fosilak izaten dituzte eta gaur egungo itsas mailaren gainetik milaka kilometrotara daude.Mendikateen egitura geologiko konplexuak eta haietako batzuek jatorrian arro ozeanikoetan jaikitako sedimentuak izateak, mendikateen sorrera bi plaka litosferikok talka egiten duten ertzetan gertatu ziren lurrazalaren deformazio handiei zor zaiela pentsarazten digute.

HASIERA



MENDIKATEAK SORRARAZTEN DITUZTEN PROZESUAKMendikatea baten sortze abiadura hautemanezina da pertsonentzat, eguneroko fenomenoak neurtzeko erabiltzen ditugun ohiko denbora eskaletan. Bi plaken arteko talka mugimendu geldiak, milioika urteren buruan, mendikatea sortuko duen lurrazalaren altxatzea eragingo du. Orogenia hitza erabiltzen da mendikatea baten sortze prozesu osoa izendatzeko.

Orogenia KALEDONIARRA: ~ 500 m.u.Orogenia HERTZINIARRA: ~ 400 m.u.Orogenia ALPETARRA: ~ 230-70 m.u.

HASIERA



Batzuetan mendikatea baten eraketaren mekanismo nagusia magmen pixkanakako igoera da, plaka bat beste baten azpian subdukzitzen den aldean. Horixe da Andeen kasua, Nazcako plaka Hego Amerikako plakaren azpian sartzen baita. Mendikatea mota horietan jarduera bolkaniko bizia izaten da.(Mendikate periozeanikoak)

Beste kasu batzuetan, mendikateak plaken arteko talken emaitza gisa sortzen dira eta azken fasea arro ozeaniko bat ixtea izaten da. Himalaia-ren kasuan adibidez, Indiako azpiplakak euroasiarrarekin talka egin zuen. (Kontinente barneko mendikateak)

HASIERA



WILSONEN ZIKLOA: OZEANOEN IREKITZEA ETA IXTEAWegenerrek kontinenteen jitoari buruz proposaturiko hipotesiak XX. mendearen erdialdera plaken tektonikaren teoria birformulatzeko oinarri gisa erabili ziren. Teoriak Lurraren irudi globalizatuagoa azaltzen du. Bestalde, datu geofisiko eta geologikoei buruzko azalpen koherente eta bateratu bat ematen du; izan ere, ordura arte inolako loturarik gabe aztertzen baitziren.

HASIERA



Plaken tektonikaren aurkikuntzen alorrean, 1966. urte inguruan, geologo kanadiar batek, Tuzzo Wilsonek arro ozeanikoen irekitze eta ixteak eskematizatzen zituen eredua proposatu zuen, sei fase zituen prozesu zikliko batean. Horren arabera, superkontinentea banandu eta ehundaka milioi urte beranduago berriz ere elkartu egin zen. Prozesu horretako litosfera egoera guztiak biltzen dituen zikloari Wilsonen zikloa izena eman zitzaion, proposamena egin zuenaren omenez. Prozesu horren adibideak planetako leku askotan hauteman ahal izan dira. Mendikatearen eraketa ziklo horren bukaerako egoeretako bat da eta lehenago bananduriko bi plaken arteko lotunea da.

HASIERA



MEDIKATEEN HIGIDURA ERATZAILEKOro har, mendikateen eraketan parte hartzen duten bi higidura mota nagusi bereizten dira: alde batetik, higidura orogenikoak, eta bestetik, higidura epirogenikoak.

• Higidura orogenikoetan harrien masen lekualdatze nagusia modu horizontalean gertatzen da, plaken arteko marruskadura edota talkaren ondorioz. Kasu horretan, oso garrantzitsua da geosinklinalaren kontzeptu modernoa ezagutzea, hau da, kontinenteen ertzetatik hurbil dagoen eta sedimentu kantitate handiak metatzen dituen alde ozeaniko hondoratua. Plaken arteko talkak metaketa sedimentario horiek altxarazi ditzake, sortuko den mendikatean integratu arte.

HASIERA



• Higidura epirogenikoetan lekualdatze nagusia plano bertikalean gertatzen da. Higidura horiek mendiaren higaduragatik gertatzen dira, adibidez. Materialak galtzeak pisua arintzea eragiten du eta, horren ondorioz, harrien goranzko higidura gertatzen da. Gertaera hori azaltzeko harri blokeek astenosferaren gainean flotatzen dutela eta pisua areagotu ahala gehiago hondoratzen direla adierazten duen teorian oinarritu beharra dago. Bloke baten pisua arintzen bada, bloke hori gora igoko da oreka lortu arte. Higidura epirogeniko horien adibideak inguru polarretan daude, poloetako izotza urtzean kontinenteen gaineko pisua arindu egiten da eta, ondorioz, gora egiten dute.

HASIERA



Higidura orogenikoak geldiagoak badira ere, mendikatea handien agerpenaren eragileak dira. Higidura epirogenikoak, aldiz, azkarrak dira, baina garrantzi txikikoak erliebeen eraketari dagokionez. Higidura horiek itsasertzetan ondo hauteman daitezke, itsasoaren maila erlatiboaren aldaketa txikiek kosta lerroan oso ondorio nabariak izan baititzakete.

HASIERA



LURRAZALAREN DEFORMAZIOAKLurraren barne dinamika dela eta, lurrazaleko materialak deformatu egiten dira. Harrien ohiko kokapenaren aldaketa horiek jasaten dituzten konpresio eta deskonpresio indarren ondorio dira. Tolesturak, diaklasak eta failak lurrazalaren deformazioak dira.

TOLESTURAKTolesturak uhin moduko makurdurak dira, ahurtasunak eta ganbiltasunak tartekaturik dituztenak.

Ikuspuntu geometrikotik, ahurtasunei sinforme eta ganbiltasunei antiforme deitzen zaie.

HASIERA



Plano axialaren arabera, tolesturak sailka daitezke:• Bertikala• Inklinatua• Etzana

Materialen kokaeraran arabera:

• Antiklinala• Sinklinala

HASIERA



HASIERA

Plano axialaren arabera, tolesturak sailka daitezke:• Bertikala• Inklinatua• Etzana

Materialen kokaeraran arabera:

• Antiklinala• Sinklinala



DIAKLASAK

Diaklasak harria puskatu edo zartatzean sortzen diren arraildurak diea. Beraz, harria puskatu denean, bi puskak ez dira desplazatu elkarrekiko hausturaren azalean, eta mugimendurik sortu bada, hausturaren azalarekiko perpendikularrean izan da, edo sinpleago esanda, arraildura zabaldu egin da.

HASIERA



DIAKLASAK

Diaklasak harriarekin batera sor daitezke; adibidez, harri bolkaniko asko zatituta egoten dira zutabe moduko pusketetan.

Laba urtua hozten denean, bolumena galtzen du, hots, trinkoago egiten da; eta orduan, harria zartatuta sortzen da, laba uzkurtzean hor egon den barne-presioagatik.

Arrailduren jarrera geometrikoa dela kausa, zutabeak eratzen dira.

HASIERA



DIAKLASAK

Diaklasa edo arraildura gehienak, ordea, harria sortu eta gero agertzen dira, izan ere, harria deformatzen duten indarren ondorio bait dira.

HASIERA



DIAKLASAK

Arraildura eta artekatik barrena ura ibili ohi da sarri askotan, eta honek harria higatzean, are eta gehiago zabaltzen ditu diaklasak.

Ura substantziak eraman ohi ditu disoluzioan, eta hauek diaklasetan prezipitatzean, bete egiten dituzte.

HASIERA



FAILAK

Lurrazaleko materialen haustura baten ondoren bi blokeen artean lekualdatzea gertatzen denean faila bat sortzen da. Failak honako parte hauek ditu:Failaren planoa: Hausturaren azala da eta hor desplazatzen dira harri puskak bata bestearekiko. Bi harri puskek elkar behin eta berriz marruskatu edo igurtzitzean azal hori leun-leun egiten da eta orduan faila-ispilua deitzen zaio.Failaren blokeak:Failaren azalean elkarrekiko desplazatzen diren bi harri bloke edo puskak dira. Beheratu edo hondoratu denari, bloke hondoratua deitzen zaio, eta goikoari, berriz, bloke altxatua.Failaren saltoa:Hautsi aurretik elkartuta zeuden bi puntuk bata bestearekiko izan duten desplazamendua da.Failaren ildoak:Failaren azalean daude eta bi blokeek elkar marruskatu edo igurtzitzean sortzen dira. Mugimendua nondik norakoa izan den markatzen dute, beraz.

HASIERA



Failen elkarketak Normalean, failen elkarketak pilare tektonikoak eta fosa tektonikoak osatuz azaltzen dira. Failen elkarketa eredu hori oso eskala handian gertatzen da, distentsio indar handien ondorioz.

HASIERA



HASIERA

Failen elkarketak Normalean, failen elkarketak pilare tektonikoak eta fosa tektonikoak osatuz azaltzen dira. Failen elkarketa eredu hori oso eskala handian gertatzen da, distentsio indar handien ondorioz.