DEBA ETA ZUMAIA, ARTEKO ITSASERTZEKO … · Nazioarteko Estratigrafia Batzordeko gainerako kideei,...

2018ko AZAROA-ABENDUA110ZENBAKIA

6€

DEBA ETA ZUMAIA, ARTEKO ITSASERTZEKO BABESTUTAKO BIOTOPOA

ZZUUMMAAIIAAKKOOEESSTTRRAATTOOTTIIPPOOAAKK

MMIIKKRROOFFOOSSIILLAAKK

FAAUUNNAA, FFLLOORRAA EETTAAEEKKOOSSIISSTTEEMMAAKK

FYYSSCCHHEEKKOO AARRRROOKKAAKK

BIIOOTTOOPPOOAARREENN DDEESSKKRRIIPPZZIIOOOORROOKKOORRRRAAKK

BIIOOTTOOPPOOAARREENN DDEESSKKRRIIPPZZIIOOOORROOKKOORRRRAAKK

DEBA ETA ZUMAIA, ARTEKO ITSASERTZEKO BABESTUTAKO BIOTOPOA

Kultura eta Hizkuntza Politika Sailak (Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak)

diruz lagundua

Flysch Biotopoa

AURKIBIDEA

Zuzendaria: Fernando Pedro Pérez.Erredakzioburua: Iñaki Landaluze.Kolaboratzaileak: Nerea Urtaran, Miren Alustiza, Oskar Azkona, Fidel Korta. Anaut Paterson, Jon Zubiri, Elena Azkarreta, Xabier Aramburu, Kepa Alustiza.Argazkilari-taldea: Edurne Urkizu, Aitor Zubizarreta, Xabier Urreta, Izaskun Loidi.Maketatzailea: Cristina Urionabarrenetxea.Legezko gordailua: BI-2452-02.ISSN: 1695-4645 Aleak: 2.000

Erredakzioa:Av. Madariaga, nº. 47-6º C - Esc.1 - 48014 BILBAO.Tel: (94) 4 75 28 83. e-maila: [email protected]

EUSKAL HERRIKO NATURA- 110.zk - 2018ko -AZAROA-ABENDUA - 6€

Iknofosilak....................................23Harrien -ziklo astronomikoa...............24Munduko harrien imana.....................25Inbertsio magnetikoak .................25Biotopoaren paleomagnetismoa..26Plaka textonikoen indarra............26Denbora geologikoaren mugak ...28Zumaiako estratotipoak ...............29Bizirik irauteko borroka etengabea....30Azkeneko suntsipen handia dinosauroen desagerpena...........32Frogabideak ................................33Bi teoria nagusiak........................34Klima Lurrean. Milioika urteko historia harrigarria ............35Klima beroa eta glaziazio handiak ....36

FLYSCH BIOTOPOA

Deba eta Zumaia arteko intsa-sertzeko babestutako biotopoa ...4Kontserbazio biologiaren arauak......5Ikerketaren historia ......................6Biotopoaren deskripzio orokorra.....8Zer garrantzia du itsasoak biotopo bizitzaren garapenan? ....8Mareak.........................................9Zerk moldatzen du biotopoaren paisaia?........................................10Itsasertzeko hondartzak ..............12Nola irakur dezakegu lurreko historiaren liburu handi hau? ......14Flyscharen eraketa ......................15Testuinguru orokorra....................16Flyscheko arrokak .......................17Turbiditen bereizgarriak...............18Arroka formazio handiak .............19Eozeno hareazko flyscha (Jaizkibel formazioa)....................20Flyscheko fosilak. Gure eleberriko pertsonaiak ........21Mikrofosilak......................................22

Antartidako izotzeko lekukoak:azken milioi urteko klima .............37Gaurko klima aldaketarenanomaliak ....................................38Lurrren berotze handia ................39Beroketaren ondorio biologioak...40Petm eta gaurko klima aldaketaren arteko erlazioa .........41Fauna, flora eta ekosistemak. .....42Zabalguneko animaliak................43Landa atlantikoak ........................45Eskualdeko biztanleen bizitzaeta ohiturak............................................47Biotopo ibilbide tematikoak..........48San Telmo ermita.........................48Flyscharen liburu handia .............49Itzurungo haitzuloak ..........................50Koralezko mendiak ............................51

Argitaratzailea:Iraungitzeko Zorian Dauden Espezieak

Defendatzeko Elkartea.

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARTEA

ZURE NATUR ETA ZOOLOGIAALDIZKARIA

EUSKAL HERRIKONATURA

EEUUSSKKAALL HHEERRRRIIKKOO NATURA

Urteko kuota: Hamabi ale urtean: 36 euro. TLF.: 94 475 28 83 HARPIDETZA-ORRIAHARPIDETZA-ORRIA

EHAA-1996ko otsailak 7, asteazkena.3/1996 DEKRETUA, urtarrilaren 9koa, Elkartea

herri-onurakoa dela aintzatesten duena.

Bizkaiko Foru Aldundiak babestutako ekintzakKultura eta Hizkuntza Politika Sailak

(Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak) diruz lagundua

5EH 110 Zk.

4

EH 110 Zk. dearen gozamena bateragarri egitearen aldeko apustuaislatzen duen.

Kontserbazio biologikoaren arauak

Biotopoaren funtsezko helburuetako bat espezieenkontserbazioa da, hala itsasokoei nola lehorrekoeidagokienez. Haala, ekosistemak zaintzeak eta hobetze-ak bildu dute arreta eta ahalegin nagusia, baina, eraberean, araudi berezi batek erregulatu egiten du ezerateratzeko eta ehizatzeko jarduera. Natura gunea ez da

ingurune bakartu eta hermetiko gisa ulertzen, baizik etaberezko prozesuen eta jarduera tradizionalaren artekobizikidetza leku gisa, ingurune hau gaur arte berebizikoegoeran mantendu duena.

Itsaslabarren aurrealde babestu guztiak gainera, itsaserreserba integraleko bi gune daude, eta horietan ezindaiteke ezer ateratzeko jarduerarik gauzatu. Hala bere-an, jarduera zinegetikoa arauta eta kontrolatua dagobiotopoaren barnean. Erreserba guneetatik kanpo,ondokoak aplikatzen dira: Eusko Jaurlaritzako Itsasoko

Kirol-arrantzaren Arautegia (198/2000Dekretua) eta Euskadiko Natura, Floraeta fauna Gordetzeko Lege Orokorra(16/94 Legea).

Geokontserbazioa eta biotopoarenkoordinazio zientifikoa

Ondare geologikoaren kontserbazioa etakudeaketa lehentasunezko xedeak diraDeba-Zumaia itsasertzeko biotopoan.16/94 Legeak ahalmen nahikoa du horre-tarako, baina biotopoa kudeatzen duenorganoak geokontserbaziorako protokoloberezia garatu du, bilketa jarduera errotikerauztearren eta biotopoaren jarduerazientifikoa sustatu eta koordinatzearren.

Organo kudeatzaileak baimendu beharko

Deba eta Zumaia arteko itsaser-tzeko biotopoa Gipuzkoako kos-

taldean kokaturik dago eta 8 kilome-troko kostalde basa hartzen du Debaeta umaia herrien artean. N-634 erre-pide nazionala edo A8 Kantaurikoautobidea dira biotopora iristeko bidenagusiak. Zumaia, hartarako sarbidenagusia. Donostiatik 47 Kilometrora,Bilbotik 85 kilometrora eta Gaszeiz-ktik 100 kilometrora dago.

Itsasertzeko biotopoa ingurune bere-ziki erakargarria da bertako itsasla-bar handien edertasunagatik eta lan-dazabal atlantikoko paisaia bukuliko-engatik. Gainera, itsaslabar hauekLurreko azaleratze geologiko handie-tako bat ezkutatzen dute: Zumaiakoflycha, 8 km luze den liburu naturala,Lurreko historiaren ondoz ondoko 50milioi urte hartzen dituena. Haren erraietan irakurtzeadenboran bidaiatzea da eta ikertzaileei bide ematen dieiragan geologiko hurbileko ingurumen gertakarietakobatzuk ulertzeko. Gune hau, gainera, guztiz interesga-rria da ikuspegi geomorfologikotik, bertan eratu baitiraKantauriko abrasio plataforma zabalenetako batzuk;horrek, aldaketa antropogeniko gutxirekin batera, ohizkanpoko itsas biodibertsitatea kontserbatzea ahalbide-tu du.

Arrazoi horiek guztiak direla eta, 2009ko otsailaren10ean alderdi hau babesturik gertatu zen, 34/2009

Dekretuaren bidez biotopo izendatu zutela. Gaur, san-tutegi zientifiko arautu bat izateaz gain, paisaiaz goza-tzeko leku bat eta, oro har, jendearen heziketa geologi-koari irekitako leiho bat da.Gaur egun Gipuzkoako ForuAldundia biotopoaren kudeatzailea eta haren helburuorokorren arduraduna, helburu horiek hiru ideia nagu-siotan laburbil daitezkeela:

* Labar lerroaren ekologia ondarea, paisaia eta proze-su geomorfologikoak kontserbatzea.

* Landa zabal, labar eta marearteko ekosistema natu-ralak kontserbatzea eta lehengo-ratzea bertako espezieak ugaltzenlaguntzearren.

* Biotopo jarduera zientifikoa koor-dinatzea eta dibulgazio eta erabile-ra publiko ordenatu baterako planbat gauzatzea.

Biotopoak 4.300 ha inguruko ere-mua hartzen du, horietatik 3.756itsas aldeari dagozkio eta 495lehorrekoari. Barnealdera, funtse-an, antolaketa esparrua itsas era-gin handieneko ikus arroek muga-turik dago. Itsas barrura, mugabarne urena da. Biotopoarenmapak, halaber, araupeko zonifika-zioa erakusten du, zeinak kontser-baziorik zorrotzena eta ingurunea-ren erabilera tradizionala eta jen-

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

DEBA ETA ZUMAIA ARTEKO ITSASERTZEKOBABESTUTAKO BIOTOPOA

7EH 110 Zk.

6

EH 110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

du geologia ondareari eragingodion edozein ateratze edo bilke-ta jarduera, laginketa zientifikoedo ekintza, beti lehenetsikodituelarik azaleratzearen zain-tze egokia eta zientzia izaerakolanak. Era berean, babes bere-ziko bost gune zehaztu dira;Gipuzkoako Foru Aldundko tek-nikariek horietan egin beharre-ko edozein jarduera ikuskatubeharko dute. Behin baimenabideraturik, biotopo zuzendari-tza zientifikoak logistika etazientzia alorrei dagozkien eraguztietako erraztasunak ema-ten ditu ikerlanak gauzatzeko.Ordainez, ikertzaileei emaitzakzuzendaritza horrekin partekat-zea eskatzen zaie, behin ohikoforo zientifikoetan argitaratuakizan ondoren

Ikerketaren historia

Zumaiako flyscha Lurreko azaleratze ikertuenetako batda. Hainbat espezialitate eta herrialdetako geologo etazientzialarien joan-etorriak etengabeak izan dira XX.Mendearen erdialdetik batez ere, eta horrek bibliografiazientifiko guztiz zabala eman du. Kapitulu honek historiaharrigarri horren mugarri garrantzitsuenetako batzukbiltzen ditu.

Alderdi honetan egindako lehen lanak XIX. Mendearenamaierakoak dira. 1884an, Ramón Adán de Yarzaknabarmendu egin zuen Gipuzkoako material kretazeoeta paleogenoen garrantzia, “Descripción física y geoló-gica de la provincia de Gipuzkoa” obran biotipo azalera-tze batzuk aipatzen zituela. 1933an, Florebtino Azpeitiakfosil especie berri batzuk deskribatu zituen “Datos sobreel estudio paleontológico del Flysch de la costa cantá-brica” obran, bai Zumaian eta bai Espainiako beste leku

batzuetan aurkituak. Era berean, aspaldiko lanen arteannabarmentzekoa da Máximo Ruiz de Garona buruturi-koa, 1984an makroforaminifero asko deskribatu baitzi-tuen, haietako batzuk lehen aldiz Zumaian aurkituak.

Zumaiako flyscha gehien ezagutarazi duen ikertzailee-tako bat Joaquín Gómez de Llarena izan da, AranzadikoGeologia Sailarn sortzaila, jendeak El piedras ezizenajarri ziona. Haren lan guztien artean nabarmentzekoakdira 1954-56 bitartean argitaraturiko liburuak:“Observaciones geológicas en el Flych Cretácico-Numulítico de Guipúzcoa”, horien bidez nazioarekokomunitate zientifikoaren arreta erakarri eta 1946anaztarna fosil beri bat definitu, Helminthoida zumayensisizenekoa.

Lehen argitalpen horien ondorioz, XX. Mendearen biga-rren erdialdean kanpoko ikertzaikleak hurbiltzen hasiziren eta gunean bertan txangoak antolatzeari ekin zio-

ten. Lehenengoen artean nabarmentzekoa daBruselako Unibertsitateak antolaturikoa, Danaeyerirakaslearen ardurapean. Hark bere mirespena adie-razi zuen ebakiduraren aurrean: “Zein ikerketa alormiresgarria!, Alpeetan -flyscharen lurralde klasikoa-alferrik bilatuko genuke halako jarraitasun bat, eztaantzeko lasaitasun tektonikorik ere”. Material horiekkanpoko ikertzaileengan pizturiko interesa Geologiatetuliburu baten azalean islatu zen, F. J. Pettijhon etaP.E. Potter geologoek egin eta 1964an Springer-Verlag argitaletxe ospetsuak argitaraturiko liburuan,hain juxtu.

Ebakidurak sorturiko interesaren ondorioz, kanpokoikertzaile batzuek beren doktore tesia gauzatu zutenbertan. Horien guztien artean, nabarmentzekoak dirDietrich Herm eta Axel von Hillebrandt alemaniarikertzaileenak, gune honetara lehen aldiz 1958an

iritsi zirenak; 1965ean argitaratu ziren horien tesieknazioarteko ospea eman zioten Zumaiari.

Kanpoko ikertzaile ugariez gainera, azken hamarkade-tan Zumaiako ebakiduran gehien lan egin duten bi esko-lak Euskal Herriko Unibertsitateko Estratigrafia etaPaleontologia Taldea eta Zaraagozako Mikropaleonto-logia Taldea dira, Victoriano Pujalte eta Xabier Orue-Etxebarria doktoreen eta Eustoquuio Molina irakaslea-ren zuzendaritzapean, hurrenez hurren. Era berean,

nabarmentzekoa da Jan Smit holandar geologoak etaBirger Schnitz suediarrak egindako lan handia. Azkenhogeita hamar urteetan bertan egindakoikerlan gehie-nek zerikusia dute ebakiduraren lau muga geokronolo-gikoekin. Laurogeiko hamarkadan, Kretazeoarenamaierako desagerpen handiari buruzko ikerketarengoreneko unean, ikerketarako azaleratze klasikoetakobat gertatu zen Zumaia, W. Alvarez amerikarrak eta J.Smit holandarrak, inpaktuaren teoriaren egilekideek ereaipatu zutelarik. Laurogeita hamarreko hamarkadan,

Paleozeno/Eozeno mugaren zehazpenaren etaoraingo berotzearen arteko antzekotasunak berriroere boladan jarri zuen Zumaia mundu guztiko geo-logoen eta paleontologoen artean. Oraintsuago,azken urteetako ikerketa gehienek Paleozenokobarne mugekin eta ebakiduraren zikloestratigrafia-rekin loturiko kontuetan jarri dute arreta.

Lan jarraiki eta disziplina askotariko hau sariturikgertatu da 2010eko maiatzean, NazioartekoEstratigrafia Batzordeak Daniar/Selandiar etaSelandiar/Thanetiar mugen estratotipoak Zumaianjarri zituenean. Urteak direla abiaturiko lana buru-ratzen du aitorpen horrek, jadanik Kreta-zeo/Tertziario eta Paleozeno/Eozeno muga guztizezagunak ere kontuan hartuak izan ziren mugaestratotipo ofizialak izateko.

9EH 110Zk.

8

EH 110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA hotza eta elikagaietan aberatsa dena.

Fenomeno horren ondorioz, halakolekuak arrantzan bereziki aberatsakdira eta horrexegatik Galiziako urakEuskal Herrikoak baino hotzagoak dira.

Uhinak

Uhin gehienak ipar-mendebaldetik iris-ten dira biotopozra. Udan uhinen %75metro batetik beheragokoak dira, etahaien artean 10 segundo baino gutxia-go igarotzen da. Neguan, aldiz, uhinen%75 metro batetik goragoak dira, etanormalean, haien artean 10 segundobaino gehiago igarotzen da. Surflariekestimu handitan dauzkate biotopo uhi-nak uniformetasunagatik, bertako abra-sio plataformaren harrizko hondo egon-kor eta homogeneoaren isla dena.

Argia

Uraren argitasuna faktore erabakigarria da itsasoarenemankortasunean. Sakoneraren arabera, argi uhinenluzerak ere selektiboan desagertzen dira.

15 metrora argi gorriaren %1 besterik ez da iristen80 etrora argi berdearen %1 besterik ez da iristen130 metrora argi urdinaren %1 besterik ez da iristen130 metrotik haratago ez da inolako argi motarik iristen.

Urak eragindako argi galera neurtzeko 30 zentimetrokodisko zuri bat erabiltzen da. Uretan sartu eta begien bis-tatik noiz galtzen den erreparatzen da.

Azaleko itsaslasterak: azaleko itsaslasterrek itsasertze-ko lerroarekiko joera ia paralelo markatzen dute garbiki,ekialdeko norabidean neguan eta aldakorragoa udan.

Gazitasuna: biotopo uren gazitasuna 35,5 gramo litrokoda eta, logikoa denez, gazitasun mailarik apalena Urola

ibaiaren bokalean erregistratzen da.

Oxigenoa: biotopo oxigeno disolbatuaren kontzentra-zioa eta saturazioa, orobat, bizitzaren funtsezko baldin-tzatzaileak dira.

Mareak

Marea baldintzatzaile giltzarria da biotopo paisaian etamarearteko ekosisteman.

Mareak gure planetako ur masaren mugimenduak dira,hedadura handi samarrekoak eta ilargiak. Larraren gai-nean eragindako erakarpen indarrari erantzuten diote-nak. Eguzkiak ere, neurri apalagoan, parte hartzen dufenomenoari bere ukitua ekartzen diola, garrantzi han-diagoa edo txikiagoa emanez. Mugimendu horiek mareaizenaz ezagutzen ditugun itsas mailaren aldaketagarrantzitsuak eragiten kostaldeko lerroan.

Egunean bi mareagoa eta bi mareabehera daude,baina horien tamaina aldakorra da. Eguzkia etailargia lurrarekin lerrokatzen direnean eta bateratira egiten dutenean, edo erabat aurrez aurre dau-denean, mareak indartsuagoak izaten dira, etamarea biziak izenak ezagutzen dira. Bi astroakangelu zuzenean daudenean norabide desberdi-netara jotzen dute; horren ondorioz mareen bitar-tea murrizten da eta marea hilak gertatzen dira.Ilargia, era horretara, gure gigari bilakatzen da,marea biziak ilargi edo ilargi berriarekin batera ger-tatzen baitira.

Deba-Zumaia biotopoan marearen uhina mende-baldetik sartzen da eta ekialderantz mugi-tzen da.Itsasaldien artean 1,5 metroko aldea dago mareahiletan, eta 4,5 metrokoa marea bizien garaietan.Oro har, Atlantiko guztian bezala, bi mareagorarenartean 12 ordu eta 42 munutu denbora bitarteadago eta 50 minutu atzeratzen da egunero.

Kantauriko itsasertze-an ohikoak diren

ezaugarriak ditu inguru-ne honek, hots, klimaatsegina eta epela. Euriamaiz egiten du urteosoan eta tenperaturakgozoak dira, urtekobatez bestekoa 13 ºCdela. Eskualdean nagusidiren iparraldeko haize-ek maiztasun handiagozjotzen dute udaldian, etahegoaldekoek gehiagoudazken-neguan. Ondorioz, neguko tenperaturak gozo-ak dira eta neurritsuak udakoak; abuztuaren eta urtarri-laren artean 12 ºC inguruko tenperatura aldea izaten da.

Urteko laino egunak (%12), hezetasun erlatinoarenbalio handiak (%80) kontuan hartuz, espero izatekoa li-tzatekeena baino gutxiago dira. Horretan zerikusia dutehaize gogorren maiztasun handiak (udazken amaieranbereziki) eta iraupen handiko antizikloien maiztasunapalak.

Urteko prezipitazioak 1.040 mm eta 2.180 mm arteanegoten dira, urtean 150-200 euri egun izaten direla.Prezipitazio handienak udazkenean gertatzen dira etamuturreko balioak abenduari dagozkio. Aitzitik, udalarenhasiera garai lehorena izaten da.

Galernak

Kantauriko itsasertzean galernak dira fenomeno klimati-ko bereizgarrien eta arriskutsuenetako bat. Batez ere

udan gertatzen dira, bat-batean hego haizeko egunbare-atsegina arratsalde ekaiztsua bihurtzen denean.Haizeak ipar-mendebaldeko norabidea hartzen du etaharen indarra areagotuz doa, 80 kilometro orduko bainoabiadura handiagoak hartzeraino, itsas handia eragitenduela. Tenperatura 12 ºC ere jaitsi daiteke minutu gu-txian eta hezetasuna eta presioa igotzen dira. Eskuarki,bat-bateko aldaketa horrek behe estratuak sartzeadakar, eta horiek euria eragin dezakete.

Galernak 2 edo 3 getatzen dira urtean batez beste,baina horien arriskua ez da gutxiestekoa.Gogorrenetako bat 1912ko abuztuaren 12an gertatuzen, Matxitxako lurmuturretik berrogeita hamar miliarenbatera: 141 arrantzale, horietatik 119 bermeotarrak, hilegin ziren arrantzan ari zirela.

Horien sorreraz den-dena ezagutzen ez bada ere, antzadenez, azaleratzeko haize masa bero batek, gure men-dien gerizan eratuak, itsas haize hotz masa bat jotzenduenean sortzen dira galernak.

Geografia hedaduraren ikuspe-gitik, Deba-Zumaia itsasertze-

ko biotopoa funtsean itsas biotopoada eta kantauri itsasoaren ezauga-rri fisikokimikoek sakon baldintza-tzen dute.

Oro har, Golkoko itsaslaster ezagu-naren adarretako batek baldintza-tzen du Bizkaiko Golkoa. Karinetikdatorren itsaslaster horrek Europarilatitudeagatik legokiokeena bainoklima beroagoa dakariko.

Tenperatura

Neguan Kantauri itsasoko ten-peraturak oso egonkorrak dira,baina udan ura asko berotudaiteke eta upwelling esatenzaion fenomenoa eragiten du.Itsasertzeko haizeen eraginezabiatzen da; haize horiek aza-leko ur masa beroa mugiaraz-ten dute, eta utzitako hutsuneaberehala betetzen du sakonerahandiagotik datorren urak,

BIOTOPOAREN DESKRIPZIO OROKORRA

OZEANOGRAFÍAZER GARRANTZIA DU ITSASOAK BIOTOPO

BIZITZAREN GARAPENEAN?

10EH 110 Zk.

11EH 110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

gertatzen dira eta eroritakomaterialak itsasoak berrirolantzen ditu harri koskorrakmoldatu arte, zeinek berriroitsaslabarra jotzen duten.Hala, itsasoaren higaduraahalmena areagotuz doa.Itsaslabarrek atzera egitendutenean, harrizko platafor-ma horizontal handi ba-tuzten dute beren oinalde-an, abrasio plataforma edo,azaleratzen denean. Ma-rearteko zabalgunea dei-tzen dena. Plataformak,beraz, bitariko prozesuakdira, higadura eta sedimen-tazioa, itsaslabarretatik ero-ritako pusak biribildu egitenbaitira eta, erratuz urratzai-le gisa jokatuz, hondoharritsua garbitu eta higa-tzen baitute itsaslasterrekhigitzen dituztenean. Horidela eta, marearteko zaba-algunearen azala oso bigu-na izan ohi da.

Plataforma huaek, oro har,oso malda gutxikoak izatendira eta mareagoraren etamareabeheraren mugenartean hedatzen dira.Horren haritik, abrasio pla-taformen eraketa marearte-ko alde nabarmena egotea-ren mende dago; era horre-tara, urpeko harriak uhinenindarra apaltzen du, horienhigidura ahalmena gutxia-gotzen da eta etzerakadametro gutxira gelditzen da.

Deba-Zumaia itsasertzeko biotopoan, dinamika horrek150 m garai diren itsaslabar handiak eman ditu, baitaEuropako abrasio plataformen arteko handien eta ikus-garrienetako bat ere. Kasu honetan, flyscharen orienta-zioak eta geruzen gogortasun desberdinek asko baldin-tzatu dute higadura prozesua.

Flyscheko geruzen gogortasun desberdina eta kostalde-ko lerroarekiko eta uhinen norabidearekiko horiek dutenorientazioa dira kostaldeko higadura kontrolatzen dutenelementu nagusiak, eskala guztietan. Geruzen norabi-dea kostaldeko lerroarekiko perpendikilarra denean,itsasoak indar handiagoz higatzen du geruzak biguna-goak direnean eta senaia gutxiasko handiak sortzeafaboratzen du. Harri gogorragoko irtenguneek bereiztendituzte senaia horiek, badiez eta lurmuturrez muxarratu-riko kostaldea sortzen dela (Marianton muturretik Aitzuri

muturreraino). Aitzitik, geruzen norabidea itsaslabarra-ren aurrealdearekiko paraleloa denean, higadura homo-geneoagoa da eta kostaldeko lerroak traza zuzenagoaazaltzen du (Montare muturra).

Haran eseki laburrak dira sektore honen ezaugarri geo-mofologico garrantzitsuenetako bat: Ipar-Hego norabi-dekoak, malda apalekoak eta profil irekikoak, itsas mai-latik 10-30 metro bitartean esekiak eta ur-jauzei txikie-tan amaitu edo itsaslabarreko hormetan behera lerra-tzen direnak. Berezitasun hori atzerakada bizkorrarenfroga eztabaidezinetako bat da: haranean urak eragin-dako higadura baino azkarragoa izan da itsaslabarrenhigadura eta atzera egiteko prozesua. Era horretara,errekastoak ez du bere ubidea itsas mailaraino zulatze-ko denbora nahikorik izan eta itsaslabarretik esekita gel-ditzen da.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

Al g o r r i - S a k o n e t aitsasertzeko bioto-

poaren kistaldeko 8 km-ek, zalantzarik gabe,euskal geografiarenpaisaia berezien, ede-rren eta harrigarrieneta-ko bat osatzen dute.Kostaldeko mendiberde eta bigunakKantauri itsasoarekinbatzen dira kostaldekozerrenda muxarratu etamalkar batean, zeinakitsasoaren indar gogor-ezin saihestuzkoariaurre egiten dion.Uhinek itsasertzekotarte honen kontra eten-gabe aritzeak labarhandiak zulatu ditu,baita gune horretakoezaugarri geomorfologi-ko nagusiak zizelkatuere. Paisaia honek kostaldeko lerroaren atzerakada osoaktiboa du bereizgarri. Geroago ikusiko denez, atzeraegite horrek Europako marearteko plataformaa ikusga-rrieenetako eta zehatzenetako bat moldatu du. Hala, laupaisaia unitate nagusi bereizten dira biotopoan, ongizehazturik eta garbi bereizirik daudenak: gune lehorre-ko landa berde eta biribilak, itsaslabar malkarrak, behe-aldeko marearteko zabalgune handia eta itsasoarenpaisaia urdina.

Era berean, nabarmentzekoa da gune hau bazter ego-tea mesedegarri gertatu dela paisaia eta natura baliabi-deak eta bikainean kontserbatu ahal izateko, gizakieneragina urria edo ia ezdeusa izan baita. Soil-soilik era-gile atmosferikoek eta nekazaritza jarduerak moldatudituzte baliabide horiek.

Paisaia harrigarria gertatzen da forma eta kolore uga-riagatik. Biotopoan zehar ibiltzeak mundu natural bate-

ra garamatza. Mundu horretan den-bora astiro iragaten da, itsasaldienerritmo geldoan eta geldiezinean,urtean lerratzen diren uhinen konpa-sean, itsaslabarrak behin eta berirojotzen dutela.

Itsaslabarrak eta abrasio plataformabiotopo paisaia elementu nagusiakdira eta itsasertzeko, prozesuendinamismoaren froga garbia dira.

Itsaslabarren atzerakada era osoerrazean eta dinamikoan gauzatzenda. Uhinek etengabe jotzen duteitsaslabarren oinaldearen kontra, etahoriek pixkanaka higatu eta zulatuegiten dira. Higadura askoz handia-goa da geruza bigunagoetan, zeinek,behin higaturik gertatuz gero, gogo-rragoak deserrotzen dituzten etabloke handiak askatu edo eroraztendituzten. Jauste horiek ia-ia egunero

GEOMORFOLOGIAZERK MOLDATZEN DU BIOTOPOAREN PAISAIA?

13EH 110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

sedimentuen metaketakhigadura baino handiagoaizan behar du beti.

Itsartzeko hondartzakingurune oso desberdine-tan koka daitezke, halanola bokaleak edo estua-rioetako barne aldeak,itsasora irekitako barnebadiak, itsasertzeko kor-doiak, ibai deltetako aurre-aldea, kostaldeko aintziratxikietako (lagoons) itsa-sertzeko aldeak edo laba-rren oinaldeko itsasertze-ko behealdea. Ingurunehorietako bakoitzak berebaldintzaileak ditu. Nola-nahi ere, itsasertzekomorfologia, kostaldearenorientazioa, sedimentueniturburua, mareek sorturi-ko itsaslasterak, haizeerregimena eta uhinenenergia, aldakortasunaeta orientazioa beti fakto-re erabakigarriak izangodira kostaldeko hreatenbilakaeran.

Hondartzetako sedimen-tuak bi eratakoak izan dai-tezke, jatorriaren arabera:

Sedimentu terrigenoak:kontinentearen eta itsasla-barren higaduratik datozedo hondartza ondokoitsas plataforman daudenmaterialak behin eta berri-ro lantzeak eragindakoak dira. Ondorioz, horien konpo-sizioa aldakora da eta higaturiko harriaren ezaugarrieneta iturburu guneko materialen araberakoa da. Batezere kuartzo minerala, harri puskak (litoklastoak), mine-ral ilunak... Ale horiek ibaiek itsasertzera ekar ditzaake-te edo itsaslabarren higadurak in situ sor ditzake edouhinek eta marea itsaslasterrek ekar ditzakete itsaser-tzeko alderdi horretan dauden itsaspeko masa sedi-mentarioetatik. Gure itsasertzean kuartzoak ematen diehondartzei kolore horia.

Sedimentu biogenikoak: itsasoa dute iturburu eta hon-dartza ondoko itsas plataforman bizi diren organismoe-tatik datozen kaltzio karbonatozko parte gogorren(maskorrak, hezurrak...) zati txikiak dira. Bioklastoakdeitzen dira. Normalean jalkin horiek hondartzatik hur-bil sortzen dira eta zuzenki hornitzen dute, uhinek etamarea itsaslasterrek garraiaturik. Kolore argikoak (iazuriak) izaten dira eta begi hutsuez hautematen dira.

Oro har, euskal kostaldeko eta biotopo hondartza hare-atsuek ondoko konposizioa izaten dute: kuartzoa(%70), bioklastoak (%25) eta litoklastoak eta bestelakomineral ilunak (%5). Biotopo itsasertza funtsean labar-duna da, baina badira bokaleak, hala nola Urola etaDeba ibaienak, zeinek Santiago eta Lapari hondartzahareatsuak sortzen dituzten hurrenez hurren. Ibaieksorturiko estuarioen bokalera uhinek eta marea itsas-lasterrek garraiatzen dituzte sedimentuak, eta ekarpenhoriek guztiz baldintzatzen dituzte bi hondartzak.Santiago hondartzan duna sistema txiki bat ikus daite-ke, haizearen eraginez eratua; izan ere , haizeak mare-arteko guneetatik hots, mareak estaltzen dituen gunee-tatik hondarra garraiatzen du hondartzako atzealdera,lehor mantentzen dena itsas uretatik urrun.

Biotopoaren gainerako aldean, zenbait faktorek erabatbaldintzatzen dute hondartzen eraketa: itsaslabarrenzerra itxurako morfologia malkartsua, uhinen intentsita-

12EH 110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

Itsaspeko plataformak

Abrasio plataformek eratu zirene-ko itsas maila markatzen dute;hortaz, elementu guztiz garantzi-tsuak dira Kuaternarioko glaziazioeta glaziazioartekoetan (azken 2,6milioi urte) gertaturiko itsas maila-ren aldaketak berreraikitzeko.Azken glaziazioan, duela 20.000urte inguru, izitza Paris etaBerlingo latitudera iristen zen etagarai hartako itsas maila gaurkoabaino 120 metro beherago zego-en. Azken glaziazioarteko garaia-ren paroxismoan, aldiz, duela120.000 urte inguru, itsas mailagaurkoa baino 20 metro goragozegoen. Aldaketa horiek ohikoakizan dira eta aztarna utzi dute pla-taforma itxuran, itsas azpikoak zengainekoak, gaur egun oraindikezagutzeko modukoak horietako batzuk

Biotopoaren eremuan, Azti-tecnalia institutu ozeanogra-fikoak itsaspeko kartografia xehea itxuratu du eta plata-forma batzuk aztertu ditu, maila desberdinetan aurki-tzen direnak eta koska batzuen bidez banatuak, beregaraian gaurkoaren antzeko itsasertzeko labarrak izanzirenak. Plataforma sakonena 80 metroko sakonerandago eta gutxienez zazpi maila argi bereiziak daude.

Bestalde, paleoubideak dira kartografia horretan aurki-turiko beste ezaugarri geomorfologiko deigarrienetakobat. Itsaspeko kanal batzuk dira, 30-60 metro bitartekosakoneran daudenak, sedimentuz beteak eta gaurkoerreken aurrean kokatuak. Itsaspeko kanal horiek

eremu hori lehorrean zegoeneko ibai ubidearen lekuko-ak dira, hau da, itsas maila oraingoa baino dozenakametro beherago zegoenekoa.

Ibaiaren oraingo bokalearen aurrean aurkitu denUrolaren paleoubidea bereziki ikusgarria da.Paleoubide hau, -30 eta -65 metroko koten artean koka-tua, 2,5 km luze da eta 200 m inguruko zabalera du.

Itsasertzeko hondartzak

Segur aski hondartzak dira itsasertzeko osagairik alda-korrena, sentikorrena eta gizakiak gehien estimatzenduena, eta gainera ezin dudatuzko interes zientifikoaagertzen dute. ikuspuntu geomorfologikotik, hondartza

sedimentu ez gotor-tuen itsasertzekometaketa da, horientamaina aldatu egitenda hondar finetiklegar edo harrietarai-no (metro batzueta-koa inoiz). Faktoreaskok baldintzatzendituzte hondartzabaten eraketa, bilaka-era eta morfologia.Hondartza bat izandadin ondokoakbehar dira: garraiadaitekeen sedimen-tua, ingurunean ener-gia (uhinak, marea,itsaslasterrak, haizea)mugiarazteko eta lekubabestu bat sedimen-tu hori metatzeko.Noski, haako tokian

15

EH 110 Zk.

14EH 110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

Flyscharen eraketa

Biotopoaren azaleratze geologikoa Deba inguruan has-ten da eta 8 km-tik gorako lodiera duen harrizko liburubat dela esan daiteke, Behe Kretazeoko (105 Ma ingu-ru) harrietatik hasita denboran zehar ekialderantz aurre-ra doana Urola ibaiaren bokalera iritsi arte, non harriakEozenokoak (50 Ma inguru) diren.

Baina, zein motatako informazioa gordetzen dute geru-za horiek? Nola sortu ziren? Zer esan nahi du flysch hi-tzak?

Alemanezko flissen hitzetik dator flysha eta isuri edolerratu esan nahi du. Hitz hau obra zibilean erabiltzenda, oso aldapatsuak diren Suitzako zenbait haranetakoharri formazioak izendatzeko, mendi hegalean beheraisurtzen baitira. XIX. Mendearen erdialdetik aurrera itsa-

so sakonean sorturiko edozen harrisedimentario multzo izendatzekoerabiltzen da, estratifikazio zehatzadutenak eta geruza gogorrak etabigunak tartekatzen dituztenak.

Zumaiako flyscharen jatorria asma-tzeko bi arrasto nagusi daude:

Geruzen geometria lauak hondohorizontal batean gertatu den dekan-tazio bidezko eraketa adierazten du.

Itsas fosilak egoteak dekantazioaitsasoaren azpian gertatu zela adie-razten du.

50Ma-n zehar itsas hondoan metatuzen sedimentu multzoak 5.000metroko lodiera gainditzen zuen etageruzak posizio horizontalen zeu-

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

tea eta nondik datozen (ipar-mendebaldetik,batez ere), baita marea uhinaren osziliazioaeta haizearen intentsitate eta norabidea ere.Senai irekienetan, itsasoal energia gehiagoduenetan, harri koskorrezko hondartzak era-tzen dira, hala nola Pikoteazpia edo ItzurunTxiki aldean. Harri koskor horiek itsaslabarra-ren higadura dute sorburua eta, ondoren,erorarazitako bloke horiek arian-arian uhineketa mareak biribildu dituzte. Alde horretakoharri koskor xehenak garraiatu egiten dirababestuago dauden beste leku batzuetara.Hor hondartzak eratzen dira, itsasoaren ener-gia txikiagoa delako eta mendebaldeko uhi-netatik babesten duela. Itzurun eta Sakonetasarturik dauden hondartza hareatsu horien biadibide egoki dira.

Hondartza horien dinamika konplexua da eta guztiz sen-tikorra edozein aldaketarekiko. Hala, adibidez, Urolaibaiaren bokaleko dikea eraikitzeak, Zumaian, 1995ean,aldatu egin zuen ingurunearen dinamika sedimentarioa

eta, urte gutxi batzuetan, hareaz hustu zuen Orrua hon-dartza. Itzurunen, halaber, berezko eran hondartzangertatzen diren profil aldaketak, metro batetik goragoko-ak, ohikoak dira negu eta uda sasoien artean.

Deba-Zumaia itsasertzeko biotopoak askotarikoazaugarri naturalak ditu, baina funtsean geologikoa

da. Flysch motako azaleratze hau, labarretan zehar 8km baino gehiago hartzen duena, nazioarteko geologia-ren mirari handietako bat da. Izan ere, geruzen kokaerabertikalak eta irisgarritasun egokiak haren oinarritik ibilieta denbora geologikoan zehar milioika urte bidaiatzekobidea ematen diete zientzialariei.

Harrizko geruza hauek liburu ireki bat dira, bere barne-an historiaren 50 milioi urtetik gora gorde dituena geru-zaz geruza, orriz orri idatziak. Eleberri handi honek his-toria geologiko berriaren atal nahasienetako batzuk bil-tzen ditu. Dinosauroen suntsitze handia edoPaleozeno/Eozeno mugako maximo termikoa erregis-traturik gelditu dira harkaitz horietan. Gainera, klimarenbilakaerarekin eta planetaren gaineko bizitzarekin zeri-kusia duten beste kontu batzuk uler daitezke, gaur egunezinbestekoak gertatzen direnak.

Mirari honek nazioarteko komunitate zientifikoaren aitor-pena jaso du behin baino gehiagotan, baina nabarmen-tzekoak dira IUGSek emandako bi mugako estratotipo(GSSP) eta UNESCOk emandako Geosite bat, hori guz-tia doi-doi 100 m-ko azaleratzean.

Azaleratze honen garrantzia ulertzeak proportzio geolo-gikoen mundu batean murgiltzen gaitu, non gizakienexistentzia anekdota soil bat besterik ez den.

GEOLOGIANOLA IRAKUR DEZAKEGU LURREKO HISTORIAREN

LIBURU HANDI HAU?

17

EH 110 Zk.

16EH 110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

sedimentu guztiak trinkotuak,deformatuak eta altxatuak ger-tatu ziren, eta era horretaraPirinioei bide eman zieten.Kalkuluen arabera, prozesuhorrek 20 milioi urte iraun zueneta eremu hori guztia urarengainetik gertatu zen duela 30Ma. Ordutik hona lurralde osoaitsasoak eta agente metereolo-gikoe higatu eta gastatu dute,azaleratze bikain hau ikusgaiutzirik.

Flyscharen sorrera etaBilakaera

Behe Kretazeoa: Bizkaiko gol-koa irekitzeak gune hedakorbat eta bloke hondoratu eta al-txatuen morfologia sortzea era-gin du. Bloke altxatuetan kora-lezko uharriak eratzen dira, etaildo hondoratuetan flysch bel-tza.

Goi Kretazeoa Paleozenoa:Iberiar Europara hurbiltzen daeta ekialdean lehenengo erlie-be kontinentalak azaltzen dira.Itsasoa itsas golko bihurtzen daeta sedimentu kantitate handiajasotzen jarraitzen du.

Eozenoa-Oligozenoa: IberiakEuroparekin talka egiten du etaitsas hondoko sedimentuakdeformatu eta altxatzen dira,Pirinioei bide ematen ditela.

Miozenoa-Gaur egun: Gaurdai-noko azken milioi urtee-tan itsasoa eta agente atmosferikoak lurraldea higatuzjoan dira, eta lehen itsas hondoaren parte ziren itsasla-barrak eta azaleratzeak ikusgai utzi dituzte.

Flyscheko arrokak

Itsas hondoan pilaturiko sedimentuek hainbat hari motasorrarazi dituzte,eratze mekanismoaren arabesa bimultzo handitan bana daitezkeenak:

Sedimento autoktonoa

Sedimentazioa autoktonoa itsas hondoan gertaturikosedimentu oso finaren dekantazio geldo eta jarraituada. Gehienetan, itsas organismoen karekizko maskortxikiak (hiltzean itsas hondora erortzen direnak) etalehorretik datozen sedimentu buztintsuak dira. Bi osa-gai horien proportzio erlatiboen arabera, ondoko harrihauek sor daitezke:

Kareharia: gehienbat mikromaskor karbonatatuz osa-turiko sedimentua da. Gris argi kolorekoa izan ohi daeta oso harri gogorrak dira, azaleratzean irtenguneaksortzen dituztenak.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

den. Nola liteke sedimentumultzo izugarri hori itsashondotik gaur egungokokaeraraino altxatzea etabertikal egotea?

Testuinguru orokorra

Kretazeo aldira iristeko 100Ma atzera egin behardugu.Lurrean kontinenteenantolaketa, klima eta bizitzaguztiz ezberdibak ziren.Kontinenteak banatzen ariziren Pangearen azkenbateratzearen ondoen(duela 250 Ma baino gehia-go), klima gaur egungoabaino nabarmen beroagoazen eta bizitza askotarikoaeta ugaria zen. Dinosauro-ak lehorraren jabe ziren etaamoniteek planetako itsasoguztiak betetzen zituzten.Bizitza forma zehar etamodernoen arteko nahastebat zen. Orain dela 65 Ma,Kretazeoaren amaieran,dinosauroen desagertzemasiboa gertatu zen etaaldi berri bati eman zitzaionhasiera: Paleogenoa. Aldiberri horretan kontinenteakelkarretatik banatzen jarrai-tu zuten, elkar jo eta zen-bait mendikate sortu zutenarte, besteak beste Alpeak,Himalaia, Atlasa edoPirinioak. Klimak hasierabatean beroa izaten jarraituzuen, maila gorena oraindela 56 Ma-ko beroaldinagusia izan zelarik; unehartatik aurrera apurka-apurka hoztuz joan zen poloeta-ko lehen izotzak sortu arte (30-25 Ma). Bizitza gauregungoaren antzekoa izaten hasi zen eta ugaztunen,hegaztien eta itsasoan foraminifero espezie berien uga-ritzea ezaugarri izan zuen.

Tokiko testuingurua

Kretazeoan zehar biotopoaren eremua Thetys izenekoitsaso batek estaltzen zuen. Itsaso horrek iberiar penin-tsula eta europar kontinentea banatzen zituen. BeheKretazeoan (100 Ma) Bizkaiko Golkoa zabaldu etaeremu hedakor bat sortu zen, baita bloke altxatu andieketa arro ondoratuek osaturiko itsas hondoa ere. Blokealtxatuetan itsasoak sakonera gutxi zuen eta bertansortu ziren koraalezko uharri handiak -gaur egun Andutz

edo Arno mendietan ikusgai direnak- eta Euskal Herrikomendigune karedun gehienak. Kanal hondoratuetanalde garaienetatik eroritako buztinak, karezko masko-rrak, harea jauteak eta harri koskorrak jalkiz joan ziren,eta flych beltza ezaguna sortu zuten. Goi Kretazeoaneta Paleozenoan zehar iberiar penintsula Europara hur-biltzen hasi zen eta, ondorioz, lehenengo erliebe konti-nentalak altxatu ziren Pirinioetako ekialdean, itsas golkohandi bat osatzen zutela. Euskal arroan egoera nahikoegonkorra izan zen eta denboraren poderioz morfologiaklasikoaago bat hartu zuen: plataforma, ezponda etahondoa. Itsas golko handi horrek Europa, Iberia etaekialdean sortu berriak ziren Pirinioetatik etorritakosedimentuak jaso zituen, eta horrela lodiera handikosedimentu multzoak sortu ziren. Eozenoan zehar (40Ma)bi plaken arteko talka erabatekoa izan zen eta itsas

19

EH 110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

18EH 110 Zk.

8Km luze den itsasla-barrean harri mota

desberdinak izan dutenbanaketa heterogeneoada eta arroaren bilakae-ra geogolikoari erantzu-ten dio (aktinoitate tek-tonikoa, klñima, inguru-ko paleografia...) erre-gistroko 50 Ma-etan.

Arroka autoktonoen na-gusitasuna (kareharriaketa margak): gehienetantesuinguru lasaia behardute, turbulentzia tekto-niko eta ingurune alda-keta gutxirekin. Ka-reha-rrien (karbonatatuago-ak) eta margen (buztin-tsuagoak) nagusitasunaitsas organismoen mas-korrek sorturiko karbo-nato kaltzikoaren mende dago, baita higadura kontinen-talaren ahalmenaren eta buztin ekarpenaren mendeere, horiek era berean itsas maila eta klima aldaketekbaldintzaturik daudela.

Turbiditen nagusitasuna (hareharria): gehienetan ingu-rune tektoniko ezegonkorrarekin loturik dago, zeinakaldaketak eta ezegonkortasunak eragiten dituen itsashondoan. Inguruko mendikateren baten altxatzearekinere lotzen da, higatu egiten baita eta plataformara doa-zen sedimentu kantitate handiak sortzen baititu, geroezpondan behera eroriko direnak uhertasun korrontehandi gisa. Turbiditak gertaera atmosferiko katastrofiko-

ekin ere erlazionatu daitezke, hala nola itsasikarak edoekaitz bortitzak, sedimentu kantitate handiak sortu etaitsas hondoa asko nahasten baitute, sedimentu horiezpondan behera eror dadin.

Biotopoaren kostaldeak hartzen dituen 8 km-etan zeharbost unitate litologiko nagusi bereiz daitezke kronolo-giaren arabera

Behe Kretazeoko flysch beltza (Deba Formazioa)

Kokapena: Debaren eta Aitzuri muturraren artean.

Kronologia: 106-100 Ma

Deskripzioa: 1000 m inguru lodi da etagehienbat lutita eta marga ilunez osatu-rik dago, turbidita horixkak tartekatue-kin. Ondoko formazioarekin kontaktuanAndutzeko failak bortizki mozten du,Aitzuri hormatzarrari bide ematen diona.

Paleoingurunea: Bizkaiko Golkoarenzabaltzearekin loturiko hedatze proze-sua. Arroa bloke altxatu eta hondora-tuez osatzen da. Ildo handi horietanflysch beltza sortzen da.

Goi Kretazeoko kareharizko flyscha(Itzir Formazioa)

Kokapena: Aitzuri muturraren eta

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

Marga: sedimentu haukarbonatatua eta buztint-sua da, proportzio ber-dintsuan. Kolorea gris ilu-nagoa edo gorrixka da,nahiko biguna. Kare-harriekin tartekatutaagertu ohi da eta horiekbaino higadura handia-goa jasaten du.

Lutitak: sedimentu buz-tintsua gehienbat. Koloregorrixka edo gris ilunadute eta harri oso bigu-nak eta higatu -errazakdira. Agertzen diren lekuurrietan sartuneak etalabar ezegonkorrak sor-tzen dituzte, lur eta lan-dareen presentziarekin beti ere.

Jauste handiak

Uhertasun korronteak ur eta harearen tamainako edohandiagoko sedimentu jauste handiak dira; plataforma-tik ezpondan behera erortzen dira, arroaren hondoazeharkatu eta zolan turbidita izeneko hareharrizko geru-za ikusgarriak jalkitzen dituzte.

Sedimentu osagaien arabera turbiditak honela sailka-tzen dira:

Turbidita siliziklastikoak: ibai handien deltetatik datozensedimentu terrigonoek osatzen dituzte, plataformarenartzean metatu ondoren ezegonkortu eta ezpondanbehera erortzen direnak. Horixka kolorekoak eta higa-tzen oso zailak izan ohi dira.

Turbidita karbonatatuak: plataforma ertzean era autok-tonoan metatu diren bioklasto karbona-tatu txikiek osatzen dituzte. Kasu horie-tan turbiditak ezagutzen errazak diraitsas hondora sakontasun gutxiko ureta-ko fosilak eramaten dituztelako.Grisaxka kolorekoak eta higatzen osozailak izan ohi dira.

Turbiditen sorrera prozesu azkarra etaharri autoktonoena oso ezberdinak dira.Jauste baten ondorioz, metro batekolodiera duen turbidita geruza bat sortze-ak minutu bat baino gutxiago hartzendu; 20 cm-ko kareharri geruza bat sor-tzeko, aldiz, 10.000 urte behar dira.Ezberdintasun handi horrek turbiditeiidentifikatzen errazak diren berezkoezaugarri batzuk ematen dizkiete, bes-teak beste: barne laminazioa, ale sailka-

pen positiboa edo higadura oinarri garbia.

Turbiditen bereizgarriak

Oinarri garbia: jaustea bat-batekoa da eta itsas hondoahigatzen du eta oinarri garbiko azalera bat sortzen du.

Mailaketa granulometrikoa: bikor lodien dekantazioabikor finena baino azkarragoa izanez, geruzaren behealdean kokatzen dira; geruzan gora joan ahala partikulakgero eta txikiagoak dira

Laminazoak: turbiditek itsaslasterraren mugimenduare-kin erlazionaturiko barne laminazioa dute: Lamina horiekparleloak izan daitezke edo geometria gurutzatu askozkonplexuagoak izan ditzakete.

Paleokorronteen adierazleak: turbiditen egitura deigarrie-netako bat paleokorronteak dira, uhertasun korronteennorabide eta noranzkoa adierazten baitituzte. Jausteak

itsas hondo lohitsua higatzen zuen etaoztopo txikiak zituen lekuetan ildoak etaurradurak sortzen zituen; horiek, gaur egunmolde moduan gordetzen dira geruza turbi-ditikoaren oinarrian. Paleokorronteen egitu-ra guztien artean ohikoenak flutes eta gro-ove izenekoak dira.

Flutes izenekoak txikiak eta multzokatuakizan ohi dira eta forma asimetrikoa dute,erpin bat bestea baino nabarmenagoadutela. Errefluxu higadura hutsuneak dira,itsas hondoan aurkituriko oztopo batenondorioz sorturikoak.

Groove izeenkoak, aldiz, luzeagoak diraeta itsas hondoan zehar arrastaka era-mandako objekturen batek sorturiko urra-dura edo ildoak erakusten dituzte.

BANAKETA LITOLOGIKOAIA

ARROKA FORMAZIO HANDIAK

21

EH 110 Zk.

20EH 110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

Flyscheko itsas jatorria-ren froga eztabaidezi-

nena itsas fosilak egoteada. Fosilak dira eleberrihandi honen pertsonaiaketa azalaratzean agertzenduten eboluzioari eskerinformazio asko lor deza-kegu. Horregatik, organokudeatzailearen berariazkobaimenik gabe, biotopoanfosilak biltzea erabat debe-katua dago.

Fosilek zerbait enigmatikoadute: harri bihurturiko bizi-tzaren hondarrak dira etaLurreko bizitzaren historiaberreraikitzeko informazionagusia da. Baina nolaeratzen da fosil bat? Izakibizi bat nola bihurtzen daharri?

Fosilen eraketa

Organismoak hiltzen direnean, haien maskor karedunakitsas hondora erori eta jalkinen artean harrapaturik gel-ditzen dira.

Beste sedimentu batzuk jalkitzen dira maskorren gaine-an. Zati biguna galdu eta maskorra litifikatu egiten dagainerako sedimentuekin batera. Batzuetan, maskorradesagertzen da eta soilik haren barrukoa (barneko mol-dea) edo marka (kanpoko moldea) ikus dezakegu.

Pirinioen talka gertatzen denean, fosilez kargaturikoitsas hondo horiek deformatu, bertikal jarri eta azalera-tu egiten dira, eta itsas bizitzaren hondakinez beterikomendiak eratzen dituzte.

Itsasoaren eta agente meteorologikoaren ekintzak higa-tu egiten ditu material berriak, itsaslabarrak eta marea-eteko zabalgunea erartzeraino, non gaur egun fosilhoriek aurkitzen ditugun.

Zumaiako flyscheko fosilak hiru multzo handitan banadaitezke:

Makrofosilak: begi hutsez ikus daitezkeenak.

Mikrofosilak: soilk lupa edo mikroskopio baterabiliz ikus daitezkeenak.

Iknofosilak: sorganismo batzuek sendotugabeko itsas hondoko sedimentuan utzirikomugimendu, babesleku edo elikatze aztarnak.

Makrofosilak

Begi hutsez ikus daitezkeen fosilen artean,batez ere hiru mota bereiz daitezke:

Ammoniteak. Molusku zefalopodoak zireneta eskuaki maskor ondo biribilkatua zuten,nahiz biotopoan maskor desbiribilkatuaz hor-nituriko aleak ere aurkitu diren, heteromorfoizenekoak. Maskorrak barne gelaxka ugarikosatuak daude, sifoi baten bidez loturik daude

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

Sakonetaurrearen artean.


Deskripzioa: 700 metro lodi inguru eta kareharriz etamargaz osaturik dago, 20 cm inguru lodi diren turbiditatxikiak tartekatzen direlarik.

Paleoingurunea: golkoaren zabaltze ezegonkorra bare-tuz doa eta gehienbat hondar karedunak jalkitzen dira,turbidita fainak ere jausten direla sakonera gutxiagokoaldeetatik.

Goi Kretazeoko hareazko flyscha (AginagaFormazioa)

Kokapena: Sakonetaurreako senadiaren eta Andi-karrekako urjauzuriaren artean.


Deskripzioa: 700 metro inguru lodi eta marga eta kare-harrien artean tartekaturiki turbiditak ditu ezaugarrinagusia. Sakonetaurrea inguruan turbidita horiek 1metroko lodiera har dezakete.

Paleoingurunea: arroak jadanik morfologia klasikoagoadu: plataforma, ezponda eta itsas hondoa. IberiaEuropara hurbiltzen hasi da eta mugimendu tektonikogarrantzitsu batzuk gertazen dira, ekialdeko Pirinioetanlehen erliebe kontinentalak sortu eta euskal arroan eze-gonkortasun nabarmena eragiten dituztela Ondorioz,turbidita kantitate handia erortzen da margaz eta kare-harriz osaturiko arroaren hondora.

Maastrichtiarreko eta Paleozeno kareharrizko serie-ak (Zumaia, Aitzgorri eta Itzurun formazioak

Kokapena: Andikaerretatik Itzurungo hondartzaraino.


Deskripzioa: 600 metro inguru lodi daeta gehienbat kareharriz eta margaoso karbonatatuez osaturik dago eta20 cm baino meheagoak diren turbidi-tak tartekatuak ditu. Seriearen erdial-dean senaiaren kolore gorrixkak etaAlgorri muturreko murrutzarra nabar-mentzen dira.

Paleoingurunea: itsas golkoa jadanikguztiz zehaztua dago eta barealdi tek-nikoaren aldia eta gehienbat orduandekantazu ziren sedimentu autoktono-ak, kareharri-marga segida eso zeha-tzak sortu zirela. Ingurune egonkorhorri esker historia geologikoaren ger-taera garrantzitsuenetako batzuk

zehatz-mehatz erregistratu dira Zumaiako sekzoian.

Eozeno hareazko flyscha (Jaizkibel formazioa)

Kokapena: itzurun hondartzatik Urola ibairaino


Deskripzioa: formazioa 2.00 metro lodi da gutxi gora-behera eta Getariaraino iristen da, baina lehen 400metroak besterik ez dira biotopoan sartu. Turbiditak,

horixka kolorekoak eta lodieraaldakorrekoak, era jarraituanagertzea da formazioaren bere-zitasuna. Hareazko geruza ba-tzuek 2 metrotik gorako lodieradute eta barne geometria osoikusgarriak sortzen dituzte.

Paleoingurunea: Pirinioektalka prozesu nagusia jasatendute eta arroa ezegonkortzenda. Ekialdean kokaturikoPirinoetako erliebe berriakgeroz eta hurbilago daude etasedimentu kantitate handiaekarri arroaren hondoa turbiditahandiz betetzen dutela.Jaizbibelen turbidita horiek 4metroko lodiera har dezakete.

FLYSCHEKO FOSILAK

GURE ELEBERRIKO PERTSONAIAK

23

EH 110 Zk.

22EH 110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

Foraminifero planktoniko-ak: itsasoetako azaleko ure-tan flotatzen ziren organismozelulabakar hauek kaltziokarbonatozko oskol batzuten, ganbera batzuek osa-tua zena. Azaleratzean ehun-dik gora espezie desberdinberezi dira eta K/T mugan(65,5 Ma) suntsipen handiajasan arren, gaur egun erehorietarik ugari dago.

Foraminifero bentonikoak:itsas hondoan bizi ziren orga-nismo zelulabakar hauek ereganberek osaturiko oskol batzuten. Horien habitat sako-nak babestu zituen K/Tmugako (65 Ma) suntsipen handi-tik, arazoa gainaldean eta atmosfe-ran baitzegoen. Organismo horiek,aldiz, larriki jo zituen P/E mugakoberotze handiak, duela ha,ar milioiurte geroago gertatua (56 Ma).

Karekizko nanofosilak: batez ereezkata karbonatatuak (kokolitoak)dituzten alga zelulabakar oso txi-kiek osaturiko taldea da, itsasoarengainaldeko uretan flotatzen bizizirenak. Alga hauek gaur egun itsasfitoplanktonaren osagai nagusiadira.

Ostrakodoak: 1 mm baino tamaina txikiagoako krusta-zeoak dira, bi maskorrekoak eta giltzurrun itxurakoak.Organismo hauek gaur egun ere ur inguruneetan bizidira, hala itsasokoetan nola kontinentaletan, eta osoongi egokitzen dira sakonera askotariko habitatetara.

Iknofosilak

Iknofosilak azaleratzeko fosilen artean ikusgarrienak

eta begiesteko errazenakdira. Antzinako itsas hondoe-tako sedimentuetan hainbatorganismo taaldek utzitakoaztarnak dira: joanetorriak,elikatze edo babes aztarnak,Batzuetan, zehaztasun han-diz azter ditzakegu horienjokabidea eta interakzioa,baina gehienetan inoiz ezdugu horien egilea identifika-tzen lortuko, ia beti gorputzbiguneko animalien lan abai-ta, fosildu daitezkeen eskele-to atalik gabeak. Aztarnahoriek, halaber, inurumengorabehera frankoren berriematen digute, hala nola oxi-geno maila, elikagaiak, uher-

tasuna, itsaslasterrak, substratua-ren kohesibotasuna, baita denborageologikoan izan duten bilakaeraere.

Biotopo azaleratzea nazioartekoitsaspeko santutegietakotzat har-tzen da. Zumaia. Herri tipoa, bertanaztarna ospetsu ugari definitu bait-ziren lehen aldiz munduko erregis-troan. Hemen tokiko ikertzaileek,hala nola Florentino Azpeitia etaJoaquín Gomez de llerena 1932-1946 bitartean, eta kanpotarrek,

hala nola Dolf Seilacher 1950eko hamarkadatik aurrera,ezarritako jatorrizko izenek eta deskripzioek indarreanjarraitzen dute eta antzeko aurkikuntzei aplikatzen zaiz-kie mundu osoan. Batiskafo modernoek 3.000 m bainosakonera handiagoan biotopo harrietan ezagutu dire-nen antzeko aztarnak aurkitzen jarraitzen dute, ustezdesagerturik zeuden baina enigmatikoak izaten jarrai-tzen duten animaliek utzitakoak. Adibide bat:Rotundussichnium zumayensis delakoa, jatorriz Gómezde Llarenak Zumaian deskribatua eta berriki sakonerahandian fotografiatu dutena Indiako Ozeanoko itsas

hondoetan.

Klimaren eta sedimentazioaren artekoerlazioa

Sedimentazio giro lasaia izan den azaleratze tar-teetan eta plataformetatik turbidita erorketarik ia-ia gertatu ez denetan, dekantazioa batez ereautoktonoa da.Hala, jalkiriko sedimentu buztin-tsuaren edo karekizko oskolen proportzio han-diagoa edo txikiagoa, hein handi batean, garaibakoitzean zegoen klimari dagokio. Kontinente-tik datozen terrigenoen ekarpena handia deneanmargak eratzen dira, eta karekizko oskolendekantazioa nagusitzen denean kareharriak.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

eta animaliaren nabigazioa erregulatzeko baliodute, igerilari handiak ziren eta. Hil ondoren,haien maskorrak hondora erortzen ziren etasedimentuaren artean fosildurik gelditzenziren.Biotopo ammoniteak tamaina askotarikoakdira, nahiz, oro har, 20 cm-tik beherakoak diren.Nabarmentzekoak dira flysch beltzean bildudiren eta 50 cm-tik gorako diametroa duten aleikusgarri batzuk diren eta 50 cm-tik gorako dia-metroa duten ale ikusgarri batzuk, gaur egunMutrikuko Nautilus Museoan ikusgai daudenak.

Zumaia leku klasikoa izan da amoniten suntsipe-na aztertzeko, Jost Wiedman eta Peter Ward-engarrantzi handiko argitalpenekin; ikertzailehoriek frogatu zuten zefalopodo hauek dinosau-roen suntsipen masibo bera jasan zutela K/Tmugan. Arrazoi horrexegatik ez dago amoniterikItzurun hondartzan. Aurkitu nahi baditugu, azale-ratzearen alderdi kretazeoan begiratu behar.

Inozeramidoak. Biotopoan ikusteko errazenak direnmakrofosil hauek bi maskor ongi zehatzengatik ezagu-tzen dira. Goi Kretazeoan itsas hondoetan bizi zirenmaskor niko moluskuak dira. Maskorrek metro batekodiametroa har dezakete, nahiz biotopoanohikoenak 20-30 cm ingurukoak diren. Bimaskorrak ez dira beti ongi kontserbat-zen; batzuetan, maskorraren paretarenegitura kontserbatu da, baina normaleandesagertu ohi da eta agerian uzten duanimalia bizi zen hutsunearen barne mol-dea. Inozeramidoak K/T mugako suntsi-pen handia gertatu baino 2,5 milioi uere(Ma) lehenago desagertu ziren.Biotopoan, desagertze maila hori Agorrisenaiatik mendebaldera, 100 metrorenbatera, aurkitzen da; hortaz, inozerami-

doak ez dira, Zumaia aldeko harkaitzetan agertzen.

Ekinidoak. Duela milioika urteko itsas trikuak dira etagaurkoen oso antzeko formak agertzen dituzte. Oro har,oskola kontserbatzen da, batzuetan oraindik ezagut dai-

tezkeen plaka poligonalez eratua.Fosil hauek 10 cm inguruko dia-metroa dute eta ikusteko zailsamarraak dira.

Mikrofosilak

Mikrofosilak ez dira begi hutsezikusten baina flyscheko fosilenarteko multzorik ugariena osatzendute, halako eran non kareharrieneta margen osagai nagusia diren.Lagin eskutada bat kareharrikmilaka organismoren oskol txikidauzka; horiek hil ondoren itsashondora erori eta sedimentuarenparte izatera igarotzen ziren.Kopurua eta aniztasuna zirela eta,mikrofosil horiek, gainera, ikertzai-leen informazio iturri nagusia diraharkaitzak datatzeko. Gainera,oso sentikorrak dira itsas egoera-ren edozein ingurumen aldaketa-rekiko, horiei harri erregistroanagertzen edo hartatik desagertzenerantzuten ditela. Hori dela eta,mikrofosilen azterketa zehatzakantzinako itsasoen egoera ezagu-tzeko bide ematen digu, tenpera-tura, gazitasun, oxigenazio edoelikagaiei dagokienez.

Flyscheko mikroosil ugarienakondokoak dira:

25

EH 110 Zk.

24EH 110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

Lurraren errotazio ardatza.Lurraren azalarekin elkartzen

den puntu finkoa da ipar geografi-koa eta Lurreko punturik iparral-dekoenean kokaturik dago.Ozeano Artikoko bankiseko leku-ren batean. Hala ere, iparrorra-tzaren iparrari jarraituz gero,Bathurts (Kanada) uharte inguruaeramango gaitu, Iparburu geografi-kotik 1.600 km-ra. Iparrorratzakorratz imandu bat du eta Lurrareneremu magnetikoari erantzutendio, ez Lurraren morfologiari.

Lurraren eremu magnetikoa50.000 km orduko abiadurarainoirits daiteke, eguzki haizetik babes-ten gaitu eta aurora boreal ikusga-rrien eragilea da. Horren jatorriaLurraren errotazioak nukleoarenmetal likidoetan eragindako mugi-menduekin loturik dago. Eremumagnetikoak etengabe mugitzendiren bi polo ditu, eta ez datoz batpolo geografikoekin. Horien artekoaldeari dekñinazio magnetikoaderitza eta balio hori aldakorra dabai denboranbai espazioan zehar.

Inbertsio magnetikoak

Eremu magnetikoaren intentsitateaere aldatu egiten da. Denborabitarte baten burun zerora jaitsi etaberriro abiatzen da alderantzizkoorientazioarekin, hau da, inbertsiobat gertatzen da eta ipar magneti-koa hegoa izatera pasatzen da, etaalderantziz. Inbertsioek milaka urtegutxi batzuk irauten dute. Eremu magnetikoaren noranz-koa gaurkoarekin bat datorrenean (hegotik iparrera fluxulerroak), eremu magnetikoa posizio normalean dagoelaesaten da, eta alderantzizko noranzkoan kokatzen dene-an, eremu magnetikoa alderantzizko posizioan dagoelaesaten da.

Erregistro estratigrafikoan, polaritate normaleko guneakalderantzizko polaritatea duten beste batzuekin txanda-katzen direla hauteman daiteke. Polaritate zehatz batekozona bati dagozkion bitarte horietako bakoitzari polaritatekrona esaten zaio. Normalean kron horiek milioi bat uretikgora izaten dute. Polaritate zehatz bateko kron baten bar-nean aurkako polaritatea duten tarte askoz laburragokoakgerta daitezke, normalean dozenaka mila urte baino irau-

ten ez dutenak, baina krona N (normala) edo R (alderan-tzizkoa) azpikronetan banatzea bideratzen dutenak.Kalkuluen arabera, berrikien gertaturiko inbertsioa duela700.000 urtekoa da, zeina erreferentziatzak hartzen deniraganiko kronak antzinatasunaren arabera zenbakitzeko,egungo C-1-etik hasita, harik eta, Behe Kretazeora iritsiarte, C34-raino, hain justu.

Gaur egun inbertsio magnetikoak eragiten dituzten kau-sak ez dira oraindik ezagutzen. Azken ehun urteetaneremu magnetikoaren intentsitatea %5 inguru murriztu da,hurbil litekeen inbertsio batean pentsarazten duena.Milioika urteko erregistro geologikoak ez du erakustenerlazio zuzena dagoenik aldaketa magnetikoen eta klimaaldaketen edo biziaren gaineko eraginaren artean.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

Ziklotasun Guztiz sus-magarri bat: milankovitch

Flyscheko harrien analisizehatzak erakusten du

kareharriak eta margak tar-tekatzea ez dela halabeha-rrez gertatu eta badagoelapatroi garbi bat, gutxienezbi ziklotasun desberdinekmarkatua, 20.000 eta100.000 urteko banatanhautematen direnak.20.000 urteko zikloak kare-harria-marga bikote bakoi-tzak definiturik daude, etahoriek beren aldetik eten-gabe errepikatzen dira bostbikoteko multzoak osatuz,100.000 urteko zikloak defi-nitzen dituztenak.

Milankovitch-ek 1941eandefinituriko prezesio etaezentrikotasun ziklo astro-nomikoekin garbiki erlazionaturik dago ziklotasun hau.Teoria osoa konplexuagoa bada ere, Milankovitch-ek1991ean definituriko prezesio eta ezentrikotasun zikloastronomikoekin garbiki erlazionaturik dago ziklotasunhau. Teoria osoa konplexuagoa bada ere, Milankovitch-ek funtsean Lurraren klima zehazten duten hiru mugi-mendu astronomiko definitu zituen:

Ezentrikotasuna: lurraren orbitak forma biribilagobatetik eliptikoagora egiten duen aldaketa, 100.000 eta400.000 urteko zikloetan gertatzen da.

Oblikuitatea: lurraren ordatzaren inklinazioaren alda-keta, 41.000 urteko zikloa jarraitzen duena.

Prezesioa: lurraren ardatzaren norabidearen aldaketa,gutxi gorabehera 20.000 urteanbiratzen dena.

Mugimendu astronomiko horienelkarreraginak Lurraren orienta-zioa eta eguzkiarekiko distan-tzia zehazten ditu, eta horienondorioa klimaren ziklotasunada; horrek, bere aldetil, itsashondoetan gertatzen den sedi-mentazio mota baldintzatzendu. Zumaiako Paleozenokoharriak oso giro lasaian jalkiziren; horrek bideratu zuen pre-zesio (20.000 urte) eta ezentri-kotasun zikloa (100.000 urte)guztiz garbiro islatuak gerta-tzea. Harriak, era horretara, ira-ganeko klimaren lekuko bihurtudira eta denbora geologikoakontatzeko oso baliabide erabil-garriak dira.

ZIKLOESTATRIGRAFIA

HARRIEN ZIKLO ASTRONOMIKOAPALEOMAGNETISMOA

MUNDUKO HARRIEN IMANA

Paleomagnetismoaren erbailerak

Baina nola erregistratzen da eremu magnetikoa harkaitze-tan? Zenbait mineral “magnetikok”, hainbat mekanismoatomikori esker, iman txiki batzuek bezala dihardute etaberen kristalizazio edo dekantazioaren uneko eremu mag-netikoaren orientazioa atxikitzeko gai dira. Egitate horigeologoen lanabes garrantzitsuenetako bat da gaur egun,hainbat kontutarako bide ematen baitigu:

* Lurraren eremu magnetikoaren eta haren inbertsioakberreraikitzea.

* Orientazio normaleko edo inbertsoko kapitulu magneti-koak edo kron magnetikoak zehaztea; horrek erregistroaeta azaleratzeak azpizatitzeko bidea ematen du. Gainera,aldaketak planeta osoan neurri berean gertatzen direnez,kronak munduko harkaitzen arteko oinarrizko korrelazioelementu bihurtzen dira.

* Kontinenteak denbora geologikoan zehar izandako

mugimendua berreraikitzea, mineralak eratu ziren unekoeremu magnetikoaren noranzkora begira daudelako etaune bakoitzean kontinenteei zegokien latitudea kalkulatze-ko bide ematen dutelako.

* Plaken tektonika egiaztatzea, dortsaaletan sorburu dutenezal ozeaniko berriak azaldiriko imantazio simetrikoa-ren bidez.

Biotopoaren paleomagnetismoa

Biotopo hari sedimentarioek magnetizazio ahul sama-rra agertzen dute, baina aintzat hartzekoa, eta azalera-tzea kapitulu magnetikoetan (kronak) banatzeko bideaematen du. Banaketa hori guztiz baliagarria gertatzenda erreferentziak izateko eta harrietan ezagutzen ditu-gun gertaerak kokatu ahal izateko. Hala berean, oina-rrizko tresna da Zumaiako flyscha munduko beste ata-lekin korrelazioan jartzeko, aldaketa horiek berdin ger-tatzen baitira mundu osoan. Biotopoko harriek hartzenduten tarteak, Behe Kretazeotik (105 Ma) Eozenora (55Ma) artekoak, hamar kron magnetiko dauzkate, etahorietako bostharrietan garbiki aurkitu dira.

Lurreko paisaiak geldia eta mugigaitzaematen du, baina hori ez da inondik ere

errealitatea. Geografiak aldakorrak dira, zibil-zazioak bezalaxe. Mendiak altxatu, itsasoberriak zabaldu, sumendiak agertu, kontinen-teak mugitu egiteen dira... Lurra planeta biziada eta prozesu horiek guztiak harrietan erre-gistraturik gelditzen dira. Eta plaken tektoni-koa dugu aldaketa horien gehienen eragilea.Lur azala geldi-geldi mugitzen diren plaketanpuskaturik dago. Plaka horiek elkar jotzendutenean, milioika urtez egiten dute eta har-kaitzak hainbeste deformatzen dira ezenmendikate handiak sortzen dituzten, hala nola

27

EH 110 Zk.

26EH 110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

Himalaia, Alpeak edo Pirinioak.

Zumaia Alpetar (Piriniotar) Orogeniaren osagaia da.Orogenia hori iberiar plakak Europaren aurka jo zue-nean gertatu zen: itsas azpian jalkiriko sedimentu guz-tiak deformatzen hasi ziren, harik eta deformatu etaaltxatu ziren arte,Pirinioetako mendikatea sortzenzela. Elkar jotze hori Kretazeoan hasi zen ekialdetiketa mendebaldera hedatu zen Eozenoan. Izan ere,Eozeno aldian (50 Ma.) Kataluniako aldea jadanik aza-leraturik zegoen, Zumaian, aldiz, itsas arro sakonazegoen. Prozesu erraldoi hauek ulertzeko zailak badi-ra ere, denbora faktora kontuan izateak asko errazten

du, geologian milioika urtetan neurtzen baita.Kalkuluen arabera, orogeniaren aldirik eraginkorrenak25 milioi urte iraun bide zuen eta, ustez, mendikateaerabat azaleraturik zegoen duela 30 Ma. Katea soilikmilimetro bat urteko handituz gero, giza begia ez litza-teke ezertaz ohartuko, baina 25 milioi urtean milimetrobat urteko haztea, buruenean, 25.000 m goratzea da,hau da, munduko mendikaterik handiena baino hirualdiz gehiago.

Presiopean harkaitz deformatzen dira eta horrek egi-tura jakin batzuetarako bide ematen du. Harkaitzekportaera malgua badute tolesturak sortzen dira, eta

hauskorragoak badira harria hautsi eta failak sor-tzen dira.

Lehen begiratuan biotopo harriek oso deformaturikez badirute ere, analisi arretatsuago batek defor-mazio egitura asko eta askotarikoak daudela era-kutsiko digu. Egitura horiek azken 100 Ma-etansortu dira eta aldi horretako arroaren ingurune tek-tonikoa islatzen dute. Bizkaiko Golkoaren irekitzekretazeoak ingurune hedakorra sorrarazi zuen, etahorrek faila normal batzuk sorrarazi zituen. IberiarPenintsularen ondoko (Eozeno) errotazio, hurbil-tze eta talkak konpresiozko ingurunea sortu zuen,estres tektoniko handikoa eta azaleratzean toles-turak, zamalkadura txikiak eta kaltzitaz beterikohaustura txiki ugari utzi dituena.

Egitura guztietan artean, tamaina eta ikusgarrita-suna direla eta, nabarmentzekoa da Andutzekofaila. Aitzuru hormatzar andian. Elementu handihori seguruenik hasieratik zegoen hor eta sedi-mentazioa asko baldintzatu zuen, failaren aldebatean zein bestean. Gaur egun alde batera uztendu Behe Kretazeoko flysch beltzaren parte bat etakontaktuan jartzen du Goi Kretazeoko kareharriz-ko flyscharekin.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

EGITURAK

PLAKA TEKTONIKOEN INDARRA

29

EH 110 Zk.

28EH 110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

an, baina azkeneanhoriek Tunisian (1991)eta Egipton (2004) defini-tu ziren. Muga horiekdira, zalaanzarik gabe,Zumaiako flyscheko al-txor handia.

Zumaiako estratotipoak

2010eko maiatzaren 6an,Zumaia Lurraren egutegiofizialaren parte izaterapasa zen. Daniar/Selandiar aroen artekomuga (60,5 Ma) etaS e l a n d i a r / T h a n e t i a raroen artekoa (58,7 Ma)mugako estratotipo ofizializendatu zituzten, etaStannley Finney, Inter-nacional Commission onStratigraphy-ko (ICS)presidenteak horren leku-kotasuna ematen dutenbi urre koloreko iltze. Golden Spike jarrizituen bertan. Egia esan, zeremonia horiaskoz urte lehenago abiaturiko lan bateneszenera-tzea izan zen, eta lan hori, batere, iker-tzaileek gauzatua zuten: XabierOrue-Etxebarria eta laguntzaileak (EuskalHerriko Unibetsitatea), Eustoqui Molinaeta laguntzaileak (Zaraagozako Uniber-tsitatea) eta Birger Schmitz (Lund-ekoUbibertsitatea, Suedia). 2006 urtean,Bilbon egin zen 2Climate and Biota ofearly Paleogene” kongresuan, gaiarekinloturiko komunitate zientifiko gehienariaurkeztu zitzaion azaleratze hau.Urtebete geroago, 2007ko ekainean,Zumaian Paleozenoko lantaldearen nazioarteko bileraegin zen, eta bertan aho batez onartu zituen Zumaiakobi estratotipoak. Erabaki hura jakinarazi zitzaienNazioarteko Estratigrafia Batzordeko gainerako kideei,

eta urtebete geroago organismo horrek pro-posamena onartu zuen. Zumaia, era horre-tra, ondoz ondoko bi estratotipo dauzkanmunduko azaleratze bakarra gertatu zen, etaerreferentzia bat da Paleozeno garaikoharriei buruzko edozein azterlanetarako.

Paleozeno/Eozeno (P/E) muga itzurun hon-dartzaren sarreran kokaturik dago eta ano-malia isotopikoak dituen gune gorri bat duezaugarri. Anomalia horiek Lurreko historianizandako berotze handienetako bat marka-tzen dute.

Selandiar/Thanetier (S/T) muga Itzurun hon-dartzan kokaturik dago, eta polo magnetikoen inber-tsioa du ezaugarri, gure planetaren historian oso feno-meno ohikoa dena. Muga hau estratotipo izendatu duteZumaian.

Daaniar/Selandiar (D/S) muga harri gogorretatikharri bigunagoetarako iragangunean kokaturikdago, San Telmo ermitaren azpian hain justu.Aldaketa litologiko hau itsas mailaren erorialdihandi batekin loturik dago. Muga hau estereotipoizendatu dute Zumaian.

Kretazeo/Tertziario (Paleogeno) (K7T) mugaAlgorri senaia txikian kokaturik dago. Hondamendihandi honek geruza beltz mehe bat du ezaugarri,espezieen -dinosauroak barne %70 baino gehia-goren suntsipenarekin bat datorrena. Suntsipenhandi horrek, antza denez, Yukatango penintsulaneroritako meteorito handi baten yalkarekin erlazio-naturik dago.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

Mugarriak 4.500 milioi urteko historia batean

Gure espeziearen hondakin antzinakoenek milioikaurte gutxi batzuk baino ez dituzte, planetaren histo-

ria osoaren %0,1 doi-doi. Hori dela eta, denbora geolo-gikoaren luze-laburra pentsatzeko zaila da gizakiaren-tzat. Milioi urte da neurri unitatea, eta hori denbora askoda. Lurraren historia urte bakarrera murriztuz gero, guregizarte modernoak abenduaren 31ko azken segundoakbesterik ez luke hartuko.

Lurrak 4.600 Ma inguru ditu, eta klima, paisaia eta bizi-tza etengabe aldatuz joan dira historian zehar. Prozesuhoriek gehienetan era geldian eta pixkanaka gertatudira, baina Lurraren historia, halaber, bat-bateko alda-ketek tantoturik ageri da; aldaketa horiek harrietan isla-turik geratu dira eta geologoak horietaz baliatzen diraaro geologikoak mugarriz-tatzeko. Gertaera horieknormalean ingurumen edobiologia aldaketa garrantzi-tsuekin loturik daude, halanola desagertze handiakedo espeziak agrtzea.

Era horretara, muga geo-kronologiko jakin batLurreko hainbat lekutanager daiteke, bainaInternacional Commissionon Stratigraphy-k (ICS)azaleratze zehatz bat auke-ratu behar du mundu maila-

ko erreferentzia gisa, gertaera horren azterketari begira.Puntu horri estratotipo edo GSSP esaten zaio eta urrekoloreko iltze Golden Spike batez markatzen da,AEBetako Mendebalde Urrunean kontinentean zeharkoburdinbidea jartzeko lanak bukatzean finkatu ohi zirenurre koloreko iltzeen oroitzapenetan, lan bukatu etaongi eginaren sinbolo gisa.

Gertaerak markatzen dituzten mugak globalak badiraere, toki bakoitzeko geologiak bere ezaugarriak ditu, etahistorian zehar horrek ekarri du, aldi geologiko beraridagokionez, unitate geologiko desberdinak leku desber-dinetan zehaztea. Hala, irizpide guztiak ikuskatzea etaaro taula ofizial bateratua sortzea hartzen du ICS dela-koak bere ardurapean. Gaur arte 50 estratotipo definitudira, dauden mugen erdia gutxi gorabehera. Egun orga-nismo horrek lanean jarraitzen du Lurraren aroen behin

betiko taula osatzeko, etahori urtetik urte eguneratuzdoa.

Zumaian lau muga geokro-nologiko bereiz ditzakegu,horietako bi mugako estra-totipo ofizial izendatuakduela gutxi; hala, haineremu txikian bi estratotipodauzkan munduko azale-ratze bakarra da hondartzahau. Nabarmendu beharradago Zumaia K/T eta P/Emugak estratotipo posible-tzat jo zituztela bere egune-

Stanley Finney, ICSkopresidenteak Golden

Spike delakoa finkatzendu, zientzia eta erakun-

deen ordezkariak bertan zeudela.

DENBORA GEOLOGIKOAREN MUGAK

31

EH 110 Zk.

30EH 110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

honetan eta plane-tak basamortuhandi baten antzahartu zuen, tenpe-ratura oso altue-kin. Gaur egunkontuan harturikohipotesiek zeriku-sia dute bulkanis-moarekin, metanohidratoak eta hi-drogeno sulfuroakaskatzearekin edoare meteorito han-di baten talkarekin.Gertari horretanhildako animalienkopuru izugarriadela eta, oso lite-keena da kausaugari izatea. Bi-zitza desagertzekozorian egon zen.

Triasiko /Jurasiko suntsipena. 199,5 Ma.Arkosaurioen talde batzuk, sinapsidoak eta urlehortarhandiak desagertu ziren, beste askoten artean, etanitxo ekologiko ugari libre utzi zuten dinosauroak ugal-du ahal izan zitezen. Era guztietako kausak proposatudira suntsipen handi dagokionez, baita gaurkoz ez dagohipotesi koherente onaturik batere.

Kretazeo /Tertziarioko suntsipena. 65,5 Ma. Espezieguztien %75etik hurbil desagertu ziren, dinosauroak etaamoniteak barne, eta Yukatango penintsulan meteoritobat erortzearekin loturik dago. Suntsipen handi horrenhondakinak ikus daitezke Zumaiako harrietan.

Seigarren suntsipen handia. Gaur egun. Naturalistaeta zientitzenzialari batzuk “seigarren suntsipen handia”esamoldea erabiltzen hasi dira biodibertsitatearen gaur

egungo egoera definitzeko. Kaalkulu batzuen arabera,urtean 30.000 espezie inguru desagertzen ari dira etasuntsipen tasa normala baino 1.000 eta 10.000 bideraltuagoa da. Kausa, oraingoan, espezie baten, gizakia-ren, ugaltze izugarriarekin zuzenki loturik dago. Espeziehoreek bere populazioa gehitzen duurterik urte eta, eraberean, haren kontsumo premia ere gehituz doa.

Seigarren suntsipen handiaren zergatiek hainbat kontu-rekin dute zerikusia. Ehiza zuzena, espezie inbaditzai-leen sarrera, klima aldaketa edo elkarren segidakosuntsipenak, baina funtsean habitatak suntsitzearekineta konpartimenduetan zatitzearekin loturik daude,Hamar espezietik bederatzi arrazoi horregatik desager-tzen dira. Gizakiok eraldatu egin dugu Lurreko eremu ezizoztuen ia erdia; landa eta basoak zirenak laborantzasailak bihurtu ditugu; ibaiak mugatu eta hezeguneakdrainatu ditugu: lurra zolatu dugu hiri eta bideak egite-ko; akuiferoak kutsatu ditugu; itsasoak gehiegi ustiatzen

ari gara; baso tropikalen eremua 16milioi hektarea murrizten dira urtero...Egoera atsekabegarria da, Lurreko gurebidelagunak ez daude lasai gurekin.Biotopo hau bezelako natura gunebabestu batzuk eta balio ekologikoetara-ko hezkuntza direla bide, gure buruakonbentzitu behar dugu: biodibertsitateaeta haren habitatak funtsezkoak dira gizabizitzaren garapenerako. Hori egiten ezbadugu, Lurraren historiak gogor juzga-tuko du gure zeregina bizitzaren ebolu-zioan.

Planetaren historian lehenengo aldizespezie bakar da suntsipen handi bateneragilea, baina era berean hori ekiditekoespezie bakar batek neurriak har ditza-keen lehenengo aldia dugu oraingo hau.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

Gure planetan bizitzak historia luze eta konplexuadu, eta fosilen bidez hura berreraikitzeari ekin diote

paleontologoek. Bizitzaren sorrera, antza denez, duela3.800 Ma inguruan kokatzen dute, baina orain dela 542Ma inguru arte, eboluzioaren Big Bang-ean, ez zengaratu bizitza konplexua Lurrean. Ordu ezkero biotaplanetarioaren eboluzioaren erregistro aski osatuadugu, baia hori historia zoragarri honetan gertatu berriden 515 besterik ez du hartzen. Lehenengo 3.000 Ma-ko biologiari buruz ez dakigu gauza handirik, baia, itxu-ra denez, bizitza oso sinplea izan zen, eta haren ebolu-zioa oso geldia aro izugarri luze batean.

Duela 542 Ma-ko eboluzioaren Big Bangek gure plane-tan bizitza konplexuari hasiera emateaz gainera, pale-ontologoei beren tresna nagusia ekarri zien: fosilak.Garai horretan biztzak maskorrak eta korazak garatuzituen eta, hortaz, askoz errazago fosildurik gelditzenda. Azken 500 Ma-etan bizitza era geldian eta jarraikianeboluzionatuz joan da, espezieak agertu eta desagertuegin dira berezko eran, baina halaber oso suntsipenmasiboak gertatu dira, nabarmentzekoak horietakobost, edo sei, egungo krisi biologikoa horien artean sar-tuz gero. Suntsipen masibo bat gertatu den une bakoi-

tzaren ondoren, bizitzak 10 milioi bat urte behar izatendu oneratzeko, eta batzuetan inoiz ez du gertaerarenaurreko aberastasuna berreskuratu.

Sustipen masibo nagusiak ondokoak dira:

Ordoviziar / Siluriarreko suntsipena. 44 Ma.Seguruenik izotzaldi gogorrarekin eta itsas mailarenaldaketekin erlazionatua. Batez ere itsas organismoeierasan zien, hala nola brakipodoak, briozooak, tribolite-ak, konodontoak eta graptoliteak.

Devoniar / Karbonifero suntsipena. 359 Ma. Itsasespezien %70 baino gehiago desagertu ziren eta bere-ziki ur beroetako itsas animaliei erasan zien, hala nolakoralak, graptoliteak eta tentakuliteak, baita arrain mul-tzo asko ere. Hipotesi batzuen arabera, suntsipen hauizotzaldi batekin eta meteoriko baten talkeretik loturikdago.

Permiar / Triasoko suntsipena. 251 Ma. Historian ger-taturiko suntsipen handiena da. Itsas espezieen %95baino gehiago eta ornodunen %70 desagertu ziren.Biota konplexu hura leheneratzeak luze jo zuen kasu

BIZITZA LURREAN

BIZIRIK IRAUTEKO BORROKA ETENGABEA

33

EH 110 Zk.

32EH 110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

kiak, ekinoideoak, intsektuak, analidoak edo lehorrekogasteropodoak. Fitoplanktonaren eta zooplanktonarenartean, diatomeen eta erradiolarioen eskeleto silizeoekhobeto gainditu zuten krisia.Organismobatzuk K7T muga baino apur bat lehenagodesagertu baziren ere eta, ondorioz, mailaz mailakosuntsipenaren aldeko teoriak bultzatu baditzakete ere,datu gehienek guztiz bat-bateko suntsipena iradokitzendute. Zerbait gertatu bide zen Kretazeoko azken egune-an espezieen %70 baino gehiago betiko desager zite-zen.

Frogabideak

Denbora bitarte hori ageri munduko harri ebakidura guz-tietan kolore iluneko geruza mehe bat nabari dezakegu,mugako buztina esaten zaiona. Geruza mehe hori sun-tsipen handiaren unean jalki zen eta, era horretara, erla-zionaturiko anomalietako asko bildu zuen. Geruza

horrek daukan helio-3 kopurua aztertuz jakin dezakegu,gainera, geruza horrek zenbat denbora behar izan jalki-teko, eta ondotiozko zifrak ez du 10.000 urteko kopuruagainditzen. Denbora bitarte guztiz labur horretan ano-malia andana bat bildu ziren, hala nola ondokoak:Iridio kontzentrazio handiak. Iridio taula periodiko ele-mentu dentsoen eta astunenetako bat da, eta guztizbakana lurrazalean. Mugako buztinean harturiko neu-rriek erakusten dutenez, kontzentrazioak balio estanda-rra baino, ehun aldiz handiagoak izatera iristen dira.Meteorito mota jakin batean, ordea, iridioa nahikoa ugaridago; ondorioz, Lurretik kanpoko jatorria, hau da, mete-orito baten talka aldezten duen hipotesiaren froga kon-tuzkoenetako bat gertatu zen presentzia hori. Iridio ano-malia planeta osoan berdin banaturik ageri da.Mikroesferulak eta mikrotektitak. Talka presio esker-gak sorturiko material urtuzko lanak dira, talk gunetikegotziak eta milaka kilometro inguruan erortzen direnak.Urrundu ahala horien tamaina urrituz badoa ere, arine-nek atmosfera zeharka dezakete eta, Lurraren errota-zioa dela eta, planetako edozein lekutan eror litezke. 18 O isotopoaren bat-bateko beherakada. Garaiberoetan 16 O errazago desagertzen da eta, ondorioz,planktonaren hondakin fosilek 18 O kontzentrazio han-diagoa agertzen dute. Aitzitik, hau bezalako beheraka-da batek hozte global nabarmena adierazten du, pla-neta guztian islatzen dena.13 C isotopoaren bat-bateko beherakada. Karekizkoplanktonak itsas uretatik bereziki 12C isotopoaz horni-tzen da. Hortaz, beherakada horrek esan nahi du geta-era eragin zuenak munduko produktibitate primarioa iaerebat eten egin zuela.Angiospermen polenaren eta iratzeen esporenarteko erlazioa jaistea. Flora ekosistemaren etaespezie berrien ezarpena adierazten du; suteen ondo-

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

Duela 65 milioi urte bizitzak ezbehar gogorra nozituzuen, haren porrota handienetako bat izan zena.

Bizitza askotarikoa eta joria zen Kretazeoaren amaie-ran, eta bat-batean Lurreko espezien %70 baino gehia-go desagertu ziren. Historia biologikoaren bosgarrensuntsipen masibo handia izan zen, ezagunena seguraski, oraintsuen gertaturikoa eta ikertuena delako eta,batez ere, dinosauroen erbateko suntsipena eragin zue-lako, animalia horiek 150 Ma baino gehiagotan Lurreannagusi izan ondoren. Suntsipen gertaera handi horrek

Kretazeo aldiaren amaiera eta Tertziarioaren hasieramarkatu zuen, eta arrazoi horregatuk K/T suntsipenaesaten zaio.

Biktimak

Dinosaurioez gainera, K/T suntsipenak amoniteak etabelemniteak galdu zituen eta ozeanoko plankton komu-nitateak jo zituen bereziki. Zumaiako azaleratzean ikusdaitekeenez. Kopuru handia, aniztasuna eta fosilbihuetzeko ahalmen handia direla eta, organismo

horiek tresna garrantzitsuenetako batgertatu dira K/T suntsipenaren ikerke-tan.Era berean desagertu egin ziren itsasnarrasti handiak (pleisosaurioak etamososaurioak) eta narrasti hegalariakedo pterosaurioak. Arrainek, urlehorta-rrek, ugaztunek eta hegazti primitiboeknahikoa nozitu zuten, eta horien suntsi-pena %25-40 ingurukoa izan bide zen.Brakiopodo, maskor biko, trigonito etaostreidoen aniztasuna murriztu egin zenbat-batean. Landaren suntsipena ia%50era iritsi zen.Suntsipenak gutxien jotako espezieenartean, ondokoak zeuden: krokodiloak,dortokak, briozooak, artropodoak, bela-

KRETAZEO / TERTZIARIO MUGA

AZKENEKO SUNTSIPEN HANDIA. DINOSAUROEN DESAGERPENA

35

EH 110 Zk.

34EH 110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

Itsasoko ura eta inpaktu materiala-ren parte handi bat urtu eta lurrun-du zen eta atmosferatik kanpo era-man zuen hauts eta lurrunezkohodei gori batek. Lurrera itzultze-an, mikrotektiten urturiko materia-laren euriak egun batzuk iraun bidezuen; lurrun bilakaturiko hauts etairidioak, aldiz, hilabeteak emanbide zituzten atmosferatik irteten.Inpaktuaren eskualdean, biotagehiena berehala hil zen hainbatarrazoi direla bide: zanpaketabera, suzko bola izugarri bat iga-rotzea, talka uhinak eragindakoeztanda, urturiko materialez osatu-riko tanta txiki gorien euria, lurrika-ra handiak edo tsunami erraldoieta suntsitzaileak.Baina atmosfera nahasmenduindartsuenak eskala globalekoakizan ziren, aldaketa atmosferikoe-kin lotuak. Material goriko tanteneuriak erradiazio infragorri indartsua eragin zuen, plane-ta labe baten antzera berotzen zuela. Gainberotzehorrek bloke kretazeoak sutzea eragin zuen, eta horiekkedarra eta N=2, CO2 eta CO bezalako gasen kopuruhandia askatu zuten. Suteen kedarrak eta talkak eragin-

dako hautsak atmosfera kutsatueta eguzki argia iristea galarazizuten. Planeta zenbait hilabetezilundu zen eta tenperatura erorizen, fotosintesia moztu eta katetrofikoa errotik jotzen zuela, baitaespezie gehienak desagertaraziere. Aireraturiko gasek erreakzio-natu zuten atmosferiko urarekineta euri azido kantitate handiasortu zuten, zeinak ekosistemenparte handi bat kutsatu zuen.Baliteke, era berean, aireraturikokloro eta bromo gasek ozonogeruza suntsiturik gertatu izana,baita erradiazio ultramoreak biotajo izana ere. Kutsadura atmosferi-koa pixkanaka garbituz joan zene-an, tenperatura batbatean. Igo zenCO edo CO2 bezelako gasenberotegi efektuaren ondorioz.Hori guztia dela eta, Kretazeoarenamaierako biota gehiena munta

handiko ingurumen zailtasun segida kateatu bati aurreegin ezinean gertatu zen; era horretara, Lurrean milioi-ka urtez bizi izandako espezie eta familia osoak betikodesagertu ziren ehunka urte gutxi batzuetan edo denbo-ra gutxiagoan argian.

Milioika historia Lurra bera bezain antzinakoada, 4.600 Ma ingurukoa. Denbora bitarte izu-

garri luze horretan, klima eta atmosferak aldaketahandiak izan dituzte eta horiek, beren aldetik,bizitzaren eboluzioa.Eguzkiak energia %30 inguru emendatu da Lurraeratu zenetik, baina denbora eskala hain handiada ezen, oraintsuko klimari dagokionez, eguzkienergia konstantetzat jo dezakegu. Hala, milioikaurteko eskalan planeta baten klima, funtsean, pla-neta horrek harturiko energiaz egingo duen ges-tioaren mende dago, eta hori, batez ere, bi fakto-rek baldintzatzen dute:Atmosferaren konposizioa: berotegi efektukogasetan deentsoagoak diren amosferek klimaberoagoetarako bide ematen dute.Kontinenteen tamaina eta banaketa klima baldintzailegarrantzitsuenetako bat da denbora eskala handietan.Klima kontinentala muturrekoagoa daa eta, ondorioz,kontinenteen elkarketak normalean klima gogorragoakeragiten ditu, eta halakoetan izotza errazago metatzenda. Hala berean, kontinente horien banaketa eta koka-pena ere funtsezkoa da, horren mende baitago harturi-

ko energia kopurua, higadura kontinentala eta itsaslas-ter ozeanikoen konfigurazioa, zeinek klima eraginkorta-sun handiz moldatzen duten.

Hasierako atmosfera eta oxigenoaren kutsadura handia

Hasierako atmosferaren konposizioak ez dakigu gauza

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

ren, horiek Kretazeoaren amaierakobaso emankorren lekua hartu zuten.Talkako kuartzoa, nikel espinela etananodiamanteak. Muturreko presioarenadierazle dira. Talkak, antza denek, talkauhin guztiz indartsuak sortu zituen, etamineral batzuen kristak egitura eraldatuzuten. Anomalia hori ErdialdekoAmerikan eta Ipar Amerikan kokatzen da.Kedar eta ikatz kontzentrazioa.Kontinentea sorburu duten harrietankedar partikula txikiak metatzea sutehandien adierazgarri da; sute horiekmateriak urtuaren euriak eta hasierakotenperaturaren goraldi handien eragileakizan zitezkeen. Anomalia hori munduosoan zehar barreiaturik ageri da.

Bi teoria nagusiak

Froga hauekin guztiekin, batez ere iridioarenarekin, LuisAlvarez eta Walter Alvarezek (Berkeley-koUnibertsitatea) eta Jan Smit-ek 8Amsterdam-ekoUnibertsitate Askea) 1980an proposatu zuten halako iri-dio kopurua soilik 10 km inguruko meteorito baten talka-ren bidez iritsi zitekeela Lurrera, eta inpaktu hori izanzitekeela Kretazeo amaierako suntsipen handiaren era-gilea. Teoria horrek eztabaida handia sortu zuen korron-te uniformistarekin, zeinak hondamendi eta gorabeherahandirik gabeko historia geologikoa defendatzen zuen,eta Decán-eko Tranpak teoriaren defendatzaileenaurka, 2 km inguru lodi diren laba basaltikoen metaketaizugarri bat, Indiako hego-ekialdean azaleratzen denaeta Kretazeoaren amaieran gertatu zena. Eztabaidazientifiko bizian urte batzuk igaro ondoren, nahiko garbigelditu zen koladak K/T mugaren aurrekoak zirela, bimilioi urte lehenagokoak, eta, gainera, horiek ezin zute-la iridioa, mikroesferula, talkako kuartzo eta nanodia-manteen kontzentrazio handia esplikatu. Era bereab,horren bidez ez zen esplikatzen anomalien banaketaglobala bi hemisferioetan azaltzea. Litekeena da halakolaba kopuruak Kretazeoaren amaierako kliman eraginzerbait izatea, baina nekez sinestekoa da K/T suntsipe-narekin lotura zuzena izan zezakeenik.

Chicxulub kraterraren aurkikuntza handia

Mexikoko golkoko aldean talkako kuartzoen deforma-zioa areagotzeak eta mikroteziten metaketen tamainahanditzeak Karibe aldera eraman zituen begirada guz-tiak. Bilaketa eta eztabaida biziko hamar urte igaroondoren, 1991 urtean, azkenean, talkaren teoriarendefendatzaileek behin betiko froga aurkitu zuten:Chicxulub kraterra, 170 km-ko diametroko krater esker-ga, ehunka metroko sedimentuak erabat estaila.Egituaren anomalia grabimetriko eta magnetikoek krate-rra aurkitzea ahalbidetu zuten eta Petróleos Mexicanosenpresak hartarako emandako lagin batez baliatu zirendatazioa zehazteko.

Karinbeko tsunami handiak, froga ikaragari bat

Sakonera gutxiko itsaso batean gertatu zen talka eta,kalkuluen arabera, 500 baino garaiera handiagoko tsu-namiak eragin zituen, zeinek kostaldetik gertuko lurraldeguztiak suntsitu zituzten. Tsunami handi horiek berenaztarna sedimentarioa utzi dute bertan, hareharrizkogeruza handien forman, tsunamita deiturikoak, eta tsu-namiak arrastaka eramandako, sedimentuek osaturiko-ak; horiek Chicxulub kratera talka batek eragindakoazelako frogarik erabakigarrienetako bat gertatu ziren.Metaketa horiek Mexikoko golko osoan zehar banaturik

daude eta horien guztien artean nabarmentzekoa daEl Mimbral-eko azaleratzea, 1991n aurkitua, eta talka-ren, tsunamiaren eta suntsipen masiboaren artekoerlazioaz komunitate zientifikoa konbentzitzeko behinbetiko froga gertatu zena.

Inpaktuaren ondorioak

Yukatan aldean meteoritoaren inpaktuak eskala glo-baleko suntsipen masiboa eragin zuen batbatean,espezie gehienek jasan ezin zuten ingurumen aldake-ta segida baten eraginez.Meteoritoak 10 km inguruko diametroa zuen etainpaktuak askaturiko energia mundu osoko armateginuklearrarena baino 10.000 bider handiagoa izan zen.

KLIMA LURREAN

MILIOIKA URTEKO HISTORIA HARRIGARRIA

37

EH 110 Zk.

36EH 110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

tzik egin.Lurraren azken hozte handi eragin zuten motiboek,antza denez, kontinenteen mugimenduekin dute zeriku-sia, eta horiek beren aldetik itsaslaster ozeanikoak bal-dintzatzen dituzte. Drake itsasartea zabaltzea etaGroenlandia Ipar Amerikatik bereiztea, antza denez,hozte horren eragile nagusiak dira, zeren horietakolehenak Penintsula Antartikoa munduko gainerakoeskualdeetatik bakartzen baitu eta bigarrenak ur artikobero eta hezetasunez kargaturiko itsaslaster bat ematenbaitu, zeinak hegoaldera iristean tamaina handiko kas-keta eratzeko behar diren prezipitazioak ekartzen ditu.Harrezko eskualde polarretako izotz masak era zikliko-an handituz eta urrituz joan dira milaka urteko eskalan.Oso garantzitsua da bi poloen artean dagoen desber-dintasun handia nabarmentzea. Kontinente handi batekeusten dio kasket antartikoari eta horren izotzak 4.000metrotik gorako lodiera du; Artikoa, ordea, itsasoko urizoztua besterik ez da, metro gutxi batzuetakoa.

Antartidako izotzeko lekukoak: azken milioiurteko klima

Gaur egun milioi urtetik gorako izotz antartikoa zulatzealortu dute eta eskuraturiko datuek erakusten dutenez,glaziazioak (aldi hotzak) eta gaziazioarteak (aldo beroa-goak) aldizkatuz joan dira zikloan, 20.000 eta 100.000urteko periodizitateaz. Ziklotasun hori Milankovitch-enziklo astronomikoek markatzen dute. Bariazio orbitalhoriek batzeak aldaketak eragiten ditu Lurraren orienta-zioan eta eguzkiarekiko distantzia, eta horrek gorabehe-

rak sortzen ditu eguzkiak planetaren gainera dakarrenenergian.Antartidako izotzezko lekukoak duela gutxiko klimariburuzko entziklopediak dira, zeren eta beren barneanharrapaturiko burbuilek iraganeko atmosferaren konpo-sizioa baitute eta denboran zehar izandako CO2 kon-tzentrazioak berreaikitzen ahalbidetzen baitigute.Horretaz bestalde, oxigeno isitopoen proportzioak unebakoitzeko tenperatura ematen digu eta negu-uda geru-zen segidatik analisi isotopikoetatik izotzaren adinaatera daiteke. Hori guztia dela medio, berotegi efektukogasak eta denboran zeharko tenperatura lotuko dituengrafiko bat marraz dezakegu. Erreferentzia zundaketaVostok-eko zundaketa da.Azkeneko milioi urteari buruz Antartidan loturiko ondo-koa utzi dute agerian: * Harrezkero gutxienez hamar glaziazio edo aldi hotzizan dira, glaziazioarte beroekin tartekaturik.* Berotegi efektuko gasen berezko aldaketak (COwerreferentzia harturik) 180 ppm-ko balio minimoetatik280 ppm-ko balio maximoetaraino joan dira, gorenekoglaziazio aldietatik glaziazioarte aldi beroetara, hurrunezhurren.* Aldi beroetan, atmosferaren batez besteko tenperatu-ra glaziazioetako minimoei zegokiena baino 10 ºC altua-goa izan da.Gaur egun, ohikoa baino gehiago luzatzen ari den gla-ziazioarte aldi baten amaieran gaude. Azken glaziaziohandiaren maximoa duela 20.000 urte inguru gertatuzen; tenperatura 10 ºC inguru apalagoa zen eta kasketpolarrek Londres eta Berlingo latitudeak estaltzen zituz-

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

handirik, nahiz, itxuradenez, lehenengo2.500 Maetan (Lu-rreko historiaren erdia)ia-ia ez zegoen oxige-norik eta berotegiefektuko gasez halanola CO2 edo NH4trinko kargaturik zego-en. Klima, segur aski,oraingoa baino askozberoagoa zen, hariketa, duela 2.400 Mainguru, bakterio txikibatek planetaren his-torian gertaturiko eral-daketarik handienaeragin arte. CO2 asi-milatzen hasi, eta,ondorioz, oxigenoajariatzen hasi zen,atmosfera guztia ku-tsatzen zuela etaLurrezko bizitzarakoaldaketa handienetakobat eragiten zuela.

Klima beroa eta glaziazio handiak

Lurrak ez du izotzik izan bere historiaren %85 bainogehiagoan eta, horrenbestez, glaziazioak klima ano-maliatzat har daitezke, eta konparazioz aldi hotzakdira. Klima, oro har, gaurkoa baino beroagoa izan da,bain glaziazio aldi luzeak izan dira eta horietan konti-nenteak eta itsasoa ia-ia izotzak estalirik egon dira.Lurreko historiaren glaziazio ezagunenak ondoak dira:Lur zuria (740-582 Ma). Gaurko izitz kopurua bainohamar bide gehiago metatu zen aldi horretan.Kontinente guztien kokaera ekuatoriala da glaziaziohauen motibo nagusia, meteorizazio kimikoa fabora-tzen duelako eta, baita Co2 kontsumo handiagoa etatenperatura jaistea ere.

Ordoviziarreko glaziazioa (440 Ma). Hegoaldekohemisferioa bakarrik jo zuen, Gondwana kontinenteaHegoburuan kokatu eta izitza metatzen hasi zenean.CO2 kontzentrazioa ere gaurkoa baino askoz handia-goa zen. Karboniferoko glaziazioa (300 Ma). Glaziazio txiki batizan zen, soilik Hegoburua jo zuena. CO2 kopuruamurriztearekin hasi zen, zeina aldi hartako landaredikopuru handiarekin loturik zegoen.Gaurko glaziazioa. Duela 45 Ma klima hozten hasizen, baina orain dela 3 Ma arte ez zen izotzik egin bipoloetan. Ordu ezkero glaziazioak eta glaziazioartealdiak txandakatuz joan dira. Orain glaziazioarte aldibaten amaieran gaude.

Dinosauroen uda handia eta lehenengo izotzak

Lurezko historiaren aldi beroen eta luzeenetakobat Triasiko, Jurasiko, Kretazeo aldiek etaTertziarioko zati batek hartu zutena dugu, duela250 eta 40 Ma bitartekoa. Gaurko klima baino 10ºC beragoa zen orduan; horrek baso kretazeo han-diak eta dinosauroak ugaltzen lagundu zuen. Aldibero luze hori atmosferako Co2 kontzentrazioare-kin loturik zegoen, zeina Ozeano Bareko itsaspekosumendi erupzio ugarietatik zetorren. Kontinen-teen banaketa zatikatuak, halaber, klima epelagoaeta hezeagoa faboratzen zuen, baita eragin ozea-niko handiagoa ere.Duela 45 Ma klima hozten hasi zen, harik etaduela 36 Ma Antartidan lehenengo glaziarrakagertzen hasi ziren arte. Tenperaturak jaistenjarraitu zuen eta duela 15 Ma jadanik gaurkoarenantzeko izotz masa egonkor bat finkatu zen. Iparhemisferioan, aldiz, duela 3 Ma arte ez zen izo-

39

EH 110 Zk.

38EH 110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

Kretazeo / Tertziariomugako suntsipen

handiaren ondoren,Paleozenoko klimagiroa egonkortuz joanzen apurka-apurka,nahiz, oro har, esandaitekeen klima gaur-koa baino dezenteberoago mantentzenzela. Aldi horrenamaieran (duela 55,8Ma), Lurrak bere histo-rian izan dituen bat-bateko berotze handie-netako bat basan zuenklimak eta hori ereZumaiako harrietanerregistraturik geldituzen. Paleozeno etaEozeno aldien artekomuga definitzeko balioduen gertari horrek, PETM siglen (Paleocene EoceneThermal Maximum) bidez ezagutzen denak erabat aldatuzuen Lurraren egoera klimatikoa eta biotikoa.

Berotzearen arrastoak

Gertari horrek erregistro geologikoan utzi zuen froganagusia Karbono 13 isotopoaren beherakada handia izanzen. Itsas eta lurreko organismoek karbona erabiltzendute beren oskolak eta eskeletoak egiteko, halako erannon hondakin fosilek informazioa dakarkiguten karbonoakingurumenean duen erlazio isotopikoari buruz.Organismoek, ahal dela, karbono 12 isotopo arina hautat-zen dute, eta ondorioz ingurumena Karbono 13 isotopoazaberasten da. Isotopo horren beherakada nabarmena,itsasoetan eta atmosferan karbono freskoaz egindako

injekzio handi baten gisa interpretatzen da. 4,5 tona metri-ko karbono igorri ziren atmosferara oso denbora gutxian,milaka urte gutxi batzuetan soilik, eta hasierako igorpennagusiak ez zuen 1.000 urte ere iraun. Kopuru hori gauregun erregai fosil gisa, hala nola petrolioa, gasa eta izo-tza, ustez lurpean daukagunaren baliokidea litzateke.Denborari dagokionez, karbonoaren bat-bateko anomaliahori beste beherakada isotopikoarekin batera gertatu zen,Oxigeno 18-arenarekin alegia. Oxigenoaren isitopoenarteko erlazioak iraganaren termometro baten gisa fun-tzionatzen du, harrapaturik gelditzen baita animalien mas-korretan eta eskeletoetan eta zenbait mineraletan eratze-ko unean. 180 isotopoa baino astunagoa da; hortaz, garaihotzetan askoz gehiago kostatzen zaio lurruntzea etaharen kontzentrazioa emendatzen da lurrean. Aitzitik, ero-rikoa 180 isotopoaren proportzioan gertatuz gero, dagoki-

gun kasuan bezala, hori ingurumenaren beroke-ta gisa interpretatzen da. Gaur egun, masaespektrometroek 1 ºC baino gutxiagoko tenpera-tura desberdintasunek eragindako oxigenoarenzatikatze isotopikoaren bariazioak neurtzekobide ematen dute.Carbono 13-ari buruzko datuen seinalatzen duteezen,igorpen nagusia urte gutxi batzuetan gerta-tu bazen ere, Lurrak 100.000 urte baino gehixe-ago behar izan zuela banaketa isotopikoa berzi-klatzeko, baina uste denez berotze aldia askimotzagoa izan zen, 50.000 urte ingurukoa.Beste zenbait anomalia orkortu samarrek zeriku-sia dute berotze honekin:Itsasoan karbonatoen disoluzio bat gertatzenda, itsasoko ura azidotu egin zela adieraztenduena.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

ten lodiera handiko izotzaren azpian. Pirinioetan ehunkametro lodi ziren glaziarrak eratu ziren eta itsas mailagaurkoa baino 120 m beherago zegoen. Aitzitik, orain-goaren antzeko azken aldi beroa duela 125.000 urteinguru gertatu zen eta agidanean tenperatura gaurkoabaino gradu gutxi batzuk beroagoa izan zen, halakoeran non izotzen urtzea guztiz kontuzkoa izan eta itsasmaila gaurkoa baino 20 metro gorago egotera iritsi zen.

Gaurko klima aldaketarenanomaliak

Klima aldaketa hurrengo urteetan gizadiak aurre eginbeharreko erronka handienetako bat da. Aldaketa kon-plexua da, baina horren zergatiak nahiko ongi zehaztu-rik daude eta iragarritako ondorioak suntsitzaileak dira.Alabaina, zein dira datuak?Planetaren batez besteko tenperatura 1 ºC igo da azken150 urteetan, baina era desberdinean igo da. 1850etik1970era 0,5 ºC igo eta beste gradu erdia azken 40 urte-ei dagokie, berotzearen abiadura bikoiztu baita.Denbora tarte handiagoak behar ditugu, baina glaziazioaldi batetik glaziazioarte batera igarotzean gertatzenden aldaketa abiadura (1 ºC/1.000 urte) baino hamarbider inguru handiagoa dugu gaurkoa: 1 ºC /100 urte.Horrekin guztiarekin ere, klima aldaketaren anomaliarikhandiena ez da tenperatura igoera baizik eta berotegiefektuko gasen kontzentrazioa. Aurreko atalean ikusibezala, atmosferako CO2 kontzentrazioa aldatu eginKuaternario (2,5 Ma) berezko klima aldaketen zehar:180 ppm-tik (glaziazioak) 280 ppm-ra (Glaziazioarteak).Gaur, atmosferako Co2 kontzentrazioa, batez beste,387 ppm-koa da.Datu segida honek agerian uzten du glaziazio baten eta

glaziazioarte baten artean, 10.000 urte inguruko aldian,berezko eran gertatzen den 100 ppm-ko igoera, orain100 urteko bakarrean gertatu dela beriz. Halako igoerabatek esplikazio bakarra du: gure ekonomia ereduareneuskarri diren baliabide fosilen errekuntzatik datorrenCO2 aireratzea (igorpen antropogenikoa).Kuaternario osokoak baino askoz altuagoak diren CO2kontzentrazioaren datu hauek kontuan izanik, XXI.Menderako IPCC (Klima Aldaketari buruzko Gobernuarteko Taldea) delakoak egindako iragarpenaren arabe-ra, beroketa 2 eta 4 ºC artekoa izango da. Espainian ira-garpen hau 5 ºC-ra igotzen da. Balio hori aireratuko ditu-gun igorpenen baitan izango da, eta hori iragartzeko zai-lak diren hainbat konturen mendean izango da, halanola munduko biztanleria, garapen eredua edo etorkizu-neko eredu energetikoa.Klima aldaketaren ondorioak zehatz-mehatz iragartzeaoso zaila da, baina, era orokorrean ondokoak izan dai-tezke:* Itsas mailaren igoera eta jendea bizi den kostaldekoeskualdeak urez estailak gertatzea. 2100erako 0,3 eta0,8 m arteko igoera aurreikusten da. Horrek hondartzaasko galtzea eta arazo handiak portuetako eta itsaer-tzeko eraikuntzetan, batez ere Kantauri itsasoan.* Ekosirtemen aldaketa, eta horren ondoriozko desore-ka biologikoak, izurrite eta espezie indaditzaileak etazailtasunak nekazaritzan.* Itsasoaren produktibitatea eta arrantza murriztea.* Kontuzko zailtasunak ur baliabideei dagokienez. Euribaliagarria urritzea eta urakan eta ekaitz handiak beza-lako fenomenoak gehitzea.* Gaixotasun subtropikalak beste hainbat latitudetarazabaltzeaz* Hiri handietarako handiak.

PALEOZENO / EOCENO MUGA

LURRAREN BEROTZE HANDIA

40EH 110 Zk.

41EH 110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOAEkosistema kontinentalak zuzen jo zituen

berotze horrek, baina erantzun biologikoaulertzeko kontuan hartu behar da garaihartan kontinentearteko zubiak zeudelaAmerika, Europa eta Asia artean, halakoeran non animaliak aise emigratu ahalizan ziren kontinente batetik bestera.Eboluzioaren ikuspegitik PETMak ugaz-tun modernoen agerpena eta hedapenaizan zituen bereizgarri, horien artean zal-diak edo primateak nabarmentzekoakdirela. PETMean tamaina txikiagotzeaizan zen ugaztun batzuek erabiliriko mol-datze mekanismo bitxia; gero berotzehura baretu zenean, tamaina handiagoahartuko zuten berriro. Moldaera mekanis-mo guztiz arrunta da hori, eta elikagaienerabilgarritasunari erantzuten dio, bainakasu honetan guztiz era lasterrean gertatu zen.Landareek ere aldaketa handiak izan zituzten. Jadanikbazeudenak moldatu egin ziren, hostoen tamaina gutxituzedo 100 kilometroraino migratuz zegokien habitat natura-laren bila. Era berean, espezie berriak agertu ziren etaEozenoko baso trinkoak populatu zituzten.PETMak Lurraren ebolizio eta biologia sistemaren eraba-teko berregokitzea ekarri zuen.

Petm eta gaurko klima aldaketaren arteko erlazioa

PETMaren mekanismo eta ondorioen azterketa guztizgaurkotasun handiko kontua da, zientzialari askoren iritzizberotze haren antz handia baitu gaur egun jasaten hasigarenak.Erregai fosilen erreketa dela eta, XVIII. Mendetik gaur arteigorririko CO2 kantitatea ez da iristen PETMean igorrizenaren edo lur azpian petrolio, gas, ikatz eta abarren for-man oraindik geratzen den karbono osoaren %10era. Ildohorretatik, oraingo berotze hau PETMaren antzeko gerta-leku baten ataria dela pentsa dezakegu, zeren, gizakiakerregai fosilak oraingo erritmoan erretzen jarraituz gero,luze gabe duela 55,8 Ma-ko egoeraren antzeko bat eka-rriko baitu.PETMa ikertzea ere oso garrantzitsua da metanoaren

eginkizuna ulertzeko, zeren, oraindik erantzukizun handiaegotzen ez bazaio ere, gas horrek PETMean jokatu zue-naren antzeko eginkizuna izan bailezake hurbileko etorki-zunean. Gaurko itsas hondoak eta eskualde polarretakolurzorua metano hidratoz kargaturik daude eta horiekdesestabilizatu litezke berotze antropikoak eragindakotenperatura igoera txikien ondorioz. Hortik aurrera, proze-sua biderkatuko litzateke, prozesuak ez luke atzera egite-rik izango eta ondorioak guztiz larriak izan litezke, meta-noak berotegi efektu guztiz lastera eta ahaltsua sortukobailuke, atmosfera CO2-z guztiz kutsaturik utziko lukeela-rik. Hori dela eta, IPCCk (Klima AldaketarakoGobernuarteko Batzordea) onargarri litekeen 3 ºC-koberotzea proposatu zuen, hortik gora geuk kontrolatu ezi-neko prozesu naturalak abiaraz litezke. Metanoa tranpahandia da eta ez litzaigune komeniko estalkia kentzea.Historia harrietan idatzia dago. Gizakiak lurpean dagoenkarbono guztia erreko balu eta metano naturalaren igor-pena eragingo balu, PETMekoaren antzeko gertaleku batsortuko luke eta gure gizartearen iraupena arriskuan jarlezake, baita gestionatzeko izango liratekeen hainbatondorio ekarri ere, hala nola: * Tenperatura igoera oso handiak. Lurrean gehien jendez-taturik dauden eskualdeetan, udazko batez besteko ten-peraturak 35 ºC-tik gorakoak izango lirateke.

* Izotzak urtzea eta itsas maila metro batzuk igotzea;biztanle asko duten kostaldeko eskualdeek uholdeakjasango lituzkete.* Gaurko habitatak eta klima gerrikoak aldatzea, basa-mortuak eta eremu lehorrak hedatzearekin batera.* Euri azidoa eta kontinenteak higatzea.* Atmosfera fenomeno katastrofikoak gehitzea.* Espezie suntsipen handiak, gaur egun jadanik giza-kiak haiengan presio handia egiten duela eta, gainera,beroaren aurrean migrazioa erantzun elementu gisabaliatu ezin dutela, gaur egun ekosistemak eta basahabitata konpartimenduetan ztiturik daudelako etagero eta urriagoak direlako.* Arazo larriak nekazaritzari eta ur baliabideei dagokie-nez.* Ozeanoa azidotzea eta itsas emankortasun txikia-goa.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

Kaolinita (buztinaren mineralbat) gehiagotu egin zen kos-taldeko eremuetan, higadurahandiagoa ekarri zuenaBuztin beltzen dekantazioagertatu zen, itsasoan produkti-bitate organikoa handitu zelaadierazten duna.Antza denez, erlazioa askigarbi dago. Karbonak, CO2eta CH4 eran, gogor kutsatuzituen atmosfera eta ozeano-ak eta berotegi efektu guztizbortitza sortu zen, ia bat-bate-ko berotzea eragiten zuela;horrek klima banaketa aldatuzuen eta espezieen moldaerabaldintzatu zuen. Baina, nolaeta zergatik gertatu zen horiguztia? Nola egokitu ditzake-gu arrasto horiek guztiak teo-ria batean?

Beroketaren erruduna: metano hidratoak

Bariazio isotopikoen tamainak dakarren berehalako kar-bona biosfera dagoen karbono guztia baino hiru bider han-diagoa da; hala beraz, hori ezin daiteke planetako jardue-ra biologiko hutsetik etorri. Hainbat konturekin zerikusiaduten teoriak proposatu dira: ekarpen biologikoa, sumen-di jarduera, sute handiak eta are lurretik kanpoko gorputzkarbonatatu baten inpaktua, baina horietako ezein datorbat PATMaren datuekin %100ean.Gehen onarturiko teoriaren arabera, plataforma etaezponda kontinentaleko itsas hondoetan pilaturiko metanohidratoen desestabilizazioarekin loturik legoke. Itsas hon-doetan sedimentuetako materia organikoaz bizi den bak-terio metanogeniko batek sortzen du metanoa, oxigenogutxiko egoeretan. Metano hidratoa halako izotz modukobat da, metano molekula baten inguruan dauden ur mole-kulez osaturik dago eta behe tenperatura eta goi presioe-en tarte oso mugatuan da egonkorra. Ozeano hondoek,seguruenik, garaiko sumendi jarduera indartsuarekin zeri-kusia zuen berotze txiki bat izan zuten, eta horrek metanohidratoen desestabilizazioa eragin zuen, burbuila egitenhasi ziren gainalderantz zihoaze-la. Horretaz gainera, beste alder-di bat kontuan hartu beharrekoada. Itsas hondoetan metaturikomateria organiko eta metanoa-ren kopuruak oso handia izanbehar zuen, Paleozenoan zehargauzaturiko jarduera biologikoindartsuaren ondorioz.Bestalde, askatze handiak erre-gistratu dira garai hartako ezpon-da kontinentaletan eta horieklagun zezaketen hidratoendesestabilizazioan.Atmosferara iritsiz gero, metano-

ak berotegi efektu guztiz indartsu bat eragiten du etahamarkada gutxi batzuetan oxidatu egiten da eta CO2bihurtzen da, atmosferan askoz denbora gehiago irautenduena, eta eragiten dituen ondorioetako batzuk bat datozerabat atal honetan bertan deskribaturiko zantzuekin:* Planetaren berotze konstantea, berotegi efektuarenondorioz.* Kontinentearen higadura handiagoa, klima beroaren etaeuri azidotuaren eraginez.* Ozeanoaren azidote handia atmosferiko CO2 xurgatuahala. Azidote horrek itsas organismoen kaltzio karbona-toko maskorrak disolbatzen ditu, eta ez dira itsas hondorajausten.

Beroketaren ondorio biologioak

Tenperatura nabarmen igo zen eta izaki biziek aldaketaraegokitu behar izan zuten. P/E mugaren beroketak (PETM)leheketa ebolutibotik gehiago izan zuen suntsipenetikbaino; izan ere, onarturik dagoen suntsipen masibo baka-rra foraminifero bentonikoena da, guztiz logikoena denahoriek itsas hondoetan bizi baitziren, prozesua abiatu zenlekuan, hain zuzen ere. Gainerazko ekosistema eta espe-

zieek ondoren azalduno direnaldaketak, moldaerak eta migraziogarrantzitsuak gauzatu zituzten.Foraminiferoek eta organismoplanktonikoek moldaerak garatuzituzten, eta ordura arte ekuatore-ko ingurune tropikaletik atera gabebizi ziren ur beroetako espezieakmigratu egin ziren, planetako itsa-so guztietan zehar zegozkien ten-peratura naturalen bila. Espezieberriak agertu ziren, eta ordu artegarrantzi gutxi izan zuten batzukfaboraturik gertatu ziren eta heda-pen handia izan zuten.

43

EH 110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

42EH

110 Zk.

Deba-Zumaia kostaldekobiotopoaren aniztasun

biologikoa eta ekologikoa erenabarmena da, babesturikogunearen tamaina kontuanharturik. Horretaz gain, gunehonetan eragin antropikoatxikia da eta ondorioz biodi-bertsitatearen kontserbazioanahiko ona da. Ikuspuntuekologikotik hiru unitatenagusi berezi daitezke:* Marearteko zabalgunea:biotopoaren itsas zatiaridagokio eta oso ekosistemakonplexua da, gehienbatmareen eta itsasoaren para-metro fisiko-kimikoenmenpedagoena. Eskualdearen %87hartzen du (3.756 hektarea)eta babesturiko gunean inte-res biologiko handienekosektorea da; izan ere, sektorehorretan babes integraleko bigune diseinatu dira.* Itsaslabarak: azalera osotxikia hartzen dute eta batezere interes geologikoa dute,nahiz eta horietan ekosiste-ma guztiz berezi bat garatzenden, haizeak, gazitasunaketa lur erabilgarriaren eska-siak baldintzaturik.* Landa atlantikoa: biotopoa-ren lehorreko zatia da, itsas-labarren mugatik ikus bitarte-ko arroaren mugaraino, itsa-sotik begiratua (495 hekta-rea). Paisaia antropizatua da,baina askotarikoa eta bereziaikuspegi biologikotik. Gaineraeskualdean zehar jatorizkobasoaren atal batzuk gorde-tzen dira han-hemenka..

Marearteko zabalgunea

Deba eta Zumaia arteko bio-topo babestuan kostaldekotarteak dituen 4.300 hektareetatiksoilik 547 dira lehorrekoak.Gainerakoa kostaldeko lerrotik itsaszabalera hedatzen da eta gehienbatharri izaerako hondoek osatzen

dute. Gipuzkoako kostalde bestebatzuetan ez bezala, hala nolaJaizkibel edo Igeldo, zeinetanharrizko hondoak itsaslabarrenjarraipena diren, dagokigun kasuanitsas hondoa lautada etengabe bat

da, urpean murgiltzea zaila egi-ten zaiona.Abrasio plataforma Europakozabalenetako bat, itsasoan bar-neratzen da gune babestuarenmugetatik haratago, malda %1baino handixeagoa dela. Horrekahalbidetzen du biotopoarenitsas sektore guztia, itsasoan 5km barneratu arren, zona fotiko-an egotea, hau da, eguzki argiairisten den eta algen hazkuntzaeta produktibitate primarioarenmaila oso altua posible direnaldean izatea.Ingurune oso homogeneoa iru-ditu arren, gogortasun ezberdi-neko kareharrizko eta margageruzak txandakaturik egoteakahalbidetu egiten du geruzahorien eskalan nitxoen dibertsi-tatea oso handia izatea.Pitzadurak, hutsuneak, kubetatxikiak edo estratoak berakingurune txikien sortzaileakdira, argi, olatu, harrapari etaabarrekiko esposizio maila osodesberdinak dituztenak. Alda-keta horiek batez ere mareeksortuak dira. Ingurune hori egu-

nean bitan urpean dago eta organis-moek egokitu behar izan dute horrekdakartzan aldaketa fisiko-kimikoeta-ra. Lehortasunak, eguzkiarekikoesposizio altuak, 30 ºC-rainoko alda-

keta termiko bortitzek, gazitasunak, izoztekondizioek, ur gezaren ekarpenak eta ola-tuek eta horiek dakartzaten harri puskenerasoek behartu egin dituzte bertan bizidiren organismoak itsaste eta ezkutatzemekanismo oso eraginkorral geratzera.Zarboek eta lapatiek, adibidez, bentosabat garatu dute arrokei itsasteko.Bibalbioek hezetasunari aurre egiteko itxiegiten dira hermetikoki eta itsas karrake-lek estalki bat garatu dute; itsas bareekmukositateak dituzte uraren kanpoan zen-bait ordu iraun ahal izateko; lapek giharoso indartsuak dituzte arrokei itsatsirikeusteko eta zenbait bizidunek arroka berazulatzera iristen dira produktu kimikoenbidez.

Algak

Zabalgunean argiaren eragina handiadela aipatu den arren, kontuan hartubeharrekoa da argia ez dela modu bereanbanatzen hondo guztian zehar. Argia ure-tan barneratzen denean eguzkiaren erradiazioa eraesponentzialean gutxitzen da eta uhin luzera aldatzenda ur zutabean behera goazen heinean. Horren baitan

dago alga mota desberdinen bana-keta, sakonera handiagotik gutxie-nera kokatzen baitira: alga gorriak,alga arreak eta alga berdeak.Banaketa hori oso argia da maldahandiagoko hondoetan baina hori ezda zabalgunean erraz hautenaten,hondoaren profila ia laua baita.Ondorioz, beste ingurumen parame-tro batzuek markatzen dituzte espa-zioa okupatzeko arauak.Biotopo sakonera handieneko gune-etan alga gorriak dira ohikoenak,hau da: Coralina officinalis, Litho-phyllum eta Gelidium sesquipedale.Azken hau era masiboan iristen dahondartzetara eta agar-a egitekobiltzen da.Alga areen taldean Fucus generoada aipagarriena, bere nerbio zentralbereizgarriarekin eta aire xixkuekinurtean zabaldu ahal izateko, zuhaitzitxurako Cytoseira eta zilindro itxura-

ko Bifurcaria bifurcata. Era berean, Halopteris scopariaoso ohikoa da, baita Dyctiota dichotoma ere, beti hordagoena.

Alga eboluzionatuenek, berdeak edo klorofizeo-ak, lehorreko goi mailako landereek fotosintesi-rako erabiltzen dituzten pigmentu berak dituzteia-ia horien arbaso ebolutiboak direla iradokidaiteke. Izan ere, alga hauek uretatik kanpoordu asko bizirik irauteko ahalmena dute. Taldehonetakoak dira harizpi itxurako Cladophorageneroa, talo masiboak, hala nola Codium,harizpi itxurakoa, Ulva lactuca ugaria edo tutuformako Enteromorpha.

Zabalguneko animaliak

Zona supralitoralean zenbait molusku espezienabarmentzen dira; lapa (Patella), karrakela(Littorina), muskuilua (Mytilus), zirripedioak(Balanus edo Chthamalus besteak beste) eta

BIOTOPO BIZTANLEAK

FLORA, FAUNA ETA EKOSISTEMAK

Karrakela.

Ulva lactuca.

Gelidium sesqiupedale.

Coralina officinalis.

Bifurcaria bifurcata.

45

EH 110 Zk.

44EH

110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

krustazeoak (Pachygrapsus adi-bidez). Egitura eboluzionatua-goen ezean, olatuetatik babes-teko karekizko kusu eta oskolakgaratu dituzte eta, karramarroakizan ezik (mareak dakartzanharrapakin eta hondakinakharrapatzen dituena), gainera-koek esekiduran dauden parti-kula organikoak modu oso era-ginkorrean iragazten dituzte.Baldintzak lasaitu eta egonkor-tuz doaz zona sublitoralera(etengabe urpean dagoena)hurbiltzen garen heinean.Bertan mota guztietako algeneta ornogaben ugaritasunanabarmen handiagoa da.Knidarioetatik anemonetara(Anemonia), poliketo tubikolak(Sabellaria), gorputz bigunekogasteropodoen artean aurkit-zen diren nudibrankioak, ekino-dermoak, azken horien arteaninguruko algak karraskatzendituzten itsas triku ezagunak(Paracentrotus) edo muskui-luak edo itsas trikuak harrapa-tzen dituzten itsas izar ikusga-rriak (Asterias, Marthasterias).Krustazeo gutiziatu ugarik, bes-teak beste txangarra (Eriphia) ,izkirak (Palaemon), Txamarrak(Liocarcinus) edo santio txikiak(Scillarus) olagarroarekin (Oc-topus) partekatzen dute gunehau, azken horiek harrapatzeatradizio oso zabaaldua delarikingurunean.Espero zenez, bizitza formaaskotariko horiek hor egoteakera guztietako bizidun eboluzio-natuagoak erakatzen ditu:arrainak, hegaztieak eta areitsas ugaztunak, mareartekozabalgunean elikatzeko etaezkutatzeko aukera aurkitzendutenak. Hegaztien arteanaipatzekoak dira martin arrant-zalea (Alecto atthis), ubarroi mo-ttoduna (Phalacrocorax aristote-lis), kuliska txikia (Actitis hypoleu-cos) edo kaio ankahoria (Larusmichaellis).

Itsaslabarrak

Itsasoaren eragina mareen irispi-detik hartago hedatzen da etamareen mugaren eta itsaslabar

gailurraren arteko trantsiziogunean finkatzen den biotazehazten du. Eremu horre-tan, lurraren urriak eta eze-gonkortasunak sortzen di-tuzten mugez gain, haizea-ren eta gatz espraiarenetengabeko eraginak eregarrantzizkoak dira, faktorehoriek asko mugatzen bai-tute landarediaren garape-na.Material gogorragoz osatu-rik dauden flyscheko geru-zen kasuan, itsaslabarra iaera bertikalean altxatzen daeta ia ez dago substratuasortzeko aukerarik. Lehenpitzadura horietan itsaszipriztinen eraginpean hazidaitezkeen espezieak gutxidira. Crithmun maritimumeta Plantago maritima espe-ziek izan litezke aintzinda-rien artean adierazgarriene-takoak. Itsas mailatik gorajoan ahala gatzaren eraginagutxituz joan arren, harrizkoparetetan substraturik ezizateak landareak finkatzeamugatzen jarraitzen du,nahiz itsaslabarraren aldegaraienetan, kolore deiga-rriak dituen Helichrysum sto-echas delakoa salbuespene-tariko bat den.Geruzak horren gogorrak ezdiren aldeetan edo egiturahandiak erori diren tokietanbuztin eta harri disgregatuekosaturiko higakinak agertzendira, landare komunitateakfinkatzeko baldintzak erraztuegiten dituztenak. Kasu ba-tzuetan horren garrantzi-tsuak diren metaketa horiek,hala nola Pikote, Baratza-zaharrak edo Haitzbeltz,profil lauagoak dira eta ele-

mentu finagoei halako modu egon-korrean euts diezaiekete eta besteaukera batzuk irekitzen dituzte,komunitate konplexuagoen segidaekologikoari begira. Orain delagutxi moldatzen hasi bada ere,benetako lurzoru batez hitzegindezaketu, elikagaien birzirkulaziozikloak indartuz doazen heineanberastuz doana.Itsaslabar ez hain malkar hauetan

gora egin ahala, zerrendenantolaketa argi bat ikus dai-teke itsas eraginaren gra-dienteari lotua. Landareestaldura gutxieneko oinal-deko zerrendaren ondoren,Festuca rubra subsp.Pruinosa nagusi den soropi-la dago. Gorago pre-txilardiafinkatzen da, Erika vaganseta Genista hispanicasunsp. Occidentalis espe-zieek osaturiko koltxoia.Lurzoru garatuago hauengainean lehen zuhaixkakikus daitezke (ote zuria etaTxorbeltza), bai eta lehenzuhaitza aitzindariak ere:sahatsak (Salix atrocine-rea), milazkak (Tamarixgallica) eta sasiakazia exoti-koa (Robinia pseudoaca-cia).

Landa atlantikoa

Eremu hau estaltzen zutenjatorrizko basoak batez ereharitz kandudunez (Que-rcus robur) osaturiko hariz-tiak ziren, eta horiei medite-rranear osagaia gehitubeharko litzaieke, hau da,artadiak (Quercus ilex).Azken espezie hori hor ego-teko arrazoia lurzoru mehe-en presentzia da; izan ere,horrek espeziearen garape-nerako ezinbestekoa denlehorte edafikorako baldin-tzak ahalbidetzen ditu.Ibaien ibilguetatik hurbil,askotan urez betetzen direnlurzoruetan, haltzadiak (Al-nus glutinosa) hedatu ohidira.Baso hauetan gizakiarenpresentzia historiaurregaraikoa da, inguruan aurkitudiren aztarna ugariek eta bertatikhurbil kokaturik dagoen Ekaineta Urtiagako kobazuloak adie-razten duten moduan. Neolitoanjadanik, eta nekazaritzaren eto-rrerarekin, biotopo lehen entre-sakak egin ziren laborantzalurrak ateratzeko.Geroago, artzaintzak, abeltzain-tzak, hirigintzatik eratorritako jar-duerek, ontzigintzak edo indus-

tria aurreko metalurgiak, beste-ak beste, basoan halako presiohandia egin zuten ezen jatorrikoegoera zein zen ozta-ozta pen-tsarazten digun orban hondarbatzuk besterik ez diren gaur-daino iritsi. Hondar horiek zen-bait lekutan aurkitu daitezke:Mendata arroko hariztia,Arantza Mendiko mendebalde-ko hegaleko artadiak etaErrotaberri errekaren ertzak.Eremuari dagokionez, konparti-mentazio mailan eta eskuhartzemailan bertakoa basoak jasan-duen atzerakadarekin, heinhandi batean desagertu egindira ondo egituraturiko basohabitaten berezko elementuak.Dena den, baso estalki jarraiharen eraldaketatik eratorritakopaisaia berriak osagai berriakberetu ditu, eta horiek eskualde-ko nitxoen aniztasuna eta habi-taten dibertsitatea handitzenlagundu dute.Eremua unitate diskretuan zati-tzaren eremaitza dugu landaatlantikoa. Unitate horietan, batabestearen ondoren ondokoakdaude: nekazaritza lurrak etalaboreak, bzkalekuak, segabelardiak, zuhaixka landaresiak,harrizko hormatxoak, ibar baso-ak eta izaera desberdinekozuhaiztiak eta sastrakadiak.Inguruneen mosaiko horrekeratzen duen paisaia unitateaeta unitate funtzionala onuraga-rria da basoaren ingurunemonotonoan gutxi agertu edoizango ez liratekeen zenbaitespezierentzat. Lore aberasta-sunak, zenbait hegazti talderen(paseriformeak adibidez), na-rrastien, anfibioen, intsektueneta abarren presentzia handia-goak paisaiaaa mota honen

balio erantsia erakusten digute.Azpimarratzeko da, hala ere, inguru-ne hau erdi-naturala dela, baserrikonekazaritza eta abeltzaintza jardue-ra tradizionalen menpean egitura-tzen baita. Ustiaketa intentsiboroteknika modernoek, ongarri organi-ko kontzentratuagoen neurrigabekoerabilerak edo mugetan elementunaturalak (landaresiak eta zuhaix-kak) kentzea dakarren lursail kon-tzentrazioak paisaiaren sinplifika-

Txangarra. Itsas izarra.

Kuliska txikia.

Ubarroi mottoduna.

Kaio ankahoria.

Karramarro beltza.

Olagarroa.

Izkira txiki.

47

EH 110 Zk.

46EH 110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

zioa eragiten dute eta horre-kin batera larrearen balionaturalistikoa pobretu deza-kete. Horregatik babesgune-aren kodeaketan ingurume-narekiko harmonikoa dennekazaritza jarduera man-tentzea lehentasunetako batda.

Flora eta fauna

Baso, larre, txilardi eta landa-resi unitateek ingurune aniz-tasuna zein garrantzitsua denerakusten dute. Bertan gai-nera, eremu horren txikian ohi-koa ez den lore aniztasun etaaberastasun itzela gordetzenda. Landare espezie nagusiakkapitulu honen amaieraneransten diren identifikaziotauletan bereriz daitezke.Lehorreko fauna ere nahikougaria da, nahiz eta errepara-tzen zaila izan, gehienak espe-zie txikiak baitir. Ondoko des-kripzioak boitopo zati kontinen-talean dauden espezie ohikoe-nak labur begiztatzen ditu:Ornogabeen artean, moluskueidagokienez, baraskilo familiadesberdinak daude, hala nolabaraskilo arrunta (Helix asper-sa), baso barrasiloa (Capeanemoralis) eta bareak (Limaxsp.). Ornogabeen arteko bestetalde garrantzitsu bat araknido-ak eta intsektuak dira, horieta-ko batzuk ikusgarriak, hala nolatigre armiarma (Argiope bruen-nichi); zenbait koleoptero etalepidoptero (tximeletak), halanola pauma tximeleta (Inachisio), tximeleta erraldoia (Satur-nia pry) edo lirio-tximeleta(Ipchiclides podalirius) eta betiagertzen den marisorgina(Mantis religiosa).Ornodunen artean bertako kondizioetara hobekin egoki-tuak narrastiak eta hegaztiak dira. Narrastiei dagokionez,horma sugandila (Podarcis muralis) aurkitu dezakegu,gune harritsuetako zoko ugarietan bizi da, horietan errazezkutatu baliakete. Landaredia ugariagoa den lekuetanoso ohikoak dira musker berdea (Lacerta viridis) etazirauna(Anguis fraagilis), nahiz eta bigarren hori ikustenoso zaila izan, gauez irteten delako. Sugeen arteannabarmentzekoak dira sugegorri atlantikoa (Vipera seo-anei) eta ugaria den Eskulapioren sugea (Zamensis lon-gissimus), artzainek belarra moztean noizean behin hil-

tzen dutena. Anfibioakitsaslabarrera erortzendiren erreketako putzue-tan bizi dira eta ohikoenakuhandre palmatua (Tri-turus helveticos) eta ur-igel arrunta (Pelopilaxgenerosa) dira. Apoarruntaren (Bufo bufo) etaigel arruntaren (Alytesobstetricans) kasuan ura-rekiko menpekotasuna ezda hain nabaria eta pu-tzuak fase larbarioanbakarrik erabiltzen dituz-te.

Itsaslabarretan ohikoenakdiren hegaztiak: belatz han-dia (Falco peregrinus),belatz gorria (Falco tinnun-culus) eta buztangorri iluna(Phoenicurus ochruros).Eta landaredia ugariagoaden lekuetan: txepetxa(Trodlodytes troglodytes),birigarro arrunta (Turdusphilomenos), zozo arrunta(Turdus merula), pitxartxarburubeltza (Saxicola tor-quata) eta kaskabeltz han-dia (Parus major). Itsas-labarre-tik gertu, zuhaixkagutxi dauden belardi zaba-letan, udaldian uda-txirta(Anthus trivialis) eta neguannegu-txirta (Anthus praten-sis) ikus daitezke. Ezinahaztu daiteke antzandobiarrunta (Lanius collurio)kusgarria, elorri zuriarenarantzak biltegi moduanerabiltzen dituena, bertanintsektu ugari iltzatuz.Gauez mozola (Athenenoctua) ehizatzera irtetenda. Zuhaiztietan okil handia(Dendrocopos major), okiltxikia (Dendrocopos minor)eta garrapos (Sitta europa-

ea) bizi dira, iheskor eta iziti. Ikusten izan arren, ia urte-ro itsaslabarrean harkaitz txoria (Trichodroma muraria)eta larreetan basoiloa (Tetrax tetrax) azaltzen dira.Ugaztunentzat habitat egokiegia ez izan arren, badirazenbait saguzar (Rhinolophus ferromequinum) eta(Pipistrellus pipistrellus); karraskariak hala nola basasa-gua (Apodemus sylvaticus), satorra (Talpa europaea),ustxintxa (Sciurus vulgaris), satitsua (crocidura russula),trikua, mustelidoak eta, batzuetan, Izarraitz mendigune-tik etorritako basurdeak aurki daitezke. Haragijale ohiko-enak azeria, lepazuria eta erbinudea dira.

Biotopo paisaiari loturikoistorio txikiak

Deba eta Zumaia arteko kostaldezerenda betidanik oso eremu

emankorra izan da eskualdeko biztan-leentzat. Debako Santa KatalinatikZumaiako Talaiamendiraino muino etasakonunez beteriko gune gorabehe-ratsua hedatzen da eta berrogeitahamar baserri inguru kokatzen dirabertan. Gaur egun bertakoennekazaritza jarduera belardietaneta azienda urri bat elikatzerabideraturiko artasoro txikietanoinarritzen den arren, antzinaharitz, gaztainondo, intxaurrondo,artelatz eta artez osaturiko baso-ek estaltzen zuten eskualdea;horiek Zumaia eta Debako ontzio-letan itsasontziak eraikitzekomoztu zituzten. Halaber, mendihegaletan txakolina egiteko ma-hastiak zeuden.Itsasertzeko muinoetan kokaturiko tenpluen ugaritasunadeigarria da. Debako barrutian Santa Katalina,Salbatore eta Elorriagako San Sebastian ermitak etaItziarko Ama Birjinaren Santutegia aurkitzen dira.Zumaiako udalerrian Arritokietako Ama Birjinaren ermitaeta San Telmo ermita daude. Antzina DebanYndañetako San Martin ermita eta Zumaian Santa Klaraermita zeuden, baina XIX. Mendean sakratutasunakendu zieten. Tenpluen kokapenak kostaldeko SantiagoBidearekin bat egiten du, baina, horretaz gain, itsasotikikus daitezkeenez, arrantzaleen bizitza zaintzeko eginki-zuna ematen zaie.Kondaria asko dago tenplu hauetazeta itsas gizonek zieten, eta oraindik dieten, debozioaz.KOstaldeko tarte honetan itsasontzi asko hondoratu

dira, gehienetan enbata, lainoeta tirain gogorren ondorioz.Piratek eta kortsarioek erasotueta hondoraturiko galeoien isto-rio zahar asko dago, baitaberriago batzuk ere I. eta II.Mundu Gerretan gerraontziekkanoikadaz erasoturiko kabota-ke ontziei buruzkoak.BIzkaiko Golkoaren barnealdeko

uretan -Bermeo Matxitxako eta Getariako San Antonartean baxurako arrantza oso garrantzitsua izan da beti-danik inguruko arrantzaleentzat. Eta berean, bertakogehienak arrantzan eta itsaskien bilketan aritu diramodu intentsiboan marearteko zabalgunean edo plata-forman. Jarduera hori, gaur egun oraindik kirol moduanegiten dena, Deba eta Zumaiako biztanleen mantennu-bide nagusietako bat izan zen iraganeko denboretan.Olagarroaren arrantza tradizio handikoa da bertan.Debako Salbatoremendien dagoen Urtiagako kobazulo-aren aztarnategian Barandiaran, Aranzadi eta Elosegikegindako aurkikuntzen ondorioz jakin dugu, besteakbeste, Goi Madeleine amaieran kobazuloko biztanleek -haien hezurrak lurpetik atera zituzten- lapak, karrakelaketa muskuiluak jaten zituztela eta horiek Sakoneta etaAlgorriko marearteko zabalgunean harrapatzen zituzte-la.XX. mendearen lehen erdialdean Arronamendiko etaAllamujo harrobietan oso jarduera berezia gauzatu zen:galtzadarrien fabrikazioa, Iberiar Penintsulako etaFrantziako herri eta Hiri askoren kaleak eta plazak zola-tzeko.Gerra Zibilaren ondoko urteetan, 60ko hamarkadara iri-tsi arte, kontrabandistek jeneroa descargatzeko erabil-tzen zuten eskualdea. Kostaldea zaintzeko GoardiaZibilak koartel txiki bat zuen Sakonetan, eta garita batAlgorrinAlgen bilketa Itzurun hondartzan egin den eta gaur egi-ten jarraitzen den jarduera da. Zumaiarrek aspalditikegiten zuten lan hori, algak baratzeetan ongarri moduanerabiltzen zutela. Gaur egun bilketa hori ijito etniakofamiliek egiten dute lan hau eta algak produktu kosmeti-koak egiteko saltzen dituzte.

ESKUALDEKO BIZTANLEEN BIZITZA ETA OHITURAK

Uhandre palmatua.

Pauma tximeleta.

Artzandobi arrunta.

49

EH 110 Zk.

48EH

110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

Algorr ikobegiratok iag e o m o r f o l o g i a r e n

santutegi bat da, toki pri-bilegiatu bat itsasoareneta labarren arteko borro-ka etengabeaz gozatzeko,milaka urteko gudu horrekpaisaia ikusgarri bat utzidu.

Biotopopaisaia erabataldatzen 6 ordutik

behin, mareak mareartekozabalgunea estali edodesestaltzen duen bakoit-zean, eta horrek, paisaiadefinitzeaz gainera, bal-dintzatu egiten du inguruhorretako bizitza.Mareak ozeanoko ur ma-saren eta Ilargiaren etaEguzkiaren arteko elkarre-kintzaren mende dago.Egunean bi mareagoraeta bi mareabehera ditugu, eta bien artekko kota aldea4,5 metrora irits daiteke marea bizietan, Eguzkiak taIlargiak indarrak batzen dituztenean. Horregatik mareabiziak beti ilbetean edo ilberrian.Marearteko zabalguneko ekosistemaren baldintzatzailenagusia dira mareak. Mareagoran, zabalgune osoa urazpian gertatzen da, baina mareabeheran (bi aldiz egu-

nean), zati handi bat agerian geratzen da eta espeziegehienek putzu txikietan biziraun behar dute ura berriroigo artean. Egoera tenperatura, gizitasuna, oxigenazioa,etab. aldatzenda eta lehia basatia da. Aldakortasunhorrek eta biotopo marearteko zabalgunearen hedadurahandiak ekosistema hori oso berezia bihurtzen dute, ber-tako biodibertsitate indizeak oso garaiak direla.

Itzurungo begiratokia Zumaian maizenik bisitaturikolekuetako bat da. Hori dela eta, puntu horrtan gaiari

buruzko panel handi bat jartzea erabaki zen. Zumaiakoebakidura azaltzeko ikuspegirik onena ez da, bainaaukera aparta da jendearen emana aprobetxatzeko etabiotopoaren balioei dagozkien kontuak ezagutarazte-ko. Lekuan inpakturik txikiena eragitearren, ibilbidetematikoen sareko 38 interes puntuetatik 6an bakarrikjarri dira interpretazio panelak,Panelak biotopo begiratoki naturaletan jarri dira, hala-ko eran non guztiak ikuskatuz ingurunearen ideia oro-korra gureganatu dezakegun eta aldian behhingo bisi-tarien gogobetekoa izan dadin.

Azalerarte honen tamaina handia ulertzekoleku hauta dugu Algorriko begiratoki hau.

Hemendik biotopoko itsaslabarren 8 km-koere-mu gehiena ikusten da, historia geologikoaren50 milioi urte ikusmenean. Alabaina, zein alda-keta irakurtzen den liburu handi hau? Non hasieta non bukatzen da? Geruzen markurdurarierreparaturik eta itsaspean eremu lau bateanjalki zirela kontuan hartuz garo, jakin dezakegunon dauden geruza zaharrenak eta, hortaz, nonhasi eta non bukatzen den gure historia.Harri mota kontuan hartuz, azaleratzearen 8 kilometroak

pakete edo forma-zio litologiko handi-tan banatzen dira,normalean tokikotoponimiaren izenahartzen dutenak.Kasu honetan, GoiKretazeo eta Pa-leogenoko kareha-rrizko serien bar-nean gaude, ze-hazki Aitzgorri for-mazioan, kareha-rriak eta kolore

gorrixkako margak tartekaturik izatea bereizgarri duena.

ITZURUNGO PANELA

BIOTOPO IBILBIDE TEMATIKOAK

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

San Telmo, Zumaiako marinelen zaindarienermita, herrian gehien ateratako argazkieta-

ko bat da. Historiako lehen apaimena 1540koada, nahiz segur aski XVII. mendean eraberrituzuten, San Telmoren izenpeko MarinelenKofradia sortu zunean.Barnealdea nabarmentzekoa da, harenherri edertasua ez da bertako besteezein ermitatan aurkitzen. XVIII. mende-ko erretaula urreztatu gabe dago etarococo dekorazioa du, eskitura exentua-ren kaltean, zeina tailu txiki batzuetaramurrizturik gertatu baita. San Telmojaiak apirilaren amaieran ospatzen dira.Inguruan ditugun itsaslabarrak harri geruzaoso ondo zehaztuek osaturik daude. Geruzahoriei estratu deritze eta sedimentuen dekantazio geldizeratu ziren itsas azpian duela mmilioika urte asko. Duela20 Ma itsas hondo horiek guztiak Pirinioekin batera jaikiziren, eta gaurko egunean flysch esaten zaion formaziohau eman zuten. Geologoentzat, Zumaiako flyschaLurraren hhistoriako liburu ireki bat bezalakoa da. 8 kmlodi den liburu honek geruza 50 Ma inguru hartzen du etahistoria geologiko berriaren klima eta biologia gertaeragarrantzitsuenetako batzuk kontatzen dizkigu. Badiraustekabeak. Lurraren historiak ingurumen aldaketagarrantzitsuak ditu, eta horiek oraina bestelako ikuspun-tu batetik begiratzea ahalbidetzen digute.

Iknofosilak ermitan

Ermitaren atzaldean (mendebaldea) lurra osatzen dutenbegiratokiko harlauzek arrasto fosil bitxiak azaltzen dituz-te, harri horien itsas jatorria frogatzen dutenak. Arrastohoriei iknofosil deritze eta duela milioika urte itsas hon-doetan bizi ziren organismoek mugitzerakoan edo elika-tzerakoan utziriko aztarnak dira. Aztarnaren geometriaestua elikaduraren bila egindako ekortze baten gisa inter-

pretatzen da elikagaiak urri ziren hondo batean.Zumaianazioarteko lehen mailako erreferentzia da itsas iknofosi-len azterketari dagokionez.

San Telmo tolesturak

San Telmo ermitaren atzealdean argi ikus dezakegu flys-cheko estratuaren segida geruza gogorrak (kareharriak)eta bigunak (margak) tartekatzen direla. Era berean ikusdezakegu geruza horiek tolestura bat eratzen dutela etahaustura andana batek jota daudela, faila izenekoak.Egitura txiki horiek sedimentuak milioika urtean jasanzuten deformazio prozesuri, Iberiaren eta Europarenarteko talkari erantzuten diote, azkenean talka horrekPirinioak eta euskal mendiak altxatzea ekarri zuen.Gezurra badirudi ere, demborarekin eta indar tektoniko-en iraupenarekin, harriak plastilina gida deformatzendira. Geruzak aztertzen dituzten geologoek kkontuanhartu behar dute deformazio mota hau, geruzak errepi-katu edo huts egin blititzakete. Biotopo flysch formazioangarrantzizko tolestura eta faila gutxi dago; hortaz, orohar, geruzak bata bestearen ondotik datoz era jarraikianeta hurrenkera kronologikoan.

SAN TELMO ERMITA

ITSASLABARRAK ETA MAREARTEKO ZABALGUNEA

MAREARTEKO ZABALGUNEA ETA MAREAK

FLYSCHAREN LIBURU HANDIA

Scolicia strozzii.

51EH

110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

50EH

110 Zk.

DE

BA

ET

AZ

UM

AIA

ARTE

KO I

TSAS

ERTZ

EKO

BABE

STUT

AKO

BIOT

OPOA

Aitzgorri formazio oso karesturik oinarri guztiz buztin-duneko Itzurun Formaziorako iragangunea narkatzen

duen aldaketa litologikoan kokatzen da Daniarraren etaSelandiarraren arteko muga. Horretaz gainera, gertaerabiotiko txiki sail batek ere nabarmentzekoa da karbono 13isotopoaren minimo erlatiboa. 2010 urteko maiatzaren6an, International Comission on Estratigraphy batzordekoarduradunek urrezko iltzea jarri zuten muga hori mundumailako estratotipo gisa egiaztatzen duena.Harri buztintsuagoetarako bat-bateko aldaketa litologikohori itsas mailaren 40-80 metro bitarteko beheraldi gisainterpretatzen da, eta arroaren hondoratze tektoniko

batekin erlazionaturik dago. Itsas mai-lak behera egiten duenean, plataformaketa haien sedimentuak agerian geldit-zen dira eta aise higatu eta arroarenhondora garraiatzeko eran gertatzendira. Bestalde, ibaiek beren profilliaegokitu behar dute oinarrizko mailaberri apalagora, eta horrek ere higadu-ra handiagoa eragiten du ubidean;azkenean, horren emaitza arroarenhondora sedimentu terrigeno gehiagoekartzea da. Era horretara gertatzen dabat-bateko aldaketa litologiko bat, halanola puntu honetan ikusten dena.

Faila engainagarri bat

Itsas hurbilduz gero, gertutik ikus deza-kegu faila batek ageri duen itxura. Harribatean plano baten arabera gertatzen

den hausturari faila deritza, eta alde banatan kokaturikoblokeak plano horretan zehar desplazatzen dira. Failagunea elkarloturik dauden hainbat faila txikiren multzoakosatua izaten da. Failaren gainean dagoen blokea jaitsizgero, faila normala deritza; eta gainean dagoen blokeaigoz gero, alderantzizko faila deritza. Mota baten edobestearen interpretazioak bere garrantzia du, lehenahedadurazko ingurune batekin, hau da, tenkatze inguru-ne batekin erlazionaturik baitago; bigarrena, aldiz, kon-presiozko egoera bati dagokio. Kasu honetan, interpreta-zioa aski garbi dagoela dirudi, gaineko blokea beherantzdesplazatzen baita: faila normala.

Aitzgorri formazio-ko horma gorrix-

ka geruzen paralelo-an orientatzen da,gutxi gorabehera1200oE norabiden,eta gehienbat ipar-mendebaldeko nora-bidea duen itsasoa-ren aurkako murrubat da. Higadurakbidea egin du harria-ren haustura bertika-letan zehar eta hor-man haitzulo ikusga-rriak sortu ditu, bostmetrotik gora sakonizatera iristen dire-nak. Hausturek harriaren ahultasun planoak ageridituzte eta, ondorioz, leku aproposak higadura aurrerajoa dadin, hala sakonean nola alboetara. 8 puntuko

haitzuloa mekanismo beraren bidez garatu da, bainahormako geruzen paraleloan. Mareabeheran sartu etaformazio horren barrunbeak ikus daitezke.

Elorriaga atsedenlekua, itsas gaineko 200 m-tik goragoko garaieran kokatua, biotopoa

hegoaldetik mugatzen duten mendigin biribilenkordalean dago. Atsedenleku hau da etaErrotaberrikoa, Sakoneta ibilbidea, biotopo erdial-derako sarbide nagusiak dira eta sareko ibilbidetematikoetako biren abiaburu gertatzen dira.Barnealdeko paisaia menditsurako bistakbikainakdira. Atzealdean, Andutz, Sesiarte eta Izarraitzmendiguneek osatzen duten kordala nabarmen-tzen da, lehen mendi oztopo handia itsasotikgatozela.Mendigune horiek Behe Kretazeoen eratu ziren,Debako flysch beltza baino apur bat lehenago.Garaihartan, duela 100 Ma baino gehixeago, Iberiar penint-sula, gaurko Bretainiatik hurbil zegoena, erloju orrat-zen kontrako noranzkoan bira egiten zenEuroparekiko, Kantauri itsasoa irekiarazten zuela.Hedapen prozesu hark hondoraturiko arro andana bat

sortu zuen, sakonera handiko arro horietan biotopoflysch beltza eratu zen, Lapari ibilbidean ikusgai dugu-na, baita azalekoagoko bloke sail bat eta sakoneragutxiko plataformak ere, zeinetan koralezko uharriakgaratu ziren. Uharri horiek uharri-kareharriak sorrarazizituzten, oso gogorrak direnak eta Euskadiko gaurkomendi nagusiak moldatu dituztenak, haien arteanAndutz edo Erlo.

ITZURUNGO HAITZULOAK

KORALEZKO MENDIAK

Daniarreko Aitzgorri Formazioa, A2-A5 eta A8 pun-tuetan zeharkatu duguna, ghienbat, kareharrien eta

marga gorrixken tartekatze batek moldaturik dago.Itzurun formazioa, A10 puntutik zeharkatzen ari garena,halaber, orain arte kareharrien eta margen tartekatzeakmoldaturik dago. Harri guzti horiek sedimentu buztintsueta itsas mikromaskorren dekantazio geldiaren ondo-rioz sortuak dira. Arretaz begiratuz gero, gure aurreanbeste harri mota bat ikusiko dugu: turbiditak.Hareharrizko geruza hauek, kareharrien eta margenartean tartekaturik, ezpondatik itsas hondora erorenziren jauste handien ondorioz eratu ziren. Batez eregranulometria lodiagoagatik bereizten dira, barne orriakondo zuhaztuak eta oina guztiz garbia dauzkatelako.

Barne laminazioak sedimentuaren mugimendua isla-tzen du, behin betiko dekantatu aurretik. Kareharrieneta margen geruzek 10.000 urte inguru behar dituztedekantatzeko; lodiera bereko turbidita batek, aldiz,segundu gutxi batzuk aski ditu. Bi turbiditen artean dau-den kareharri eta marga geruzak zenbatu eta 10.000aldiz biderkatuz gero, konturatuko gora bi jausteen arte-an 100.000 urtetik gora igaro zirela.

Eozenoko turbiditak

14 puntua Eozenoan dago, zehazki JaizkibelFormazioan, tubidita kopuru handia izatea ezaugarriduena. Hareazko hondartza eta harri gunea bereiztendituen irtenguneko harrietan arreta jarriz hero, turbiditatxiki asko topatuko ditugu marga edo kareharrizko geru-zen artean tartekaturik. Bost turbidita txikiraino aurki-tzen ditugu marga geruza baten barnean; hortaz, jaus-teen maiztasuna izugarri emendatu da 13 puntutik.

Eozenoan sartu ahala (Getaria, Donostia, Jaizkibelaldera), turbideten kopurua handiagoa da eta gerolodiagoak dira.

Pirinioen lehen erliebe kontinentalak gero eta hurbilagoizatea eta ondoriozko ezegortasun tektonikoa da kopu-ru gehitze horren zergatia. Higadurak erliebe berrieiekin die eta sedimentu terrigeno gehiago sortu dutehaien inguruan. Bestalde, eremu horrek plaken talkakjasaten du; ondorioz, deletan jalkiriko sedimentuekegonkortasuna galtzen dute eta ezpondan behera eror-tzen dira. Bizkaiko Golkoa itxi egiten da eta ezpondagero eta hurbilago dago; horrek, era berean, geruzentamaina handiagoatzea dakar.

SELANDIARREKO ESTRATOTIPOA (60,1 MA)TURBIDITAK, HARRI MOTA BERRIA FLYSCHEAN

DEBA ETA ZUMAIA, ARTEKO ITSASERTZEKO … · Nazioarteko Estratigrafia Batzordeko gainerako kideei,...

Documents

Transcript of DEBA ETA ZUMAIA, ARTEKO ITSASERTZEKO … · Nazioarteko Estratigrafia Batzordeko gainerako kideei,...