650 urte historiar

Zumaiaren 650. urtemuga ospatzekozenbaki berezia (1997ko abendua) .

ARGITARATZAILE :© Baleike Herri Aldizkaria .

BABESLE:Zumaiako Udala.

LAGUNTZAILE:Kutxa eta Euskadiko Kutxa.

KOORDINAZIOA ETA MAKETAZIOA :Gorka Zabaleta

TESTUAK:© Ismael Manterola.

MARRAZKIAK :© Daniel Carballo.

AZALA:© Juan Luis Blanco .

p ARGAZKIAK :Zumaiako Fototeka .

Gorka Zabaleta.

TIRADA : 1 .200 ale.

~aixo irakurfe :C~ure herriak 650 urte dete dituen honetan, esku artean duzun

fiduruska hau da Bafeike~, urtemuga garrantzitsu hau ospatzeko eginnahi izan duen ef~arperea . Bertan, Zumaiak1347. urtetif~hona idifi duendidea jaso nahi da, era fadurrean, eta argaz~,i eta mapez osaturikZumaiaren historia mocfu zehatz eta zadafagoan diftzen duten zendaitargitafpen dadira. ~z dagure asmoa horien maifara iristea . ~lrgitafpenhonenhef6uruagure herriaren historiarigaindegiratu dat ematea da, dehinirakurri oruforen, zuf~ irafturfe, Zumaiarenhistvriari duruz zerdaitgehiagoezagutzea . Zendaf~i derezi hau prestatzen'parte hartu dutenguztieieskerrakemanez zuregustof~oa izatec~ desterikez dugu espero .

Zumaiarenfundazioa (XIIIXIN. mendeal~. . . . .

. . . . . .

. . . . . . . . .~terri antofaf~eta (XINX`U mendeaf~. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .~V%rkataritzaren eskutikforafdia (X7~I. mendea).. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..?n~risiarekin, emigrazioa (X~1lII. mendea).. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .'I~tJi~e(~azaritzara itzufi deharra (XNIII . mendea). . . . ., . . . . . . . . . . . .

. ....i6Lau aro, faupfano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .'. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . : : . . . . . . : . . . . . . .T?Industriafizazioa (XIX-.XX. mendeal~. . . :. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22~ola afdatzen direngauzaf~! (Argaz(~i zaharraf~. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2~

~k

v

umaiari 6uruzko aurrenengo aipamen© idatziakOrreagako monasterioari fotutaazaftzen dira. XIII. mende hasierako ondasunzerrendan Zumaiako Santa 9VLariamonasterioari duruzko aipamena egiten da(1203). Gero 1292 . urteko cfokumentu dateanGaztelako erregea zen Sancfw IN.akZumaiako monasterioa Orreagako monjeeneskujarri zuen eskaintza moduan . ~Lzkendokumentu konek, antzinako egoera ziurtatzeadesterikez fuke egingo, aspafcfitik,6aitzegoenZumaia Orreagako monasterioaren menpe .

~fau hvrrefa izanif~ nola ufertu Zumaiaherriaren sorrera 1347. urtean? Zer da feerriarenfundazioa eta zersuposatu zuen 6ertakodiztanfeentzat? Zumaia 1347a 6aino feFenexistitzen dazen, zergatikesaten dugu orain dela650 urte sortu zefa?

Zumaia, F~erri moduan, afdaketa kontestu6aten 6arruan sortu zefa esan dezakegu. XIII etaX71. mendera 6itartean, Gipuzkoa eskas edogut~iantofatutako furrafdea izatetik(6ai pofitikoki, daisoziafki) fierrietan antofatutako furrafdea izaterapasatu zenpi~kanaka.

Ordura artegizartea odoffuirremanetan

eta izaera feudafeko antofaketa kierarkizatuanoinarritzen zen; Fuzu da,jauntxoak (~aide ~(agusiakizena zutenaf~goi maifan furrenja6eakziren eta 6ide,efeiza edota 6estegauzak6a6esten zituzten, eta 6aitazergakeskuratu ere.

I Parro(~iaren in~uruan eatiki zireiolehen et~eak.

9lerriakfundatzeko arrazoiakgaraiko 6iinteres eCkartzetiketorri ziren; afde 6atetikGipuzkoanzekar 6arreiaturik6izi ziren diztanleen elkartuta6izitzeko nakia zegoen eta Akaide ~agusienindarretik ikes egitekogogoa (kain zuzen, XIII etaXIv mendeetan presioa areagotu egin zen, Buropakokrisi ekonomikoa zela-eta) . Bestetik Gaztelakoerregeenproiektu politikoa; Currafdearengainekoja6ego zuzena naki zuten, no6lezia kontrolatutaizateko eta merkataritzako 6ide 6erriakirekitzeko,Buropara esportatu akalizateko Gaztelako artileariirteera eman naki 6aitzioten.

~smo 6ikoitz koriekgarai korretan 6atu eginziren eta Gipuzkoako 6iztanCe askokerregearengana jozuten kerriaksortzeko 6aimena eman ziezaien.Brregearen aginte zuzenak `fuero" 6aten dekarrasuposatzen zuen; kau da, tokian dizi ziren kerritarli6reen 6izitza arautuko zituzten Cegeaf~ adi6idezGaztelako~lfonsoXLal~ Donostiakofueroa emanzion Zumaiari, kostako kerrietan okizen modura.Beraz, kerriakdiztanle askeakeCkarrekin 6izitzekosortutakoguneakziren, erregeakzuzenean emandakoCege 6aten ara6era eta noski, ~kaide 9~agusienkontroletikat.

~ldaketagarrantzitsu kori ez zen erraza eta6at-6atekoa izan. ~Lende osoan zekar iraun zuen

Gipuzkoa suntsitu zuen ~Ikaide I~agusienguda(~ ez6aitzeuden ados egoera derriarekin . 9-(orrezgain, ezindugu pentsatu kain ezagunakdiren Oinaz etaGan6oatarren arteko 6urrukak familia arteko kontukutsakzirenif~ ezta Gaztela edo ~afarroarenaldekoen arteko 6urrukakere, azpian zer6aitgekiagozegoen: interes ekonomiko ez6erdinakziren 6atzueneta desteen artekogatazkakpiztu zituztenal~ 6atzueka6eltzaintza ekonomiaren alde eta desteeknekazaritzaekonamiaren alde egin naki 6aitzuten. Gainera, (ekenesan dugun dezala, erregearen eta kerriaren artekoadostasunaren aurrean aginteagaftzea ez zenirensteko errazajaunt~oentzat.

Esaten arigarenguztia, kots,gutxigora-dekerakogizarte feudaletiC~ kerrien arteko lurralde

Zehatz 6ailaratik etorri omen ziren Zumaiako lehen 6iztanfeak

~lain zuzen, Zumaiako Santa ~(ariamonasterioaf~ Orreagakoari kamarren hori ordaintzekogaraiko diru iturri inportanteenaz 6aliatzen zen :Zlrola i6aiaksortzen zuen 6adia zadala zekarkatzekoeradiltzen zen untziaz. Esan dehar dugu, historianzekar okikoa zela zergakordaindu 6ehar izatea, 6ideakedo zu6iakzeFcarkatzeko edota kirietan sartzeko,6iCtzen zen dirua kirien etajauntxoen diru iturrinagusia 6aitzen.

Zumaiako kistoriarenzati kaundi 6at -Fcerrimoduan- Orreagako monasterioari ordaindu 6ekarrekozerga zela-eta izan zituen auzijuridikoekosatzendute . Zumaia Frerria sortu ondoren zerga ordaindu6eFcarra desagertu zen, e%izaren da6esa ~cerriarenaizaterapasatu 6aitzen. 9lala ere, Orreagakdiru dilketamantentzearen aldeko ekimenak6ultzatu zituen 6ekineta 6erriz, eta adostasunera iristeko efkarrizketakegin6ekar izan zituzten arazoa konpontzeko . ?auziamendeetan zeFcar luzatu zen, eta azkeneanXNII.mendean Zumaiaren a<de konpondu zen, OCaza6a!idazkariakgortean zuen eraginarenpoderiozseguruenik

antolaketarako aldaketa, Zumaian oso ondo ikustenda; ia topikotzatjo dezakegugainera .

Esan dugun 6ezalagero Crerria izango den .lekua Orreagako morcasterioaren menpe zegoenaspafditiC~ Fcasieran esan dugun 6ezala . ~z dezagunakaztu lurrenjauntxo kaundienetakoa eCeiza zela etamonasterioak6ereziki. 7Lauekez zirengune erl~ioso ~`kutsaf~ ekonomia estrukturaren 6uru ere 6aziren etahamarrena edo "diezmo"zergaren ordainketaren sareaantofatuta zeukaten.

Orreagaren esl~ugeratu zenSanta Maria monastegia.

~ti

erriajuridikokifundatu ondoren, 6arneantolamendua 6ehar zen elkar6izitza

afcaf6idetzeko. Garaian sortu ziren herriguztiekantzeko antolaketa izan zuten eta kerri sortu 6errietanegiten zen (e(enda6iziko lana 6izitzeko espazioamugatzea zela pentsatzen dugu. 7~ontuan izan 6eFuzrdugu, kerri 6erriei 6uruz kitz egiten arigarela, hau da,asmatu 6e(uzrreko herria% . Hala eregehienetan eCeizaedo deste zerdaiten inguruan 6iltzen zirenez-Zumaiaren kasuan Santa 9l~Laria monasterioareninguruan-, 6azuten hasteko zerdait .

~ferriakdeteko zuen espazioa (utrresien 6idezmugatzen zuten. ~Iskotanfundaziogutunetanaipamen 6erezia egiten zen hau horrela izan zedin,

- 9lerria Fearresi datekirguratzenzuen.

adi6idez Blgoi6ar eta Zumaiakofundaziogutunetanzera dio, kitzez hitz: "tovimospor 6ien quefagan villaen eldicho Cogar de Zumaya e la cerquen de muros etorres !o mejor que e!!os entendieren que cumpCe paranuestro servicio" . 9larresiakFcirufuntzio 6etetzenzituen: 1- Defentsa : Gipuzkoa mugako lurraldeazenez eta Zumaia kostako kerria zenez,garaiko6alizko erasoen aurrean prest egon 6elcarra zegoen . 2-Herri 6erriaren espazioa mugatzea, espaziofisikoa etapsikologikoa . 3- ~1(ekazari ingurunetikdes6erdintzea,lrarresi 6arruan ekonomia etagizarte Farreman 6erriakematen 6aitziren, Cegearen aurrean 6erdinakzirengizaki lidreen antolaketa eta merkataritzanoinarritutako ekonomia kain zuzen.

.~farresiekateakizaten zituzten eta egunezza6alikegoten 6aziren ere -arrisku egoerarikez dazen6ehintzat-gauez it~i egiten zituzten. Gure kerriko atenagusia San7ose kafearen kasieran zegoen,gaurkokomentuaren ondoan.

Beranduago, popufazioaren Fuzzkundeareneraginez karresiz kanpoko auzoakeraikitzen hasiziren pixkanaka . "~Lrra6alak" izena zuten etaZumaian 6azeuden 6atzuk~ Zu6iaurre (San ?elmokaCea eta ingurua), Bizagirre (~Lrrr'tokietako didea) eta~rrege 6idearen inguruan (San7ose kaCea eta ~lrrzcakaCea, Odieta) .

~lerri 6erriaren antolaketari kelduz, esan6ekar da oso zentzuzkoa izaten zela . Orokorreanp!a-nogeometrikotarajotzen zuten, askotan Fterri6erriarenforma terrenaak6aldintzatzen 6azuen ere.Zumaia eraiki zuten lekua menditsua zenezformairregular samarra Ftartu zuen; hala ere, eleizatikhastenzen kale nagusia, San7uan iturriplazat~oan !aukaletan zatitzen zen : Idazkariarena, ~agusia,Zun6ilCo eta Harategia, Goiko plazan 6erriz elkartueta herriaren irteeran (y~aur egungo San,~ose kaleanJBrrege 6ideari hasiera emateko . .~lirukiforma modukoazuen, mendigainean eraikitako 6este kerriek6ezala~e,adi6idez Orio .

7~ale artean 6izitokiakeraikitzeko oru6eakzeuden eta 6iztanleen artean lote 6erdinetan 6anatzenzuen, 6erdintsuna 6aita kerriko 6iztanleen ezaugarria,Fasieran 6ekintzat. Esan 6efiarrik ez dago oru6eak6iztanleak6aino puskagekiagotan zatitzen zirela,etorzitezkeen diztanleetan erepentsatzen 6aitzuten .Oru6e 6akoitzak8 metrokofatxada izaten zuen kalealdera eta 12 metroko sakonera, 6ertan 8 x10 metrokoet~ea eraikitzen zen; artean 6aratza t~ikia zegoen,a6ereaketa landareakF~azteko. Zumaiak2,73fa .zituen eta 135 oru6e; Getariak3,1 .7la. eta 155 oru6e;Dedakl,8 ~la . eta 90 oru6e; Zestoakl,3 ~fa . eta 65oru6e .

~Cala ere, populazioaren hazkundearenpresioz 6erekala hasi zuen oru6eakzatikatzen, horrelagaur egungo alde za(tarreko etxe askok4 edo 2 metrokofatxada dute eta 12 metroko sakonera . Bra 6erean,Ftarresi darruan eraikitzeko espazioagero eta txikiagoazenez, denean eraikitzen kasi zuen, atzeko 6aratzanere 6ai, eta kasieran etxeaksolairu 6akarrekoakedodikoakdaziren, solairuakgehitzen fiasi ziren3 edo4koak izan arte. 9-lorrek argi arazoaksortu zituenetxa6eetan eta leken pisuetan, kalearen sentsazioitogarria areagotzearekin 6atera .

Bestalde, aFraltsuel~ tartean AFaide~agusiek-Fierritartze prozesuaren arrakasta ikusita,herrietara 6izitzera etorriakziren-, di oru6e edo

rDorretxe datzukkarresitikkanpo erail~i zuen - Goikoto rre- .

~ltrukaleakarresietatikl~anpogeratzenzen . Bertati~errege 6irfeapasatzen zen.

6esteen zatiak6ildu zituztenjauregiakeraikitzeko.Beraz etxe kaundieketa fuxuzkoekzapuztu eginzuten Fcasierako 6erdintasun asmoa .

~farrizkoakzirenjauregiak izan eziC~egurrezkoak izaten ziren hasieran Fcerrietako et~eaC~horregatikzieten Ftorren6este 6eldursuteei. ~lau delaeta, XN. mendetikaurrera, karria eta karezko masaeradifi zuten eraikuntzetarako .

9lerri 6izitza kalean egiten zen, etxa6eetanzeuden dendaketa artisau taiCerrekkalea okupatzen

zuten saCtzeko produktuekin edo lanerako tresnekin.~6ereakere kaCean i6iltzen ziren, pi~kanakade6ekatzekojoera rtagusitu 6azen ere.

~IzkeniC~ esan 6ekar dugu `terrien sarrerakespazioa okupatzeko sistema 6erria suposatu zuela eta6izitzeko era afdatu zuela, saka6anatuta 6izi zenpopuCazioagune jakinetanfinkatu edo dildu daitzenizugarrizko arrakastarekin . XV. mendetikaurrera Fcern6izitzaren onarpena era6atekoa zen etagarai kartansortutako kerriguztiekgaur egun arte iraun dute.

M '©ti eta XrVI. mendeetan herri antolatua zen

Zumaia, etapixkanaka Gipuzkoa osoarekin6atera Buropako ekonomia, kultura etapolitikaren6arruan t~ertatu zen. Horretarako azaldu 6ehar dugu,XIN eta X71. mendeetan zeFtar Gaztela eta ~landesenarteko Fuzrreman komertziala indartu zela-etaGipuzkoako portuaC~ Bizkaikoaketa Santanderkoak6ezalaxe, katearen katedegi ezin6estekoakizan zirelahartu-eman Cwrretan . GaztelakartiCea esportatzenzuen eta oihalakekartzen zituen ~landestiC~~landesel~ 6erriz, Gaztelako artiCea 6e(utr zuenoihalakegiteko eta oikalakdidaltzenzituenGaztelara . 7~antauri itsasoko portuakziren artekarilanetan ze6iltzanak eta merkataritzarakoguneaproposakzirenal~, tartean Zumaia .

Bekin 6arntaldeko dideakfinkatu etaziurtatu ondoren itsasuntziz ateratzenzutenGaztelako artiCea ~landeserantz, korren Cekukogardiada artea. Gure herrian, kostako deste kem' askotan6ezala~e, ~landestikekarritako o(wlpintatuakdauzkagu, adi6idez Parrokian dauden S. Berna6ereneta S. ~ntonen triptikoak

7forrela, aurreko mendeetanfinkatutakoFtarreman 6erriekXvl. mendean merkataritza etaartisautzarengarapenagailurrera iristea erraztuzuten, eta ekonomi eta produkzio sistema kapitaCistak

nagusitu ziren. Zumaiako ekonomiakkiru oinarri izanzituen mendean ze(uzr: Cekenengoa, oCetan ekoiztutako6urdina esportatzea (AeFtien6atAndaCuzia etaPortugaCera, 6atzuetan Ftandik~lmeriketaraeramateko); 6igarrena, Gaztelako artiCearenesportazioa ~landes eta ~rantziarantz; etahirugarrena, rlernuako 6aCe eta 6akailauaren arrantzaguneen esplotazioa .

~Cala ere, 6ai itsas merkataritzarako eta 6aiarrantzarako ezin6esteko tresnakitsasuntziakzireneta ZumaiakarCo hori izugarrigaratu zuenX`VI.mendean. ZlntziolafamatuakizangenituenZumaian,egur ugari eta toki aproposak6aitzeuden (Zudiaurren,Santiagon eta ~rrangoletan) . Gainera, untzigintzak6este aCor 6atzuk6uCtzatu zituen egurrarenazgain,

I Zumaiul~o portua nterl~ataritzugunegarrzmt :.itsua ti~7iurtu zen.

ZlntzioCak ugaritu egin ziren X`Vl. merutean .

ferragintza adi6idez . Zumaia inguruan durdinolakedoferreriaksortu ziren, 6ai untzigintzaren osagarrimoduan, 6aita 6erezko industriakizateko ere. ~lainzuzen, kerriko ekonomiaren sektore nagusia 6ikurtuzen eta kapitalkontzentrazio kaundienakFremendiketorri ziren.

~omentu (wrretan kapitaledo dirupilaketakpentsa ditzakegun karreman kapitalista posi6leguztiakekarrizituen,gaur egungo ekonomian Fuiinohikoakdirenak~ sozietateaC~ maileguaC~ kipotekaC~interesen ira6aziaC~ in6ertsioaC~ e .a .

XNI . mendea uCertzeko kontuan izan 6ekardugun 6estefenomeno dat ere 6adago. Garai 6atekonekazaritzaren inguruko nv6leziak(Ahaide 9~(agusiak

eta hauenfamiliako adarraC~, kerrietan 6iltzeko saioak

egin zituen aurreko mendean eta Fierritakogoi6urgesekin 6at egin zuten, ezkontzen 6idez 6atez ere .

Zumaian ondo ikusten da dirudunen eta titufudunen

arteko elkartzea; adi6idez, ~rancisco Bouquer deBarton -~Lmeriketan a6erastutako negoziogizona-,9l~fariana Gandoa Zarauzekin -Gipuzkoako antzinakofamilia ospetsuenetako 6atekin- ezkondu zenean,merkataritzan Cortutako dirua dere emazteakdotemodura eskaintzen zituen !urja6ego Fuindiekin eCkartu

zuen.Bouquerrekin 6atera XNI. mendeko merkatari

kaundiaketa aderatsakizanziren, esate daterako~rancisco de 216i!!os (hau ere ~meriketan a6erastua),~rteagafamiliakoaketa ~rancisco Blorriaga(Parrokiko San Berna6e 7~apera eta triptikoa derefamiliarenakziren) .

Horrela, Zumaiako 6iztanCegekienekmerkataritza eta artisautza zuten ogi6ide nagusitzat,eta efkarCotuta zeuden ekonomi arCoekin sare kaundiaosatzen zuten:gaiakproduzitzea -adi6idez 6urdinaoCetan-,gaiakpilatzea -adi6idez i6ai 6azterrekoerrenteri edo lonjetan (BeduaJ-, itsasuntziz 6urdinakanporatzea, itsasuntzien eraikuntza,untzigintzarako 6ehar-6ekarrezkoakziren egurra(~

i<tzeaC~ 6urdinazko 6este piezal~ kauekegiteko zeuden

ferroiaC~ 6ela(~ 6ekar dituzten fonakekartzea, 6aCeolioaf~ 6etunaketagalipotaf~ estopekin 6aterakalapetatzeko, e.a.

9l~(erkataritzarekin 6atera 6alearenarrantzarako rIernuara joan 6eFar izaten zuten,Fcorretarako ere itsasuntziakegin 6eF~ar izatenzituzten,gauzakeramateko kupelak6eFuir izatenzituzten (tonelero asko zegoengarai Fuirtan). . . Ikustenden moduan, kate amaitezina zengaraiko ekonamiarenazalpena, eta eramaten zituzten produktuakutziondoren 6estegauzak(yaria eta oiFtalakgeFcienetan)ekartzen zituztelagehituzgero, uCertuko duguZumaia, Z(rola BeFreko Fterrietako merkataritzaguneeta portu 6ikurtzea .

Bestalde nekazaritza eta a6eftzaintzatik6izizirenef~ ez zituzten furra etaganadua 6akarrikzaintzen; 6urdinoCek6eharzuten egurrikatza ereegiten zuten, inguruko 6asoetako Fuzritz eta pagoekin.Basoetako zuhaitzakmoztekojendea 6ehar zen eta6aita egurra eta ikatza alde 6atetik6estera eramatekoere .

Bkonamia alde 6atera utzita, Zumaian herri6izitzafinkatu zen etagaraiko egoera onaz 6aCiatuz,6izitza arrunta ko6etu egin zen, idatziekadieraztenduten eran. 9-lain zuzen, XNI. mendekoak diragukezagutzen ditugun dokumentugekienaC~ ordura

artekoak6akanaketa informaziogut~ikoak6aitira .9femendikaurrera informazio ugari dugu kerriaren

6izitza nolakoa zenjakiteko : kafeak(136 etxe),6iztan(zak(368 mende 6ukaeran), 6aserriak(90inguru), ogi6ideal~ elikadura, udalaren antolaketa,erC~ioa, e .a . Gainera, Fierrian 6izi zirenen artean,gehienakCur zati 6at edogekiagoren ja6e zirenkarresietatikkanpo, 6aratza moduan era6iltzeko etasagastiaf~ destefruta-ar6olakedo t~akofina egitekomahastiakedukitzeko. 9-lerritarrekganadua ere kaztenzuten inguruko 6aserrietan .

~likagai nagusia, hala ere,garia zen, etagurelurraldea ez da oso aproposagai kori lantzeko; deraz,kanpotikekarri 6eFiar izaten zuten, ~lra6atikere 6aiartilearen 6idea era6iliz, 6aina ~rantziatik6atez ere,itsasuntziz ekarria .716i!!os jauregia Ftemko ate nagusitikkurdil eraiki zen.

9-Cerriaren antolaketari dagokionez, 1584anonartu ziren `rerriarengodernua zehazten zuten uda!ordenantzak Ordenantzetan ikusten dugu Fierria nolaantolatzenzen, kargu pudlikoakalkatea, erregidorea,predostea eta Zekatz eta Oikiako7uradoakziren,6akoitza dere lanarekin. ~(lkateakkerriarengodernuazuzentzen zuen eta epaile lanakdetetzen zituen;erregidoreakherriko zigilua zuen eta pisu eta neurrienkontrola eramaten zuen; salmentarako daimenakdanatzeazgain, predosteakzergakjasotzenzituen; etajuradoek kontuakeramaten zituzten . Hauekguztiekin6atera eskridaua ere aukeratzen zen dokumentuofizialakidazteko. 7lrtean 6eFcin derritzen zirenherriko kargu pudlikoguztial~ eta aukeraketetan partehartzeko etxe datenjade izan 6eFuzrzen, 6ainaFcautatua izateko irakurtzen eta idaztenjakiteazgaingut~r'enez hazienda kopuru 6at eduki dekar zen .

Ordenantzetan aipatzen diren 6estegauzenartean atzerritarrakondo tratatzearen a(wCkuazegoen, zuFuiitzakezinzirela 6eFcetikmoztu, sare mota6atzukdedekatuta zeudela, 6ertako ardoa etasagardoa nakikoa izanezgero ezin zela kanpokoaekarri, uretarazikinkeriakdotatzeagatikisunakjarzitezkeela, eta adar.

. .i

aztelako ekonomiaren krisiarekin dateragure© herriakgafdu egin zuen aurreko mendeanfortutako egoera ekonomiko oparoa . Itsasgintzan,merkataritza 6ideakgafdu zituen, deste herriafde6atzuen mesedetan, eta fucrtu-emanak ~landestikSeviflara pasa ziren Ameriketako merkataritzareneraginez . Burdingintzakere merkatuguneakgafduzituen ~uropan, 6este kerriafde indartsu 6atzuknagusitu 6aitziren, eta fwnenguztiaren ondoriozekonomia nekazaritzara eta arrantzara 6ideratu zenpi~kanaka. "~eudafismo 6erria" izena eman diotenfenomenoa fredatu zen, hau da, errekurtsoen danaketaez orekatua ('a6e kaundieknekazariei furrakafokatzen zizkieten errentaren truke).

~forrela 6ada, merkataritza eta artisautzasektoreakakufduta, dirudunekfurra 6esterikez zuten6afore seguru moduan etagainera, pi~kanaka, furja6eFaundiaf~yero etagut~iago ziren "maiorazgoaren"sistemari esker. Sistema ftorren 6itartez, famifiagarrantzitsuenja6egoak6anaezinaketa safduezinakziren, keredatu 6esterikezin ziren egin; 6erazezkontzen 6idez kontzentratu egin ziren eta6aserritarrei errentan jarriz, ja6eakfurretatif~yero etaurrutiago 6izi ziren . Sistema konekfuze iraun zuen,nahiz eta XIX. mendeko desamortizazioarekinkonpontzeko zen6ait ahafegin egin.

LeF~en esan dugun moduan, XvII. mendekokrisiakekonomiaren "rurafizazioa" ekarri zuen,goimailako merkataritzarako 6ideaketa industriarenfursierakgafdu ondoren. ~femendikaurrera, jendearenaukera ia 6akarra nekazaritza eta arrantza izan ziren..~Lrrantza suspertzearen fekuko izan daiteke San ?efmokofradiaren indartzeagarai korretan. E:z dafgi u noizsortu zen marinelak 6iftzen zituen ermandade kau,6aina 1610. urtean, Pa6fo 71.a ~Lita Santuak6ulaeman zion kofradiari, eta dertako 6azkideei mesede6ereziakeskaini zizkien.

~fala ere, popufazioa hazi egin zen, eta furraketa itsasoakezin zutenjasogehiegizko popufazio

I Otaza6at idazkaria meraCekogizongarrantzitsua izanzen.

ISan `I'lnto ho/radial~ irtdariutundia lñutu _,uen_C'I'll . rrtErtdean .

kori; oncforioz emigrazioa izan zen XNII. mendearenezaugarria . tlmerika zenjendeajaso zuen kontinentea,etagure kerriko adidide nadarmenena Baltasar deBtxade da;goi mailakofamiliako 6igarrena izantfa ezzuen deste aukerariketa ~l~fe~ikorajoan zen, eta Ftanpintore ospetsu 6ikurtu zen.

Horrela 6ada,1616. urtean Zumaiakoudalerrian 935lagun 6izi ziren . Garaiko Cekuko 6atef~Irazagorria erregearen "veedoreak" (ikuskatzaileal~,zioenez 1631n: "ka kadidopuedlos de doscientos veci-nos en que apenas Ftan quedado la mitad ( . .) porquecon la poca utilidadygrandes peligros que correnporla mar, aun de ser cautidados de moros que Co kan sidomuc(os en navios departiculares, puespocos se esca-pan de elCosy de (wlandeses, se inclinan mas a la cultu-ra de la tierra que a la mineria. }`es de manera que

kace lastima der qualestan !os puedlos maritimos quesolian estar!lenvs degente, despodlados de marineros".

~rrazoi ftauengatikguztiengatiketa krisigaraietan okikoa den moduan, izpiritualtasun derriapiztu zen Buropako kontrarreformako kerrigekienetan dezalaxe, eta horren 6arruan kokatukogenuke "mojaxarren" komentuaren fundazioa,menrfearen Fu~sieran. ~lvilako 7eresa santu mistikoaksortu zuen ordena 6errikoaf~ karmeldarrak alegia,herrian errotu ziren eta aktiditate ekonomiko, soziafeta erl~iosotan aritu ziren, ordutikaurrera.

San ~ose komentua eta utfalet~ea tfira Goiko Plazako eraikuntzagarrantzisuertak

v

endearen kasieratikaurrera estatu 6or6oniko6erriaren asmo erreformisteketa zekazki,

~rantziako razionaCismoan oinarrituta ~uskaC9lerrian sortu ziren erakunde 6errieC~ ho6ekuntzaekarri zuten, zen6ait ekimen 6ultzatuz . ~Corien arteanaipagarriena dasadi edo marismakCeFwrtzea izan zen;esate 6aterako 1709.ean Zlsur6iri6illaga izeneko6asadia Ce(u?rtu zen eta nekazaritzarako egokitu .1790eangauza 6era eginzen 6este 6atzuekin, etakonekin kerriari Casaitasunpi~ka dat eman zitzaion .~kimen pu6Cikoakzirenez, kortikzetorrena6erastasunaguztiontzat izan 6ekarzuen teorian;karrela Currak lantzeagatikordaintzen ziren zergakudalarentzat izango ziratekeen, eta eta dirua antzekoCur derriak egokitzeko era6iCzezakeen.

~ekazaritzaren ko6ekuntzaren deste arrazoi6at~Lmeriketatikekarritako produktuen sarrera zen.X`VII. mendetik aurrera kontinente aurkitu 6erritikekarritakogai datzuksartu ziren ~uskaC9ferrian etaartoa datez ere,gure Curretan ondo egokitu zen. 9Correkkirugai ez6erdinen uztajasotzeko aukera eman zuen:artoa,garia eta ar6ia, Currari pro6et~ttguztia ateraz,rtakiz eta, Ceken esan dugun 6ezala, nekazariek6eraiekezjaso ko6ekuntzen etekinik .

1802ko inkestaren ara6era, Currenja6e ziren12 nekazari zeuden Zumaian; 202 nekazari errentan;

seik 6eren Curraketa 6esteenak lantzen zituzten; etaazkenik40jornalari eta 30 morroi zeuden .

3CorregatiC~ X7IIII. mendeagatazkatsua izanzen eta aurreko mendeanfinkatu ziren karremansozioekonomikoekeztanda egin zuten, mat~inadaizeneko kain6at eta kaindat istilutan: aduanarena1718-19an, karagiarena 17~San eta 6este 6at1766an .Oinarrian ~rregimen Zakarraren deskonposaketazegoen, eta ezaugarri nagusia daliadideen danaketadesegokia zen.

9l~Catxinadazgain, ~rantziar irauftzakgerra

(21 . orrialdean jarraitzen du)

91(ekazaritzan oinarriturikogizarteak6asarfiak(eFtortu zituen .

Gaur Egunparro~,ia cfagoen tontorrean dertan, Santa 9l~fariamonasterioa zegoen.1292an Sanc~w IN.a erregeakOrreagako monasterioaren esku utzi zuen . Besta~cfe,Santi~on Santiago dicfeko erromesentzako aterpetxea zegoen . ?xaCupa datez, Santi~otikSanta ~fariamonasteriora pasatzen ziren.

XIII. s+"ei.dea

E

~.fonsoXLa erregeal~herri izaera eman zion Zumaiari . 9-lerria harresiz inguratuzen, eta darruan pixkanaka ~aleaksortu ziren, lehen sei !~aleakosatu arte . ~lerriak6i sarrera zituen.9l~lencfedaldel~oa, San7ose kalean; e~,ialcfekoa 9l~fari !~alean. Garai lwnetal~oa cfaparrol~ia.

XVI. ~.~k

-

.

.

.

~

Herriakzadaldu 6ekarra zuen, eta kiru auzo sortu ziren karresitil~kanpora : Zu6iaurre (San?elmo), ~izagirre (ArritokietaJ eta Odieta . Garai konetakoakdira 216ilCos etaOlazadaljauregiaketa San ?elmo eta ~rritokietako ermitak Zu6iaurreren kasieran marea errota datzegoen. Pixkanaka urari lekua iradazteko dekarra il~ustenzen.

x~xxx~~

"

~ferriakfe~,ugekiago ira6azi zion urari. ~lfde datetif~ Behekopfaza; destetil~~lrdantza6ide. Paof6idea eta Itzurungoa eregarai konetakoakdira . Itzurun kondartza eradiftzeko egokituzen. ?xomin~Lgirren et~eaketa taiferrakkokatuziren. Pifotafekua, ?orrederri, ~lr6iflagafadrika eta eskolapudfikoa (OxfordJ, destea~,6este,garai `ronetakoakdira .

16aiari lurra ira6azteko 6eharra ikusi zuten metule ñonetan:

ekarri zuen Gipuzkoara eta XLY. mendeanIndependentzigerra izenekoakeregure Frerrian eraginaizan zuen .

~Lsmo erreforrrtistek eta kigienezaleek

karresiakdesagertzea ere ekarri zuten eta 1785eanzera esaten da: "Esta villa tenia portales a su entrada;pero se quitaron, Feace algunos años, porque quedasemks despejada".

v v

© ndustrializazioaren Ce(en 6ultzada aduanakkostara aldatu ondorengertatu zen 1841 urte

inguruan. ~lonel~ kanpokoproduktuengaineko zergaeta euskalproduktuen 6a6esa ekarri zuen .

~fala ere, XNIII. menrfean aipatu ditugunerreformisten asmoekgure Fterrira ekarri zituztenderrikuntza txiki 6atzuek modernitatearen oinarriakfinkatu zituzten eta irulustri iraultzari dideairekizioten. ~lorrela, aurreko mendean ilustratu datekIraetan irekizuen ola modernoak (`fanderia" tipokoa)Zumaiako portuakgero izango zuen posi6ilitateakaurreikusi zituen. Bra 6erean, aurreko mendean !ur-ongarri moduan era6ilitako kare produkzioak(kare-`tarria la6etan erretzen zen eta kautsa 6ikurtu)erakutsizuen Zumaia eta ingurua material6erri 6atfadrikatzeko toki egokia zela. ~laterial6ern' lwrrel~zementuakalegia, XLY. mende ia osoko ekonomiamttgitu zuen, dai sortu zirenfa6rikenprodukzioariesker, dai materialagarraiatzeko portuakluirtu zuengarrantziari esker.

Lehenda6iziko zementufadrika modernaa~Lrroan kokatu zen, I6añarrieta-~lgote eta Itziaringuruko kare-karri luzrro6ietatikFturre. Buse6ioGurrut~aga industriariakdultzatu zuen ekimena eta"J~uestra Señora de !os Dolores"zementufadrikaeraiki zuen . Beranrluago 6este 6atzukjarri zituzten

~lgoten 6ertan ("Corta y Cia .") eta ~(arrondon (S. 9ose,"~lrangureny Cia."-rena eta "La Zumayana"Gurrut~agatarrena).1888an, enpresagizonekfa6rikenelkartea eratu zuten 6ertako zementuaren kalitateaaldarrikatzeko eta konpetentzia saiFtesteko, "cementonaturalde Zumaya" kalitate la6ela antzeko zerdaitsortu zuten . ~.zkenengoakdira, Beduan deranduraarte iraun zuen "2lriarte, Cortay Zu6imendi"zementufa6rika eta Gracian;4l6erdirena, ~lrroan "portlan"motako zementua egiten zuena etagero "Cementos2~ezola "firma kaundian sartu zena.

Produkzioa asko igo zen,1850. urteko 2.500tonatik3500~Ora 1890ean, eta 1922an "Cementos de

Zumaia Zirola 6ailarako merkataritza portua izan zen.

Zumaya" sozietate anonimoa sortu zuten 6ertakoenpresaguztiek "Corta y Cia .'; ~l6erdi, Cementos`Zlriarte y Zu6imendi eta Cementos de Zumaya y BCec-tricidatf.

Suposa dezakegunez, fadriken sorrerakindustri izaera ekarri zion Zumaiako portuari,erregaiakekarri dekar 6aitziren, egindako produktuakitsasotikeraman,garraiatzeko kupelakegin, zakual~e.a. Berekala Zumaia kerri industriala eta merkatariadikurtu zitzaigun eta datzuetan udalakere dultzatuzuen kari; adi6idezfa6rikakkokatzeko !ur industrialaeskainiz . 9lorrela sortu zen "yutera Ar6illaga" zakufa6rika 1897an, Iturt~o-Ondart~o kondartzan detetzelanakegin ondoren. Esan 6ekar da Zumaiakolekenda6izikofundizioa eta argindarra7ose ~Lgustin?~r6illagafa6rika korrenja6earen ekimenez ekarrizirela .

?fala ere, XX. mendearen etorrerarekinuntzigintzakzementuari tokia kendu zionekonomiarengidaritzan.1907an 5zementufa6rika6azeuden 1915ean 6at desterikez zengeratzen .Zlntzigintzakaldiz,gero etagarrantzi kandiagoa izanzuen 1973ko krisia iritsi arte.1913an kiru untzioletanegurrezko 6elauntzi motordunakegiten ziren: ~sti!!e-ros delZlrola, Domingo2lran6arri eta7ulianAl6erdi.1922an~stilCeros Balenciaga S. A . sortu zen,

untzientzako motoreakegiteko kasieran, 6aina6erekala untziakosotasunean eraikitzeko etaAr6illagaren zakufa6rikakutzitako azpiegiturakaprodetxatuz (91~lutrikura eraman zuten aurrekourteanJ.

~lende erdialdetikaurrera itsas motoreenarloaknagusitasuna kartu zuen, Zlnanue eta }'ereguienpresaksortu ondoren . .~lain zuzen, `Zlnanue enpresaestatuko lekena izan zen dieseCmotor derriamontatzen.

1950eko datuen aradera zumaiarren56'lakindustrian egiten zuen lan eta ~ 17ak

nekazaritzan.

Garai datean itsasuntziakzeudengaurr~imaiako plaza den tol~ianl

.v

Baina XIX eta XX. mendeakkomunikazioenmendeakdira, eta ezin ditugu ahaztu arlo lwnetanegin ziren azpiegitura o6ra (nundiay adi6idez,1881ean Paoleko 6idea eraikitzea era6aki zen (San2"elma kaletikTalai ~lendi azpitikArrangoleta 6arre-na ziFeoanaJ, edo 1882-83an DonostiaralCo errepideaeraiki zen (Getaria 20 urte leFenagotikDonostiarekinCotuta zegoenJ.1900. urtean trena iritsi zen De6atikZarautzerako tartea lotzearekin 6atera . ~lzkenik1926an Zlrola trena za6aldu zen, Zumaia etaZumarraga lotuz . Horrela Zumaiako portua 71roladailarako portu 6ikurtu zen, eta ~lzkoiti, ~lzpeiti,

19X). urtean iritsi ~.en _trnruz~tiarako trenA. I(nstaka errepirfea 1883an iritsi zen Zumaiaraina.

Zumarraga eta Legazpiko enpresetarako erregaiarenornitzaile nagusi izan zen (ikatza zengaraiko erregainagusia eta iaguztia itsasotikzetorren) .

9-ferriko 6eFuirrakasetzeko 6ultzatu ziren6este eraikuntzakXIX. mendean leasitako azpiegituraho6ekuntzen 6arruan koka ditzakegu. Ordukoakdira~loncleizañarra (1892J, iturriak(San7uan IturriaJ,al6ergak(6ehekoa etagoikoa),frontoia (1888),mataderoa (190SJ, zu6iak(haundia eta t~ikia), 6ideak(Itzurungo 6idea), e.a .

Bizitza poCitikoa, karlisten eta li6eralenartean 6anatzen zenXIX. mendean. Li6eralek6arneaduanaksuposatzen zuten tra6a ekonomikoakkentzearen alde 6orrokatu zuten urteetan (Iru6idenordaindu 6ekarziren zergaC~ eta karlistek6etiko siste-ma tradizionalaren alde etaforuakgordetzearen aldeegiten zuten. Orokorrean industrigizon kaundiakli6eralakizan ziren eta sarritango6ernu karguak 6eteetagauzakderen interesetara moldatu zituzten.~Ldi6idez, desamortizazioa, li6eraCekdultzatu zutenerreforma ekonomikoa izan zen, elizari eta kerrikokontzejuei lurrakkentzeko,guztion pro6etxurako.~fala ere, aurreko ja6eei kendu ondoren, li6eraCtaCdeek6eraiekerosten zituzten. Horren lekukoa ZumaianSantixoko ermitarekingertatu zena da . Brmitazakarra lurguztiekin mojaxarrena zendesamortizazioa iritsi arte; fege kori eradiliz sudastapudfikora atera zuten eta C~urrut~agak-kerrikoindustriariak erosizuen.

BainaXIX. mendekogertaera pofitikonagusia kerriaren zatiketa edo ~(izarnaza6aCenindependentzia izan zen . 91.spalditikzeuden Zumaiaeta Oikia-~izarnaza6aCen arteko ezadostasunakLrrege 7~atolikoengaraian adi6idez, 6ailara kauekordaindu 6ekarzituzten zerga kopuruakzalantzan

jarri zituzten eta 1486an Zumaiaren aldeko era6akiakauziari 6ekin-6ekineko konpon6idea eman zion .Beranduago,1698an antzeko deste istiluren 6at izanzuten . Bta azkeni(~ 1821ean kerri izaera Cortu zutenslizarnaza6aleta Oikiak6atera . ~Cala ere,go6ernualdaketakeradakia atzera 6ota eta Aizarnaza6aCekazkenean 1861ean Cortu zuen udaCerri izatea . Oikia(~6erriz, Zumaianjarraitu 6ekar izan zuen.

Giro pofitikoarekin jarraituz, XX mendeakkarlisten eta Ci6eraCen "6ipartidismoa"puskatuideologia 6errr'akekarri zituen: nazionalismoa etasozialismoa. ~Lztertuga6ekogaiakdira 6ien agerpenaetagarapena, 6aina arrakasta izan zutela na6armenada. Bada~u 1916. urterako Buzko ~LCderdi7eltzaCeko

~ Oi(~iakez zuen lortu kerri izaera mantentzea.

F~erri 6atzarra zegoela Zumaian eta 1920an "Sofidari-dadde 06reros 7~ascos " eta 4IG?sindikatuakere 6ai.

7akina denez II. ~rrepu6fika azkarafdarrikatu zuten Gipuzkoan; Zumaian 1931 .ekoapirilaren 15ean izan zen,l2ko kauteskundeetakoemaitzakjakin 6ezain laister. E,~l7kiradazizituen etaNictoriano .~rrate afkate aukeratu 6erriak~uskaf~rrepu6fika afdarrikatu zuen.

Giro pofitikoa ez zen erraza izan ~rre-pu6fikak iraun zuen urteetan. Lnrpengarrantzitsuaizan zenguztiok6otoa emateko eskudidea izatea,emakumeekfeFenda6izi fuzuteskundetara kur6iftzekoaukera izan daitzuten. .~fala ere, kerria asko asafdatuzuengertaera 1934ko a6uztuaren 12angertatutakoaizan zen . 9l~fadrifekogodernua C~D~I eskuinekokoafizioakeskuratu zuen eta ~uskaf9-lerria udafautonomia eta kontzertu ekonomikoak defendatzekokomisioakaukeratzen ari zen. Godernu Zidilak6iferakdedekatu zituen eta Zumaian Guardia Zi6ila7ldafet~ean sartu eta afkatea atxifotu zuen.

Gatazka Frauekguztiekhurrengo urratsodoftsua iragarri zuten; izan ere, gerra zi6ilakgogorastindu zituen ~uskaf.~ferriko furrak Zumaiara1936.eko irailaren2lean iritsi zuen mat~inatuensofdaduaketa Fcurre zegoenfrontearengogortasunak1937ko udara arte iraun zuen.

Diktadurapean 6izi izan zuen fierriakafdaketa kaundiena, 6ai industriakizan zuengarapenagatil~ 6ai 6iztanfe hazkuncfea eta aniztasunaekarri zuelako.

~forrela, suspertze ekonomikoakpopufazioaren ha.zkunde izugarria ekarri zuen,gekien6at 60ko kamarkadako "desarroffismoaren"ondoren. Zumaiak1900. urtean2.0006iztanfezituen,1965ean 6erriz 6.000. Gekitzearen arrazoi nagusiainmigrazioa da zalantzarikga6e. 60ko FnmarkadanZumaiak6este furrafde datzuetatiketorritako emi-grante kopuru izugarria kartu zuen, ordura arteezagutu ez zuen 6ezalakoa .

Zu6i txil~ia suntsituril~gerra zidilean .

u~~~Izkeni(~ 6i mende ftauetan 6estefenomeno

6erezia ezagutu dugu, udafdiena kain zuzen . Zumaiaudafdietako Fterrigarrantzitsua 6ihurtu zen, arrazoiez6erdinek6uftzatuta : Zestoako dainuetxearenhur6iftasunaf~ Donostiako ereduajarraitzeakedoZufoaga pintoreak6ere udako etxea Zumaianeraikitzeak

?oki ez6erdinetakojendea etorri izan daZumaiara uda pasatzera,geFeienakingurukoaf~Bifdotiketorritakoakizan ziren feFeenak(Feango6urgesiak Gipuzkoako kostara jo zuen askotan).9forien artean ziren : ~furgatarraf~ Ptxe6erriatarrak(7~resala ondoanzuten t~afeta), ~storkitarrak(yeregieta ~lizpuruafamifien t~afetaf~, T~a6arritarrak (oraindelagut~i desagertutakoaJ, Afdekoafamifia (y~auregungo Ptxe Onajatetxea den etxera etortzen zenJ edo

lt~.urun liondart~al~itXura hnu ruert ~fueia urte batrark.

~lotetslmayak turismoarengarairik onenak. ezagu tu zituen.

Losadafamifia (Etxe Onaren ondoan dagoentxafetarenjadeaf~ .

~gian, udafdien etorkizuna ikusi zuenfehenetarikoa Luis Aladren arkitektoa izan zen, "7~iflaPilar" izeneko t~afeta (~oronda azpian dagoena) eraiki6aitzuenXIX. mende dukaeran. ~fala ere, 6azuenhorretarako arrazoiril~ 6ere emaztea zumaiarra6aitzen, Puse6io Gurrut~agaren ala6a fmin zuzen .

9l~ladrifeko jende ezaguna ere etorri zitzaigunZufoagaren propagandari kasu egireez, Ortega y Gassetpentsalaria esate daterako.

~lristokrazia ere ez zenfafta . ~orondakomarkesaketa Pfasenciako kondeakerejauregit~oakeraikizituzten Zumaiako toki ederrenetan .

Zldafdi "aristokratikoaren"garaia pasa 6adaere,gauregun oraindik6izirikdago udafdien oFtitura,Gipuzkoa 6arneko udatiarrei esker.

4lrteAut~itan herrŕ

bnt asku nlain

Artitrhc"c" !a il~us

tfi",.ahcgtt liiru

nr<gt>~hi fiatrctan .

I'ol~gorrrna

0xebi,.it~.n,. beter'il~

riygo grturcqun, otn

Grnn Jlotcf

;lrnatinren arrzutnril~

e,. Aago, oroirnerm

Lie_~terik. e,. .

~unurinho ynrtuakjii~torinn ~.cliur gnrrnnt,iliaundia i,.nn diren nrren,±urreral~. beti emaa dituanz:.oaly c(n bejiin-tictil~otionjmntiidccr enurton i,.anda bi,tanicz"n nnliia .

tiarr t iyphnlmndrtrt~uh ctttdinuy alifiyctrtutjari jawnrlitu~ tt' nrend ēlunn'Irtn bt'ronr .lhainrt'rtt:~!\rrhialdiamraril~itahzrdaoilc'rzty gc'rocta liandargohiago pi(u :tatcragitr dit .

Zu6i zaharrakkostakoerrepidearekin lotzen zuenherria .

( ŕarni bnt(znl unt~inla ti(u baino

~~C'l11(Il~O ~.('Ll(lC'll L"11ir1(II(1il . :fi01"1

bal, egitc'n :.ircrr unt~.ie%('~. ~altcrl

gaurc~un beliar(1c'n ndirrnho

acpic~itura csl~ntren .

'mt" n ostrr,io :nlurray~ertnera rgari hi,i

~.itucvr . Gat,a "nn, 1941e%n ntsailaren ldnrr

ycrWtu ~.orr, trrnn ~ZlrolnrGairu or-ori tirrit:.en .

'lrerrn ~.u(iinn pelditu c" gin ~err a~fiumen tiert

aurkitu bnit ;uc" n [iidoun . _F(ai_.oal~ inAiu

/iauncli� ~ot,cn ~.ucn, eta trcnn ibairn bota

yoiko Pidzakbi:.itza linundiagoaizan tfu iraganean. Behe% tii

argazl(ietan nesken esl~ola raharra,eta rN(aria eta %se berriareneraikuntza lanakikustert tfira .

~elaiakp etXcal~ tieste

ityttra hat ~uen orain rlc~in

urto Gat,uh . OrAitart,

fiaurront~.ctko atcrye

nwdura c "rabiit~.cn ~.cn uAa

rfamian . ltrurttrtrrt, er'royal~

alAat :.ckn ka~cta ttgar'i

,.cAne(t ikus cfe<-al~e..ue .