52. zenbakia2020 • azaroa - abendua

Itzulbide, euskaraz lan egiteaerraztuko duen itzultzaileautomatikoa

2 _AURKIBIDEA3 _ARESTIAN

4-5 _EUSKARA OSAKIDETZAN Itzulbide proiektua

6-7 _URRATSAKLorea Larrañaga eta Mikel BazaFamilia medikuak

8-9 _EMAKUMEAGutxien ikusten diren indarkeriak

10-11 _GEURE ZERBITZUAKAntonio Arraiza • Osakidetzakoosasun-programen arduraduna

12-13 _UNIBERTSITATETIKInma Hernaez • EHUko Aholab ikerketa taldeko ikertzailea

14-15 _MUNDUAN ZEHARPerun elkarlanean koronabirusaren aurka

16-17 _OSASUNEZ ETA OSASUNTSU BIZICOVID-19 pandemiaren ondorioak langile sanitarioen osasun mentalean

18 _JA(KI)TEADiabetesa Gabonetan

19 _DENBORA-PASAK / KOMIKIA

Osakidetza, Araba kalea 45, 01006 Vitoria-Gasteiz, Tel.: 945 00 63 43 • osatuberri@osakidetza.eusErredakzio-kontseilua: Gontzal Lopez, Amaia Beitia •Euskara-zuzentzaileak:Bidera Zerbitzuak (Berria Taldea)Koordinatzailea:Bidera Zerbitzuak (Berria Taldea) • Tirada: 5.500 ale • Lege-gordailua: SS 1472-2011 • ISSN 2254-450XDISEINUA ETA MAKETAZIOA: Bidera Zerbitzuak (Berria Taldea).

6URRATSAK

8EMAKUMEA

10GEURE ZERBITZUAK

16OSASUNEZ ETA OSASUNTSU BIZI

Euskaraldiaren bigarren edizioan Osakidetzaosoan 70 arigunetik gora osatu ziren euskaraz lanegiteko; horrez gain, milaka langile aritu ziren Eus-karaldian parte hartzen, norbanako gisa. Gure aldiz-kariaren kontrazalean zenbait erakundetan eginda-ko ekimenen argazkiak publikatu ditugu.Bestalde, abenduaren 3an Euskararen

Nazioarteko Eguna izan zen eta pandemiagatik Osakidetzan ezinizan genuen ohi bezala ospatu. Hala ere, egoerara moldatuta, zen-bait ekintza antolatu ziren gure erakundeetan. Hona hemen haie-tariko batzuk, adibide gisa:Uribeko ESIan, «Pandemia ostean beteko ditudan ametsak»

mikroipuin lehiaketa eta «Erresilientzia. Muturreko egoerenaurrean gizakiaren potentziala» saioa antolatu zituzten.

Zuzendaritza Nagusian, Marrazki-lehiaketa euskarazko lelo edomezuekin eta Galdera-erantzunen euskal-ginkana egin ziren.Gasteizko Erizaintzako Unibertsitate Eskolan Argazki lehiaketa egin

zuten ikasleen artean euskararen erabilera sustatzeko. Argazkiek Erizaintzaeta Euskaraldiarekin lotura izan behar zuten.

Erdian...

EUSKARALDIA ETAEUSKARAREN NAZIOARTEKOEGUNA OSAKIDETZAN

ARESTIAN

agenda

URTARRILA

• KONTZERTUAXabi Solano Maiza & Kimua Dantza KolektiboaUrtarrilaren 2an, 19:00etan Orioko Kiroldegian

• IKUS-ENTZUNEZKO EMANALDIAKGabon Zinema 2020-2021Urtarrilaren 2tik 5era, Gasteizko Oihaneder Kulturunean

• DANTZAHaatik Dantza Konpainia: «Errimak bi oinetan»Urtarrilaren 29an, 19:00etan, Zarauzko Modelo Aretoan

• BERTSOLARITZABertso Jaialdia: Andoni Egaña, Onintza Enbeita,Alaia Martin eta Aitor MendiluzeUrtarrilaren 6an, 18:30ean, Hernaniko Biteri KulturEtxean

• ANTZERKIA«Erik eta Win». Bertso-antzerkiaUrtarrilaren 5ean, 19:00etan, Oñatiko Santa Ana UdalAntzokian

OTSAILA

• KONTZERTUASkakeitan + SuaOtsailaren 6an, 22:30ean, Azpeitiko SanagustinKulturgunean

Korrontzi: «Koplariak»Otsailaren 10ean, 19:00etan, Getxoko Muxikebarrin

• DANTZAMiren Amuriza eta Askoa Etxebarrieta «La Pulga»:«Gorria»Otsailaren 26an, 19:00etan, Zarauzko Modelo Aretoan

• ANTZERKIATartean Teatroa: «Simplicissimus» Otsailaren 7an, 19:00etan, Erandioko Josu MuruetaKultur Etxean

azaroa - abendua • 2020 / OSATUBERRI 52 / 54 / OSATUBERRI 52 / azaroa - abendua • 2020

batetik bestera pasatzeko beharrikizango». Gainera, historia klinikoko in-formazioa edozein hizkuntzatan kon-tsultatu ahalko dute, erregistratuta da-goen hizkuntza edozein dela ere.Dena den, osasun-langileen mese-

derako ez ezik, pazienteen mesedera-ko ere izango da egitasmoa, zeren,Gontzal Lopez Osakidetzako EuskaraZerbitzu Korporatiboaren arduradu-nak (Bilbo, 1968) gogoratu duenez,«paziente euskaldunek eskubidea bai-tute euren osasunari buruzko doku-mentazioa euskaraz jasotzeko». Aldehorretatik, Itzulbideren bultzatzaileenasmoa da «profesionalei zein paziente-ei erosoen eta seguruen sentitzen di-ren hizkuntza ofizialean jarduteko au-kera ematea».Proiektuaren lehenengo fasean, eus-

karatik gaztelaniarako itzulpenak lan-duko dira gehienbat, baina, aurrerago,bi noranzkoetan itzultzeko prestatunahi dute, tresnak laguntza eta segur-tasuna emango baitizkie euskara tek-nikoan idazten ohituta ez dauden pro-fesional askori.Itzulbidek bi eragin mota izango ditu

Jon Letona (Arrasate, 1959) familia-mediku eta Asistentzia Sanitarioko Ka-litateko zerbitzuburuaren arabera:«Historia klinikoa euskaraz idazteaahalbidetuko du, eta, horrekin, Osaki-detzan euskararen erabilera areagotu-ko du». Orain momentu onean gaudehorrelako proiektu bati ekiteko, «eus-kararen ezagutza gero eta handiagoadelako, baita teknologia-aurrerakun-tzengatik ere».Une honetan, egitasmoak ahalik eta

profesional sanitario elebidun gehie-nen kolaborazioa behar du (medikuak,erizainak, farmazialariak…), espeziali-tate guztietako hizkera bereizgarria bil-tzeko. 134 boluntario ari dira lanean,testuak euskaratzen edo euskaraz sor-tzen, eta kopurua gora doa pixkanaka.Interesa duen orok aukera daukaproiektuan parte hartzeko. Izena emandaiteke http://www.ixa.eus/txosten-elebidunakwebgunean, eta informaziogehiago galda daiteke itzulbide@osaki-detza.eus helbidean.

Osakidetzako Asistentzia Sanitario-ko Kalitateko Zuzendariordetza etaEuskara Zerbitzu Korporatiboa histo-ria kliniko elebidunari efikaziaz nolaheldu aztertzen ari zirela, Olatz Perezde Viñaspre EHUko informatikako ira-kasle eta IXA taldeko ikerlariak (Gas-teiz, 1987) terminologia klinikoarenitzulpen automatikoaz egindako dok-torego-tesiaren berri izan zuten. Hala,Ixa taldearekin harremanetan jarri etalankidetzan hasi ziren. Itzultzaile neu-ronalen kalitate handiaz jabetuta, etabaliabide horrek historia klinikoa eus-karaz idazteko oztopo nagusia gaindi-tzen lagunduko zuelakoan, Itzulbideabiarazteko proposamena egin ziotenOsakidetzako Zuzendaritza Nagusiari,betiere ikerketa-ikuspegitik. Zuzenda-ritzak ateak ireki zizkion proiektuari.Itzulbide adimen artifizialeko itzul-

tzaile automatikoa da, eta sare neuro-

Osakidetzaren 2. EuskaraPlanean jasota dago 2013-2019 epeal-dian erakundeak aurrerapausoakeman beharko zituela historia klinikoelebiduna bultzatzeko. Egia da urtehauetan hainbat aurrerapen izan dire-la Osabide eta Osanaia aplikazioetakoedukietan (interfazeak, dokumentuestandarrak, galdetegiak…), baina, ja-rraitutasun asistentziala bermatzeko,profesional euskaldun kopuru handibatek gaztelaniaz idazten ditu pazien-teen ebolutiboak, baita pazienteak le-henetsitako hizkuntza euskara delarikere. Izan ere, arriskua sor daiteke eus-kara hutsean idatzitako testu edo txos-tena beste profesional batek larrialdi-egoera batean irakurri behar badu etaeuskara ulertzen ez badu, historia klini-koa, besteak beste, profesionalen arte-ko komunikazio-tresna garrantzitsuabaita.

nala du oinarri. Hortaz, Perez de Viñas-prek dioenez, «tresna entrenatu eginbehar da». Gainera, osasun-langileentestu librea landu behar denez, ezin daeuskarazko dokumentu formal estan-darizatuekin soilik elikatu; osasun-lan-gileen idazkera libre eta «ez hain for-mala» jaso beharra dago, euren egune-roko esamolde eta terminoekin. «Ga-rrantzitsua da corpus zabala biltzea,tresna ondo garatuko bada; zenbat etamaterial kopuru handiagoa bildu,hainbat eta itzulpen hobeagoak eman-go ditu». Itzultzailearen bidez aukera zabaldu

nahi da etorkizunean profesional eus-kaldunek euren eguneroko jarduneaneuskara modu naturalean erabil deza-ten. «Orain arte, historia kliniko elebi-dunean eman diren aurrerapausoaktxikiak eta mugatuak izan dira, arrazoiteknikoengatik batik bat, eta zerbaitegin beharra zegoen hutsune hori be-tetzeko», adierazi du Aitziber EtxagibelAsistentzia Sanitarioko Kalitateko Zu-zendariordetzako familia-medikuak(Gasteiz, 1974). Etxagibelen esanetan,«orain, pazienteei euskarazko arretaematen dieten profesionalek gaztela-niaz idatzi behar izaten dute historiaklinikoan, baina Itzulbide proiektuaondo ateraz gero, aske sentituko diraeuskaraz idazteko, eta eguneroko lanaerraztuko zaie, ez dutelako hizkuntza

Historia klinikoko testu librea itzuli ahal izateko abiatuzen Itzulbide egitasmoa. Testu klinikoak euskaratikgaztelaniara berme osoz itzuliko dituen adimenartifizialeko itzultzaile automatikoa da Itzulbide. Osasun-profesionalek historia klinikoan euskara erabiltzekooztoporik ez izatea da proiektuaren xede nagusia.

EUSKARA OSAKIDETZAN

Itzulbideproiektuarekin,euskararibideazabaltzen

Egoitz Tolosa Eizaguirre ArabakoESIko Urologiako mediku espezia-lista (Andoain, 1981) boluntarioada Itzulbide proiektuan. Haren us-tez, «proiektua oso garrantzitsuada, euskara erabili nahi dutenekeuskaraz idazteko».Zein da boluntarioon lana Itzulbideproiektuan?Gure eginkizuna corpus bat sortzeada, ondoren itzulpen automatikoaegiteko. Itzultzaileak bere kasaikasten du; horregatik, zenbat etadatu edota itzulpen gehiago sartu,orduan eta gehiago ikasten du, etaitzulpen hobeak egiten ditu. Beraz,egunero gazteleraz idazten ditugunebolutiboak euskaratu egiten ditu-gu, eta, testu berriak sortzeko or-duan, zuzenean euskaraz idaztendugu. Zergatik erabaki zenuen bolunta-rioa izatea?Ezinbesteko tresna iruditzen zaida-lako profesionalek euskara erabili-ko badute. Gaur egun, oso mugatu-ta gaude; euskara erabiltzeko ohi-tura dugunok ere gaztelerazidazten ditugu ebolutiboak, ez da-

kigulako nork irakurriko dituen.Itzulbiderekin, aldiz, irakurtzen due-nak euskaraz ez jakinda ere, mo-mentuan itzultzeko aukera izangodu. Horrela, ez da mugarik egongoeuskaraz idazteko, eta askatasunezidatzi ahalko dugu. Tresna hori martxan jartzen denean,nolako lorpenak antzemango dira?Alde batetik, euskararen erabileraerraztu eta bultzatuko du, profesio-nalon lana arinduz, eta, beste aldebatetik, euskararen benetako erabi-lera zein den ikusten lagunduko du.Jende askok uste du Osakidetzaneuskara gutxi erabiltzen dela, bainalangile euskaldun asko gaude. Orain-goz Osabiden hori ez da ikusten,denok gazteleraz idazten dugulako. Zer esango zenieke proiektuanparte hartzen ez dutenOsakidetzako langile euskaldunei?Ulergarria dela horrelako lan bateansartu nahi ez izatea, berehalako ete-kinik ikusten ez delako. Baina ulertubehar dugu ez dela guretzat baka-rrik. Gainera, egitekoak uste bainoerrazagoak dira, eta proiektuak ga-rrantzi handia du. Nire ustez, Osaki-detza bertako osasun-sistema publi-koa izanik, denok egin behar duguahalegina, eta baliabideak sortu be-har ditugu, euskara gero eta gehiagoerabil dadin.

EGOITZ TOLOSA EIZAGUIRREArabako ESIko urologoa

«Euskararen erabilera erraztueta bultzatuko du, etaprofesional euskalduneneguneroko lana arindu»

Ezkerretik eskuinera: Jon Letona, Aitziber Etxagibel, Gontzal Lopezeta Olatz Perez de Viñaspre.

URRATSAK

azaroa - abendua • 2020 / OSATUBERRI 52 / 76 / OSATUBERRI 52 / azaroa - abendua • 2020

tsona eta haren testuingurua kontuanhartu behar dira. Batek bi lanbide badi-tu eta denborarik ez badu, ezin diozuesan ariketa fisikoa egin dezala. Kon-tuan hartu behar dugu bakoitzaren tes-tuingurua, guretzat errazagoa izanarren pastilla bat ematea bi klik eginda. Orduan askotan pazienteakkontsultara joaten direnean ez daarazo biologiko edofisiologikoengatik?L.L.: Gehienetan. Guri erakusten digu-te buruko mina honengatik eta haren-gatik izan daitekeela, baina gero kon-tsultan ikusten duzu ez datorrela batikasitakoarekin. Bakoitzak gauzak sen-titzeko era propioa du, biziarekin alda-tzen dena.M.B.: Bai, nik uste dut gaixotasun guz-tiak direla biopsikosozialak. Kontua dagehienetan agerian jartzen dela alderdibiologikoa. Nik hori ikastaroren bateanazaltzen dudanean, askotan film laburbat jartzen dut. Irudietan ikusten daemakume bat kontsulta batera doala,eta medikuak diotso azukrea goianduenez pastilla hartu behar duela. Geroikusten dugu emakumea ateratzen de-la kontsultatik, eta zaborrontzietan da-bilela janari bila. Hori ez da praktikamediko on bat, eta askotan egiten du-gu. Sarritan, analisiei begiratuta edokonstante biologikoak ikusita bakarrikegiten dugu lan, eta horrek arreta kas-karra dakar. Ez diogu alderdi biologiko-ari uko egin behar, baizik eta osatu.Hitzaldian aipatu duzuepazientearekin ordu erdiz beresentimenduez berba egin arren, gerohistoria klinikoan ez dela jasotzen.L.L.:Gure formakuntza eta sistemaoso biologisiztak dira, baita programainformatikoa bera ere.

jantzi behar dituela horrelako egoerakikusteko. L.L: Hala da. Momentuak eskatu egitendizu geratzeko. Zuk ez baduzu ikusi nahi,aurrera egingo duzu, eta pazientea segi-tuan bidali. Beraz, zuk ere prest egon be-har duzu bide emateko «kontsulta sakra-tuari». Gaur egungo testuinguru asisten-tzialean denboraren desabantaila zeinformakuntza-faltarena daukagu.M.B.:Eta ez bakarrik formakuntzan etakomunikazioan, baizik eta profesionalta-sunean. Pertsonak beren osotasuneantratatu behar ditugu; haien sentimen-duak ere gaixotasunaren parte dira.Nahiz eta konplexua izan gauza hauekneurtzea eta ebaluatzea, konpromisoaegon behar da horretarako.M.B.: Gainera, profesionalontzat horre-lako kontsultak izatea atsegina da, etaetxera zoaz lan ona egin duzula sentituz.Noiz hasi zineten ikusten bazegoelabeharrizan bat formakuntzansakontzeko?

M.B.:2016an, mintegi batzuk izan zirengai horri buruz, «Negar egiten duten pa-zienteak eta beste kontsulta sakratu ba-tzuk» izenekoa. Ehun bat lagun bildu gi-nen hor, eta ikusi genuen gaur egungomedikuntza eta osasun-arreta oso bio-logizista dela, diagnostikoetara bidera-tuta dagoela. Hari horri tiraka hasi gi-nen, uste dugulako arlo horretan sakon-du behar dela. Erreibindikatzen duzue eredubiologizista batetik eredubiopsikosozial batera pasatu behardela.L.L.: Hori da. Ikuspuntu integral bateman nahi diogu, ez bakarrik sintoma,gaixotasuna eta kitto. Ez dugu nahi iza-tea «azukrea goian daukazu, beraz dia-betesa, beraz pastilla bat ipiniko dizut».Pertsona horrek zergatik du diabetesa?Zein etxetan bizi da? Nolako ingurunean?Zer jaten du? Non erosten du jatekoa?Eredu biologizista batek ez du kontuanhartzen pertsonok atzetik daukagunguztia. Ikuspegi biopsikosozial batek,berriz, aintzat hartzen du zergatik helduden pertsona hori puntu horretara arte,nolako ohiturak dituen... Zuk pazientebati esan zeniezaioke dieta egin beharduela, baina, baldin bada beste kulturabatekoa eta dieta oso desberdina badu,alternatiba bat eman behar diozu. Per-

M.B.: Transkripzioetan ere nabaritzenda. «Jo, ordu erdi eman dut kontsultaneta gero ebolutiboan edo historian ezda ezer ageri». Neurri batean, ez daki-gulako zer jarri, edo ez jartzearren ne-garrez ibili dela. Enfasia beste gauza ba-tzuetan jartzen dugu.Uste duzue egungo eredua hobetzekodenbora gehiago behar duzuelapaziente bakoitzeko?L.L.: Pila bat gauza egin daiteke ere-dua hobetzeko. Lehenik eta behin,daukagun burokrazia guztia. Egunero-kotasunean astakeria handia da, etabeste era batera kudeatu behar da. Be-ti egongo da zati bat guk egin beharre-koa, baina beste zati handi bat ez. Ezda soilik denbora kontua, gehiago be-har duenari gehiago eman diezaioke-zu orain ere, edo saiatzen gara behin-tzat. Ez dut uste gure aldarrikapena«ordu erdi pazienteko» izan behar de-nik soilik. «Lehen mailako arreta oso-tasunean indartu behar da, talde batgara, erizainez, erizaintzako laguntzai-lez eta medikuz osatua, baita adminis-trariz eta zeladorez ere, ikaragarrizkolana egiten dutenak eta askotan gu-txietsiak direnak.M.B.: Uste dut funtsezkoa dela taldeosoak izatea pazientearekiko eta ko-munitatearekiko ezagutza. Profesiona-len eta testuinguruaren arteko loturaeraiki behar da. Mediku eta erizainentaldea konstantea izatea ere garrantzi-tsua da, azkenean pertsona berak arta-tzeak onurak ekartzen dituelako. Fro-gatuta dago testuinguruaren ezagutzahorrek heriotza-tasa gutxitzen duela.Azken finean, sistema osoa hankaz go-ra jarri behar da, eta uste dut esentziahori —funtzionatzen duen hori— man-tendu egin behar dela.

rentesia» dela. Kontsultako joan-etorriandagoen momentu berezi bat, ulertaraz-ten dizuna kontsulta hori inportantea de-la. Keinuak daude: telefonoa deskonekta-tzea, hurbiltzea, papera eta ordenagailuaalde batera uztea... Berdin dizu itxaronge-lan hogei lagun eduki eta atzeratuta joan.Zein dira ikerketaren ondorio nagusiak?M.B.: Ikusi genuen pazientearen eta sa-nitarioaren artean eraikitako zerbait ze-la: pazienteak beretik zeozer utzi beharduela eta profesionalak «betaurrekoak»

Zelan definituko zenukete «kontsultasakratua»?L.L.: Nire ustez, kontsulta bat da non sen-titzen duzun zeozer konpartitzen ari zare-la. Oso gauza berezia eta hauskorra da,errespetuarekin tratatu behar dena. Kon-turatzen zara ez dela bakarrik pazientea-ren kontua, zuri ere eragiten dizula. Ez duzertan izan minbiziaren diagnostiko batedo sekulako istorio bitxia. Sarritan, gau-za txikiak ere izan daitezke.M.B.:Askotan esaten dugu «presaren pa-

2016an, «kontsulta sakratuei» buruzko ikerketa abiatuzuten Mikel Baza eta Lorea Larrañaga familia-medikuek, Kuxkuxeroak izeneko taldearen barruan.Termino horrek txarto-ulertuak sor ditzake, baina,funtsean, karga emozional handia duten kontsulteiesaten diete. Hitzaldiak ematen ari dira ikerketarenondorioak azaltzeko, eta besteak beste diotesanitarioek formazio gehiago behar dutela halakokontsultetan baliabide gehiago izateko.

«Gure formakuntza eta sistema osobiologizistak dira»

«KONTUAN HARTU BEHARDUGU BAKOITZARENTESTUINGURUA, GURETZATERRAZAGOA IZAN ARRENPASTILLA BAT EMATEA»Lorea Larrañaga

«SARRITAN, ANALISIEIBEGIRATUTA EDOKONSTANTE BIOLOGIKOAKIKUSITA BAKARRIK EGITENDUGU LAN, ETA HORREKARRETA KASKARRA DAKAR»Mikel Baza

Lorea Larrañaga eta Mikel BazaFamilia medikuak

Mikel Baza eta Lorea Larrañaga, kontsulta sakratueiburuzko hitzaldian, azaroaren 6an, Galdakaoko Ospitalean.

Gutxien ikustendiren indarkeriak

8 / OSATUBERRI 52 / azaroa - abendua • 2020

EMAKUMEA

azaroa - abendua • 2020 / OSATUBERRI 52 / 9

ez egon», adierazi du Zaratek, eta bik-timak berak deitzeko eskatzen diete. Koordinatzailearen ustez, oso ga-

rrantzitsua da ingurukoen parte-har-tzea laguntza-prozesu bat izatea, etaez aginduak ematekoa, nahiz eta frus-trazioa eragin biktimak ez badu sala-tu nahi. «Prozesuan zehar berarekinegon behar da, eta lagundu erabakiakhartzen, poliki-poliki». Zarateren iri-tziz, biktimak hartu behar ditu betierabakiak, eta aginduak ematekonahia alde batera utzi behar da. Gai-nera, azpimarratu du salaketa ez delaizaten proposatzen duten lehen au-kera. Kasu bakoitza aztertzen dute,eta irtenbiderik aproposena aurkitu.«Batzuetan izan daiteke salaketa ezizatea irtenbide ona, adibidez froga-rik ez dagoelako».

Zerbitzu bera, urteekin finkatuta2006an sortu zen indarkeriaren bikti-ma diren emakumeentzako telefonobidezko arreta-zerbitzua, eta, hasierahartako oinarri bera badu ere, Zaratekuste du lortu dutela erreferentziabihurtzea: «Beti izan ditugu erabiltzai-le moduan biktimak, hurbilekoak etaprofesionalak, baina bai ikusten duguzelan profesionalek gero eta gehiagoikusten duten gure zerbitzuaren ga-rrantzia». Inklusibotasuna bermatze-ko, abian jarri dute gorrengana heltze-ko plataforma bat oraintsu, bideo-deieran funtzionatzen duena. Doakoa da zerbitzua, eta urteko

egun eta ordu guztietan dei daiteketelefonora. Gizarte-hezitzailez, gizar-te-langilez eta psikologoz osatutakotalde batek kudeatzen du, eta ahol-kuak moldatu egiten dituzte pertso-naren arabera, ez baita gauza beraadineko andre baten egoera zeinemakume gazte batena. Zaratek azpimarratu du ez dela dei

bakarreko kontua. «Ez da informazio-zerbitzu huts bat. Normalean emaku-meek deitzen jarraitzen dute, prozesuhorretan laguntzen jarraitzeko». Deigehienak euskaraz eta gaztelaniazizan arren, zerbitzua 50 hizkuntza bai-

izango da nire bizitza?» galdetzen die-te beren buruei». Zaratek azaldu du as-koren ustez hobe dela aguantatzea,«badakitelako zer den» eta ezagutzenez dutenari beldurra diotelako. Indarkeria aldatuz doa denborare-

kin, eta kasu batzuetan bortizkeria fi-sikoak psikologikoari egin diezaiokebidea. Dena dela, harreman luzeakizaten direnez, ohiturak hor daudelanabarmendu du Zaratek, eta eraso fi-sikoek ere jarraitzen dutela. Zerbitzuko koordinatzailearentzat

ezinbestekoa da ingurukoen lagun-tza. Adinekoen kasuan, askotan se-me-alabek deitzen dute lehenengo,eta gero biktimak. «Hainbat kasutanseme-alaba horiek indarkeria jasodute, edo jasotzen jarraitzen dutebeste modu batean, nahiz eta etxean

no gehiagotan eskaintzen dute, hel-tzeko zailak diren komunitate horiekere barnebiltzeko.

Konfinamenduak ez du atsedenikeman Gizarteak konfinatuta emandako hilo-tan ere, biktimek telefonora deitzen ja-rraitu dute, eta konfinamendutik kan-poko deiak baino intentsitate handia-gokoak izan dira. Gainera, erasotzailebatzuek ezin izan dute indarkeria ezku-tatu seme-alabengandik lehen egitenzuten bezala. «Etxeko indarkeria ho-rrek jarraitu du», esan du Zaratek, etakasu batzuetan konfinamenduak era«larriagoan» azalarazi duela uste du,«seme-alabek guztia ikusi dutelako».Kontrakoa ere ez du uste hobea de-

nik, eta, dioenez, erasotzaile batzuekhain ondo ezkutatzen dute, seme-ala-bek ez baitakite erasoak gertatzen di-rela ere: «Kezkagarria da seme-alabekharreman horiek normaltzat hartzea». Izan ere, zerbitzuaren aurtengo da-

tuen arabera, gutxienez 1.859 seme-alaba biktima daude. «Biktima gehie-nak seme-alabak dira; askotan, ez garakonturatzen, eta emakumeetan baka-rrik jartzen dugu arreta», azpimarratudu Zaratek, «Gainera, seme-alaben ka-suan, haiek bai ezin dutela ihes egin,amaren laguntzarekin ez bada».Zarate baikorra da etorkizunari begi-

ra, eta uste du gizartea gero eta gehiagoinplikatzen ari dela bortizkeria amai-tzeko: «Indarkeria da gizarte-mailandaukagun arazo bat eta ikusten dugu-nean arazo hori inguruan –biktima,hurbileko zein profesional izan– jakinnahi izaten dugu zelan atera edo zelanlagundu emakume horri ateratzen.Ikusten da kontzientzia hori dagoela,eta indarkeria baztertu nahi dugula».«Entzunez gero, ikusiko duzu» da

aurtengo kanpainaren leloa. Esaldiakbigarren lerroa dauka: «Soilik adi da-goen gizarte batek antzeman dezakeezkutuko indarkeria», txanponarenbeste aldea. Arazoari amaiera emate-ko ezinbestekoa dutela ingurukoenproaktibotasuna, alegia.

G izartearen iruditegi ko-lektiboan gutxi irudikatzen da adine-koen indarkeria. Indarkeriaren bikti-ma diren emakumeentzako telefono

bidezko arreta-zerbitzuko Oiane Za-rateren ustez, arazoa da adinekoemakume askok harreman bortitzaknormaltzat ikusten dituztela: «Ohiko

harremanak izango balira bezala, betiikusi dutelako horrela». Gainera,hainbatek zailtasunak izaten dituzteberen buruak biktima bezala ikuste-ko, ohitura eta hezkuntzaren ondo-rioz. «Beti pentsatu izan dute emaku-me direnez aguantatu egin behar du-tela», azaldu du Zaratek.Kasu askotan, erasotzaileari dioten

beldurra ez da faktore bakarra, men-pekotasun ekonomikoak eta etxearenjabetzak buruhauste handiak eragitenbaitizkie. Hala ere, Zaratek adierazi duadinekoek bai deitzen dutela EuskoJaurlaritzaren telefono-zerbitzura, ezhainbeste egoeratik ateratzeko, baiziketa euspen emozionala jasotzeko:«Askotan ez dakite zer egin senar ba-rik, eta beldurra diote bakardadeari.«Nondik aterako dut dirua? Zelakoa

Hogei urte igaro dira emakumeen aurkako indarkeriadesagerrarazteko lehenengo Nazioarteko Egun ofizialaegin zutenetik, eta Emakundek adineko emakumeekpairatu duten indarkeria ikusarazi nahi izan du«Entzunez gero, ikusiko duzu» lelopean.

azaroa - abendua • 2020 / OSATUBERRI 52 / 1110 / OSATUBERRI 52 / azaroa - abendua • 2020

A benduaren 1a xingolagorria soinean jartzeko eguna izanohi da, Hiesaren Kontrako Nazioarte-ko Eguna baita. Urrun daude 1980kohamarkada hartako garai latzak, hie-sak eragindako heriotza ugari haiek.1990eko hamarkadaz geroztik, gara-pen handia egin du medikuntzak hie-saren tratamenduetan, eta gauregun, GIBa oso kasu gutxitan bihur-tzen da hies, ez baitira gauza bera:GIBa birus bat da, giza immunoeska-siaren birusa, eta hiesa, berriz,immunoeskasiaren egoera aurrera-tua. Osakidetzak ere lan handia egindu STI sexu-transmisiozko infekzioenarloan. Besteak beste, plan estrategi-ko bat prestatu zuen, GIBaren infek-zioari aurrea hartzeko eta sexu-trans-misiozko beste infekzio batzukkontrolatzeko, eta unitateko profe-sionalei esker, prebentzioan, diag-nostikoetan nahiz tratamenduetanaurrerapauso garrantzitsuak ematenari da.

Antonio Arraiza, Osakidetzako osa-sun-programen koordinatzaile kor-poratiboa, plana koordinatzeaz ardu-ratzen da. Azaldu duenez, azken urte-otako aurrerapenei esker, gaur egunGIBaren tratamendua jasotzen dutenpertsona gehienek ez dute karga biri-ko positiborik; hau da, ez dute birusatransmititzen, ezta gaixotasuna ere.Bizi guztirako tratamendu bat jasobehar izaten dute, infekzio kronikoabaita, baina albo-ondorio gutxi izatenditu. Beraz, birusa duenak bizi-kalita-te nahiko ona izan ohi duela argitu du.Halere, nabarmendu du garrantzi-tsua dela tentuz ibiltzea: zalantza iza-nez gero proba egiteko eta beharrez-ko neurriak hartzeko.Hiru adar nagusitan dihardu Osaki-

detzak halako infekzioei aurre egiten.Batetik, diagnostikoaren eta trata-menduen adarra dago. EAE EuskalAutonomia Erkidegoan sei ospitaledaude gaixotasun infekziosoen zerbi-tzua ematen dutenak: Donostiakoa,Arabakoa, Gurutzetakoa, Galdakao-koa, Basurtukoa eta San Eloy. Horiezgain, STIei buruzko kontsultak daudeDonostian, Gasteizen eta Bilbon, zei-netan pazienteak diagnostikatu etatratatu egiten dituzten. Bestetik, hiesaren eta STIen plana

dago. 1986an jaiotako plana da, etahelburu nagusia infekzioei aurrea

Horretaz gain, GSG online kontsultadago gizonekin sexu-harremanakizan dituzten gizonentzat. Gainera,xiringak trukatzeko programa dago:2019. urtean, 129.000 xiringa kitbanatu zituzten. Aipatutakoaz gain,eskoletan eta institutuetan, preben-

hartzea da. Prebentzioa ahalik etaeraginkorrena izan dadin, Osakide-tzak hainbat esku hartze egin ditu:esaterako, EAEko 60 farmaziataneskura daude GIBa detektatzeko testlasterrak; iaz, 2.000 test baino gehia-go egin zituzten farmazialariek.

tzio-programak antolatzen dituGIBaren, STIen eta nahi gabeko haur-dunaldien gainean. Azkenik, Osakidetzatik kanpo lan

egiten dutenei ere laguntzen die:urtean, 300.000 euroko dirulaguntzaematen die elkarteei eta gobernuzkanpoko hainbat erakunderi. Arrai-zak horien lana azpimarratu du: «Osogarrantzitsuak dira, zeren eta elka-rrekin lan egin behar baitugu, etahala ari gara. Elkarteak eta erakunde-ak askotan administrazioa iristen ezden horiengana iristen dira, etahorregatik da hain garrantzitsuaelkarrekin aritzea eta, noski, dirula-guntzak ematea».

% 83, gizonezkoakZortzi-hamar urteotan, urtean 150bat kasu izan dituztela esan du Arrai-zak; 2019an, zehazki, 147 izan ziren.Horietatik % 83 gizonezkoak, etagizonezko horien %70 GSGak, gizo-nekin sexu-harremanak izan dituztengizonak. Batez besteko adina 37,8urtekoa da. Horrez gain, kasuen % 57,8 harreman homosexualenbidez izan da, % 38,8 harreman hete-rosexualen bidez eta % 2,7 droga-injekzioen bidez. Beste datu deigarribat: iaz diagnostikatuetako % 45,6beste herrialde batean jaioak ziren.Datuen artean, ordea, bada profe-

sionalak gehiago kezkatzen dituenbat: diagnostiko berrien % 51,1 be-rantiarra da. «Gure helburu nagusie-tako bat diagnostiko berantiar gu-txiago izatea da, kasuak gero eta lehe-nago diagnostikatzea, eta horrek zeri-kusi handia du probak eskurago jar-tzearekin. Berez erraz eskuradaitezke, baina askok ez dakite hori,edo ez dakite nola egin». Horrekin lo-

tuta, OME Osasunaren Mundu Era-kundeak 90-90-90 helburua zehaztuzuen 2020rako: kasuen % 90 diagnos-tikatuta egotea, horien % 90 trata-menduan egotea eta tratamenduandaudenen % 90ek karga biriko positi-borik ez izatea. Arraizak azaldu du EAEn bigarren eta hirugarren baldin-tzak betetzen direla, % 97 tratamen-duan daudelako eta % 95ek ez dute-lako karga biriko positiborik, bainaaurreneko hori lortzea dute erronka:«Kalkuluen arabera, % 13 ez dagodiagnostikatuta». Datu hori hobetze-ko, testak egitea, preserbatiboa era-biltzea eta formakuntza jasotzea ai-patu ditu Arraizak.

Gaixotasuna asko banalizatu delaazpimarratu du, ez zaiola lehenzitzaion beldurrik, baina gaur eguntratamenduak egoteak ez du esannahi arretaz ibili behar ez denik: «Osogogorra da. Hasieran, mundua gaine-ra erortzen zaizu; zulo batean sartzenzara, baina gero arazoa onartu eginbehar duzu, eta horretan laguntzendizute medikuek, erizainek, elkarte-ek eta erakundeek. Baina ezin duguahaztu gaixotasun kronikoa dela».Amaitzeko, esan du gizartean eta lanarloan dagoen estigma sozialakendu behar dela mota horretakoinfekzioak dituztenen gainetik: «Ezdago inongo arrazoirik estigmasozialik izateko».

GIBaren infekzioa duten 150 lagun inguru artatzen dituurtero Osakidetzak. Artatuen % 95ek ez du karga birikopositiborik izaten; hau da, ez du gaixotasunatransmititzen. Gaur egungo tratamenduei esker,infekzioa dutenek oso bizi-kalitate ona izan ohi dute.Halere, profesionalek argi daukate: infekzioari aurreahartzeko, ezinbestekoa da neurriak hartzea.

«ELKARTEAK ETAERAKUNDEAK ASKOTANADMINISTRAZIOA IRISTENEZ DEN HORIENGANAIRISTEN DIRA»

GEURE ZERBITZUAK

GIBa eta hiesa:prebentzioa ezinbestez

Antonio ArraizaOsakidetzako osasun-programenarduraduna

Eskuratu hemenSTIen programa, azken urteotakomemoriak eta kontsultarakotelefono zenbakiak.

UNIBERTSITATETIK

tzen edo idazten baduzu, makinak al-tuan esango du». Funtsean, komunika-tzeko tresna bat da. Halaber, laringeagaldu dutenen artean, Hernaezek esandu adina zailtasun bat izan ohi dela sa-rritan: «Gehienak nahiko nagusiak iza-ten dira, eta zailtasunak izaten dituztegailu elektronikoak erabiltzeko».

Ahotsa identitatearen parte«Ahotsa galtzen baduzu, zure identita-tearen parte bat galtzen duzu. Ahotsabeharrezkoa da taldeko kide sentitze-ko», nabarmendu du Hernaezek. Horidela eta, egitasmoaren helburuetakobat izan da ahots pertsonalizatuakematea. Ahots-banku bat sortu dute,eskari guztiei erantzuteko eta ahotsagaldu dutenen edo galduko dutenenpremiak estaltzeko. Horren bidez,ezaugarri desberdinak dituzten aho-tsak batzea zuten helburu, ahots es-tandarrak erabili beharrean pertsonahorien ezaugarrietara egokituko denahotsa erabiltzeko. Izan ere, ahots es-tandarrak oso kalitate onekoak direnarren, gerta daiteke pertsona bat ahotshorrekin identifikatuta ez sentitzea.Hernaezek esan du oso erantzun onaizan duela ahots-bankuak, eta askokeman nahi izan dutela euren ahotsa.Haatik, kanpora begira ikusi ditu zailta-sunak: «Gure arazoa zera da, ahots horibehar duen jendeak ez dakiela zertara-ko den, zelan erabili ahal duen… Horiguztia gure webgunean—http://aho-lab.ehu.eus/ahomytts— jartzen saiatugara, baina, horrez gain, hitzaldi batzukematea eskatu didate, dena behar be-zala azaltzeko». Arlo hori hobetzensaiatzen ari direla azpimarratu du. Horretaz gain, proiektuak beste bi

adar dituela azaldu du katedradunak:batetik, ulergarritasunarekin lotuta da-goen ikerketa lerro bat, eta bestetik, lo-gopedek laringea galdu dutenei hitzegiten laguntzeko garatzen ari direntresnak. Aurretik esan bezala, laringeagaldu dutenek hasieran ezin dute hitzegin, eta, ondoren, pixkanaka-pixkana-ka hestegorritik hitz egiten ikasten du-te, baina ahotsa ez da lehen bezain

ulergarria izaten. Horregatik, dei-zen-troetara hots egiten dutenean, adibi-dez, makinek askotan ez dute uler-tzen esaten dutena. «Ezagutza auto-matikoak oso gaizki funtzionatzen du,eta gaur egun, gero eta garrantzitsua-goak dira, gero eta gehiago erabiltzendirelako». Horri irtenbide bat emate-ko ari dira lanean, eta ikerlerro bat ire-ki dute, baina, oraingoz, ez dute pro-dukturik; ikerkuntza-mailako proiek-tu bat da. Bestalde, logopedian adi-tuak diren profesionalak laringeakendu dietenei berriz ere hitz egitenirakasteko tresnak garatzen ari dira,«ahotsaren errehabilitazioan lagun-tzeko». Profesional askok parte hartu dute

proiektu honetan, eta, Hernaezekadierazi duenez, bakoitzak bere ale-txoa jarri du: «Proiektu batek beti dituertz asko, eta garatzekotan, leku as-kotatik edan behar du, derrigor». Ho-riez gain, ASBILA Bizkaiko laringekto-mizatuen elkarteari egin nahi izan dioerreferentzia, egindako ekarpenen-gatik eta emandako tratu onagatik:«ASBILA elkartea oso garrantzitsuaizan da proiektuaren bigarren partehorretan, ulergarritasunarekin lotu-tako lanarekin, alegia; datu-base batgrabatu dugu han, eta orain publikoada, beste ikertzaile batzuek erabiltze-ko moduan». Oso esanguratsua da orain arte

Aholabek eta Biocrucesek egindakoibilbidea, baina Hernaezek nabar-mendu du produktua merkaturatze-ko urratsak pixkanaka egiten ari dire-la. Ez dira enpresa bat, ikerketa-taldebat baizik, eta nola merkaturatu jaki-teko laguntza beharko dute: «Garape-na behar du, eta guk ezin dugu horiegin». Baina ziur dago lortuko dutela.

A hotsarekin egiten du lanInma Hernaezek; ahotsa da haren la-nabes nagusia. Euskal Herriko Uniber-tsitatearen Bilboko Ingeniaritza Esko-lako katedraduna da, eta EHUko Aho-lab ikerketa taldeko ikertzailea. Aho-tsaren prozesaketaren arloan dihar-du, hain zuzen, eta hor kokatzen daahots sintesia: testu bati ahotsa jartze-an datza, ahots bihurtzean. Azken ur-

teotan, ahots sintetiko pertsonaliza-tua lantzen aritu dira: pertsona batengrabazioetatik abiatuta, ahots sinteti-ko pertsonalizatuak sortu dituzte, per-tsonaren ezaugarrietara egokitzenden ahots sintetikoa. Ahotsa galduko dutenentzat eta

ahotsa galdu dutenentzat egin dutelan. Horietako gehienek AEA albokoesklerosi amiotrofikoaren gaitza dute,

eta, normalean, komunikatzeko gaita-suna galtzen dute. Multzo horretandaudenez gain, oso erabilgarria da la-ringektomia bat izan dutenentzat ere;izan ere, laringektomia bat egiten die-tenean, laringe osoa galtzen dute, etahasieran, behintzat, hasierako hilabe-teetan, ezin izaten dute hitz egin; be-rriz ere ikasi behar izaten dute hitz egi-ten. Ondoren, hestegorritik hitz egitenikasten dute, oro har.Horretan lan egiten dutenen intere-

sak bultzatuta elkartu ziren Aholab etaBiocruces. Elkarlanean aritu dira, Her-naezek adierazi duenez: «Hainbat me-dikuz osatutako talde bat sortu ge-nuen, otorrinoekin. Haien funtzioazen, batez ere, informazioa ematea,eta gaixoari ebakuntza baino lehenahotsa emateko aukera eskaintzea:ahotsa grabatzea, eta gero sintetiza-

Ahots-banku bat jarri dute martxan EHUko Aholabikerketa-taldeak eta Biocrucesek, Restore egitasmoarenbarruan. Ahotsa galduko dutenek eta dagoeneko galdudutenek gailu elektronikoetan euren ahots sintetikopertsonalizatua erabili ahalko dute: aplikazio batenbidez, idazten dutena erreproduzituko da.

«AHOTSA GALTZENBADUZU, ZUREIDENTITATEAREN PARTEBAT GALTZEN DUZU»

«GURE ARAZOA ZERA DA,AHOTS HORI BEHAR DUENJENDEAK EZ DAKIELAZERTARAKO DEN, ZELANERABILI AHAL DUEN»

dore bat erabili beharko balu, bereahotsa erabili ahalko genuke, eta ezahots sintetiko generiko bat». Ospita-lean dagoen batek hitz egin ezin due-nean, alfabeto baten bitartez edotairudi batzuen bitartez komunikatzenda gainerakoekin. Ariketa horri gailuelektronikoak gehitu nahi izan dizkio-te, erabiltzaileak beren ahotsarekinidentifikatuta senti daitezen: «Horrenordez, taula bat erabil dezakezu, zei-netan irudi berdinak dituzun, bainaahotsarekin. Zuk sinbolo bat aukera-

12 / OSATUBERRI 52 / azaroa - abendua • 2020 azaroa - abendua • 2020 / OSATUBERRI 52 / 13

Berezkoahots sintetikoa

Inma HernaezEHUko Aholab ikerketa taldekoikertzailea

azaroa - abendua • 2020 / OSATUBERRI 52 / 1514 / OSATUBERRI 52 / azaroa - abendua • 2020

naren epizentroan zeuden herrialde-etako bat zen, eta ezinbestez beharzuten laguntza. Urtarriletik uztailera10.226 lagun hil ziren Perun koronabi-rusaren ondorioz, datu ofizialen ara-bera; abendura bitarte, berriz, 35.923dira hildakoak.Mugarik Gabeko Medikuak erakun-

deak ekainean egindako azterketabaten arabera, Peru zen Latinoame-rikako herrialdeetan premiarik han-diena zutenetako bat. Hori dela eta,laguntza-eskaera bat egin zienEspainiako autonomia erkidegoei,

C OVID-19ak eragindakopandemiak gogor astindu ditu bazte-rrak, bai Euskal Herrian eta bai mun-duko hainbat eta hainbat herrialde-tan. Azken hilabeteotako egoera go-gorrak agerian utzi du kooperazioa-ren eta elkarlanaren garrantzia etabeharra. Hain zuzen, uztail hasieran,Osakidetzako hamahiru profesiona-lek erabaki zuten maletak ikasitakoazeta esperientziaz bete eta OzeanoAtlantikoa zeharkatzea: Perura joanziren COVID-19ari aurre egiten lagun-tzera. Garai horretan, Peru gaixotasu-

eta Eusko Jaurlaritza izan zen lagun-tzeko prest agertu zen bakarra. Bostizan ziren zehaztutako helburunagusiak: esku hartzeko guneetantransmisio-maila komunitarioa ete-ten laguntzea; paziente kritikoenarreta sendotzea, zehazki ZIUn etaospitale identifikatuetan; ospitalebarruan COVID guneak eta bestela-koak bereizteko zirkuituak eta trata-mendu-protokoloak zehazten lagun-tzea; langileen prestakuntza etaautonomia sustatzea; eta, amaitze-ko, egungo egoeran "funtsezkotzat»jotzen diren medikamentu eta ekipa-menduez hornitzea.Gauzak horrela, Garapenerako

Lankidetzaren Euskal Agentzia etaOsakidetza lanean hasi ziren Perurajoango zen taldea osatzeko. Osakide-tzako hamahiru osasun-langilekeman zuten izena, erizain eta fakulta-tiboen artean. Profesional horietakobatzuk COVID gaixoen arretan arituakziren, kritikoen unitateetan. Horiezgain, Aragoiko osasun-zerbitzukokide bat gehitu zen taldera. IsmaelDiez del Val Basurtuko Ospitalekozirujaua izan zen taldeko koordina-tzailea. Mugarik Gabeko Medikuekinsarritan ibilitakoa da; Afganistaneneta Kanbodian, esaterako. Azalduduenez, «egonezin handia» zutenPerura joan baino lehen: «Momentuhorretan, pandemiaren kurban zeu-den, guk dagoeneko pasatuta genue-na. Esan ziguten kutsatu asko zeude-la, gaixo asko, leku batzuetan egunbatetik bestera lagun asko hiltzenzirela, osasun-langile asko ere kutsa-tuta zeudela eta bajan… Beharrakoso argi zeuden».

Antolakuntzaren premiaOro har, Diezek azaldu du Peruko osa-sun-sistema ez dela txarra, ospitaleekazpiegitura nahiko onak dituztela, etamaterial-falta handirik ere ez zutela.Halaber, esan du aberastasuna ez da-goela oso ongi banatuta, eta Limatikkanpo dauden ospitaleek arazo gehia-go dituztela; besteak beste, langile for-matu gutxi eta osasunerako sarbidea.Langile batzuk Huanucon aritu ziren,eta beste batzuk Tarapoton, Amazo-niatik gertu zegoen eskualde batean,hiriburutik urrun. Herritarrak beldurdira: «Teorian osasuna dohainik denarren, jende askok uste du ospitaleakarriskutsuak direla, bertan hil egin zai-tezkeelako. Horregatik, segur aski, as-ko berandu joaten dira; nork bere ka-buz hartzen ditu sendagaiak, eta petri-kiloengana jotzen dute laguntza-es-ke». Arantxa Rina Lerma da profesional-

talde horretako beste kideetako bat,Bizkorketako erizaina bera BasurtukoUnibertsitate Ospitalean. Asko pen-tsatu gabe erabaki zuen izena ema-tea. Izan ere, aurretik ere ibili da koo-perazio-lanetan, horri buruzko hain-bat ikasketa egin ditu, eta Kolonbianzein Nikaraguan izana da. Elkarlane-an aritzearen garrantzia nabarmendudu, eta adierazi du oso baliagarria izandela batak bestearengandik ikasteko:«Kooperazio-lana egitera joaten zare-nean, aurreiritzirik gabe joan beharduzu erronkei aurre egiteko. Hutsakegin ditugun bezala, beste gauza ba-tzuk ere ondo egin ditugu, eta horienartean talde-lana azpimarratu nahikonuke; ideia argi batekin goaz: inork ezdu ezer inposatuko; entzun egingo du-gu, eta ezagutzak, hutsak nahiz ondoegindakoak partekatuko ditugu, eta,horrela, ikasi egingo dugu». Jakintzaz gain, materiala ere era-

man zuten: arnasgailuak, aireztapenmekaniko ez-inbaditzaileko unitate-ak, fluxu handiko oxigeno-ekipamen-duak eta monitorea, norbera babeste-ko ekipamenduak eta botikak. Talde-ko koordinatzaileak adierazi du ba-

besteko ekipamenduak eta botikakzirela gehien falta zirenak. Arazorikhandienetako bat kutsatuak eta ku-tsatu gabeak bereizteko zirkuitua izanzen: «Lehen kasuak hastean, horiekartatzeko karpa batzuk jarri zituztenospitale-atarian, gaixoak ospitaletikkanpo egoteko. Baina horrek gainez-ka egin zuen, eta barrura sartzen hasizirenean, eromena izan zen, dena osogaizki antolatuta zutelako», azaldudu. Rinak asistentziaren nondik nora-koak azaldu ditu: «Txostenak zituzten,gomendioak, mundu mailan jarrai-tzen ziren protokoloen oso antzeko-ak. Alabaina, ez zituzten erabat bete-tzen. Horregatik, gure lana izan zenhaien gomendioetan oinarritutakoformakuntza bat ematea, baita gurejakintza eta laguntza ere; adibidez,beste herrialdeetan dagoeneko era-biltzen ez zen botika bat ematen zie-ten pazienteei, eta guk hori ez emate-ko gomendatu genien».

Kolaborazioa jomuganBi profesionalak oso pozik itzuli diraPerutik. Argi daukate kolaborazioaezinbesteko tresna dela gizartean au-rrera egiteko. Honela azaldu du Diezek:«Pertsonen eta Mugarik Gabeko Medi-kuak erakundearen elkarlana nabar-mendu nahiko nuke. Oso garrantzitsuada komunitateetan integratzeko etaarazoak baloratzeko duten gaitasuna,

baita gaitasun logistikoa ere. Oso inte-resgarria izan zen lehen mailako arretaeta arreta komunitarioa uztartzea.Orain dena ebaluatzeko garaia da. Eza-gutzeko dagoen bide bat da, baina mo-ta horretako kolaborazioak interesga-rriak izan daitezke». Horrez gain, azal-du du Osasun Saila eta GarapenerakoLankidetzaren Euskal Agentzia etorki-zunean gobernuz kanpoko erakundee-kin lankidetza mota horretan aritzekoaukerak aztertzen ari direla.Rina ere «duda barik» animatuko li-

tzateke berriz ere halako abentura ba-tera: «Erizainen taldea krisi guztietanegon da, baita honetan ere. Koopera-zioa ezinbestekoa da osasun globale-rako. Infekzioa nola hedatzen den iku-sita, denok jarri behar dugu gure par-tetik irtenbide bat bilatzeko. Beste he-rrialdeak ondo ez badaude, denokgaude gaizki. Olatuak etorri eta joanegiten dira, eta txertoa ez da konpon-bidea izango. Banakako neurriak har-tu behar ditugu, horiek baitute eragi-na gizartean eta COVIDaren aurkakoborrokan».

Osakidetzako hamahiru langile Perun koronabirusarenaurka aritu dira lanean, joan den udan. Batik bat,antolakuntzan eta formakuntzan lagundu diete hangoei:kutsatuak eta ez-kutsatuak bereizten, protokoloak beharbezala aplikatzen, eta abar. Materiala ere eraman dute.

MUNDUAN ZEHAR

Perun elkarlaneankoronabirusarenaurka

«INTERESGARRIA IZAN ZENLEHEN MAILAKO ARRETAETA ARRETAKOMUNITARIOA UZTARTUAHAL IZATEA»Ismael Diez

«OLATUAK ETORRI ETAJOAN EGITEN DIRA, ETATXERTOA EZ DAKONPONBIDEA IZANGO»Arantxa Rina

Profesional-taldea, bidaian. Ezkerretik hasita bigarrena,Arantxa Rina Bizkorketako erizaina; hirugarrena,

Ismael Diez taldeko koordinatzailea.

Arantxa Rina haur bat artatzen, Perun.

azaroa - abendua • 2020 / OSATUBERRI 52 / 1716 / OSATUBERRI 52 / azaroa - abendua • 2020

OSASUNEZ ETA OSASUNTSU BIZI

«Merezi genuen gure osasun mentalariburuz hitz egitea»Pandemiaren eragina aztertzeko, osasun-zentroetakolangileen ongizate mentalean jarri dute arretaGurutzetako Ospitaleko Margarita Saenzek eta IñakiEguiluzek, Psikiatria Zerbitzuko buruek. Ikerketarenemaitzak saio kliniko batean aurkeztu dituzte, etairagarri dute «laugarren olatua» osasun mentalarenaizango dela.

Ezohikoa da saio kliniko bateksanitarioen osasunean jartzea arreta?I.E.: Saio klinikoak kasu klinikoa eta in-teres klinikoa duten zerbitzu parteka-tuei buruzkoak dira, baina honako hauezohiko egoera bat da, eta eragin zuze-na izan du osasun-langile guztiengan.Horregatik egin dugu saio kliniko hau.M.S.: Psikiatriako sailak ez du saio kli-nikorik egin 15 urte hauetan. Uste dutgaixotasun mentalei estigma kentzeabeharrezkoa dela, eta psikiatria bestemedikuntza-espezialitate bat dela

barneratu behar lukete ospitaleek.Pandemiak denongan izan du eragi-na, eta guduko lehen lerroan egon di-renengan are gehiago. Logikoa da. Ni-re ustez, merezi genuen gure osasunmentalari buruz hitz egitea.I.E.: Gehiago hitz egin da COVID-19aren ondorio fisiko-organikoei bu-ruz, eta ez hainbeste osasun mentala-ri buruz. Uste dut kasuaka posteriorihasiko garela ikusten, eta funtsezkoadela gure lankideen osasun mentalazarduratzea.

Osakidetzak martxan jarriko dusanitarioei osasun mentalarekinlaguntzeko zerbitzu bat…I.E.:Badago jada. Lehen olatuan jarrizen abian, eta ESI bakoitzeko psikia-tria eta psikologia klinikoko arduradu-nek hartu dute ardura hori. Pazienteeta familiakoentzat dago erabilgarri,baina agian jendeari berritzailea irudi-tu zaio sanitariook geure buruak zain-tzea. Zerbitzua lehen olatutik egonarren, egia da oraintxe kasu gehiagohasi garela ikusten profesionalen arte-an.Oraindik gutxi dira laguntzapsikologikoa eskatu duten osasun-langileak. Uste duzue gehiago izangodirela aurrerago?I.E.:Gutxi dira, baina gutxi edo askoerlatiboa da. Saio klinikoan Margakesan du ondorioak ez direla ikustensegituan. Egunero ondorio fisiko-or-

ganiko berriak agertzen dira, eta ustedut ikuspuntu mentaletik ere antzeraizango dela. Arrasto psikologikoak hi-labete batzuk barru hasiko gara ikus-ten, eta arlo mentalari ekonomikoaeta soziala gehitzen badizkiogu... Ho-ri izango da laugarren olatua.M.S.: Bai, denbora-tarte baten oste-an agertzen dira arazo psikologikoak,gerretan bezala. Lanean zauden bi-tartean, horretan ari zara, ondorenagertzen dira sintoma depresiboaketa nekea. Gainera, batzuetan ema-ten du pandemiak ez daukala amaie-rarik, eta hasieran «animo, denok ba-tera garaituko dugu», eta horrelakoe-kin elikatzen ginen, baina errealita-tea ez da horrelakoa. Lehen olatuadator, gero bigarrena... Guk geuk ezdakigu hirugarrena edo laugarrenaetorriko diren, baina argi dago eragi-na izango duela osasun mentalean.Profesionalok ezinegonarekin ikustenduzue pandemia?I.E.:Duda barik. Ziurgabetasunez be-tetako arlo bat zen, eta oso gutxi eza-gutzen genituen sintomatologia etaterapiarako baliabideak. Gizakiok ezgara ondo konpontzen ez jakiteare-kin, eta horregatik izan da pandemia-ren kudeaketa desordenatua. Fakto-re horiek sortu dute ezinegona, eta,sanitario izateaz gain, gizakiak gara.M.S.:Egoera guztiz berria zen, inorkez zuena ezagutzen. Birus ezezagunazen, eta gure familiak kutsatzeko bel-dur ginen. Nik neuk seme bat daukat,eta oinez etortzen nintzen Gurutzeta-ko Ospitaleraino, metroan kutsatzekobeldur nintzelako. Etxera heltzean,arropa guztia garbitzen nuen 60 gra-

dura, eta ez nintzen ausartzen nire se-meari besarkada bat ematen dutxatuarte. Batez ere hasieran, gure zerbi-tzuan jende asko kutsatu zelako. Nikuste dut bai izan dela gogorra, bainagure arteko loturek eta batasunak la-gundu digutela.Doluak aztertu dituzue. Doluen % 25«zailak» izan daitezkeela adieraziduzue.M.S.:Lehen olatuan ezin zinen zure fa-miliakoengana hurbildu ere egin! Ezinzinen sartu, eta ezin zenuen agur esan.Jendeak mugikorrak erabiltzen zituenagur esateko. Imajina ezazu zure amaingresatuta egotea Txagorritxun etaezin joatea besarkada bat ematera etaagur esatera. Jende asko bakarrik hilda, eta eragina izan du familiakoenganeta sanitarioengan ere bai.I.E.: Dolua beharrezko erantzun emo-zional bat da, galera batek eraginda-koa. Gainera, beste arlo batzuetara es-trapola daiteke, ez bakarrik heriotzare-nera. Askok lana galdu dute, egoeraekonomikoa zaildu zaie... Hori ere gale-ra bat da, eta beharrezkoa da dolu bategitea.M.S.: Hala da. Gure bizitzak guztiz al-datu dira. Iazko gure buruek ikusikobalute zelan gauden orain musukoe-kin, besarkada barik, terrazetara edo

mendietara joateko aukera gabe... Gu-re bizitza asko mugatu da.Zergatik uste duzue laguntzapsikologikoa eskatu dutenospitaleetako langile gehienakemakumeak direla? Gehiago direlako?M.S.:Nik uste dut alde batetik arra-zoietako bat badela osasun-zentroeta-ko langile gehienak berez emakumeakgarela, baina ez da arrazoi nagusia.Emakumeak egituraren azpiko aldeangaude, eta beraz guduko lehen lerroan.Ez gaude botereguneetan. Gainera, ze-rikusia dauka zaintza lanekin, oro haremakumeak arduratzen baikara zain-tza lanez, adingabeez eta adinekoez.Orduan, estres-karga eta antsietate as-koz handiagoa izaten dugu gizonekbaino, eta familiakoak kutsatzeko bel-durrak eta lan-prekarietateak eraginaskoz handiagoa du emakumeengangizonengan baino. Ez dut esan nahi ezdaudenik gizonak zaintza-lanak ber-dintsu egiten dituztenak, baina erreali-tate estatistikoa hor dago.Uste duzue gizonezko langileenartean estigma egon daitekeelalaguntza psikologikoa eskatzeko?M.S.:Laguntza psikologikoa eskatzeaestigma bat bada, hori da zeozer feme-ninoa bezala ikusten delako. Zergatikez du ba gizon batek laguntza eskatu-ko? Umiliagarria delako? Ahula izateaemakumea bezalakoa izatea delako?Badu generoarekin zerikusia, eta ma-txismo kontua da.I.E.:Duda barik, bai. Gizonok laguntzaeskatzen badugu —izan psikologikoaeta izan fisikoa— oro har oso txartogauden seinale. Ahultasuna adieraztenduelakoan. Ados nago, guztiz.

«FUNTSEZKOA IZANDAITEKE SINTOMA JAKINBATZUENGATIK KONTSULTAEGITEN DUTENEKINAZTERTZEA GERTUKONORBAIT GALDU DUTEN»Iñaki Eguiluz

«EMAKUMEAK EGITURARENAZPIKO ALDEAN GAUDE,ETA BERAZ GUDUKO LEHENLERROAN. EZ GAUDEBOTEREGUNEETAN»Margarita Saenz

Margarita SaenzPsikiatria Zerbitzuko burua

Iñaki EguiluzPsikiatria Zerbitzuko burua

Margarita Saenz eta Iñaki Eguiluzikerketaren emaitzak azaltzen

Gurutzetako Ospitalea.

azaroa - abendua • 2020 / OSATUBERRI 52 / 1918 / OSATUBERRI 52 / azaroa - abendua • 2020

JA(KI)TEA

Diabetesa izaten da pertsona baten odole-ko glukosa-maila (azukre-mota bat) beharbaino gorago dagoenean. Odoleko azu-kre-maila (gluzemia) normaltzat jotzen daglukosa odolean 65-110 mg/dl artean ba-dago. Neurri hori gaindituz gero, pertso-nak diabetesa du. Azukre gehiegi horrekkalteak eragin ditzake batez ere arteria txi-kienetan —begietako eta giltzurrunetakoarterietan batik bat—. Hori dela eta, ga-rrantzitsua da diabetesa zorrotz zaintzea.Hala ere, ez dute diabetes bera 150

mg/dl dutenek edo 300 mg/dl dutenek. Ez-berdina izango da janariari eta ariketa fisi-koari jarri beharreko arreta bi kasu horie-tan, bietan diagnostikoa diabetesa izanarren.Datozen jaietan, arruntak izaten dira

gehiegikeriak jan-edanean. Eta gehiegike-ria horiek ondorio ezatseginak ekarri ohidizkiete denei: betekada, urdaileko pisu-tasuna, horren ondorioz ongi lo egitekozailtasunak eta abar. Oinarrizko nutrizio-ezagutzak izanda eta arau egoki batzukhartuta, jai horietako menuek bat egin de-zakete gure osasunarekin, baita diabetiko-ak direnen osasunarekin ere. Posible da ja-nariez gozatu eta aldi berean osasunazaintzea.

Gabonetan zaindu beharrekoak:Lehen esan dugun bezala, diabetes-mailaguztiak ez dira bat eta berak. Odolean azu-kre-maila oso gora duenak menua moduzorrotzagoan zaindu beharko du, bainadiabetes kasu guztietan aholkuak honakohauek dira:

• Egunean sei otordu egin:gosaria, ha-maiketakoa, bazkaria, askaria, afariaeta ohera joan aurreko otordua: esne-kiren bat eta diabetikoentzat egokitu-tako galleta edo ogi-zatiren bat. Otor-du handiak eta gutxi egin beharrean,otordu txikiak eta maiz. Ez da komenijanaldi handiak egitea. Maiz, otordu-ren bat ez egiteko tentazioa izan ohida, Gabonetako otordu nagusiangehiago jateko. Hori diabetesaren ka-suan oso kaltegarria da, azukre-mai-lak gorputza desorekatzen duten go-rabehera arriskutsuak izan ditzakee-lako. Beraz, jai hauetako afari-bazkariberezietan, kopurua zaindu beharradago. Bazkari-afarietan jaten direnplateren kantitatea zaindu, eta, ondo-ren, jan daiteke beste zerbait handikbi ordura.

• Azukre kopurua: Gabonetan hain ohi-ko diren turroi eta gozoak jan daitezke.Diabetes-mailaren arabera, guztiare-kin bezala, kopurua mugatu beharkodugu. Bestalde, merkatuan badira dia-betikoei egokituta azukrearen ordezgozagarriekin eginiko turroi eta gozo-ak. Egokituak izan arren, ez du esannahi, nahi adina jan daitekeenik. Betiizan beharko da kontuan kantitateaedo kopurua. Kasu horietan, garrantzi-tsua izango da etiketak irakurtzea ere.Gluzemian gutxien eragiten duten go-zagarriak hauek dira: sakarina, aspar-tamoa eta sorbitola. Hobe horiek dituz-ten gozoak erostea, sakarosa, maltosaedo fruktosa dituztenak baino.

• Osoko irinak: ogiaren eta zerealen ka-suan eta janariak prestatzeko, bihiosoko irinak erabiltzea gomendatzenda.

• Edari freskagarriak: edari freskaga-rriei dagokienez, aipatutako gozaga-rriak dituzten light edariak erabiltzeahobe. Alkohola duten edarietan, hardaiteke kopatxo bat ardo, sagardoedo kaba. Oro har, likoreen azukre-maila handia izan ohi da, eta hobe ho-rrelakorik ez hartzea, alkoholik etaazukrerik gabeko bereziak ez badira,behintzat.

• Dosi bera: komeni da izan dezakezuntratamenduaren dosi berarekin jarrai-tzea. Jaten duzunaren arabera, intsu-lina gehiago hartzeko asmoa baduzu,ezinbestekoa izango da jarraipenaegiten dizun sendagileari aipatzea. Ezhartu erabakiak zeure kasara.

• Ariketa fisikoa: Neurriko ariketa fisi-koa egin behar da.

Ideia osasuntsu batzuk:• Hasteko:osoko txigorkietan jarritakotxatka maionesarekin, urdaiazpikoxerra bat, muskuiluak tomatearekin,muxilak saltsa berdean, atunarekinbeteriko arrautzak, zainzuriak, orbu-ruak, entsalada mota guztiak, menes-traren bat...

• Jarraitzeko: otarrainxka egosiak,edozein arrain labean, indioilarra la-bean, koipe gutxiko edozein haragi...

• Postrea: turroi edo gozo zati bat edobeste, eta beste hainbat aukera: sagarerreak; fruten mazedonia jogurtare-kin; fruten irabiakiak; fruta fresko,fruitu lehor eta esnekiekin prestatuta-ko edozein postre.Ikusten duzun bezala, ia denetik jan

daiteke. Garrantzitsuena da, hala ere,sei otorduetan ondo banatu eta kanti-tatea zaintzea. Gozatu janariaz ohituraosasuntsuekin, eta Eguberri on!

Diabetesa GabonetanEguberri-jaietan normalean baino gehiago jaten eta edaten da.Diabetesa dutenek bereziki zaindu behar dute euren arazoa,baina posible dute janariaz gozatu eta aldi berean osasunazaindu. Elikadura eredu batzuk hartu behar dituzte.

Cristina PerezNutrizionista - elikadura

osat

uirr

i

06 2020 • AZAROA - ABENDUA

DANTZA ETA BALANTZA

Pediatraren aholkuak haur eta familientzat

Batzuetan pauso zehatzei jarraituz,

Besteak imitatuz. Beste Batzuetan Besoak astinduz

eta ipurdia mugituz.dantza itxura izan dezakeen edozer da dantza, Baita Balantza

ere!

1.Zure bihotzarentzat

osasungarria da dantza egitea!

Bihotz taupaden erritmora, taupa-taupa-taupa mugitu

oinak danborra jotzen bezala.

2.Berdin du besoak gora edo behera doazen.Entzun musika, nora daramatza berak?

Egin igerian musikarekin batera!

3.Eta, bakarrik

dibertigarria baldin bada, konpainiarekin

beti hobeto!jarri ingurukoak

ere ipurdia astintzen!

DANTZA ETA BALANTZAATE JOKA DITUGU GABONAK

DAGOENEKO. BEREZIAK IZANGO DIRA AURTENGOAK, ZALANTZARIK

GABE, ETA HORREGATIK INOIZ BAINO BEHARREZKOAGOA IZANGO DUGU

GOZAMENERAKO TARTEAK TOPATZEA. DANTZATZEAN, ADIBIDEZ, GORPUTZEAN ZEHAR ZABALTZEN DIRA ENDORFINAK. ODOLEAN DABILTZAN SUBSTANTZIA

HORIEK ONDO SENTIARAZTEN GAITUZTEN UHOLDEAK DIRA! BERAZ, GABON HAUETAN DANTZA EGITERA

GONBIDATZEN ZAITUZTEGU!!

Haserrez amorratzen

zaudenean, dantza egitea oso modu ona

izan daiteke askatzeko. Besoak eta hankak mugitu amorruz eta

kantatu ozen!

DENBORA-pAsAk

Testua: Katti Olaizola • Marrazkiak: Alex Orbe • Denbora-pasak: Olatz Goikuria.Testua: Garazi Urrosolo • Marrazkiak: Alex Orbe • Denbora-pasak: Olatz Goikuria.

BI BAkARRIk DIRA BERDINAkIrudi hauen artean, bi bakarrik dira berdinak. Topatu itzazu!