43

Sarrera

Hona hemen Xabier Lete (1944-2010) idazle eta kantariaren alderdi ez hain ezagu-na: Lete itzultzailea.

Poeta hil berri dela, eta haren oroimena gogoratzeko ekitaldiak oraindik isildu ez di-relarik, bere kantuetan beste hizkuntzetako poeta nahiz kantariei hartu zizkien hitz ba-tzuk bildu nahi izan ditugu Senez aldizka-riaren ale honetara.

Hogei pieza dira, Letek bere ibilbide musikalean zehar kantatutakoak, horie-tako batzuk bere diskoetan grabatuak ere bai, guztiak Abestitzak eta poema kantatuak (2006, Elkar) izeneko bilduma liburuan ar-gitaratuak. Hona ekarri nahi izan ditugu, argitaratzailearen baimenaz, ohar labur ba-tzuez lagundurik.

Poema kantatu horiez gain, Rainer Ma-ria Rilke-ren Das Stunden-Buch obraren 22 poemaren errezitazioa grabatu zuen,

2001eko irailaren 22an, Oiartzungo Udale-txean, eta CD batean argitaratu, R.M. Ril-keren “Orduen liburua” izenburuaz argitara-tu (2004, Pamiela/Arteola). Poema horiek kantatzeko ez, baizik esateko itzuliak izan zirenez, kontsiderazio hauetatik kanpo utzi ditugu.

Kanturako itzulpenak

Leterena itzulpen instrumentala dela esan genezake, oro har: kantatuak izateko euskaratu zituen bere kantari poeta kutu-nen hitzak. Gurari poetikoaren edo literario hutsaren gainetik, ikuspegi musikala gailen-tzen da haren itzulpenetan. Hitz neurtuen itzulpenak eskuak libre eskatzen badizkio itzultzaileari, zer esanik ez, melodia jakin baten barruan ezinbestean sartu beharra daukan poema itzuliak askatasun erabate-koaz jokatzeko eskubidea ematen dio itzul-tzaileari.

Xabier Lete, itzultzaileR

Gotzon eGia

44

Senez 41

Hala jokatu zuen Xabier Letek, batzue-tan bere jokamoldea nolabait arrazoitu behar zuela ikusi zuen arren. George Bras-sens-en «San Martin, azken larrosa» izan zen Letek grabatu zuen lehen kanta, euskarara ekarritakoen artetik, Kantatzera noazu dis-koan (1976, Artezi). Itzulpena baino gehia-go, guztizko moldaketa edo egokitzapen bat da Letek grabatu zuena; izenburutik hasita, Brassenes-ena «Saturne» baitzen jatorriz. Ohar hau erantsi zuen Letek, ez 1976ko diskoan, baina bai 2006ko Abestitzak eta poema kantatuak bilduman:

«Hitzen aldetik, desberdintasun haundi xamarra dago abesti honen jatorrizko izen-burua eta euskerazko izenburuaren artean. Hala ere, Saturno, mitologian, denboraren jainkoa izanik, hurbil gelditzen zaigu abes-tiak euskeraz dioenarekin. Eta gainera, San Martinetako azken larrosarena Brassensek berak esaten du ahapaldi batean.»

Funtsean arrazoia izango zuen Leteren sen poetikoak, Saturnoren esanahi mitolo-gikoa indartsu baita Brassenes-en poeman («…le temps tue le temps comme il peut»), eta frantsesez ageri den «la marguerite de l’été de la Saint-Martin» horren atzean erraz igarri baitaiteke urrelilia edo sanmartin lorea.

Musika, poesia, itzulpena

Musikatik poesiara, eta poesiatik itzul-penera, hala irudikatu daitezke Xabier Letek euskaratutako poema kantatu hauek eginda-ko ibilbidea; edo, agian, poesiatik musikara lehenik, eta handik itzulpenera, gero.

Argi daude, hautuetan, Leteren zaleta-sun literario-musikalak: poeta kantariak, gizonezkoak, ahots sakon eta lodikoak,

Mediterranoaren inguruko herrialdetakoak nagusitzen dira: Brassens, Brel, Theodora-kis, Llach… Bada salbuespen bat, Leonard Cohen kanadar anglofonoarena, baina, ziu-rrenik, Europan 1970eko hamarraldian izan zuen arrakasta entzutetsuaren eragina beste-rik ez da. Bada, azkenik poeta-kantari soslai horretatik bereizten dena, Cesare Pavese, hain zuzen; baina esan daiteke, kasu honetan ere, Letek euskarara egokitu eta musikatu zuen poema («Verra la morte…») kantatua izan dela, italieraz bezala, beste hizkuntzatan ere. Esan daiteke, beraz, Letek bere kideen poemak bereganatu nahi izan zituela.

Itzulpena, egokipena

Euskarara ekarritako poema batzuetan, jatorrizko hitzetatik gehiegi aldendu gabe jokatu zuen Letek; doi-doi, melodiaren eta erritmoaren aginduak behartutako ihesbi-deetara mugatuta, adibidez, Gabriel Celaya-ren «El retorno» poemaren kasuan. Bestetan, berriz, aipatu dugun askatasuna muturrerai-no eramaten du, itzulpenaren zantzu guztiak galdu eta birsortze ariketa guztiz libre batera lerratzeraino. Hori da kasua, esate baterako, Mikis Theodorakis greziar poeta abeslariaren «Izpirituaren eresia», Angelos Sikelianosen «Πνευματικό Εμβατήριο» poemaren gainean sortutako kantua: poemarekin batera den oharrean sarrerako atala bakarrik idazten (hots, euskaratzen) dela aipatzen da, baina jatorrizkoaren aldean, euskaraz ematen den bertsioa oso urruneko egokitzapen bat dela ematen du. Irudi luke Letek eresi osoaren zentzua bildu, eta bere sormen propioaren arauz landutako bertso berrietan eman nahi izan zuela Sikelianosena.

45

Xabier Lete, itzultzaile

Izan ere, kantuaren melodiak, errimak edo neurriak ezartzen dituen mugakizu-nen behartasuna ez da aski, kasu askotan, Letek hartzen dituen bide aski urrunak era-bat arrazoitzeko. Horren adibide da, esate baterako, Brassens-en «Je me suis fait tout petit», Leteren bertsioa alderatzen badugu Anje Duhalde kantariak 2001ean Georges Brassensen kantari diskoan grabatutako ber-tsioarekin. Ez zentzuari bakarrik, hitzei ere askoz ere lotuago da Duhalderen aldaera, nahiz Brassenes-en kantaren melodiari or-poz orpo jarraitu zion, Letek bezala.

Inoiz, Leteri zalantza ere sortu zitzaion, euskarara egokitutako kanturen batean ber-tsio libreegia ez ote zuen eman. Hona, ho-rren lekuko, George Brassens-en «Supplique pour être enterré à la plage de Sète» kantaz Abestitzak eta poema kantatuak bilduman argitara emandako bertsioaren amaierako oharra:

«Urte asko da abesti honen egokipen oso li-bre bat egin nuela, eta, aldaketa askorekin, han eta hemen abestu izan dut. Baina orain argitaratzerakoan, hitz haiek oso arrotzak gertatu zaizkit, eta gainera ez nengoen edu-kiarekin ados. Horrela, itzulpen ahalik eta literalena egitea erabaki dut, eta iruditzen zait, horrela, Brassens beraren hitzekin ez dela batere gaizki gelditu. Barka biezadate bertsio zaharretan ezagutu zutenek».

Urteetan zehar euskarara ekarritako kantuen langintzak emango zion, zurrenik,

ziurtasun apur bat Leteri, jatorrizko hitzei gertuagotik lotzeko, hain oparo itzuli nahi izan zituen Jacques Brel-en hitzetan, oro har, eta «Les timides» kantuan egin zuen bezala.

Eredu estetikoak

Letek euskaraz ipini nahi izan zituen kantu gehienak 1950eko hamarraldian edo hurrengoan sortu eta kaleratutakoak dira. Hautu horien atzean, ziurrenik, Lete kanta-riaren eta Lete poetaren formazioan eragin sakona utzitako egileen aztarna dago.

Egon daiteke, nolanahi ere, esanahi za-balagorik Leteren jokabide horretan. Ez bakarrik ikuspen estetiko edo sozial bat an-tzeman daiteke Xabier Letek euskaratutako kantuetan. Euskara batuaren oinarriak ze-darritzen ari ziren garaietan, hizkuntza ere-du batzuen aldeko hautu batzuk ere igarri daitezke.

Besteak beste, Jacques Brel-en «Amster-dam» kantuaren hitzak euskaraz irakurtze-rakoan, berehala datozkigu gogora Pedro Berrondo apaizak euskara berriaz 1980an egiten zituen baieztapen garratz haiek:

«Nola litekek lehengo euskera zaharrean mintzatu, oraingo irizpide berriak, Holan-dako auzo zikin hoietan bildutako iritzie-tan euskaraz mintzatu. Hori ezin liteke». (Oh! Euzkadi, 1980)

46

Senez 41

Egileak eta poemak

Egilea Jatorrizkoa Bertsioa

Cesare Pavese Verrà la morte e avrà i tuoi occhi Heriotza etorriko da eta zure begiak izanen ditu

Gabriel Celaya Retorno Itzulera

George Brassens

Saturne San Martin, azken larrosa

Je me suis fait tout petit Panpinaren begirada

Supplique pour être enterré à la plage de Sète

Sète hiriko hondartzan lurperatua izateko eskaria

Mikis Theodorakis Το Πνευματικό Εμβατήριο Izpirituaren eresia

Lluis LlachVaixell de Grecia Greziako itsasontzia

L’estaca Agure zaharraren erranak

Jacques Brel

Les vieux Zaharrak

Les timides Lotsatiak

Au suivant Hurrengoa

La Chanson des Vieux Amants Maitale ohikoen abestia

Ne me quitte pas Ez nazazu utzi

Amsterdam Amsterdam

Voir un ami pleurer Lagun bat negarrez

La ville s’endormait Hiria lotan zen

Quand on n’a que l’amour Maitasuna besterik ez denean

Quand mama reviendra Ama itzultzean

Leonard CohenSuzanne Suzanne

Bird on the wire Bird on the wire (Txoriak kaiolan)

47

Xabier Lete, itzultzaile

Verrà la morte e avrà i tuoi occhi

Verrà la morte e avrà i tuoi occhiquesta morte che ci accompagnadal mattino alla sera, insonne,sorda, come un vecchio rimorsoo un vizio assurdo. I tuoi occhisaranno una vana parola,un grido taciuto, un silenzio.Cosí li vedi ogni mattinaquando su te sola ti pieghinello specchio. O cara speranza,quel giorno sapremo anche noiche sei la vita e sei il nulla.Per tutti la morte ha uno sguardo.Verrà la morte e avrà i tuoi occhi.Sarà come smettere un vizio,come vedere nello specchioriemergere un viso morto,come ascoltare un labbro chiuso.Scenderemo nel gorgo muti.

Heriotza etorriko da eta zure begiak izanen ditu

Etorriko da zure begiz heriotzagor, logabe, alhadura zaharren gisanegunsentitik gauera laguntzen gaituenohidura zentzugabe bat bailitzan,zure begiak alferrikako hitza izanikgarrasi mutu, isiltasun oro isilgoiz bakoitzean aurkitzen dituzu adiispilura begiratuz, ilun, hurbil.Jakinen dugu egun hartan, o itxaropen!bizitza zarela ta ezerezaguztiontzat du heriotzak soa zorrotzbakar, mutu, leizera jetsiko gara.Entzunen dugu ezpain hertsien mintzoaaurpegi hotz bat leihoaren ondoanusadioen jantziak zintzilikatuzbiluztasuna nagusitzen denean,zure begiek argi grisaren errainumendi ilunen goizorduko izotzaesnatzearen dardara eta ikarakale hutsetik hurbiltzen zarenean.Jakinen dugu egun hartan, o itxaropen!bizitza zarela ta ezerezaguztiontzat du heriotzak soa zorrotzbakar, mutu, leizera jetsiko gara.

Cesare Pavese

48

Senez 41

Ya vuelvo, Euskadi mía,ya vuelvo, amor a tí.Montañas y distancias,no sé si soy felizporque este sentimientoque hay soterrado en míes tan tierno y tan viejoque parece un sufrir.

Mas ya me habla a lo lejoslo que no sé decir,y golpea en mi pechoel niño que yo fuí:mil cosas olvidadasque ahora me dicen <sí>tan sólo con mostrarseallí, y allí...,¡y aquí!

Aquí, sí, sobre todo,pequeños y sin fín,los detalles concretosde un mundo sin desliz.Paisaje de juguete,verde y fácil, feliz,donde los caseríosdetallan su perfil.

Te redescubro, Euskadi.¡Ay, cuánto recorrímundos insospechadospara volver a tí!Salir, siempre salimoslos vascos a vivir,pero siempre volvemosa la paz de tu <así>.

Euskadi, entraña mía,madre en que yo nací,y acoges al que vuelve,cansado de vivir,y ahí estás tan segura,sin razón, porque sí,tan cálida y tan hondaque al fín puedo dormir.

Mi Euskadi pequeñita,mi pueblo, mi sentirque ya no es necesarioni explicar, ni decir.Mi pasado es el tuyo.Soy muy viejo: viví.Euskadi, vengo herido,ayúdame a morir.

Gabriel Celaya

El retorno

49

Xabier Lete, itzultzaile

Banator ene Euskadizuregana berrizmendi eta lekuakurrundik nabariz,ez dakit zorioniknigan gerta dadinene sentimenduasufrituz da egi.

Lanbropetik datorkitezinesan horiizan nintzen haur harekbihotza hunkitzen dit,mila gauza ahaztuekberriz diote «bai»han eta hemen agertuz,han, hemen eta orain.

Hemen, bai, batez eremugagabe ttikigaltzerik ez duenzehaztasun bizi,jostailuzko lurbiraberde zoriongarribaserrien kokapen,ortzearen hutseski.

Berriz aurkitzen zaitutlehengoan Euskadiizkutuko munduakzuregana ibiliz,beti goaz euskaldunoketxetik urrutizure bake haundiraberriro itzuliz.

Euskadi, ene barne,ama jaioterrineketan datorrenahartzen duena betieta hor zaude hain sendozure baitan berrihain bero eta hain sakon,atseden jauregi.

Nire Euskadi ttikia,ene herri,solasik behar ez duenadierazpen garbizugan ene iragana:zahar nauzu, ibiltarizauriturik natorkizuhiltzera, Euskadi.

Oharra: “Hutseski” hitza Oteizak asmatutakoa da. Berak esaten zuen lurra eta ortzearen arteko ortzelerro horretan hutsune gisako bat zela sortzen, sakratua. Ez huts hutsala, ohiukatzen duen huts-lerroa baizik, materiaren antzaldatze etereoa: hutseskia.

Gabriel Celaya

Itzulera

50

Senez 41

Je me suis fait tout petit

Je n’avais jamais ôté mon chapeauDevant personneMaintenant je rampe et je fait le beauQuand ell’ me sonneJ’étais chien méchant, ell’ me fait mangerDans sa menotteJ’avais des dents d’loup, je les ai changéesPour des quenottes

Panpinaren begirada

Ez nuke noiz ta nola esangohari begiradardaraturik gelditzen nintzen,urteak dira,suaren bila mitxeleta eroamets tartean,eta ez nuen bakerik izanerre artean.

GeorGe brassens

51

Xabier Lete, itzultzaile

Saturne

Il est morne, il est taciturneIl préside aux choses du tempsIl porte un joli nom, SaturneMais c’est un Dieu fort inquiétantIl porte un joli nom, SaturneMais c’est un Dieu fort inquiétantEn allant son chemin, morosePour se désennuyer un peuIl joue à bousculer les rosesLe temps tue le temps comme il peutIl joue à bousculer les rosesLe temps tue le temps comme il peutCette saison, c’est toi, ma belleQui a fait les frais de son jeuToi qui a dû payer la gabelleUn grain de sel dans tes cheveuxToi qui a dû payer la gabelleUn grain de sel dans tes cheveuxC’est pas vilain, les fleurs d’automneEt tous les poètes l’ont ditJe te regarde et je te donneMon billet qu’ils n’ont pas mentiJe te regarde et je te donneMon billet qu’ils n’ont pas mentiViens encore, viens ma favoriteDescendons ensemble au jardinViens effeuiller la margueriteDe l’été de la Saint-MartinViens effeuiller la margueriteDe l’été de la Saint-MartinJe sais par cœur toutes tes grâcesEt pour me les faire oublierIl faudra que Saturne en fasseDes tours d’horloge, de sablierEt la petite pisseuse d’en facePeut bien aller se rhabiller...

GeorGe brassens

San Martin, azken larrosa

Ez da ilun, ez da beldurgarriegun joanen itzalaoin galduek zapaldurik dutenbide xahar bat bezala.Mila negu, mila udaberriastindu ditu ekaitzakbanan-banan lurrean etzanazbizi aroen emaitzak.Eta bihar, egunsentirako,prest egongo da jantziata ur-gainean isilik legoke mugazainaren ontzia.Zatoz, maite, ta azken larrosamoz dezagun elkarrekin,ez da bihar alferrik izangoudazkeneko San Martin.Eta hala, poliki-poliki,azken argia itzaliz,etxe zahar maitagarri hartanleiho guztiak zabalik,mugaz harat eramaten duenbidean zehar ibiliz.

Oharra: Hitzen aldetik, desberdintasun haundi xamarra dago abesti honen jatorrizko izenburua eta euskerazko izenburuaren artean. Hala ere, Saturno, mitologian, denboraren jainkoa izanik, hurbil gelditzen zaigu abestiak euskaraz dioenarekin. Eta gainera, San Martinetako azken larrosarena Brassensek berak esaten du ahapaldi batean.

52

Senez 41

La Camarde qui ne m’a jamais pardonné,D’avoir semé des fleurs dans les trous de son nez,Me poursuit d’un zèle imbécile.Alors cerné de près par les enterrements,J’ai cru bon de remettre à jour mon testament,De me payer un codicille.

Trempe dans l’encre bleue du Golfe du Lion,Trempe, trempe ta plume, ô mon vieux tabellion,Et de ta plus belle écriture,Note ce qu’il faudra qu’il advint de mon corps,Lorsque mon âme et lui ne seront plus d’accord,Que sur un seul point : la rupture.

Quand mon âme aura pris son vol à l’horizon,Vers celle de Gavroche et de Mimi Pinson,Celles des titis, des grisettes.Que vers le sol natal mon corps soit ramené,Dans un sleeping du Paris-Méditerranée,Terminus en gare de Sète.

Mon caveau de famille, hélas ! n’est pas tout neuf,Vulgairement parlant, il est plein comme un œuf,Et d’ici que quelqu’un n’en sorte,Il risque de se faire tard et je ne peux,Dire à ces braves gens : poussez-vous donc un peu,Place aux jeunes en quelque sorte.

Juste au bord de la mer à deux pas des flots bleus,Creusez si c’est possible un petit trou moelleux,Une bonne petite niche.Auprès de mes amis d’enfance, les dauphins,Le long de cette grève où le sable est si fin,Sur la plage de la corniche.

C’est une plage où même à ses moments furieux,Neptune ne se prend jamais trop au sérieux,Où quand un bateau fait naufrage,Le capitaine crie : “Je suis le maître à bord !Sauve qui peut, le vin et le pastis d’abord,Chacun sa bonbonne et courage”.

Et c’est là que jadis à quinze ans révolus,A l’âge où s’amuser tout seul ne suffit plus,Je connu la prime amourette.Auprès d’une sirène, une femme-poisson,Je reçu de l’amour la première leçon,Avalai la première arête.

Déférence gardée envers Paul Valéry,Moi l’humble troubadour sur lui je renchéris,Le bon maître me le pardonne.Et qu’au moins si ses vers valent mieux que les miens,Mon cimetière soit plus marin que le sien,Et n’en déplaise aux autochtones.

Cette tombe en sandwich entre le ciel et l’eau,Ne donnera pas une ombre triste au tableau,Mais un charme indéfinissable.Les baigneuses s’en serviront de paravent,Pour changer de tenue et les petits enfants,Diront : chouette, un château de sable !

Est-ce trop demander : sur mon petit lopin,Planter, je vous en prie une espèce de pin,Pin parasol de préférence.Qui saura prémunir contre l’insolation,Les bons amis venus faire sur ma concession,D’affectueuses révérences.

Tantôt venant d’Espagne et tantôt d’Italie,Tous chargés de parfums, de musiques jolies,Le Mistral et la Tramontane,Sur mon dernier sommeil verseront les échos,De villanelle, un jour, un jour de fandango,De tarentelle, de sardane.

Et quand prenant ma butte en guise d’oreiller,Une ondine viendra gentiment sommeiller,Avec moins que rien de costume,J’en demande pardon par avance à Jésus,Si l’ombre de ma croix s’y couche un peu dessus,Pour un petit bonheur posthume.

GeorGe brassens

Supplique pour être enterré à la plage de Sète

…/…

53

Xabier Lete, itzultzaile

Lorez inguratuz pozez bizitzeaHerio zekenak, zer gauza tristea,inola ez baitit barkatzen,lurperatzaileen itzalaren susmozhasi naiz, paperak argitzeko asmoztestamentua prestatzen.

Busti begirada itsas urdineanbusti zure luma tinta iluneaneta idazkera ederrezesazu non utzi nere hondakinakgorputza eta arima, ez hain lagun minak,nere azkenaz adostean.

Nere arima, hegan, ortzeruntz joateanmugarik ez duten zeruen ateanemazte maiteen bila,Marseillako trenak Paris agurtzeanSète-ko hirira lehenengo klaseanbidaiatu nahi dut hila.

Nere senditarren hilobi zaharraleporaino dago, egoera txarra,beste bat ez da kabitzen,eta horregatik, berandu baino lehen,herritar lagunak asper ez daitezenzerbait behar dut asmatu.

Itsas bazterrean, hondartzaren mugannahi nuke, ahal balitz, eta ez egon dudan,hilobi bat erosoa,haurtzaroko lagun delfinen ondoanhain argitsua den Liongo golkoanhartu atseden osoa.

Haserrealdirik latzenean ereNeptunok ez baitu gogorik batereinori egiteko kalte,itsasontzi batzuk larri badabiltzakapitainak dauka salbatzeko giltzatabernara heldu arte.

Hamabost urtetan, adin negartia,ez denez nahikoa plazer bakartialehen aldiz, hondartza hartandastatua nuen neska bat politasirena itxuran nigana etorritamaitasuna eskeintzera.

Errespetu haundiz, Paul Valery jaunaentzun koblakari honetxen esana,eta barkatu ausardiabertsotan zu askoz hobea izanikhilerria, aldiz, ederragoa dut nikta herritarren gustokoa.

Zeru eta lurren arteko hilobiakadur txarrik ez du, ditu men nobliaketa xarma bereziak,itsastiarrentzat babes ona izanikjazkera aldatzeko aukera ona nikematen diet guztiei.

Gehiegi ez balitz hori eskatzeabenetan nahi nuke hantxe aldatzeapinu eder bat alboan,horrela, eguzki gehiegitik salbunere lagunekin solasterik banuzoriontsu nintzateke.

Espainiar doinuz, edo Italiatikperfumez beterik haizeen gainetikmusika bat entzutean,dantzatu nahi nuke tarantela zonbaiteta sardana ere asko gustatzen zait tramontanaren haizetan.

Sirena polit bat hor etzaten badaloaldi ttiki bat egiteko, iadabilutsik, oh adur ona!Jesusi barkamen nahi diot eskatugurutze horretan nahi baitut pairatunere azken zoriona.

GeorGe brassens

Sète hiriko hondartzan lurperatua izateko eskaria

…/…

54

Senez 41

Pauvres rois pharaons, pauvre Napoléon,Pauvres grands disparus gisant au Panthéon,Pauvres cendres de conséquence,Vous envierez un peu l’éternel estivant,Qui fait du pédalo sur la vague en rêvant,Qui passe sa mort en vacances.

Faraon gaixoak, gaixo Napoleonzenbat piramide ta zenbat Pantheonerrauts batzuk jasotzeko,agurtzen zaituztet itsas-bazterretiketernitatea oporretan betipozik baitut igarotzen.

Oharrak:

Urte asko da abesti honen egokipen oso libre bat egin nuela, eta, aldaketa askorekin, han eta hemen abestu izan dut. Baina orain argitaratzerakoan, hitz haiek oso arrotzak gertatu zaizkit, eta gainera ez nengoen edukiarekin ados. Horrela, itzulpen ahalik eta literalena egitea erabaki dut, eta iruditzen zait, horrela, Brassens beraren hitzekin ez dela batere gaizki gelditu. Barka biezadate bertsio zaharretan ezagutu zutenek.

Paul Valéry poeta famatua Sète hirian jaioa zen, Brassens bezela, eta gainera hiri hartako itsas gaineko hilerrian lurperatua dago. Beste poemen artean, idatzi zuen “Le cimetiére marin” deitzen den poema eder bat... Hori dena kontuan hartuz uler daiteke kantariak poetari esaten diona.

Mίκης Θεοδωράκης

Πνευματικό Εμβατήριο

Σαν έριξα και το στερνό δαυλί στο φωτογώνι(δαυλί της ζωής μου της κλεισμένης μες στο χρόνο)στο φωτογώνι της καινούργιας Λευτεριάς Σου Ελλάδα,μου αναλαμπάδιασε άξαφνα η ψυχή, σα να ’τανόλο χαλκός το διάστημα, ή ως να ’χατ’ άγιο κελί του Ηράκλειτου τριγύρα μουόπου χρόνια,για την Αιωνιότη εχάλκευε τους λογισμούς τουκαι τους κρεμνούσε ως άρματαστης Έφεσος το Ναό·

Mikis Theodorakis

Izpirituaren eresia

Bizidunok, erne, adi, entzun nere arrenaerrukiak ikuz dezan gorrotoen iraina.Itsasoaren beilari egunsentiko lehen orduan.Izpirituaren oihuak itsuak iratzar ditzanargiaren miresmenera,adimenakkeinu zitalen halabeharrak deseginiksenideen egoitza arautu dezan,eramankorodolik gabea,asmo gorenaren arnasetikaberriak duintasuna eskura dezan

55

Xabier Lete, itzultzaile

Vaixell de Grecia

Si per les albes veieu passar un vaixellbesant les aigües del mar bressol dels déusfeu-li senyal, que pugui veure on somi caminar amb nosaltres cap el nord.

Si no duu xarxa, ni orsa, ni timó,no penseu mai que ho hagi perdut tot,que el poble sempre podrà inflar el velamper guanyar onades fetes de por i de sang.

Vaixell que plores igual que plora el meu,que duus la pena i el dol que porta el meu,vaixell de grècia, que no t’enfonsi el tro,infla les veles que anem al mateix port.

lluis llaCh

Greziako itsasontzia

Itsasoz gaindi ikusten baduzugure gogoa daraman ontziaetzazu pentsa galduta dihoanikargitzen baitu goizeko eguzkiak.

Hainbeste amets, negar ta desioez du ekaitzak hondora botako,salbatuko da goizeko ontziakaiaren bila hegaka joateko.

Arraun berriek eramango dutebide zaharretik askatasuneraoihal zuriek haizea bildurikgure arnasa biltzen den batera.

Ez du ekaitzak hondora botakosalbatuko da goizeko ontzia.

56

Senez 41

L’avi Siset em parlavade bon matí al portalmentre el sol esperàvemi els carros vèiem passar.Siset, que no veus l’estacaon estem tots lligats?Si no podem desfer-nos-enmai no podrem caminar!

Si estirem tots, ella caurài molt de temps no pot durar.Segur que tomba, tomba, tomba,ben corcada deu ser ja.Si jo l’estiro fort per aquíi tu l’estires fort per allà,segur que tomba, tomba, tomba,i ens podrem alliberar.

Però, Siset, fa molt temps ja,les mans se’m van escorxant,i quan la força se me’n vaella és més ampla i més gran.Ben cert sé que està podridaperò és que, Siset, pesa tant,que a cops la força m’oblida.Torna’m a dir el teu cant:

lluis llaCh

L’estaca

Si estirem tots, ella caurài molt de temps no pot durar.Segur que tomba, tomba, tomba,ben corcada deu ser ja.Si jo l’estiro fort per aquíi tu l’estires fort per allà,segur que tomba, tomba, tomba,i ens podrem alliberar.

L’avi Siset ja no diu res,mal vent que se l’emporta,ell qui sap cap a quin indreti jo a sota el portal.I mentre passen els nous vailetsestiro el coll per cantarel darrer cant d’en Siset,el darrer que em va ensenyar.

Si estirem tots, ella caurài molt de temps no pot durar.Segur que tomba, tomba, tomba,ben corcada deu ser ja.Si jo l’estiro fort per aquíi tu l’estires fort per allà,segur que tomba, tomba, tomba,i ens podrem alliberar.

57

Xabier Lete, itzultzaile

Agure zahar batek zioenbere etxe-aurreangoizean goiz lantokirairtetzen nintzenean:ez ahal duk, gazte, ikustengure hesola zein dan,desegiten ez badugubertan galduko gera.

Baina guztiok baterasaiatu hura botatzerausteltzen hasia dago talaster eroriko da.Hik bultza gogor hortikanta bultza nik hemendikanikusiko duk nolalaster eroriko dan.

Baina denbora badoanekea zaigu hasieskuak apurtu zaizkiteta indarrak utzi,usteltzen badago erekarga badu oraindik,berriz arnasa hartzekoesaigun elkarrekin.

lluis llaCh

Agure zaharraren erranak

Baina guztiok baterasaiatu hura botatzerausteltzen hasia dago talaster eroriko da.Hik bultza gogor hortikanta bultza nik hemendikanikusiko duk nolalaster eroriko dan.

Agure zaharra falta dabere etxe-ondotikhaize txar batek hartutaeraman du hemendik,haur batzuk ikusten dituteta inguraturikaitona zaharraren kantanahi diet irakatsi.

Baina guztiok baterasaiatu hura botatzerausteltzen hasia dago talaster eroriko da.Hik bultza gogor hortikanta bultza nik hemendikanikusiko duk nolalaster eroriko dan.

58

Senez 41

JaCques brel

Les vieux

Les vieux ne parlent plus ou alors seulement parfois du bout des yeuxMême riches ils sont pauvres, ils n’ont plus d’illusions et n’ont qu’un coeur pour deuxChez eux ça sent le thym, le propre, la lavande et le verbe d’antanQue l’on vive à Paris on vit tous en province quand on vit trop longtempsEst-ce d’avoir trop ri que leur voix se lézarde quand ils parlent d’hierEt d’avoir trop pleuré que des larmes encore leur perlent aux paupièresEt s’ils tremblent un peu est-ce de voir vieillir la pendule d’argentQui ronronne au salon, qui dit oui qui dit non, qui dit: je vous attends

Les vieux ne rêvent plus, leurs livres s’ensommeillent, leurs pianos sont fermésLe petit chat est mort, le muscat du dimanche ne les fait plus chanterLes vieux ne bougent plus leurs gestes ont trop de rides leur monde est trop petitDu lit à la fenêtre, puis du lit au fauteuil et puis du lit au litEt s’ils sortent encore bras dessus bras dessous tout habillés de raideC’est pour suivre au soleil l’enterrement d’un plus vieux, l’enterrement d’une plus laideEt le temps d’un sanglot, oublier toute une heure la pendule d’argentQui ronronne au salon, qui dit oui qui dit non, et puis qui les attend

Les vieux ne meurent pas, ils s’endorment un jour et dorment trop longtempsIls se tiennent la main, ils ont peur de se perdre et se perdent pourtantEt l’autre reste là, le meilleur ou le pire, le doux ou le sévèreCela n’importe pas, celui des deux qui reste se retrouve en enferVous le verrez peut-être, vous la verrez parfois en pluie et en chagrinTraverser le présent en s’excusant déjà de n’être pas plus loinEt fuir devant vous une dernière fois la pendule d’argentQui ronronne au salon, qui dit oui qui dit non, qui leur dit: je t’attendsQui ronronne au salon, qui dit oui qui dit non et puis qui nous attend.

59

Xabier Lete, itzultzaile

JaCques brel

Zaharrak

Zaharrek solasik ez, une bakanetan baizik begiekin, esku-huts diraute, bihotz bat biontzat, itxaropen gabe. Usadiozaharren oroitzapenetan dute aberria erbestean beti bizitzagehiegi luzatzen denean. Irri eta negar, begi bustietan haieniragana eta aurpegiko azal zimurretan lekukotasuna,ordulariaren esan jarraituan zaharragotzen dira harenmintzoari erantzun ezinik ezbai larrituan.

Zaharrek ametsik ez, liburuak lotan, pianoak isil katutxoa hilzen, arnoaren suak ez ditu alaitzen. Beren mundu horittikiagotzen da ordutik ordura ohetik leihora, ohetik salara,ohetik ohera. Eta irtetzen badira besotik helduta apainagojantziz zaharrago baten ehorzketa hartan parte hartzeko dazotin ta negarrez, une labur batez hila onesteko, badakitelarikberaien ordua ere hurbil dela.

Zaharrak ez dira hiltzen, lokartzen dira behin lotan irauteko,horregatik bada, beldur direlako daramate elkar besotikhelduta, batak besteari arnasa itzuliz, baina alferrik da, bathiltzen denean bestea da galtzen. Hortxen dituzue, zuengandikhurbil eta hain baztertuak beti igarotzen doaz barkamenaeskatuz bizi izateagatik... Ordulari zaharrak “itxoiten dizuet”oihukatzen die errukirik gabe orduen joanean bizia lapurtuzerrukirik gabe orduen joanean bizia kenduz.

60

Senez 41

Les timidesÇa s’tortilleÇa s’entortilleÇa sautilleÇa s’met en vrilleÇa s’recroquevilleÇa rêve d’être un lapinPeu importeD’où ils sortentMais feuilles mortesQuand le vent les porteDevant nos portesOn dirait qu’ils portentUne valise dans chaque main

Les timidesSuivent l’ombreL’ombre sombreDe leur ombreSeule la pénombreSait le nombreDe leurs pudeurs de LevantinIls se plissentIls pâlissentIls jaunissentIls rosissentIls rougissentS’écrevissentUne valise dans chaque main

Mais les timidesUn soir d’audaceDevant leur glaceRêvant d’espaceMettent leur cuirasseEt alors place !Allons, ParisTiens-toi bien !Et vive la gareSaint-LazareMais on s’égareOn s’effareOn s’désempareEt on repartUne valise dans chaque main

Les timidesQuand ils chavirentPour une ElvireOnt des soupirsOnt des désirsQu’ils désirent direMais ils n’osent pas bienEt leur maîtressePlus prêtresseEn ivresseQu’en tendresseUn soir les laisseDu bout des fessesUne valise dans chaque main

JaCques brel

Les timides

Les timidesAlors vieillissentAlors finissentSe rapetissentEt quand ils glissentDans les abyssesJe veux direQuand ils meurentN’osent rien direRien maudireN’osent frémirN’osent sourireJuste un soupirEt ils meurentUne valise sur le cœur

61

Xabier Lete, itzultzaile

Lotsatiaknahasten dirazimurtzen dira,jauzika diraaidean dira,makurtzen dirauntxi baten gisan,sorterri batnahi lukete,baina hosto hilakekaitzen menpegure atetikpasatzen diramaleta bana eskuan.

Lotsatiakitzaletikberen itzalenitzal beltzetik,ilunak dakihaien lotsensustrai gordeena,kizkurturik,zurbildurik,horiturik,gorriturikberen lotsadaramateeskuetan zintzilik.

Lotsatiekegun batezausarkeriztokia hartuzberen abesakjartzen dituzteParisenerdian,Saint Lazaregeltokian,baina beldurtuz,mesfidatuzihesa hartuzurrun doazmaleta bana eskuan.

Lotsatieksuspiriozneska batekinamesteanai! nahi luketeari mintza,ez dira ausartzen,sazerdotisekxamurtasuniknola ez duten,iraina baizik,bazter bateanuzten dituztemaleta bana eskuan.

Lotsatiakzahartzen dirahausten dira,mehetzen dira,eta zulorairristatzean,esan nahi duthiltzean,deus esan gabe,biraorik gabe,irrifar gabe,mezurik gabe,joaten diramin bat dutelabihotzaren erdian.

JaCques brel

Lotsatiak

62

Senez 41

JaCques brel

Au suivant

Tout nu dans ma serviette qui me servait de pagneJ’avais le rouge au front et le savon à la mainAu suivant, au suivantJ’avais juste vingt ans et nous étions cent vingtA être le suivant de celui qu’on suivaitAu suivant, au suivantJ’avais juste vingt ans et je me déniaisaisAu bordel ambulant d’une armée en campagneAu suivant, au suivant

Moi j’aurais bien aimé un peu plus de tendresseOu alors un sourire ou bien avoir le tempsMais au suivant, au suivantCe n’fut pas Waterloo mais ce n’fut pas ArcoleCe fut l’heure où l’on r’grette d’avoir manqué l’écoleAu suivant, au suivantMais je jure que d’entendre cet adjudant d’mes fessesC’est des coups à vous faire des armées d’impuissantsAu suivant, au suivant

Je jure sur la tête de ma première véroleQue cette voix depuis je l’entends tout le tempsAu suivant, au suivantCette voix qui sentait l’ail et le mauvais alcoolC’est la voix des nations et c’est la voix du sangAu suivant, au suivantEt depuis chaque femme à l’heure de succomberEntre mes bras trop maigres semble me murmurer :“Au suivant, au suivant”

Tous les suivants du monde devraient s’donner la mainVoilà ce que la nuit je crie dans mon délireAu suivant, au suivantEt quand je n’délire pas, j’en arrive à me direQu’il est plus humiliant d’être suivi que suivantAu suivant, au suivantUn jour je m’f’rai cul-de-jatte ou bonne sœur ou penduEnfin un d’ces machins où je n’s’rai jamais plusLe suivant, le suivant

63

Xabier Lete, itzultzaile

JaCques brel

Hurrengoa

Biluts azkenean gela zikin hartanlotsaren gorriak soa estaltzean...Beste bat, beste bat!Hemeretzi urte nituen doi-doianelkarren jarraian ginelarik hamar...Beste bat, beste bat!Hemeretzi urte, lagunek bezalasoldaduentzako bordel ilunean...Beste bat, beste bat!

Xamurtasunaren beharra nuen nikedo irrifarre bat edo sosegua...Au suivant, au suivant!Hura etzen gerla, ez, ez, hura etzen Waterloohura zen haurtzarotik bortxaz irtetzea...Au suivant, au suivant!Zin egiten dut gaur nere hilengatikgorroto dudala makurtasun hura...;Au suivant, au suivant!

Zin egiten dut gaur birao batekinahots hura beti barnean dudala...Beste bat, beste bat!Alkohol txarrenaren kiratsa zeramanemagaldu zurbil tristearen ahotsa...Beste bat, beste bat!Eta emazte bat besoen arteandudan bakoitzean dirudi diola...Beste bat, beste bat!

Ametsen erdian, atsedenik gabegauaren beroan oihu egiten dut nik...Au suivant, au suivant!Ez baitakik ongi zer den okerragojarraitzaile edo jarraitua izatea...Au suivant, au suivant!Baina egun batez desagertuko naizgizonen mundutik, ez baitut izan nahi.Au suivant, au suivant!

64

Senez 41

Bien sûr, nous eûmes des oragesVingt ans d’amour, c’est l’amour folMille fois tu pris ton bagageMille fois je pris mon envolEt chaque meuble se souvientDans cette chambre sans berceauDes éclats des vieilles tempêtesPlus rien ne ressemblait à rienTu avais perdu le goût de l’eauEt moi celui de la conquête

Mais mon amourMon doux mon tendre mon merveilleux amourDe l’aube claire jusqu’à la fin du jourJe t’aime encore tu sais je t’aime

Moi, je sais tous tes sortilègesTu sais tous mes envoûtementsTu m’as gardé de pièges en piègesJe t’ai perdue de temps en tempsBien sûr tu pris quelques amantsIl fallait bien passer le tempsIl faut bien que le corps exulteFinalement finalementIl nous fallut bien du talentPour être vieux sans être adultes

Oh, mon amourMon doux mon tendre mon merveilleux amourDe l’aube claire jusqu’à la fin du jourJe t’aime encore, tu sais, je t’aime

JaCques brel

La Chanson Des Vieux Amants

Et plus le temps nous fait cortègeEt plus le temps nous fait tourmentMais n’est-ce pas le pire piègeQue vivre en paix pour des amantsBien sûr tu pleures un peu moins tôtJe me déchire un peu plus tardNous protégeons moins nos mystèresOn laisse moins faire le hasardOn se méfie du fil de l’eauMais c’est toujours la tendre guerre

Oh, mon amour...Mon doux mon tendre mon merveilleux amourDe l’aube claire jusqu’à la fin du jourJe t’aime encore tu sais je t’aime

65

Xabier Lete, itzultzaile

Ekaitz ilunen hondar hitsagure maitasun zaharra, milabider urrundu ginen zekenitzuliz bizkarra... Altzaribakoitzak daki haurrik gabekogela hontan gure irain sutuenberri, lehengotik ez dirauezerk iturria agortu zenehortzirik xarma eta irri.

Baina maitemaite xamur, uzkur, zoragarrigoizargitik arrats iluneramaite zaitut, maite oraindik.

Zure liluren menpe betizurikeriz morroi nauzu.Iruzurrez galdu ninduzunnagikeriz nik zu galdu,maitaleen deiaren zai zentzudenen suspergarri joaten utziduzu denbora, orain biok ezgera gai zahartzaroa onartzekojakin gabe nola eta nora.

Baina maitemaite xamur, uzkur, zoragarrigoizargitik arrats iluneramaite zaitut, maite oraindik.

JaCques brel

Maitale ohikoen abestia

Denboraren hesi estuakareagotzen zauria,ez da bakez nehoiz garaitzenmaitaleen araudia,zuk ez duzu gaur malkoriknik gaur damurik ez daukat,izkutu denak agerira,hitz gehiegiak mugatuzerretenak zeharkatuzgerla xamurrak gerla dira.

Baina maitemaite xamur, uzkur, zoragarrigoizargitik arrats iluneramaite zaitut, maite oraindik.

66

Senez 41

Ne me quitte pasIl faut oublierTout peut s’oublierQui s’enfuit déjàOublier le tempsDes malentendusEt le temps perduA savoir commentOublier ces heuresQui tuaient parfoisA coups de pourquoiLe cœur du bonheurNe me quitte pasNe me quitte pasNe me quitte pasNe me quitte pas

Moi je t’offriraiDes perles de pluieVenues de paysOù il ne pleut pasJe creuserai la terreJusqu’après ma mortPour couvrir ton corpsD’or et de lumièreJe ferai un domaineOù l’amour sera roiOù l’amour sera loiOù tu seras reineNe me quitte pasNe me quitte pasNe me quitte pasNe me quitte pas

Ne me quitte pasJe t’inventeraiDes mots insensésQue tu comprendrasJe te parleraiDe ces amants-làQui ont vu deux foisLeurs cœurs s’embraserJe te raconteraiL’histoire de ce roiMort de n’avoir pasPu te rencontrerNe me quitte pasNe me quitte pasNe me quitte pasNe me quitte pas

On a vu souventRejaillir le feuD’un ancien volcanQu’on croyait trop vieuxIl est paraît-ilDes terres brûléesDonnant plus de bléQu’un meilleur avrilEt quand vient le soirPour qu’un ciel flamboieLe rouge et le noirNe s’épousent-ils pasNe me quitte pasNe me quitte pasNe me quitte pasNe me quitte pas

Ne me quitte pasJe ne vais plus pleurerJe ne vais plus parlerJe me cacherai làA te regarderDanser et sourireEt à t’écouterChanter et puis rireLaisse-moi devenirL’ombre de ton ombreL’ombre de ta mainL’ombre de ton chienNe me quitte pasNe me quitte pasNe me quitte pasNe me quitte pas.

JaCques brel

Ne me quitte pas

67

Xabier Lete, itzultzaile

Ez zaitez joan,ez nazazu utziahaz dezagunlehengo denborailunperatudesleialtasunzaurigarrienune larriak,ordu zekenenbihotz minduaberriz ehortzibehin betirako,ez nazazu utzi,ez nazazu utziez nazazu utzi,ez nazazu utzi.

Nik zuretzat ditutitsaso galduurrunetakoperla bitxiak,lurbira denainguraturikzure gorputzaurrez jazteko,eraiki nahirikmaitasunarenegoitza zabalberdingabea,ez nazazu utzi,ez nazazu utziez nazazu utzi,ez nazazu utzi.

Ez nazazu utzi,asmatuko dutzure neurrikohitzen multzoa,mintzatuko naizbihotzak berrizbatu zituztenmaitaleetaz,zure beharrezpenaz hildakoerregearengertakizunaz,ez nazazu utzi,ez nazazu utziez nazazu utzi,ez nazazu utzi.

Bai, ikusi da maiz:sua berpiztenitzalitakosumendietaneuri berriakibar erreaudaberriangariz beterik,arratsaldekozeru hertsiakgorri ta ilundiren orduan,ez nazazu utzi,ez nazazu utziez nazazu utzi,ez nazazu utzi.

Ez zaitez joan,ez dut negarrezhitz alferretanzutaz jardun nahi,miresmen haundiz,dantza ta irrizkantu ta farrezgurtzaile izan,utzi iezadazuzure itzalazakur leialabeti izaten,ez nazazu utzi,ez nazazu utziez nazazu utzi,ez nazazu utzi.

Oharra: Andoni Lekuonak ere idatzi zuen abesti honen beste itzulpen bat, Julen Lekuonak kantatu izan zuena.

JaCques brel

Ez nazazu utzi

68

Senez 41

Dans le port d’AmsterdamY a des marins qui chantentLes rêves qui les hantentAu large d’AmsterdamDans le port d’AmsterdamY a des marins qui dormentComme des oriflammesLe long des berges mornesDans le port d’AmsterdamY a des marins qui meurentPleins de bière et de dramesAux premières lueursMais dans le port d’AmsterdamY a des marins qui naissentDans la chaleur épaisseDes langueurs océanes

Dans le port d’AmsterdamY a des marins qui mangentSur des nappes trop blanchesDes poissons ruisselantsIls vous montrent des dentsA croquer la fortuneA décroiser la luneA bouffer des haubansEt ça sent la morueJusque dans le cœur des fritesQue leurs grosses mains invitentA revenir en plusPuis se lèvent en riantDans un bruit de tempêteReferment leur braguetteEt sortent en rotant

Dans le port d’AmsterdamY a des marins qui dansentEn se frottant la panseSur la panse des femmesEt ils tournent et ils dansentComme des soleils crachésDans le son déchiréD’un accordéon ranceIls se tordent le couPour mieux s’entendre rireJusqu’à ce que tout à coupL’accordéon expireAlors le geste graveAlors le regard fierIls ramènent leur bataveJusqu’en pleine lumière

Dans le port d’AmsterdamY a des marins qui boiventEt qui boivent et reboiventEt qui reboivent encoreIls boivent à la santéDes putains d’AmsterdamDe Hambourg ou d’ailleursEnfin ils boivent aux damesQui leur donnent leur joli corpsQui leur donnent leur vertuPour une pièce en orEt quand ils ont bien buSe plantent le nez au cielSe mouchent dans les étoilesEt ils pissent comme je pleureSur les femmes infidèles

Dans le port d’AmsterdamDans le port d’Amsterdam.

JaCques brel

Amsterdam

69

Xabier Lete, itzultzaile

Amsterdamgo portuanmariñelak kantuzpenak oihukatuzkarriketan zehar.Amsterdamgo portuanmariñelak lotantrapu zaharren gisankanal bazterretan.Amsterdamgo portuanmariñelak hiltzenzerbeza eta amorruzbeterik barrenak,baina Amsterdamgoportuan mariñelakesna itsaso urrunenametsen beroan.

Amsterdamgo portuanmariñelen jakiakmantel zurietanerrai ederrenak,haginak xurgatuz,fortunak gastatuzilargiari begirahabanoak erreaz.Bakailao usainezbazterrak beteakahobetez irentsizzati koipetsuakjeikitzen dira farreztrumoien hotserabragetak hertsirik,guztiz mozkortuak.

Amsterdamgo portuanmariñelak dantzansabelak igurtzizputen sabeletan,jauzi eta jiraka,karkaxak boteaz,akordeoi zaharrenmusikan bilduak.Lepoak okertuzalgara eroansoinua azkenikisiltzen den arte,orduan ozenki,begirada fierraz,birao eginazzerura begira.

Amsterdamgo portuanmariñel hordiakarnasgabe edatenzerbeza gorriak,puten osasuneztopadak eginikHamburgo, Amsterdam,portu guzietan.Edaten dutelarikberen damen ondranurretan ordainduzlarrua jotzean,gero mukiak kenduzizarrei begira“ils pissent comme je pleuresur les femmes infidèles”.

Amsterdamgo portuanAmsterdamgo portuan...

JaCques brel

Amsterdam

70

Senez 41

Bien sûr il y a les guerres d’IrlandeEt les peuplades sans musiqueBien sûr tout ce manque de tendreEt il n’y a plus d’AmériqueBien sûr l’argent n’a pas d’odeurMais pas d’odeur vous monte au nezBien sûr on marche sur les fleurs,Mais, mais voir un ami pleurer

Bien sûr il y a nos défaitesEt puis la mort qui est tout au boutLe corps incline déjà la têteÉtonné d’être encore deboutBien sûr les femmes infidèlesEt les oiseaux assassinésBien sûr nos coeurs perdent leurs ailesMais, mais voir un ami pleurer

Bien sûr ces villes épuiséesPar ces enfants de cinquante ansNotre impuissance à les aiderEt nos amours qui ont mal aux dentsBien sûr le temps qui va trop viteCes métros remplis de noyésLa vérité qui nous éviteMais, mais voir un ami pleurer

Bien sûr nos miroirs sont intègresNi le courage d’être juifNi l’élégance d’être nègreOn se croit mèche, on n’est que suifEt tous ces hommes qui sont nos frèresTellement qu’on n’est plus étonnésQue par amour ils nous lacèrentMais, mais voir un ami pleurer.

JaCques brel

Voir un ami pleurer

71

Xabier Lete, itzultzaile

Gerla dago Irlandan eregerla gela hertsietanmusikarik ez da entzutenlehen bazuten herrietan,dirutan daude Amerikakbaina zorionik han ez etanonahi adiskide bataurkitzen duzu negarrez.

Ziur, akatsak bistan daudeeta heriotza zelatan bagoazburua makurtuz zutikirauteko lotsaz, maitaleakdesleial dira karriketanbakerik ez eta nonahiaurkitzen duzu adiskidebat negarrez.

Adineko haur zaharkituekhartzen dituzte hiriak haieilagundu nahi eta ezin, zentzugabeko irriak, denboraazkarregi doa denok irentsibeharrez egiak bizkarraeman zigun eta lagunaknegarrez.

Ausardirik ez da geratzen,ez gera beltz dotoreak ezgera judutar hurbilaknoizpait labetan erreak, onbeharrez hiltzen gaituztehitzik gabe uzten gauez,baina okerrago da ikusteaadiskide bat negarrez.

JaCques brel

Lagun bat negarrez

72

Senez 41

La ville s’endormaitEt j’en oublie le nomSur le fleuve en amontUn coin de ciel brûlaitLa ville s’endormaitEt j’en oublie le nom

Et la nuit peu à peuEt le temps arrêtéEt mon cheval boueuxEt mon corps fatiguéEt la nuit bleu à bleuEt l’eau d’une fontaineEt quelques cris de haineVersés par quelques vieuxSur de plus vieilles qu’euxDont le corps s’ensommeille

La ville s’endormaitEt j’en oublie le nomSur le fleuve en amontUn coin de ciel brûlaitLa ville s’endormaitEt j’en oublie le nom

Et mon cheval qui boitEt moi qui le regardeEt ma soif qui prend gardeQu’elle ne se voie pasEt la fontaine chanteEt la fatigue planteSon couteau dans mes reinsEt je fais celui-làQui est son souverainOn m’attend quelque partComme on attend le roiMais on ne m’attend pointJe sais depuis déjàQue l’on meurt de hasardEn allongeant le pas

La ville s’endormaitEt j’en oublie le nomSur le fleuve en amontUn coin de ciel brûlaitLa ville s’endormaitEt j’en oublie le nom

Il est vrai que parfoisPrès du soir les oiseauxRessemblent à des vaguesEt les vagues aux oiseauxEt les hommes aux riresEt les rires aux sanglotsIl est vrai que souventLa mer se désenchanteJe veux dire en celaQu’elle chante d’autres chantsQue ceux que la mer chanteDans les livres d’enfantsMais les femmes toujoursNe ressemblent qu’aux femmesEt d’entre elles les connesNe ressemblent qu’aux connesEt je ne suis pas bien sûrComme chante un certainQu’elles soient l’avenir de l’homme

La ville s’endormaitEt j’en oublie le nomSur le fleuve en amontUn coin de ciel brûlaitLa ville s’endormaitEt j’en oublie le nom

Et vous êtes passéeDemoiselle inconnueA deux doigts d’être nueSous le lin qui dansait.

JaCques brel

La ville s’endormait

73

Xabier Lete, itzultzaile

Hiria lotan zenahaztu dut izenaibaian gorantzaortzea argitsuhiria lotan zenahaztu dut izena.

Eta gauez, astirodenboraren geldia,zangoak hautsetangorputzen nekeagaua urdin ta beltziturri bat kantuz,gorrotozko oihuakzaharren ahotiklokarturik daudenzaharragoen aurka.

Hiria lotan zenahaztu dut izenaibaian gorantzaortzea argitsuhiria lotan zenahaztu dut izena.

Zaldiak egarrizeta ni begiraneure egarriaantzeman ez dadin,iturria kantuznekea gailenduzoinetan beruna,eta nik erregeizan nahi dut oraindenok itxoitenbaleude bezala,nehor ez daukat zaiaspalditik hona,hiltzen gera ausazluzatuz gure azken urratsa.

Hiria lotan zenahaztu dut izenaibaian gorantzaortzea argitsuhiria lotan zenahaztu dut izena.

Egia da nehoizilunabarreanuhainen tankeratxoriek dutela,gizonak hor farreznegarrez zotinkanegarra eta farreaberdinak baitira,esan nahi dut holakantatzen dutelaitsaso hitsarenkantu ilunena.Emazteek duteemazteen antzaemazte ergelakergelenak diranik ez dakit zehatzhitzez gaur nola esanbizidunen mina.

Hiria lotan zenahaztu dut izenaibaian gorantzaortzea argitsuhiria lotan zenahaztu dut izena.

Zu igaro zinenandereño ilunbiluts dantzatzekomaindire artean.

JaCques brel

Hiria lotan zen

74

Senez 41

Quand on n’a que l’amourA s’offrir en partageAu jour du grand voyageQu’est notre grand amourQuand on n’a que l’amourMon amour toi et moiPour qu’éclatent de joieChaque heure et chaque jourQuand on n’a que l’amourPour vivre nos promessesSans nulle autre richesseQue d’y croire toujoursQuand on n’a que l’amourPour meubler de merveillesEt couvrir de soleilLa laideur des faubourgsQuand on n’a que l’amourPour unique raisonPour unique chansonEt unique secours

Quand on n’a que l’amourPour habiller matinPauvres et malandrinsDe manteaux de veloursQuand on n’a que l’amourA offrir en prièrePour les maux de la terreEn simple troubadourQuand on n’a que l’amourA offrir à ceux-làDont l’unique combatEst de chercher le jourQuand on n’a que l’amourPour tracer un cheminEt forcer le destinA chaque carrefourQuand on n’a que l’amourPour parler aux canonsEt rien qu’une chansonPour convaincre un tambour

Alors sans avoir rienQue la force d’aimerNous aurons dans nos mainsAmis le monde entier.

JaCques brel

Quand on n’a que l’amour

75

Xabier Lete, itzultzaile

Maitasuna badadohain emankorrenabidaia luze batbada maitasuna,maitasuna badabiontzat, zu eta ni,pozaren dizdiraune ilunetan,maitasuna badapromesen hitz onaeta hortan sinesteaondasun bakarra,maitasuna badaederraren ikureguzki argitsuauzoen estalgai,maitasuna badaarrazoi bakarraabesti bakarrabidelagun bakar.

Maitasuna badaegunsentietanbehartsu biluzienestalgai biguna,maitasuna badamunduko malkoakxuka ditzakeeneskuzapi fina,maitasuna badaopari bakarraegunaren biladihardutenentzat,maitasuna baizikez dagoeneanbide bat irekizbizitzen joateko,maitasuna badagerla denen aurkaabestu daitekeeneresi bakarra.

Beste ezer gabegure eskuetanizango genukemunduaren giltza.

JaCques brel

Maitasuna besterik ez denean

76

Senez 41

Quand ma maman reviendraC’est mon papa qui sera contentQuand elle reviendra mamanQui c’est qui sera content c’est moiElle reviendra comme chaque foisA cheval sur un chagrin d’amourEt pour mieux fêter son retourToute la sainte famille sera làEt elle me rechantera les chansonsLes chansons que j’aimais tellementOn a tellement besoin de chansonsQuand il paraît qu’on a vingt ans

Quand mon frère il reviendraC’est mon papa qui sera contentQuand il reviendra le FernandQui c’est qui sera content c’est moiIl reviendra de sa prisonToujours à cheval sur ses principesIl reviendra et toute l’équipeL’accueillera sur le perronEt il me racontera les histoiresLes histoires que j’aimais tellementOn a tellement besoin d’histoiresQuand il paraît qu’on a vingt ans

Quand ma sœur elle reviendraC’est mon papa qui sera contentQuand reviendra la fille de mamanQui c’est qui sera content c’est moiElle reviendra de ParisSur le cheval d’un prince charmantElle reviendra et toute la familleL’accueillera en pleurantEt elle me redonnera son sourireSon sourire que j’aimais tellementOn a tellement besoin de souriresQuand il paraît qu’on a vingt ans

Quand mon papa reviendraC’est mon papa qui sera contentQuand il reviendra en gueulantQui c’est qui sera content c’est moiIl reviendra du bistrot du coinA cheval sur une idée noireIl reviendra que quand il sera noirQue quand il en aura besoinEt il me redonnera des soucisDes soucis que j’aime pas tellementMais il paraît qu’il faut des soucisQuand il paraît qu’on a vingt ans

Si ma maman revenaitQu’est-ce qu’il serait content papaSi ma maman revenaitQui c’est qui serait content c’est moi

JaCques brel

Quand maman reviendra

77

Xabier Lete, itzultzaile

Nere ama itzultzeanaita pozez jarriko da,ama berriz itzultzeanni naiz pozez legokeena,itzuliko da ohi denezmaitasun zauriz barnean,bere itzulera ospatuzfamilia bilduko da,eta amak abesteanmaite ditudan kantuakpozez nengoke, kantuakbehar baitira tristuran.

Nere anaia itzultzeanaita pozez lehertuko da,anai gaztea itzultzeanni ere pozez nengoke,lehengo ideia berekinatzerritik itzultzean zaldun,harro, aldagabehartuko dugu atarianeta kontatuko dizkitmaite ditudan kontuak,kontuak behar baitiratristuran eta gaztetan.

Nere arreba itzultzeanaita pozez beteko da,amaren haurra itzultzeanpozez gainezka nengoke,itzuliko da Paristikprintze xarmant bat gogoaneta fameli osoakhartuko du negar malkoz,nik hainbat maite ditudanirrifarreak lekarzkeirriak behar baitiraoso gazte zarenean.

Nere aita itzultzeanaita izanen da pozik,lauso itzultzen deneanni oso pozik nengoke,bistrot batetik letorkeideia beltz bat buruan,gauez itzuliko zaiguberak behar dueneanaholkuak oparituznik maite ez ditudanak,aholkurik behar al dahogei urte betetzean.

Nere ama itzultzeanpozez izanen da aita,ama itzultzearekinni ere pozez nengoke.

JaCques brel

Ama itzultzean

78

Senez 41

Suzanne takes you down to her place near the riverYou can hear the boats go byYou can spend the night beside herAnd you know that she’s half crazyBut that’s why you want to be thereAnd she feeds you tea and orangesThat come all the way from ChinaAnd just when you mean to tell herThat you have no love to give herThen she gets you on her wavelengthAnd she lets the river answerThat you’ve always been her loverAnd you want to travel with herAnd you want to travel blindAnd you know that she will trust youFor you’ve touched her perfect body with your mind.

And Jesus was a sailorWhen he walked upon the waterAnd he spent a long time watchingFrom his lonely wooden towerAnd when he knew for certainOnly drowning men could see himHe said “All men will be sailors thenUntil the sea shall free them”But he himself was brokenLong before the sky would openForsaken, almost humanHe sank beneath your wisdom like a stoneAnd you want to travel with himAnd you want to travel blindAnd you think maybe you’ll trust himFor he’s touched your perfect body with his mind.

Now Suzanne takes your handAnd she leads you to the riverShe is wearing rags and feathersFrom Salvation Army countersAnd the sun pours down like honeyOn our lady of the harbourAnd she shows you where to lookAmong the garbage and the flowersThere are heroes in the seaweedThere are children in the morningThey are leaning out for loveAnd they will lean that way foreverWhile Suzanne holds the mirrorAnd you want to travel with herAnd you want to travel blindAnd you know that you can trust herFor she’s touched your perfect body with her mind.

loenard Cohen

Suzanne

79

Xabier Lete, itzultzaile

Suzanne gidatzaile duzu bere ibai bazterreraentzun zenitzake ontziakgaua bere ondoan pasa,burutik ez dago ongihorregatik zaude bertan,eskeintzen dizkizu teaeta Txinako laranjak,esan nahi diozuneanetzaudela maiteminezbesoetan hartzen zaituibaiak erantzun dezanzu zaituela hark maite.Urrundu nahiko zenukeitsu-itsu bidaiarazugan konfidantza baitu,gorputza ikutu diozu izpirituz.

Jesus itsasgizona zenuren gainetik ibiliz,erne egon zen luzaro,ziur jakin zueneanbertan itoaz bakarrikgizonek zutela ikustenesan zuen: “Gizon denak itsasgizonizan bitez itsasoak libra ditzan”.Bera desegina izan zenzerua ireki baino lehenbaztertua, ia gizon,zuen pean hondatu zen.Baina zuk itsu nahi duzubidaia luzera irtenharengana konfidantzaz,gorputza ikutu dizu izpirituz.

Eskutik hartuta Suzanneorain gidatzaile duzuibai aldera zaramaarlote jantzirik dago,eguzkia ezti-eztibere gain isuriz doa,badaki nundik ibililore ta zabor artean,goizean umeak daudemaitasun apurra eskatuz,beti eskatuko dutegaurko modu berdinean,Suzannek ispilu bat du,berarekin joan nahi duzuurruneko bidaiaraitsu-itsu konfidatuz,gorputza ikutu baitizu izpirituz.

loenard Cohen

Suzanne

80

Senez 41

Bird on the wire

Like a bird on the wire,like a drunk in a midnight choirI have tried in my way to be free.Like a worm on a hook,like a knight from some old fashioned bookI have saved all my ribbons for thee.If I, if I have been unkind,I hope that you can just let it go by.If I, if I have been untrueI hope you know it was never to you.

Like a baby, stillborn,like a beast with his hornI have torn everyone who reached out for me.But I swear by this songand by all that I have done wrongI will make it all up to thee.I saw a beggar leaning on his wooden crutch,he said to me, “You must not ask for so much.”And a pretty woman leaning in her darkened door,she cried to me, “Hey, why not ask for more?”

Oh like a bird on the wire,like a drunk in a midnight choirI have tried in my way to be free.

Bird on the wire

Txoriak kaiolanmozkorrak gauez bezalalibre izan nahi nuen, alferrik.Arrain bat amuan,zaldun bat banintz bezala,zugana itzuli naiz beti.Krudel izan baldin banaizahaz dezazun nahi nuke oraindik,leial izan ez banintzenzurekin leial nahi nuen izan.

Piztiak, urduri,beldurrez, haurrak bezala,puskatu dut emandako maitasuna.Baina gaur zin dagitxukatuko dizudalagaizkiaz sortu nizun negarra.Krudel izan baldin banaizahaz dezazun nahi nuke oraindik,leial izan ez banintzenzurekin leial nahi nuen izan.

Txoriak kaiolanmozkorrak gauez bezalalibre izan nahi nuen, alferrik.

loenard Cohen

81

Xabier Lete, traductor

Este artículo pretende dar a conocer una faceta menos conocida del escritor y cantante Xabier Lete (1944-2010): su faceta como traductor.

Tras su muerte, tan reciente aún, y cuando siguen celebrándose actos de homenaje en su recuerdo, hemos recopilado en este artículo algunas letras que Lete tomó prestadas de poetas y cantantes de otras lenguas para incorporarlas a sus canciones.

Se trata de veinte piezas que Lete cantó en su trayectoria musical, algunas de ellas grabadas también en sus discos y todas ellas publicadas en el libro recopilatorio Abestitzak eta poema kantatuak (2006, Elkar). Con permiso de la editorial, las publicamos aquí ahora, acompañadas de unas breves notas explicativas.

Además de estos poemas cantados, Lete grabó también el recitado de 22 poemas pertenecientes a la obra Das Stunden-Buch de Rainer Maria Rilke. La grabación se hizo el 22 de septiembre de 2001 en el ayuntami-ento de Oiartzun, y culminó con la publicación de un CD titulado R.M. Rilkeren “Orduen liburua” (2004, Pamiela/Arteola). Sin embargo, hemos dejado estos poemas al margen de las consideraciones recogidas en este artículo, ya que se trata de poemas que en su día se tradujeron para ser recitados y no para ser cantados.

Xabier Lete, traducteur

Cet article évoque un aspect méconnu de l’auteur et chanteur Xabier Lete (1944-2010) : Lete traducteur.

Dans ce numéro de la revue Senez, nous avons souhaité rassembler quelques textes que le poète, récemment disparu et qui fait, encore à ce jour, l’objet de nombreux hommages, avait empruntés à d’autres poètes ou chanteurs s’exprimant dans d’autres lan-gues que la sienne.

Il s’agit de vingt oeuvres interprétées par Lete tout au long de son parcours musical, certaines enregistrées sur ses disques, toutes publiées dans le recueil intitulé Abestitzak eta poema kantatuak (Paroles de chansons et poèmes chantés) (2006, Elkar). Avec l’autorisation de l’éditeur, nous avons souhaité les présenter ici, accompagnées de quelques brefs commentaires.

Outre ces poèmes chantés, il enregistra égale-ment le 22 septembre 2001, à la Mairie d’Oiartzun, 22 poèmes extraits de l’oeuvre Das Stunden-Buch (Le livre d’heures) de Rainer Maria Rilke, publiés dans un CD intitulé R.M. Rilkeren “Orduen liburua” (2004, Pamiela/Arteola). Ces poèmes ayant été traduits pour être récités, et non chantés, nous ne les avons pas rete-nus dans notre sélection.

Xabier Lete, translator

This article deals with the less well-known side of the writer and singer Xabier Lete (1944-2010): Lete the translator.

In view of the fact that the poet died only recently and that the events to honour his memory are still taking place, in this issue of Senez we wanted to gather some words that he took from poets and singers of other languages and used in his songs.

There are twenty items sung by Lete throughout his musical career, and some of them were recorded on his discs as well. They have all been compiled and published in the book entitled Abestitzak eta poema kantatuak (Lyrics and Sung Poems) (2006, Elkar). We wanted to reproduce them here with the kind permission of the publishers, accompanied by some brief notes.

In addition to his sung poems, he gave a read-ing at Oiartzun Town Hall on 22 September 2001 of 22 poems from the work by Rainer Maria Rilke entitled Das Stunden-buch (The Book of Hours), and recorded on CD, under the name of R.M. Rilkeren “Orduen liburua” (2004, Pamiela/Arteola). As these poems were translated not to be sung, but to be recited, we have not included them.