agrega.hezkuntza.netagrega.hezkuntza.net/repositorio/06032013/05/es-eu... · Web viewGoi Erdi Aroa....

2011-2012 IRALE R-300 HIZPIDEABARRA TALDEA

2008ko krisi ekonomikoa eta orain arteko hainbat

adierazpen:

XX. mendeko krisialdiak eta ekonomia historian zehar

Egilea: Itziar Oiharbide AlustizaMarrazkiak: Ainhoa Mujika eta Maddi Martinez

Editorea: Koro Irastorza

2008ko krisi ekonomikoa

1. Berotze-ariketak........................................................................................................................ 41.1. Kontzeptuak argitzen.......................................................................................................................41.2. Hausnarketa......................................................................................................................................51.3. Sanferminetako entzierroa..............................................................................................................71.4. Felixi...................................................................................................................................................81.5. Hiruhilekoaren antolaketa................................................................................................................91.6. Ebaluazioa.........................................................................................................................................9

2. 2008ko krisia............................................................................................................................102.1. Sarrera.............................................................................................................................................102.2. Krisialdia Ameriketako Estatu Batuetan......................................................................................10

2.2.1. Arrazoiak............................................................................................................................................... 102.2.2. Ondorioak.............................................................................................................................................. 11

2.3. Krisialdia Europan..........................................................................................................................112.3.1. Sarrera.................................................................................................................................................. 112.3.2. Zenbat zorpetu daitezke EBko herrialdeak?..........................................................................................112.3.3. Zor publikoa eta arrisku-saria................................................................................................................ 122.3.4. Europako Banku Zentrala eta Alemariaren mesfidantza.......................................................................132.3.5. Eurobonuak........................................................................................................................................... 132.3.6. Kalifikazio-agentziak............................................................................................................................. 142.3.7. Krisialdia Espainian............................................................................................................................... 142.3.8. Krisialdia Euskal Herrian....................................................................................................................... 152.3.9. Tobin tasa............................................................................................................................................. 162.3.10. Egungo egoera...................................................................................................................................... 172.3.11. Ondorioa............................................................................................................................................... 18

3. XX. mendeko krisialdiak......................................................................................................... 203.1. Depresio Handia (1929)..................................................................................................................203.2. II. Mundu Gerraren ondorioa: munduko ordena berria eta bi blokeak......................................203.3. 1973ko petrolioaren krisialdia.......................................................................................................213.4. Asiako eta Latinoamerikako krisialdiak.......................................................................................22

3.4.1. Japoniako krisialdia............................................................................................................................... 223.4.2. Mexikoko eta Argentinako krisialdiak....................................................................................................22

3.5. 90eko hamarkadako krisia: “.com” enpresen porrota................................................................223.6. Globalizazioa...................................................................................................................................22

4. Ekonomiaren garapena historian zehar................................................................................244.1. Biziraupena. Paleolitikoa (K.a. 9000. urte arte, gutxi gorabehera)............................................244.2. Trukea. Neolitikoa (K.a. 9000. urtetik 8500. urte arte, gutxi gorabehera).................................244.3. Lehen zibilizazio handiak (K.a. 4000. urtetik aurrera).................................................................24

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


4.4. Monetaren erabilera orokortzen da...............................................................................................244.5. Merkataritzaren gainbehera (K.o. 406)..........................................................................................254.6. Erdi Aroa (V-XV)..............................................................................................................................25

4.6.1. Mendebaldea. Sistema feudala............................................................................................................. 254.6.2. Ekialdea. Merkataritzaren loraldia. Zetaren Bidea.................................................................................254.6.3. XIV-XV. mendeetako krisialdia Europan: arrazoi nagusiak...................................................................254.6.4. Hansa : XV. mendeko Ipar Europako merkatu batua............................................................................254.6.5. Erdi Aroko gainbehera: arrazoi nagusiak..............................................................................................26

4.7. XVI. eta XVII. mendeetako ekonomia...........................................................................................264.7.1. XVI. mendean Europan, Gaztelaren hegemonia...................................................................................264.7.2. XVII. mendean, Ingalaterraren eta Herbehereen hegemonia................................................................264.7.3. Autokrazia. XVI. eta XVII. mendeetako merkantilismoa........................................................................27

4.8. XVIII. mendea..................................................................................................................................274.8.1. Fisiokrazia............................................................................................................................................. 274.8.2. Britaniar Inperioa. Esklabotza. Industria-Iraultza...................................................................................27

4.9. XIX. eta XX. mendeetako liberalismo politikoa eta ekonomikoa: Adam Smith........................274.9.1. Joera berriak......................................................................................................................................... 28

4.9.1.1. Kapitalismoa..................................................................................................................................... 284.9.1.2. Sozialismoa...................................................................................................................................... 284.9.1.3. Komunismoa.................................................................................................................................... 28

4.9.2. 1873ko Depresio Handia....................................................................................................................... 29

5. Kontzeptuak.............................................................................................................................30

6. Bibliografia.................................................................................................................................32

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


1. Berotze-ariketak

1.1. Kontzeptuak argitzen

Hasi aurretik, hainbat kontzeptu ulertu dituzuela ziurtatuko dugu, beharrezkoak baitira ondorengo lana jorratzeko.

1. Zer dakizue gaur egun jasaten ari garen krisiari buruz?

2. Izan al du eraginik zuen bizitzan?

3. Zuen gurasoak lanean ari al dira?

4. Krisia dela eta, izan al dute aldaketarik beren lantokietan?

5. Ezagutzen al duzue langabezian dagoen norbait?

6. Paga jasotzen al duzue? Astero, hilero...? Zenbatekoa izaten da?

7. Ez baduzue pagarik jasotzen, nola finantzatzen zarete?

8. Krisia dela eta, gutxitu al zaizue paga jasotzen duzuenoi? Erantzuna baiezkoa bada, zer

baztertu duzue: zinemara joatea, erretzea, egun gutxiagotan ateratzea, tabernara joatea...?

9. Nahiz eta diru-kopuru bera jaso, egin al duzue aldaketaren bat? Izu pixka bat sentitu al

duzue eta horrenbeste gastatzeari utzi?

10. Ezagutzen al duzue aurreko mendeetan gertatutako beste krisialdi larriren bat?

Iaz, 1929ko Depresio Handia landu genuen Historia gaian. Zergatik gertatu zen? Zer

ondorio izan zuen?

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


1.2. Hausnarketa

Honako galdera hauek lotuta daude lehenengo hiruhilekoan ikusi duzuenarekin. Aztertu eta erantzun:

1. Deskriba ezazue gure bizitzeko era. Zer erlazio du ekonomiarekin? Autosufizienteak al

gara? Zer gertatzen da garraio-greba bat dagoela dakigunean?

2. Familia bateko kide zara. Ekonomia kontuan izanda, nolakoa da familia baten eginkizuna

(kontsumoa / gastu-ahalmena)? Nolakoa da zuen etxeko ekonomia?

3. Zergatik da hain garrantzitsua etxeko ekonomia?

4. Etxeko ekonomiaz aparte, zein beste bi eragile dira nagusi? Aukeratu hauen artean:

enpresak sektore publikoa turismoa

5. Nolakoa da eragile ekonomikoen arteko erlazioa? Nola gauzatzen da?

6. Kontsumoa eteten bada, zer gertatzen da kate horretan?

7. Mikelen familiak kotxe berria erosi nahi du. Iragarki batean gustuko kotxea ikusi dute, eta,

iragarkiak dioenez, banku ezagun batek % 100 finantza dezake erosketa. Zer esan nahi du

bankuak % 100 finantzatuko duela?

8. Mikelen familia beti handikeriatan dabil, baina diotenez zorrak besterik ez omen dute.

Mirenen familiak, berriz, ez du harrokeria handirik izaten, eta, dirua behar dutenean, ez diote

inori eskatu beharrik. Zer egoerak du zerikusia defizitarekin?

9. Zer deritzozu dirua aurreratzeari ? Zenbateraino da garrantzitsua?

10. Zer da autofinantzatzea?

11. Eta kanpoko finantzatzea?

12. Zer dira bankuak? Nolakoa da haien eginkizuna?

13. Zertan datza herrialde baten hazkundea?

14. Zer dira BPG, per capita sarrerak, Giza Garapenerako Indizea eta kanpo-zorra? DBHko 3.

mailan ikasi genituen. Bilatu, www.euskadi.net webgunean, EAEri dagozkion datuak.

IRALE R300

Itziar Oiharbide2

http://www.euskadi.net/


IRALE R300

Itziar Oiharbide2


1.3. Sanferminetako entzierroa

Entzierroaren marrazkia 2008an hasi zen krisialdiarekin konparatuko dugunez, erantzun honako galdera hauei, ekonomian gertatu ziren gertaerak kontuan izanda.

1. Zezenek dagoeneko harrapatu dituzte Grezia, Irlanda eta Portugal. Ez dute zorte handirik

izan! Ez dakigu zenbaterainoko zauriak izango dituzten. Zer gertatu zaie?

2. Ixiar ere hor dabil ezinean; Txomin, berriz, arriskutik urrun. Nolakoa da haien egoera

ekonomikoa?

3. Zer arrisku-klase adierazten dute marrazkiko zezenek? Zergatik ote darama behiak

Nazioarteko Diru Funtsaren izena?

4. Hor dugu, berriz, Estafeta kaleko harakin bat entzierroari tentu handiz begira. Europako

Banku Zentrala dela dirudi. Zer zezen kontrolatu nahi du?

5. Harakinaren ondoan, beste norbait dugu begira: AEB –Amerikako Estatu Batuak–. Zergatik

ote dago begira, eta ez lasterketan? Eman arrazoiak. Gogoratu: foreign debt (kanpo-zorra)

ikusi genuenean, gai eztabaidagarri hori aztertu genuen, DBHko 3. mailako Gizarte gaian.

6. Zer ondorio izango du entzierro horrek? Espero dezagun hildakorik ez izatea!

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


1.4. Felixi

1. Hara, Felixi! Gizen-gizen eginda! Ekonomiari buruz ari garenez, badira ondo gizentzen ari direnak ere. Norekin konparatuko zenuke Felixi?

a) Bankuekinb) Espekulatzaileekinc) Alemaniarekind) AEBekine) ............................ (beste norbaitekin)

2. Kontuz txakurtxo horrekin! Badirudi harreman oso ona duela Felixirekin. Zein ote da?a) Europako Banku Zentralab) Euroguneko 17 herrialdeakc) Kalifikazio-agentziak: Fitch, Moody’s eta Standard & Poor’sd) Greziae) ............................. (beste norbait)

3. Felixi eta txakurra eroso ikusten ditugu baserri handi horren zelaian. Zerekin parekatuko zenituzke?

a) Europar Batasunarekinb) Merkatuekinc) Ibex 35 indizearekind) Txinarekine) ............................... (asmatu zeuk)

4. Zer diozu gure ekonomian txerriak izan duen garrantziari buruz? Arrazoitu emandako erantzuna.

Felixi -360 kilo-

Argazkia: Ainara Garcia

http://www.noticiasdegipuzkoa.com/2011/12/08/vecinos/donostia/39felixi39-engorda-para-exhibirse-en-santo-tomas

IRALE R300

Itziar Oiharbide2





1.5. Hiruhilekoaren antolaketa

Berotze-ariketak egin ondoren, ikasleek talde-lan bat egin beharko dute, eta aurkeztu klasean.

Hiruhilekoaren antolaketa: astean lau ordu direnez, bi ordu testuliburuari eskainiko dizkiogu, eta beste bi honako lanketa honi:

A. Talde-lana: irakasleak launakako taldetan jarriko ditu ikasleak; ondoren, krisiarekin zerikusia

duen gaia aukeratu, eta hilabeteko epean burutu beharko dute lana. Bukatu eta gero,

klasean aurkeztuko dute.

B. Lana aurkeztu ondoren, hilabeteko epea izango dute, aurreko baldintzetan, aukeratutako

gaiari buruzko ariketa digitalak egiteko: gurutzegramak, parekatze-ariketak... Hot Potatoes

eta Educaplay.com erabil daitezke, edo, gelan aurkezteko, Glogster poster bat osatu.

1.6. Ebaluazioa

A. Ebaluazioaren notan, 10 puntutik, talde-lanarekin 4 puntu lor daitezke (idatzizkoarekin,

puntu bat; aurkezpenarekin, 3 puntu).

B. Ariketa digitalarekin 3 puntu lor daitezke.

C. Liburuko gaiei buruzko azterketarekin 3 puntu lor daitezke.

Oharra: hiru arloak gainditu beharko dira batez besteko nota egiteko.

Nota jartzean, zer baloratuko da?

Idatzizkoan, gaiaren aberastasuna, morfosintaxia, lexikoa, kohesioa, koherentzia.

Ahozkoan, kinesia, ahoskera, ahotsaren bolumena, abiadura, gaiaren antolaketa, gaiaren

aberastasuna, lexikoa, kohesioa, koherentzia eta erabilitako baliabide gehigarriak edo

digitalak (bideo-proiektagailua, argazkiak...).

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


2. 2008ko krisiaLan honek 2011ko abenduaren hasiera arteko egoera aurkezten du.

2.1. Sarrera

2008. urtearen aurretik, hainbat ahotsek zioten bizitzen ari ginen egoera lehertzear zegoela; ezin zela horrela segi luzaroan, hau da, gure posibilitateen gainetik bizitzen, aberatsen antzera.

Garbi dago bankuek zein erraz ematen zizkiguten kredituak, batik bat, etxeak erosteko. Hogeita hamar miloi behar, eta berrogei eman, altzari edo beste edozertarako. Inflazioa zela eta, une batean hogeita hamar balio zuenak urte gutxi barru hirurogei balio zuen. Beraz, eroslearentzat inflazioak haren alde jokatzen zuen: momentu batean hitzartutako hipoteka, urteak joan ahala, merkeagoa suertatzen zitzaion.

Adibidez, 1984an Zumaian 4 milioi balio zuen etxebizitzak, zazpi urte ondoren, 1991n, 16 milioi euroan tasatu zuten; hogei urte ondoren, 2004an, 60 miloi ordaindu zuten. Negozio borobila! Urte horietan inflazioak gora egin zuen etengabe, eta soldatak ere urte gutxitan ia bikoiztu egin ziren; nahiz eta eskuratze-ahalmena galdu.

2.2. Krisialdia Ameriketako Estatu Batuetan

2.2.1.Arrazoiak

2001ean, hainbeste espekulatu zen, ezen .com enpresen burbuilaren leherketak eta ondorengo irailaren 11ko gertaera latzek izua sortu baitzuten. Egoerak merkatuen gainbehera bultzatuko ote zuen beldurrez, AEBko Erreserba Federalak interes-tipoak jaitsi zituen % 1eraino. Erabaki hura ez zen bankuen gustukoa izan, baina higiezinen merkatuek, eraikuntza-enpresek, gehiago saltzeko aukera ikusi zuten. Bankuek ere negozio egin nahi izan zuten, eta etxebizitza erosi nahi zuen edonor finantzatu zuten, inongo bermerik eskatu gabe. Hipoteka horiei subprime zeritzen.

Amerikar bankuek, hipoteka horien arriskua gutxitzeko asmoz, horiek zatitu, eta arrisku gutxiko beste akzio, kreditu, hipoteka eta abarrekin nahasi ondoren, titulazioak deituriko paketetxoak osatu zituzten. Titulazio horiek, gainera, bankuaren bermea edo garantia zutelakoan saldu zizkieten munduan zehar beste bankuei, entitateei edo erosi nahi zituen edonori; Europan, Alemania eta Frantziako bankuei, bereziki.

Kalifikazio-agentziek —Fitch, Standard & Poor’s, Moody’s— titulazio horiei nota altuena eman zieten, eta arrisku gutxiko produktua zela adierazi. Beraz, dirua inbertitzeko berme handia erakusten zutenez, oso arrakastatsuak suertatu ziren.

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


2.2.2. Ondorioak

2007an, 2006ko higiezinen sektoreko lur-jotzearen ondorioz, subprime hipoteken krisia etorri zen. Hipoteka horiek zirela eta, bankuak likidezia-krisi batean murgildu ziren. Jendeak pagatzeari utzi, eta bankuak, dirua kobratzeko, hipoteka horien aseguruak nork zituen jakin nahian hasi ziren; hain zatituta zeuden, ezen zaila baitzen zer bankutan zeuden edo nork zituen jakitea. Hori zela eta, bankuen arteko mesfidantza sortu zen: ez zioten batak besteari diruri utzi nahi, eta uzten zutenek interes oso altuarekin (Euribor indizea) uzten zuten.

Egoera horretan, AEBko hipoteka-erakunde handienen —Freddie Mac eta Fannie Mae—eta beste hainbat bankuren gainbehera zetorrela ikusirik, Erreserba Federalak, kritika askoren artean, diru publikoa injektatu zuen entitate horietan, konponbidea bilatzeko asmoz.

Hala ere, New Yorkeko burtsan, Dow Jones-a minimo historikoetara jaitsi zen. 2008an, irailaren hamabostean, AEBko Lehman Brothers bankuaren porrotak, txinparta baten modura, krisia lehertzen lagundu zuen. Munduko laugarren bankuaren akzioak, 2007an 41 bilioi $ zituenarenak, urtebetean, % 93 jaitsi ziren. Ehun eta berrogeita hemezortzi urte zituen bankua ez zuen Bank of Americak salbatu, ez eta Barclay’s Bankek ere: bertan behera joan zen, eta mundu osoan izan zuen eragina.

2.3. Krisialdia Europan

2.3.1. Sarrera

Bigarren Mundu Gerra bukatu ondoren, Europako agintariek garbi ikusi zuten Europako batasuna beharrezkoa zela. Jasangaitza izan zen, hogeita hamabost urteko tartean, gertaleku berean, bi Mundu Gerra pairatzea, eta horrelakorik berriro gerta ez zedin, behar ziren urratsak eman ziren.

Hasieran, AEBren antzera, politika mailan batasun indartsua izango zuen herrialde bat osatu nahi bazen ere, gaur egun, ordea, moneta bakarreko Europa dugu. Edouard Punsetek zioen bezala, “etxea teilatutik egiten hasi ginen”. Ondorioz, EBko herrialdeen artean ez dago ez batasun ekonomikorik, ezta batasun politikorik ere. Gaur egungo egoeraren aurrean, ez dugu indarrik erakutsi, ezta erreakzio-gaitasunik ere kanpoko erasoei aurre egiteko, eta merkatuek ez dute gure ahultasuna besterik ikusten: Alemaniaren aginduetara gaude.

2.3.2. Zenbat zorpetu daitezke EBko herrialdeak?

Badira ekonomialari asko —besteak beste, Robert Mundell, 2001ko Nobel sariduna— esaten dutenak Europan arazo ekonomikoak aspaldi ikusi zirela aurrez, 80ko eta 90eko hamarkadetan hain zuzen ere.

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


Maastritchen, Europar Batasunak erabaki zuen Barne Produktu Gordinaren eta zor publikoaren arteko batez bestekoak ezin zuela % 60 gainditu, baina , adibidez, Espainian % 75 eta Italian % 100 izatera iritsi zen. Arazo horrek ez du zerikusirik AEBko krisiarekin, nahiz eta guk pentsatu gure krisiaren errudun nagusia Amerika dela.

2.3.3. Zor publikoa eta arrisku-saria

2011ko urriaren 26tik azaroaren 15 arteko datuak:

Zer da zor publikoa? Estatuak adierazten du diru kopuru bat lortu nahi duela, eta horren truke zor publikoaren tituluak eskaintzen ditu, hainbat epetara.

Prezioa zehazteko, interesatuta dauden inbestitzaileei eskatzen zaie zehazteko zenbatean erosiko lituzketen titulu horiek. Normalean, inbertitzaileek ez dute izaten elkarren berri: apustu itsua deitzen zaio. Altxor Publikoa sistema informatiko baten bidez jasotzen ditu eskaintza guztiak, eta merkeenak onartzen ditu, jaso nahi duen diru-kopurura iritsi arte.

Zor publikoaz hitz egiten dugunean, letrez, bonuez eta obligazioez ari gara. Horiek bereizten dituena iraungitze-data da: letrak epe motzera, hiru eta sei hilabetera; bonuak epe ertainera, hiru eta bost urtera; obligazioak epe luzera, hamar, hamabost eta hogeita hamar urtera. Hala ere, gaur egun 10 urterako bonuez hitz egiten dute.

Enkante horietan ezin du edonork parte hartu. Estatuak hainbat finantza-entitate aukeratzen ditu zor publikoa kudeatzeko eta merkaturatzeko. Era berean, finantza-entitate horiek titulu publiko horien likidezia ziurtatu behar diote estatuari. Horrez gain, entitate horiek parte hartzen dute bigarren mailako merkatuan gogotsu. Inbestitzaile partikularrek bigarren merkatu horretara joko dute, zor publikoa eskuratuko badute.

2011ko azaroaren 17an, Espainiak 4.000 milioi euroko zorra jaulki zuen, eta Frantziak 6.000 milioi eurokoa.

Espainiako enkantean, goizean arrisku-saria oinarrizko 466 puntuan zegoen; geroago, EBZren esku-hartzeari esker, 440 punturaino jaitsi zen; baina, saioak oinarrizko 460 puntuan bukatu zuen. Kontuan izanda arrisku-saria Alemaniakoarekin alderatuta kalkulatzen dela, horrek esan nahi du Alemaniak 10 urterako bonuengatik ordaintzen duen portzentajeari % 4,6 gehitu behar diola eta bien batura izango dela Espainiak bonuengatik ordaindu beharko duena. Beraz, Espainiaren hamar urteko zor-tituluengatik inbestitzaileek % 6,4ko errentagarritasuna eskatu zuten.

Alemaniak bonuengatik ordaintzen duen portzentajea (% 1,8) + Espainiaren arrisku-sariaren portzentajea (% 4,6) = Espainiak 10 urterako bonuengatik ordaindu behar duen portzentajea (% 6,4)

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


Zergatik hartzen dute Alemania erreferentzi gisa, eta harekin alderatu? Merkatuak fidatzen direlako Alemaniaz, baina ez hainbeste, kasu horretan, Espainiaz. Espainiako zorra erosteak arrisku handiago duenez, interes handiagoa eskatzen dute, hau da, errentagarritasun handiagoa.

Jakina denez, arrisku-saria oinarrizko 500 puntura iristean, finantza-erreskatearen atarian zaude. Horren adibide Grezia, Irlanda eta Portugal ditugu.

Dena den, Mari Carmen Gallastegi EHUko Ekonomia katedradunak eta Eusko Jaurlaritzako kontseilari ohiak dioenez, interes horiek unean unekoak dira; hau da, urtean zehar estatuak jaulkitako zorraren, ordaindu behar duenaren, batez bestekoa % 4ra ez omen da iristen.

2.3.4. Europako Banku Zentrala eta Alemaniaren mesfidantza

Ekonomialari gehienak, Gallastegi barne, ados daude esatean Europako Banku Zentralak Euroguneko zor guztia erosi izan balu, arazoa aspaldi konponduta egongo zela. 2011ko urrira arte, EBZko zuzendaritzan aritu zen Jean Claude Tricheten politika inflazioa kontrolatzea besterik ez zen izan, eta zor-krisiaren aurkako erantzun ezak mundu osoko burtsetan izua eragin zuen.

Horrelako larrialdi baten aurrean, azkenaldian, inflazioa ekiditeko, argitzen ari dira ea EBZk prezioen kontrola sustatu behar duen edota, Estatu Batuetako Erreserba Federalak aspaldi egin zuen moduan, gobernuak jaulkitako zor publiko guztia erosi. Askoren ustez, azken hori da banku zentral baten eginkizuna.

EBZren eta Merkelen aitzakia honako hau izan da: arazoak dituzten estatuei nahi beste diru uzten badiete, ez dira saiatuko ekonomia bideratzeko behar diren urratsak ematen. Horrez gain, beldur dira estatu horien jarduerak ez ote duen inflazioa handituko.

Dirudienez, Merkeli ahaztu zaio Alemania izan zela lehena BPGren eta zorraren % 60 gainditzen eta inork ez ziola errietarik eman. Merkeli ahaztua zaio, halaber, batasunaren garaian, Helmut Kohl kantzilerra zela, Europako gainerako kideek Alemaniari laguntza eman ziotela.

2.3.5.Eurobonuak

“Auzolanak indartzen gaitu” edo “elkartasuna, guztion ondasuna” tankerako esamoldeei muzin eginez gabiltza Europan. EBko herrialde bakoitzak bonuak bere kabuz jaulkitzen ditu. Horren ondorioz, Alemaniarentzat onuragarri izan dena, interes apala ordaindu behar izan duelako, gainerako herrialdeentzat hondamendia izan daiteke, arrisku-sariak hain altu mantentzen badituzte. Frantzia ere mehatxua jasaten ari da. Alde batetik, orain arte ez bezala, bonuak interes altuan saldu beharrean aurkitzen delako, eta, bestetik, kalifikazio- agentziek AAA+ kalifikazioa (gorena) kenduko dioten mehatxua jaso duelako.

Herrialde irmo eta tinko gisa agertu beharrean, Europa erabat zatituta agertu da, eta merkatuek Euroguneko ahuleziari etekina atera diote. Beste batzuek eurotik alde egin dute, eta haien inbertsioek beste babesleku batzuk topatu dituzte, hala nola Asiako eta Estatu Batuetako merkatuak, urrea edo hainbat dibisa (Suediakoa, Suitzakoa edo Norvegiakoa).

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


Aurrekoaren harira zera esan beharra dago: 2011ko azaroan, 6.000 milioi euroko zor publikoa jaulki zuenean, hain ondo zegoen Alemaniak % 62 besterik ez zuen saldu, eta, diotenez, Bundesbankek erosi omen zuen gehiena.

Alemania izan ezik, Euroguneko gainerako herrialdeek beharrezkoa ikusten dute euro bonu bateratua jaulkitzea, horrek merkatuen erasoak geldituko baititu. Durao Barrosok, Europako Batzordearen presidenteak, euro bonuak sortzeko hiru proposamen aurkeztu berri ditu, baina Alemaniak ezezko biribila eman dio.

2.3.6. Kalifikazio-agentziak

Garrantzitsuenak Fitch, Moody’s eta Standard & Poor’s dira. Horien eginkizuna da ekonomiarekin zerikusi duten entitateen egoera neurtzea. Hain boteretsuak dira, ezen haiek esandakoak erabateko eragina duen merkatuetan. Baina haien jokaerak susmo txarrak eragin ditu. Beraz, ez legoke gaizki guztientzat neurtzeko era bakarra izatea. Xosé Luis Barreiro Rivasek dioenez, Estatu Batuei aplikatu izan balitzaizkie Espainiari eta Italiari ezarri zitzaizkien irizpideak, AEBren kalifikazio-notak aspalditik degradatuta egon behar zukeen.

AEBko krisia zela eta, Amerikako bankuen titulazioei kalifikazio gorena eman zieten agentziek, zaborra besterik ez izan arren.

2.3.7. Krisialdia Espainian

Azken hauteskundeak eta gero, azaroaren 20koak alegia, Raxoik (PP) irabazteak ez dirudi gure ekonomian ondorio positiborik izan duenik: Ibex-35a behera joan den neurrian, arrisku-sariak gora egin du. 5 milioi langabe eta arrisku-saria 440 puntuan izaki (2011-11-24), ez du zeregin makala.

Urte askoan, Grezia edo Irlanda ez bezala, Espainia eredugarri izan da arlo fiskalean nola finantzarioan. Hala ere, krisi aurreko urteetan (2000-2008), ekonomiaren loraldian, prezioak eta soldatak igo egin ziren Europan baino azkarrago, eta horrek defizit komertzialari eragin zion. Adreiluaren burbuila lehertu zenean, Espainiako industriaren kostuak lehiakortasuna galarazi egin zien gure enpresei, beste herrialdekoekin alderatuz.

Krisia dela eta, Zapateroren gobernuak Espainian egin dituen erreformak lanpostuak sortzeko gaitasuna ahuldu, eta hazkundea nola errekuperazioa oztopatu egin ditu. Erreforma horiek, eta hemendik aurrera Lopezek eta Raxoik ezarriko dizkiguten erreformek ere, zerbitzu publikoak eta biztanleen ongizatea desagerraraziko dituzte.

Paul Krugmanek, Princeton Unibertsitateko irakasleak eta 2008ko Ekonomia Nobel saridunak, zioen Espainiak bi irteera besterik ez zuela krisialditik ateratzeko: lehena, lehiakortasuna gehitu eta soldatak murriztu; bigarrena, eurotik atera eta gure moneta debaluatu. Eurotik ateratzea, haren ustez, ez litzateke erokeria izango. Suedia ez dago Eurogunean, eta Euroguneko Finlandia baino lehenago atera da krisialditik.

Krugmanen iritziz, Espainian gaur egun egoera jasanezina da, eta, langabezia-tasa dela eta, horrela jarraituko du datozen urteetan. Estatuak enplegua sortu behar du, baina eurotik kanpo ezinezkoa du: Frantzia eta Alemaniako kapital finantzarioak inbertsio handiak

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


dituzte Espainian, eta eurotik ateratzeak izugarrizko banku-krisialdia ekarriko luke. Bestalde, inbertitzaileek edo gordailu-jabeek azkar asko dirua hartu, eta beste nonbaitera eramango lukete. Ondorioz, Espainiako arazoen errudunak euroa eta espekulatzaileak dira.

Espainiak jaulkitzen duen zorra Euroguneko baxuenetakoa da, ez baitu kaudimen-krisirik; bai, ordea, likidezia arazo larria, eta baita % 20ko langabezia ere. Adituek diotenez, 2012an langabeziak gora egingo du, eta 2013an % 23ra iritsiko omen da. Baina, Financial Times egunkaria baikor agertzen da Espainiari buruz. Italiaren zorra (2011ko azaroa) % 120 da, Espainiak, berriz, 2013an, ez du % 80 gaindituko. Horrez gain, hurrengo apiril arte ez ditu bonuen amortizazio astunak ordaindu behar.

2011ko abenduaren 8an, Bruselako EBko goi bileraren ondorioz, Draghik, EBZeko zuzendariak, erabakiak jakinarazi zituenean, Espainiako arrisku-saria 315 puntura igo eta Ibex-35a % 3,12 jaitsi zen.

Diru premia zuten estatuei laguntzeko, Europako Batasunak EFSFa (European Financial Stability Facility/Europako Finantza Egonkortasunerako Funtsa) sortu zuen, eta horri esker, Espainiak lortuko luke funtsaren finantzaketa, behar izango balu. Espainiaren kuota-ekarpena 4.650 milioi eurokoa denez, ekarpen-kredituaren halako bost lor lezake: 23.250 milioi euroko mailegua, sei hilabetera. Orobat EFSFk badu beste mailegu bat eskaintzeko: kuotaren halako hamar, 2 urtera. Espainiari 46.500 milioi euro egokituko litzaioke. Herrialde kaudimengabeek —Grezia, Irlanda eta Portugal— ezin izango lituzkete mailegu horiek eskatu.

2.3.8. Krisia Euskal Herrian

Nahiz eta gure ekonomia Espainiakoarekin lotuta egon, eta krisiak gu ere gogor jo, gure lurraldeko industria ugaria dela eta, aukera gehiago ditugu krisialditik ateratzeko, gure ekonomia ez baitago erabat adreilu-ekonomiaren menpe. Gure enpresek urte asko daramate munduan zehar, Europan batik bat, eta % 70etik % 80ra artekoa esportatzen dute. Era berean, azken urte hauetan, munduko beste hainbat herrialdetara ere esportatu dute.

Euskal Autonomi Erkidegoko langabezia, 2011ko 3. hiruhilekoan, % 10,6 zen. Espainian, berriz, kopurua ia bikoiztu egin zen, eta, EAEren antzera, % 0,6ko hazkundea izan zuen, gutxi gora behera. Ez da asko, kontuan izanda % 2 behar dela enplegua sortzen hasteko.

Bestalde, Confebaskek ohartarazi du Euskadin urteko hazkundea % 0,6koa izan dela, eta 2012ko lehen seihilekoan hazkunde negatiboa izan dugula.

Antonio Cancelok, MCCko presidente ohiak, joan den azaroaren 28an, “Enpresa eta gizakia” hitzaldia eskaini zuen, Kursaal Fundazioak antolatuta. Hitzaldi horretan, honako hau adierazi zuen: enpresa gizartearen ardatz nagusia da, eta Administrazioek jakitun izan beharko lukete krisiaren aurka enpresak sortzea dela bidea, hortik hartzen baitituzte diru- sarrera gehienak, hala nola pertsonen errentarena (lana dutenean eragiten duena), merkataritzari ezarritako BEZa eta kapitalaren errentarena. Beraz, enpresen efizientziak zerikusi zuzena du ongizate-gizartearekin; publikoa den guztia (osasuna, hezkuntza, azpiegiturak, justizia eta segurtasuna) enpresa pribatuaren baitan dago.

Diario de Gipuzkoan idatzitako artikulu batean, Juan José Ibarretxe bat zetorren Richard Koo eta Paul Krugman ekonomialariek ziotenarekin. Horien arabera, krisiaren aurkako borroka, ekonomia estimulatu gabe, bakarrik austeritatean oinarritzea hutsegite galanta da.

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


Bestalde, Ibarretxek Europako Estatu Batuarena baino eredu federalagoa aldarrikatzen du Europar Batasunarentzat, eta Euskadirentzat EBko beste hainbat herrialdek duten burujabetasun bera. Are gehiago, Euskadiren garapenerako gomendagarria eta gertagarria dela dio. Ideia hori defendatzeko, Ibarretxek dio Euskal Autonomia Erkidegoaren egoera ekonomikoaren balantza positiboa dela, nahiz eta, gorago aipatu bezala, hazkunde-tasa apala izan, langabezia nahi bezain baxua ez izan eta defizita % 5,5 izan. Bestalde, Euskadi goi-mailan da per capita errentari dagokionez (% 133), eta Nazio Batuen Giza Garapenerako Indizea (Human Development Index) 0,978koa du. Beraz, Iparraldeko herrialde aurreratuekin konpara gaitezke.

Independentzia defendatzeko, Ibarretxek hainbat ekonomialariren esanak aipatzen ditu:

Adam Pricek —“The Harvard School Review, 2011 Edition”— txikiaren abantailak aipatzen ditu: irekitasuna merkataritzan, kohesio soziala eta egokitasuna. Herrialde handiekin konparatuz gero, esportatzeko joera handiagoa du, gizartearen aldetik homogeneoagoa da, berdintasunarekin konprometitua dago, malguagoa da eta aldaketen aurrean eraberritzailea da.

Joseph Stiglitzen Globalization and its discontents (2002). Esportaziorako merkatu berriak ireki dituztenak izan ezik, jabetasuna izan duten herrialdeak dira, hain zuzen ere, globalizazioarekin onura gehien izan dutenak.

Xabier Sala i Martin Columbia Unibertsitateko katedradunak dioenez, denbora pasa ahala, garbi ikusten da desiragarriagoa dela herrialde txiki bat izatea.

Manuel Castellsek gizarte-sareaz hitz egiten du, non txikia ere indartsua den. Castellsek dio, gizarte global batean, herri bateko sustraietan oinarrituta lehiatzea gero eta garrantzitsuagoa dela: sustraietan oinarrituta elkarlana egin, eta sustraietan oinarrituta gizartea eraiki.

Globalizazioaren aurrean askotariko erreakzioak ikusi ditugu: hainbat argudio, alde; beste batzuk, aurka. Horien artean, txikiaren konplexuaren argudioa dugu. Hori dela eta, askotan hemengoari muzin egin, eta kanpokoa gehiegi baloratu dugunez, Euskadi ere galduta ikusi izan dugu globalizazioaren handitasunean. Artikuluan, Ibarretxek zioenaren arabera, orain arte, globalizazioak hemengoa ezeztatzen duela entzun arren, gero eta garbiago ikusten ari gara hemengoak mundua mugiarazten duela. Politikan, kulturan eta ekonomian ondo egituratutako txikitasuna gero eta protagonismo handiagoa hartzen ari da, hain zuzen ere, gaur egungo mundu globalizatuan.

Honela amaitu zuen Ibarretxek: “Euskaldunon identitatea defendatzea gure ekonomia eta gure seme-alaben ongizatea defendatzea da”.

2.3.9.Tobin tasa

Funtsean laburreko operazioak ekiditeko asmoz, James Tobin ekonomialari amerikarrak finantza-eragiketen gaineko zerga proposatu zuen, espekulatzaileei aurre egitea eta finantza- merkatuetan oreka lortzea helburu zuena.

2011ko azaroaren 8an, EBko ministroak bildu ziren, baina ez zuten akordiorik lortu finantza-eragiketei tasa bat jartzeko.

Alemaniak eta Frantziak defendatu zuten zerga mota hori, eta zazpi herrialderen onarpena izan zuten: Austria, Belgika, Eslovenia, Espainia, Grezia, Finlandia eta Irlanda. Hala ere,

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


Erresuma Batuko finantza-ministroak, George Osbornek, esan zien merkatuak tasarik gabeko beste herrialde batzuetara joango zirela. Mundu guztiak tasa ezartzea onartuko balu, berak ere onartuko luke, baina AEBk, Txinak edo Singapurrek ez dute sekula horrelakorik onartuko.

Dena den, Europako Batzordeak beharrezko ikusten du horrelako tasa bat ezartzea, eta, beste batzuen artean, honako proposamen hau egin du: akzioen eta bonuen salerosketari % 0,1eko tasa ezartzea, zeina 2014an indarrean jartzeko asmoa baitu.

2.3.10. Egungo egoera

Gaur egun, 27 herrialdek osatzen dute Europar Batasuna, baina denek ez dute euroa onartu. Adibidez, Britainia Handia eta Suedia ez dira Euroguneko partaideak, nahiz eta Europar Batasuneko kide izan. Euroguneko 17 herrialderen dirua euroa da, baina badira beste hamar bat bestelako dirua dutenak; adibidez, Britainia Handiak libera esterlina du.

Juanjo Alvarez EHU Nazioarteko Zuzenbidean katedradunak dio diruak berak eragin duela bi abiadurako Europa. Euroguneko Frantzia eta Alemania dira pisu eta protagonismo gehien hartu dutenak krisia kudeatzeko garaian. Batasun fiskala omen da gainditu beharreko lehen urratsa, Batasunako herrialdeen artean diferentzi handiak baitaude: sozietateen gaineko zerga Danimarkan % 26 da; Grezian, berriz, % 12,5. PFEZa (Pertsona Fisikoen Errendimendu Zerga, gaztelaniaz IRPF) dela eta, errenta altuenek ordaindu beharreko zergak honako hauek dira: Suedian, % 60; Espainian, % 45; Bulgarian, % 10.

2011ko azaroaren 24an, Goldman Sachs banku amerikarrak bezeroei eurotik ihes egiteko aholkatu zien. Era berean, The Economist astekari britainiarrak ohartarazi zuen, merkatu monetarioen bidez, Europako banku-sistematik milaka euro ateratzen ari zirela, eta, neurriak ez baziren berehala hartzen, euroa eror zitekeela aste gutxi barru.

Egonkortasun Paktua zela eta, 2011ko azaroaren 27an, Die Welt am Sonntag aldizkariak zioen, aurreko asteko Merkel, Sarkozy eta Montiren arteko bileran, Merkelek amore eman behar izan zuela, eta EBZk Euroguneko estatuek behar adinat zor publiko erosteko baimena emango zuela. Laguntza hori iraunkorra izango zen, baina kontrol zehatza ezarriko zitzaien laguntza hori eskatzen zuten estatuei, noski.

Abenduko lehen egunetan, merkatuak lasaitu egin ziren, jakin izan baitzuten, alde batetik, EBZk, Amerikako Erreserba Federalak eta Kanadako, Erresuma Batuko, Suitzako eta Japoniako banku zentralek bat egin zutela dolarrak merkeago eskuratu ahal izateko, eta ondorioz, maileguak erraztuko zirela, eta bestetik, Berlin eta Parisen artean egonkortasun-paktu berri bat prestatzen ari zirela. Merkel eta Sarkozy abenduaren 5ean bildu ziren Bruselan, hilaren 8ko eta 9ko EBren goi-bilera prestatzeko. Merkatuek, berehala, baikor erantzun zuten: Espainiako arrisku-saria 300 puntu ingurura jaitsi zen, eta Ibex-35ak igoera nabarmena izan zuen.

Baikortasunak ez zuen luze iraun. Goi-bileraren atarian, abenduaren 6an, Standard & Poor’s kalifikazio-agentziak aurreko egunetako baikortasuna zapuztu zuen. Euroguneko 15 herrialde, Frantzia eta Alemania barne, mehatxatu zituen, eta adierazi zien zorraren kalifikazioa jaitsiko ziela.

Alemaniak ere, berehala, ezeztatu zuen EBZk Euroguneko estatuek nahi hainbat zor publiko erosteko baimena emango zuela. Hala ere, oraindik bazegoen itxaropen pixka bat,

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


uste baitzuten, goi-bileraren ondorioz, gai hori bere onera etorriko zela, eta EBZren eginkizuna AEBko Erreserba Federalaren parekoa izatea onartuko zela. Baina, Draghi EBZren zuzendariaren adierazpenek ezinegona eragin zuten merkatuetan: burtsek, behera; arrisku-sariek, gora.

2011ko abenduan, Bruselan, 27ek egindako goi-bileran honako erabakia hauek hartu zituzten:

o EBZk bankuei laguntzea, baina herrialdeen zorra pilaka erosi gabe, eginkizun hori NDFri (Nazioarteko Diru Funtsa) dagokiolako.

o Batasun fiskala onartzea, eta defizitari eta zor publikori arau zorrotzak ezartzea.

o Eurobonuak ez onartzea. Hala ere, Van Rompuy Europako Kontseiluko presidenteak ez du etsitzen, eta uste du, azkenean, akordioa lortuko dela, nahiz eta mementoz bideragarri ez izan.

o Erresuma Batua negoziazioetatik kanpo uztea, betoa ez jartzearen truke eskatzen zituen onurak ez baitizkiote onartzen. Haren aitzakia Citya defendatu beharra izan da. Esan behar da Londreseko Cityan espekulatzaile handienak mugitzen direla.

Adituek diotenez, ikustear dago merkatuek nola erantzungo duten eta zein neurritan izango diren erabakigarriak hurrengo asteak.

2.3.11. Ondorioa

Diario de Gipuzkoan argitaratutako José Antonio Diez Alday kazetariaren “Mentiras mediáticas sobre la crisis. La deuda soberana” artikuluan oinarrituz, bukaera emango diot atal honi.

Hori guztia zorraren krisia dela esaten dutenen aurka, Krugman eta Stiglitz Ekonomian Nobel saridunak bat datoz esatean zein izan den krisialdi horren benetako kausa: finantza-sistemaren araupetze eza.

Zor publikoaz ematen diguten irudia erabat negatiboa da; gizarteak minbizia balu bezala azaltzen dute. Badirudi beldur garela ea gai izango garen zor subiranoa ordaintzeko, eta ez ote dugun gure seme-alaben eta iloben etorkizuna hipotekatu.

Benetako arazoa ez da zorpetzea, baizik eta zein helbururekin zorpetzen garen eta nola erabiltzen dugun diru hori. Zor hori teknologian, formazioan, hezkuntzan eta jakintza zabalduko duen ikerketan inbertitzen badugu, produktibitatea handituz joango da. Ondorengo belaunaldiak jakintza-gizartearen onuradunak izango dira, eta baliabideak izango dituzte zorra erraz kudeatzeko.

Espainian milioika euro erabili dira alferrikako obra eta azpiegitura egiteko, zeinak hauteskundeetan etekina lortzeko helburu duen, eta industria alde batera utzi dute. Espainiak, Euskadik egin izan duen antzera, dirutza hori teknologian —I+G+B— edota Lanbide Heziketan inbertitu izan balu, beste egoera batean egongo zatekeen.

Herrialde batek bere ekonomiari tinko eusten badio, ez du arazorik izango nazioarteko merkatuetan zorra saltzeko, merkatuek baitakite baloratzen herri baten etorkizuneko kaudimena.

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


IRALE R300

Itziar Oiharbide2


3. XX. mendeko krisialdiak

3.1. Depresio Handia (1929)

Lehen Mundu Gerraren ondoren, AEBk oso interes altuko bilioika dolarreko mailegua eman zion Europari gerrak eragindako hondamendia konpon zezan. Europak zailtasun handiak izan zituen dirua itzultzeko.

Garai hartan, AEB munduko herrialde indartsuena zen, baina, 1920ko hamarkadan, Europako industriak ekoizten zuen heinean, AEBko enpresetan produkzio-soberakin handia sortzen hasi zen. Beraz, Europak gutxiago erosi zien AEBri.

1920ko hamarkadan, AEBren boom ekonomikoa zela eta, dirua burtsan inbertitu zen. Irabazi handiak eta errazak lortu ziren. Halere, munduan gehiegi ekoizten ari zen, erosle-kopurua kontuan hartuta. AEBan, hainbat enpresak lur jo zutela ikusirik, inbertitzaileek burtsan zuten konfiantza galdu, eta akzioak saltzen jardun zuten, 1929an erabat hondoratu arte. Depresio Handia mundu osora zabaldu zen.

AEBan 1930ean, 2000 banku inguru desagertu ziren; 30eko hamarkadan, 9.000. 1932an, langileriaren % 25 langabezian zegoen. Europan, berriz, Alemania izan zen zigortuena, gerrako galtzailea izan zelako. Egoera horretan sortu zen Hitlerren indarra, eta horrek herriari itxaropena eman zion.

Agerian gelditu zen 1929ko merkatua ez zela gai bere kabuz Depresio Handia gainditzeko. Beraz, krisialdian murgilduta zeuden herrialdetako gobernuek Keynesen teoriak abian jarri zituzten. Hainbat administrazio publikok esku hartu zuten, eta banku zentral bat antolatu zuten banku sistema kontrolatzeko. Europan EBZz (Europako Banku Zentrala) gain, gaur egun, herrialde guztiek badute banku zentral bana.

Hainbat historiagilek diotenez, krisialdi hori ez zen gainditu II. Mundu Gerraren bukaera arte.

3.2. II. Mundu Gerraren ondorioa: munduko ordena berria eta bi blokeak

I. Mundu Gerra eta gero gertatu zen antzera, AEBk du hegemonia munduan. Ez dugu ahaztu behar gerra Europan borrokatu zela eta, nahiz eta estatubatuar asko hil, AEBk ez zuela bere lurraldeetan txikizioaren ondoriorik jasan. Haien aktibitate ekonomikoa ez zen eten, baizik eta erabat indartu.

1945eko otsailean, Yaltako (Churchill, Roosevelt, Stalin) eta, urte bereko uztailean, Potsdameko konferentziek (Churchill/Attlee, Truman, Stalin) irabazleak bildu zituzten, gerrari buruzko hausnarketa egiteko.

Lehen bilkuran, besteak beste, Britainia Handiaren, Frantziaren, AEBren, eta SESBren artean banatu zuten Berlin. Bigarren bilkuran, berriz, Alemaniak ordaindu beharreko kalte-ordainak eta AEBk SESBri Japoniako gerrarekin amaitzen lagunduko ziola erabaki zuten,

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


besteak beste. AEBk botatako bonba nuklearrak Hiroshima eta Nagasakiko sarraskiak eragin zituen.

Trumanek, garai hartako AEBko presidenteak, komunismoari zion izua ageri gelditu zen. Hark Marshall Plana antolatu zuen, egoera latz hartan zeuden Europako herrialdeak laguntzeko asmoz. Hamasei herrialdek onartu zuten plana.

Gerra ostean, mila miloi europar baino gehiago goseak eta etxerik gabe zeuden. Plan horrek beste helburu eraginkorrago bat izan nahi zuen: diru-laguntzen bidez komunismoa oztopatzea lortu nahi zuen, eta, era berean, herri horien menpekotasuna ere. Stalinek debekatu egin zien Sobietar Batasunaren menpe zeuden herrialdeei, Europa ekialdeko herrialdeei, laguntza hori onartzea.

Bi potentzia horien helburua eta pentsaera hain ezberdina zen, ezen bi bloke indartsu sortu baitziren: sobietarrena eta estatubatuarrena. Gerra Hotzaren liskar garai horretan, bi alderdiek suntsitzeko armak egiten jardun zuten, nork indartsuagoak eta suntsigarriagoak. Tentsioa mantendu zen, baina borroka armatua saihestu. Espien garaia etorri zen, James Bonden garaia.

Arma-lehia hain gogorra izan zen, ezen, 1980ko hamarkadaren amaierako, SESBren egoera ekonomikoak hondoa jo baitzuen, eta amerikar ekonomia ere erabat ukituta gelditu.

1989ko azarotik aurrera, Berlingo harresia suntsitu ondoren, ekonomia liberala nagusitu zen, Txinan, Ipar Korean eta Kuban izan ezik.

3.3. 1973ko petrolioaren krisialdia

1973ko urriaren 6an, Siriak eta Egiptok Israel erasotu zuten ezustean. Yon Kippurreko gerra horretan AEBk Israeli lagundu zionez, LPEEk (Lurralde Petrolio Esportatzaileen Erakundea) bahikuntza ezarri zuen. ALPEEko (Arabiar Lurralde Petrolio Esportatzaileen Erakundea) ministroek iragarri zuten petrolio-produkzioa hilero % 5 murriztuko zutela, Palestinako eskubideak berreskuratu arte. 1973ko abenduaren 23an, Teheraneko bileran, petrolioaren prezioa bikoiztu zuen ALPEEk.

Arabiarren eta Israelen arteko gatazkak erabat eragin zuen petrolio-prezioaren igoeran, eta prezioa halako lau igo zuten 1974tik aurrera.

1973ko petrolio-prezioaren igoera zela eta, jadanik Gerra Hotzaren eraginez ahulduta zegoen ekonomiak nabarmen egin zuen okerrera.

“Petrolio-entregak gero eta urriago egiteko, hil edo biziko erabakia harrarazi duten gogoeta diplomatiko-militarrak gorabehera, LPEEk praktikan jarritako politikak sistema kapitalistaren oinarri berberak dituen logika ekonomikoa bere buruari aplikatu diola aitortu beharra dago. Kontsumoaren egungo erritmoan, belaunaldi bakar batek irauten duen epean agortuko lirateke hidrokarburo-baliabideak. Ez ote da bidezkoa, beraz, horien prezioa igotzea bestelako baliabideak (arbel bituminosoetatik edota ikatzaren likidotzetik erauzitako errekinak, adibidez) aurkitu bitartean?”

The New York Times (1973ko abendua).

IRALE R300

Itziar Oiharbide2

http://www.gaiak.net/ikasmaterialak/web%20historia%20garaikidea/3_kapitulua/3_8unitatea/osoa_3_8.html


3.4. Asiako eta Latinoamerikako krisialdiak

3.4.1.Japoniako krisialdia

Japoniak —orain arte, munduko bigarren ekonomia— baditu hainbat ezaugarri lehen mailako beste herrialde batzuetatik bereizten dutenak: langileria prestua, kapital-stock modernoa, izugarrizko jakintza teknikoa eta, gainera, gobernu iraunkorra, zergak arazorik gabe jasotzen dituena. Hala ere, 1990eko hamarkadan, Japonia, espekulazioak eraginda, burbuila ekonomiko sakon batean murgildu zen.

1953. urtetik 1973. urtera, Japoniak izugarrizko hazkundea izan zuen. Nekazari- herri bat izatetik munduko altzairu, automobil eta gailu elektronikoen esportatzaile handiena izatera iritsi zen. Batzuen iritziz, japoniar mirariaren funtsa aurrezte-tasa altuan eta kalitatezko oinarrizko hezkuntzan zetzan. Beste batzuen ustez, berriz, Japoniak sistema ekonomiko ezberdina garatu zuen, kapitalismo berri eta eraginkorragoa.

Japoniar enpresa handiak erabat isolatuta zeuden epe motzeko presio finantzarioetatik. Gobernuaren eta enpresen arteko lotura estua zen, gobernuak berak aukeratzen baitzituen ekonomiaren motorra izango ziren enpresak. Horiek kreditu merkeak lortzen zituzten, gobernuaren garantia zutelako. Finantzaketa lortzeko, Japoniako enpresek ez zuten ohiturarik bonuak edo akzioak saltzeko; beraz, ez ziren kezkatzen merkatuen konfiantzaz edo akzioen kotizazioez.

Berezitasun bat japoniar ekonomian Keiretsuak dira. Horiek banku handi baten inguruan antolatutako enpresak dira. Enpresa horiek bankuetako akzio ugari dituzte; beraz, atzerritar akzionista gutxi. Hori dela eta, banku horietako zuzendaritzek ez dute inongo loturarik edo harremanik atzerritar inbertitzaileekin.

70ko hamarkadan, higiezinen inbertsio espekulatzaileak ia eragin zuten finantza-krisi bat, baina arazoa inflazioa sortuz konpondu zen. Hamarkada horretan, mundu aurreratu guztian, hazkundea jaitsi egin zen, eta Japoniak 60ko hamarkadan izan zuen % 9 hura % 4ra jaitsi zen. Hala ere, hazkunde-tasa horrek lehen munduko altuena izaten jarraitu zuen.

80ko hamarkadan, Japoniaren irudiak indarra izaten jarraitu zuen mundu- merkatuetan, baina espekulazioa garatuz joan zen. Hamarkada horren azken urteak oparoak izan ziren Japonian: hazkunde azkarra, langabezi-tasa baxua eta etekin handiak. Lurraren balioa hirukoiztu egin zen, nahiz eta ez egon horretarako inongo arrazoi ekonomikorik. Esan ohi da Tokioko Jauregi Inperialak hartzen duen eremuak Kalifornia osoko lurra baino garestiagoa zela. Burbuila handitzen joan zen, lehertu zen arte.

Garai hartan, japoniar bankuek mailegu gehiago ematen zituzten, nori eskaintzen zioten begiratu gabe. Japoniako Banku Zentralak ere ez zion espekulazioari muzin egin, eta 1990. urtean, arazoa konpondu nahian, interes-tasak igo zituen.

Burbuilaren ondorengo zortzi urteetan, 1991n eta 1996an izan ezik, ekonomia- hazkundea oso geldoa izan zen, eta Japoniako gobernuak hainbat neurri hartu zituen.

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


Besteak beste, Keynesen teoria jarri zuen martxan; hau da, sektore pribatuak ez badu behar hainbat inbertitzen enplegu osoa mantentzeko, sektore publikoak ahalmen produktibo osoa erabiltzeko ahaleginak egin beharko ditu. Politika horiek bultzada eman zioten ekonomiari: 1991. urtean, BPGk % 2,9ko aurrekontuen superabita izan zuen, baina, 1996. urtean, % 4,3ko defizit larria.

Krugmanek dioenez, arazoa demografikoa zen. Herritar pentsiodun asko zegoen; beraz, karga fiskal handia gobernu modernoentzat. 1997. urtean, Ryutaro Hashimoto lehen ministroak zergak igo zituen, aurrekontuen defizita gutxitzeko. Ekonomia atzeraldian sartu zen berehala.

Japoniako gobernuak beste neurri bat ere hartu zuen; likidezia eskaini zien burbuila ekonomikoaren garaian kalitate txarreko maileguak eman zituzten bankuei. 1998. urtearen bukaeran, Parlamentu Japoniarrak 500.000 milioi dolarreko banku- erreskatea eraman zuen aurrera.

Japoniako ekonomia 2003. urtean zehar berpiztu zen. Garai hartako egoerak Japoniaren alde egin zuen. Amerikako Estatu Batuetako balantza komertziala erabat negatiboa zen, manufaktura ugari inportatzen baitzuen, batik bat Txinatik, eta Txinak esportatutako produktu gehienek Japonian egindako osagaiak zituzten. Esportazioei esker atera zen Japonia krisialdi hartatik.

3.4.2. Mexikoko eta Argentinako krisialdiak

1990. urtetik 1994. urtera “Mexikar mirariaz” hitz egin zen nazioarteko prentsan. Garai horretan, Mexikoko ekonomia ondo zihoan; hala ere, hazkundea % 2,8koa izan zen; ez nahi bezain altua.

1990. urtean, Carlos Salinasek, Mexikoko presidenteak, aurkeztu zuen Estatu Batuekin eta Kanadarekin batera merkatu librea osatzea, NAFTA ( North American Free Trade Agreement). Mexikok behin-betiko merkataritza ziurtatu nahi zuen bi herri horiekin. Estatu Batuek eta Kanadak, berriz, Mexikoko alderdi progresisten eragina ekidin nahi zuten, eta, neurri batean, komunismoaren garapena. Bushek berehala onartu zuen; izan ere, 1982. urtean zorraren krisia gertatu zenean, mexikar politika erabat erradikalizatu zen eta arrisku hori baztertu nahi zuten.

1994ko irailean, Davosen, Carlos Salinas heroi modura aurkeztu zuten, baina hiru hilabeteren ondoren Mexiko krisialdi gogor batean murgildu zen, “Tekila krisia” deiturikoan. Honako hauek izan ziren arrazoi nagusiak:

1) Mexikon, 90eko hamarkadaren hasieran, exportazioak ez ziren nahi adina gehitu, batik bat peso indartsuagatik prezioak ez zirelako lehiakorrak. Aldi berean, inportazioak ugaritu egin ziren kanpoko merkatuei mugak kendu zitzaizkielako eta kreditua erraz lortzen zelako. Egoera horrek eraginda, 1993. urtean defizita BPGko % 8ra iritsi zen. Bestalde, esan bezala, hazkundea ez zen espero adina igo.

2) 1994. urtean zehar, egoera okertzen hasi zen. Urte Berri egunean, Chiapasen, nekazariak gobernuaren kontra altxatu ziren, ez baitzitzaien iritsi inongo onura ekonomikorik. Ekintza horrek agerian utzi zuen ustelkeria eta nekazari- eskualdeetako miseria.

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


3) 1994. urteko abenduan, dibisa-erreserbak agortzen ari zirela eta, Mexikoko gobernuak pesoa debaluatzea erabaki zuen. Hainbat mexikar enpresariri iritzia eskatu zitzaion, baina informazio isilpeko horren berri ez zuten inbertitzaile atzerritarrek izan. Jarrera horrek eta pesoa gehiago debaluatuko zen beldurrak kapitalaren ihesa eragin zuten. Gobernuaren finantza-krisiak laister ukitu zuen sektore pribatua. 1995. urtean, BPG erreala % 7 erori zen, eta produkzio industriala, % 15.

“Tekila krisia” deituriko 1982. urteko zorraren krisia baino latzagoa izan zen, 30eko hamarkadaz gero Mexikok ezagututako bortitzena. Krisi horren ondorioek mundu zabalean izan zuten eragina, eta, Latinoamerikari dagokionez, bereziki Argentinan.

Argentinan, berriz, 80ko hamarkadan izan ziren nagusi defizita eta inflazioa. Egoera larritzen joan zen, eta, 1982an, Malvinas irleetako gerra galdu eta gobernu militarrak dimititu ondoren, Raúl Alfonsínen gobernu zibilak boterea hartu zuen. Urte berean zorraren krisiak gogor jo zuen Argentina ere. Alfonsín saiatu zen prezioen egonkortasuna lortzen, eta moneta berri bat —australa— ezarri zuen, baina porrot egin zuen. 1989an, prezioek hiperinflazio ikaragarria jasan zuten, urteko % 3.000ko tasa-igoerarekin.

1989an, hauteskundeak egin ziren. Garailea Carlos Menem peronista izan zen. Partiduaren fundatzailea Juan Domingo Perón izan zen, eta, Paul Krugmanek dioenez, Peronen politika protekzionistak eta nazionalak Argentina ia hirugarren munduko herrialde bihurtu zuten.

Menemek Cavallo jauna —Harvarden doktoratua— ogasun-ministro izendatu zuen, eta Cavallok erreforma handiak egin zituen: merkatuak ireki, pribatizazioak egin eta, batik bat, moneta-erreforma, inflazioarekin behingoz bukatzeko asmoarekin. Horretarako, junta monetarioa eratu zuen.

Junta monetarioak europar kolonietan ezartzen ziren. Koloniek beren moneta jaulki zezaketen, baina haren balioak herri koloniatzaileekiko erabateko lotura izan behar zuen. Irmotasuna izan zezan, legeak bermatzen zuen jaulkitako moneta nazionalak erreserban zituzten moneta indartsuen babesa izango zuela.

Cavallok australa baztertu eta pesoa ezarri zuen. Zirkulazioan zebilen peso bakoitza erreserbako dolar batek babesten zuen. 1991. urtean, behin betiko, pesoa dolarraren parean ezarri zuen. Emaitza ikusgarria izan zen: inflazioa erabat jaitsi zen. Mexikok bezala, Brady akordioa negoziatu zuen Estatu Batuekin eta kapital ugari sartu zen Argentinan. Ekonomia erreala suspertu egin zen, eta BPGa laurden bat igo zen ondorengo hiru urteetan.

Baina Tekila efektua Argentinara iritsi zen, nahiz eta sinesgaitza izan, bi herrialde hauen artean ez baitzen inoiz izan finantza-lotura edo merkataritza-harreman zuzenik. Bestalde, suposatzen zen junta monetarioa izateak pesoaren sinesgarritasuna ukiezin egingo zuela, zirkulazioan zegoen peso bakoitza erreserbetako dolar batek babesten baitzuen. Baina arazoa etorri zen peso-kantitate handiak dolarren truke aldatzen hasi zirenean.

Hainbat mailegu-emaile, urduritasunak eraginda, beren maileguen ordainketa eskatzen hasi ziren eta gainera beren bezero argentinarrei adierazi zieten ez zitzaiela beste mailegurik emango. Egoera horrek, kreditua murrizteaz gain, bankuen hondamendia eragin zuen, eta ekonomia osoa mehatxatu zuen.

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


Bai Mexikok, bai Argentinak dolarrak behar zituzten: Mexikok tesobonoak ordaindu ahal izateko eta Argentinak pesoak jaulkitzeko, beren bankuei maileguan eman ahal izateko.

Mexikok 50.000 milioi dolar jaso zituen NDFtik (Nazioarteko Diru Funtsa), eta Argentinak, berriz, 12.000 milioi ESFtik (Exchange Stability Fund) eta Mundu Bankutik. 1995. urtearen bukaeran, herri hauek sinesgarritasuna berreskuratu zuten eta ekonomia azkar suspertu zen. Krisialdi hau latza izan zen, baina askok uste baino lehenago bukatu zen.

3.5. 90eko hamarkadako krisia: “.com” enpresen porrota

90eko hamarkadan PC-Windowsen iraultza suertatu zen. 1991. urtean, Tim Berners-Leek lehen webgunea sortu zuen.

1994. urtean, Netscape enpresak IBM ordenagailu pertsonalarekin, Appleren Macintoshekin edo Unix batekin erabil zitekeen lehen nabigatzaile komertziala sortu zuen Kaliforniako Mountain View-n, eta, 1995ean, burtsan kotizatzen hasi zen; izugarrizko arrakasta izan zuen, Microsoften Internet Explorerrek konpetentzia latza egin zion arte.

Jendeak gero eta ordenagailu gehiago nahi zituen, programa, komunikazio-sarea eta guzti. Internet erabiltzeko eskariak eta horrekin zerikusia zuten produktuen salmentak ez zuela mugarik uste zuten horren sustatzaileek. Dirutza inbertitu zen. Edozein ideia, nahiz eta eroena izan, finantzatu egiten zen. Urte batzuetan horrela izan zen: dirua zoro! Burtsan, enpresa horien kotizazioak, gorantz eten gabe! Hala ere, bai eskaintzaren eta eskaeraren arteko desorekek bai banda-zabaleraren eskaeraren jaitsierek agerian utzi zuten porrota; ondorioz, enpresa askok itxi egin zuten.

3.6. Globalizazioa

Termino hau erabiltzen dugunean, gaur egun, muga gabeko merkatuari egiten diogu erreferentzia.

XX. mendean, hainbat gertaera izan dira muga geografikorik gabeko merkatua sortzen lagundu dutenak. 1989ko azaroaren 9an, Alemania bitan zatitzen zuen harresia bota egin zuten. Batzuek diote hori izan zela mundua zabaldu zuen lehen ekintza.

Stalin 1953an hil zenetik, komunismoaren edo stalinismoaren porrota gertatu eta gero, SESBko mandatariak noraezean ibili ziren, baina mandatari horietako batek, Gobachov jaunak (1985-1991), Perestroika eta Glasnot politika —gardentasuna eta birmoldaketa—martxan jarri zuen: herria mundura ireki, eta erreforma sakonak egin zituen politikan eta ekonomian.

Europar Batasunean, mugak 1957an hasi ziren zabaltzen, eta gaur egun arte irekitzen joan dira, Europako herrialdeek parte hartzeko baimena izan duten heinean. Sei herrialde hasi, eta hogeita zazpik osatzen dute dagoeneko.

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


Bestalde, Interneten sorrerak ere aldaketa handiak ekarri ditu. Lehen boteretsuek zuten ezagutzaren monopolioa demokratizatu egin da. Hala ere, badira alde negatiboak: etniak desagertzea, kultura-globalizazioa, homogeneizazioa (denak berdinak), garraioen kutsadura eta, bereziki, gaur egun jasaten ari garen bankuen eta merkatuen diktadura.

Ekonomiaren aldetik, merkatu globalari esker, herrialde eta enpresa indartsuenak dira gehien irabazten dutenak.

IRALE R300

Itziar Oiharbide2

Zer egin ote dugu hegoaldekoek horrelako iparra merezi izateko?


4. Ekonomiaren garapena historian zehar

4.1. Biziraupena. Paleolitikoa (K.a. 9000. urte arte, gutxi gorabehera)

Nekazaritza aurreko aroa da. Janaria bilatzea zen gizakiaren kezka nagusia. Intsektuak, haziak, sustraiak, fruituak eta tuberkuluak biltzea eta basabereak ehizatzea izan ziren gizakien elikatzeko erak, nekazaritza asmatu arte.

4.2. Trukea. Neolitikoa (9000. urtetik K.a. 8500. urte arte, gutxi gorabehera)

Nekazaritzaren aroa da. Duela 9000 urte gizakiaren lehenengo iraultza handia gertatu zen: gizakia bera hasi zen landareak hazten eta animaliak hezten. Jendeak elikadura ziurtatu zuen, eta, ondorioz, ez zuen bizilekuz aldatu beharrik; sedentario bihurtu zen. Era berean, gizartearen antolaketa, merkataritza, lurraldeaz jabetzeko borroka eta lan-banaketa hasi ziren.

4.3. Lehen zibilizazio handiak (K.a. 4000. urtetik aurrera)

Mesopotamian, Egipton eta Grezian hasten da trukearen erabateko garapena.

Lehen txanponen sorrera eta trukea pixkanaka baztertzea antzematen da K.a. 1500etik K. o. 400era Mediterraneoko herrietan (Grezia, Fenizia, Kartago, Erroma).

Brontzezko lehen txanponak: Txinan, K.a. 600. urtearen aldera. Urrezko eta zilarrezko txanponak: Lidia (egungo Turkia).

4.4. Diruaren erabilera orokortzen da.

I. eta II. mendeak baketsuak izan ziren; ondorioz, merkataritzan oparoenak. Bi inperio izan ziren horren erakusle; batetik, K.a. 400etik K.o. 100era, garai helenistikoa (Alexandro Handiaren Inperioa, K.a. 356tik 323ra), eta, bestetik, K.a. 753tik K.o. 395era, Erromatar Inperioa.

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


4.5. Merkataritzaren gainbehera (K.o. 406)

Erromaren auka gertatu zen barbaroen lehen inbasio handia. Barbaroen inbasioek Erromatar inperioaren oparotasuna hondoratu zuten, eta mendebaldeko Europa sistema feudalerantz bideratu, hau da, biziraupen-ekonomiarantz.

4.6. ERDI AROA (V-XV)

4.6.1.Mendebaldea. Sistema feudala

Goi Erdi Aroa. X. mendearen bukaera arte: nekazaritza-ekonomia, sistema feudala, biziraupen-ekonomia.

Gurutzadak (XI-XIII). Horiei esker komertzioa berpiztu zen batik bat Mediterraneo inguruan, eta, horrela, hainbat hiriren aberastasuna bermatu zen, hala nola Venezia, Geneva, Florentzia, Pisa, Bartzelona, Brujas, Londres…

Behe Erdi Aroa: XI. mendetik aurrera, burgesiaren sorrera eta hiribilduen antolaketa. Nekazaritza-mundutik hiri-ekonomiara: artisau-ofizialeen gremioak. Europan, industria- eta merkataritza-berpizkundeak diruari garrantzia handiagoa eman zion: lehen bankuak, Venezian eta Genevan.

4.6.2.Ekialdea. Merkataritzaren loraldia. Zetaren Bidea

Islamiar Inperioan (otomandarrak), Txinan, Indian, Ekialdeko Erromatar Inperioan (Bizantziar Inperioa) eta arabiar munduan (Islamaren hedapena, K.o. 632tik 750ra) merkataritzaren loraldia izan zen: Zetaren Bidea.

4.6.3.XIV.-XV. mendeetako krisialdia Europan: arrazoi nagusiak

Uzta galduak, hirietako tentsioak prezioen gorakadagatik eta produktuen gabeziagatik, gerrak eta izurriteak (Izurrite Beltza 1348an). XIV. mendean hasitako eraldatze-prozesua eten, eta Europak inoiz ezagutu duen krisialdirik latzenetakoa bizi izan zuen, Amerika aurkitu arte, 1492an.

Otomandar Inperioa merkataritzaren bidegurutze bihurtu zen, eta, otomandarrek, 1453an, Bizantzio (Konstantinopla) konkistatu zutenean, Mendebaldearen eta Ekialdearen arteko merkataritza zaildu zitzaien Europako herriei.

4.6.4.Hansa: XV. mendeko Ipar Europako merkatu batua

XII. mendean, Ipar Europako hirietako merkatariak bildu ziren, beren interesak babesteko eta merkataritza bultzatzeko. Erdi Aroko merkatarien antolakuntza indartsuena izan zen; XIV. mendetik aurrera, Baltikoko eta Ipar Itsasoko indar politiko boteretsuena egin zen. Eskubide osokoak izan ziren hiri hansetikoak, eta 200en bat urte iraun zuen egoera horrek.

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


4.6.5.Erdi Aroko gainbehera: arrazoi nagusiak

Kultura monoteistatik (jainko bakarra) kultura humanistarantz egin zen aldaketa. Zientziaren eta kulturaren ideia teozentrikoak indarra galdu zuen, eta gizakiaren balioak indartu. Kontraste handiko eta pentsamenduaren sakoneko krisi-garaia da.

XIV. mendean, Florentziako eta Sienako hiri-estatuetan berpizkundea gauzatu zen, lehen mezenasei esker. Erdi Aroko moralak dirua bekatuarekin lotzen zuen; diruaren alde txarra garbitzeko, artean eta arkitekturan inbertitzen zuten bankero aitzindari guztiek. Europako bankeroen artean, Medici familia indartsuena zen, eta arte berriaren bultzatzaile sutsuak izan ziren, hainbat artista famaturen mezenas izan baitziren.

1252an, 300 gramo urre hutsez egindako florina hasi ziren erabiltzen Florentzian. Merkataritza-eragiketa handiak kudeatzeko erabilitako lehen dibisa izan zen.

1455ean, Alemanian, Gutenbergek inprenta asmatu zuen, eta, horren ondorioz, ideia berriak zabaltzeko erraztasuna etorri zen.

1492an, Amerika aurkitu zuten.

4.7. XVI. eta XVII. mendeetako ekonomia

4.7.1.Gaztelaren hegemonia XVI. mendeko Europan

Kolonietatik ekarritako zilarrak, urreak eta hainbat lehengaik inflazioa sortu zuten. Gaztelak kolonietan eta erlijio-gerretan oinarritu zuen bere politika. Felipe II.ak arazoak izan zituen maileguen interesak eta amortizazioak ordaintzeko.

Bestalde, egoera kezkagarri horrek banku publikoak sortzera bultzatu zuen: 1586an, Genevan; 1587an, Venezian; 1597an, Milanen; 1609an, Amsterdamen.

4.7.2. Ingalaterra eta Herbehereetako hegemonia XVII. mendean

Merkataritza hutsean jardun, eta Ekialdeko espezien banaketa kontrolatu zuten. Nabigatzaile eta banku-gizon apartak ziren: gordailuak onartzen, kanbio-letrak negoziatzen eta gerrak finantzatzen zituzten.

XVII. mendearen hasieran, Amsterdameko Burtsa ere sortu zuten, eta mundu osoaren finantzagune bihurtu.

4.7.3.Autokrazia. XVI. eta XVII. mendeetako merkantilismoa

Estatuak parte hartu behar du ekonomian, autarkiara iritsiko bada, hau da, kontsumorako behar den guztia produzitu behar du, eta inportazioak ekidin. Colbertek, Luis XIV.aren ministroak, hori aplikatu zuen, gaur egun politika protekzionista deritzona. Sistema horren arazorik handiena garapen geldoa da.

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


4.8. XVIII. mendea

4.8.1.Fisiokrazia

Ideia ekonomiko liberal berria Quesneyk, Luis XV.aren medikuak, sustatu zuen. Lurra da, haren ustean, aberastasun iturri bakarra; lurrak ekoizten duenaren menpe daude merkataritza eta industria. Horregatik estatuak nekazaritza babestu behar du etekin handia lortzeko.

4.8.2.Britaniar Inperioa. Esklabotza. Industria-Iraultza

XVIII. mendean, Ingalaterra zen buru merkataritzan, esklabutzan batez ere. Ingalaterratik barkuak bidaltzen zituzten Afrikara, han esklaboak erosi, eta Amerikan garestiago saltzeko. Esklabo horiek britainiar kolonizatzaileentzat lan egin, eta produzitutako ondasunak Ingalaterrara bidaltzen zituzten. Ingelesek irabazi itzelak izan zituzten; dudarik ez, dirutza hark XVIII. mendearen lehen hamarkadan hasitako industrializazio-prozesua ahalbidetu zuen, eta Londres bilakatu zen finantzagunerik garrantzitsuena.

4.9. XIX. eta XX. mendeetako liberalismo politikoa eta ekonomikoa: Adam Smith

XVIII. mendeko arrazionalismotik eta Frantziako Iraultzatik dator liberalismo politikoa eta ekonomikoa: gizakiaren askatasuna, legearen aurrean berdintasuna, sufragio unibertsala, parlamentarismoa, herriaren aldeko gobernua... aldarrikatzen ditu.

Napoleonen porrotaren ondoren, Vienako Kongresuan, Europako erregeek absolutismoa finkatu zuten, Ancien Régimera itzuli nahian; partidu liberalak antolatu ziren, eta horiek, konstituzioen bidez, erregeen boterea gutxitzen saiatu ziren.

Liberalismo politikoarekin batera garatu zen liberalismo ekonomikoa: Adam Smithek dio lana dela aberastasun-iturri garrantzizkoena, eta askatasun osoa eman behar zaiela nekazaritzari, komertzioari eta industriari, estatuak oztopatu gabe. Baina, praktikan, teorian ona zirudiena, ez zen hala izan. Indartsuaren lege bihurtu zen, eta ahulenak esplotatu zituzten; monopolio indartsuak sortu, eta kolonialismo esplotatzailea garatu zen. Horren erreakzio gisa, sozialismoa sortu zen.

4.9.1.Joera berriak

4.9.1.1. Kapitalismoa

XVIII. mendean, Ingalaterran batez ere, industria suspertu zen. XIX. mendeko erdialdetik aurrera industria astunak (makinaria, indar eragilea —ikatz-meategi eta elektrizitatea—,

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


komunikabideak —barkuak, trenak...—) diru asko behar zuen lantokiak eta makinak egiteko; ondorioz, kapitala produkzio-faktore garrantzitsuentzat hartu zuten. Beraz, kapitalismoak kapitala (dirua) jarri zuen lanaren eta teknikaren aurretik.

“Laissez faire, laissez passer” ideologiaren ondorioa izan ziren estatu liberalak.

Kapitalismo liberala eskaintza eta eskaria legearen gainean oinarritzen da. Langile ugari eta merke behar ditu, eta horien produktibitaterik handiena lortu, nahiz eta gupidagabe esplotazera iritsi.

Kapitalisten arteko lehia ekiditeko, trusts edo enpresa-elkarteak sortzen dituzte; horiek prezioak inposatu eta produkzioa kontrolatzen dute, monopolioen antzera.

4.9.1.2. Sozialismoa

Industria-Iraultzak sortutako proletarioen ugaltzeak arazo sozial larriak ekarri zituen. Kapitalismo liberalaren aurkakoa zen sozialismoa, eta estatuak antolatutako gizartea eta produkzio-baliabideen nazionalizazioa zuen helburu.

Frantzian, Saint Simon kondea izan zen lehena gizakien arteko esplotazioarekin bukatu nahi izan zuena. Owen ingelesak Ipar Amerikan antolatu zuen kolonia sozialista, eta erabateko porrota jaso zuen. Hala ere, sozialismoaren benetako aita Karl Marx, alemaniar judua, da. Kapitala liburuan, lanaren produktua edo emaitza langilearena dela dio, eta klaseen arteko borrokaren alde dago. Horretarako, langileriak batu egin behar du burgesia kapitalistaren aurka. Gizarte-iraultza eta proletarioen diktadura aldarrikatzen ditu, eta, horrekin batera, aberastasunaren kolektibizazioa ere.

1864an, Langileen Nazioarteko Asoziazioa edo Lehen Internazionala sortu zen.

4.9.1.3. Komunismoa

Sozialismoa azken muturreraino eramaten du komunismoak.

Jabetza publikoa besterik ez du onartzen.

XX. mendearen hasieran (1917), Errusiako Iraultzaren ondoren, Karl Marxen teoriak gauzatu ziren Leninen gidaritzapean eta Trotskiren eta Stalinen laguntzarekin.

Lenin 1921an hil zen; Trotski, berriz, nahiz eta Mexikora ihesi joan, Stalinek aginduta erahil zuten. Stalin 1953an hil arte egon zen boterean. Langileriaren onurako izan behar zuen gizarte mota hori amesgaizto bihurtu zen gehiengoarentzat: edozer ekintza zuritzen zuten estatuaren handitasuna lortzeko.

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


4.9.2.1873ko Depresio Handia

Lehen Industria-Iraultza Britainia Handian garatu zen bezala, Bigarren Industria-Iraultza mundura zabaldu zen, bereziki Estatu Batuetara, Alemaniara eta Japoniara.

Pennsylvanian, 1859an, Edwin Drakek petrolioa atera zuen lehenengo aldiz, eta 1876an John Rockefellerek The Standard Oil Company sotu zuen, lehen industria-monopolio handia izango zena. Bi gertaera horien erdian, 1861tik 1865ra, Amerikako Gerra Zibila izan zen.

Vienako kongresuaren ondoren, Alemaniaren jabetza Prusiak eta Austriak eskuratu zuten, eta 39 estatutan banatu. 1834an, estatu batzuen artean Zollverein osatu zuten, beren arteko merkataritza suspertzeko asmoz. Prusiako kantzilerra Otto Von Bismarckek bideratu zuen Alemaniako batasuna, 1870ean Frantziaren aurkako gerra irabazita.

Rhin eta Ruhr bailarek ikatz-meategiak zituzten. Han, burdin- eta altzairu-industria bultzatu zuten, baita industria kimikoa ere. Garai hartakoa da Bayer enpresaren sorrera ere.

Giro horretan, 1873an, lehen nazioarteko krisia zabaldu zen mundu osora, Europara eta Estatu Batuetara batik bat.

Gerraren ondorioz, Frantziak, ordaintza gisa, 200 milioi libra esterlina eman behar izan zion Alemaniari, eta inbertsio handiak egin zituzten. Baikortasun giro horrek burtsako akzioak puztu egin zituen. Ondorioz, burbuilaren izuak Vienako Burtsaren gainbehera ekarri zuen 1873ko apirilean.

Irailetik aurrera izua zabaldu zen Amerikan, eta 18.000 negoziok, ehunka bankuk eta hamar estatuk porrot egin zuten 1873tik 1879ra.

Dena den, hainbat ekonomialarik diotenez, ondorengo urteak ezagutu diren emankorrenak izan omen ziren Estatu Batuetan.

Hazkunde- tasa industria-ekoizpenean (1850etik 1913ra)1850–1873 1873–1890 1890–1913

Alemania 4,3 2,9 4,1 Erresuma Batua 3,0 1,7 2,0 AEB 6,2 4,7 5,3 Frantzia 1,7 1,3 2,5 Italia 0,9 3,0 Suedia 3,1 3,5

IRALE R300

Itziar Oiharbide2

http://en.wikipedia.org/wiki/Sweden

http://en.wikipedia.org/wiki/Italy

http://en.wikipedia.org/wiki/France

http://en.wikipedia.org/wiki/United_States

http://en.wikipedia.org/wiki/United_Kingdom

http://en.wikipedia.org/wiki/Germany


5. KontzeptuakDefinizio gehienak honako liburu eta webgune hauetatik hartu ditut:

MOCHON, Francisco: Ekonomia. Batxilergoa, MacGraw-Hill, 2002.

BBC News Financial Glossary: http://www.bbc.co.uk/news/business-15060411, 13th October, 2011.

Atzeraldi: ekonomian, hazkunde negatiboa duen garaia.

Akzioak: errenta aldakorreko tituluak dira. Enpresa handiek akzio jaulkipenaren bitartez lortzen dute finantzaketa, eta balio-merkatuetan edo burtsetan jaulkitzen dituzte.

BEZ: Balio Erantsiaren gaineko Zerga

BPG: Barne Produktu Gordina. Urte jakin batean, herrialde batean sektore ekonomikoek ekoitzitako amaierako ondasunaren eta zerbitzu guztien balioa da. Era berean, herrialde baten aktibitate ekonomikoa neurtzen du.

BRIC: akronimoa da; Brasil, Errusia, India eta Txina.

Bull market: merkatua da, non prezioek normalean gora egiten duten, eta inbertitzaileen konfiantza osoa duten.

KPI: Kontsumorako Prezioen Indizea. Produktuen eta zerbitzuen prezioak neurtzen ditu, eta, era berean, prezioen igoera.

Default: ordaintze eza da.

Defizita: diru-sarrera publikoak gastu publikoak baino txikiagoak direnean gertatzen da.

Deflazioa: inflazio negatiboa da; ekonomia oso batean, produktuen eta zerbitzuen prezioak, batez beste, erortzen direnean.

Dibidenduak: konpainia batek akzionistei ordaintzen diena, eta etekinei lotuta dagoena.

Dibisen merkatuak: herrialdeetako dirua erosi eta saltzeko merkatuak dira.

Diru sarrera publikoak: zergen bidez, estatuak dituen diru-sarrerak dira.

EBA: European Banking Authority. 2010ean sortu zuten EBko bankuak kontrolatzeko asmoz.

EBZ: Europako Banku Zentrala

EFSF: European Financial Stability Facility. Europako Finantza Egonkortasunerako Funtsa sortu zuen Europako Batasunak, diru premia zuten estatuei laguntzeko.

Ekoizpena: kontsumitzaileen beharrizanak betetzeko, ondasunak eta zerbitzuak sortzen dituen jarduera ekonomikoari deitzen zaio.

Eurogunea: euroa onartu duten 17 herrialdeek osatzen dute.

IRALE R300

Itziar Oiharbide2

http://www.bbc.co.uk/news/business-15060411


Errenta: ekonomiako ekoizpen faktoreen (lana, lurra eta kapitala) jabeek jasotzen duten diru-sarrera da.

Freddie Mac: Federal Home Loans Mortgage Corporation. Kreditu-etxea da.

Fannie Mae: Federal National Mortgage. Kreditu-etxea da.

FTSE 100: Londresko Burtsan kotizatzen duten 100 konpainiak osatzen dute. Indize hori hiru hilabetez behin berrikusten da.

Garapen jasangarria: baliabide naturalen kontserbazioarekin bateragarria denari deritzo, etorkizuneko belaunaldiek garapen maila bera gozatzeko parada izan dezaten.

G7a: Zazpiko Taldea. Ekonomia industrializatuenak dira: AEB, Erresuma Batua, Frantzia, Alemania, Italia, Kanada eta Japonia.

G8a: G7ak eta Errusiak osatzen dute.

G20a: G8ak eta munduko ekonomian garrantzi handiko beste herrialde batzuek osatzen dute: Txina, India, Brasil, Saudi Arabia...

IIF: Institute of International Finance. Mundu osoko banku garrantzitsuenen elkartea da.

Inflazioa: prezio-maila orokorraren igoerari esaten zaio.

Interesa: mailegu baten prezioa da, hau da, kapitalaren zerbitzuen truke egiten den ordainketa.

Likidezia: aktiboek diru bihurtzeko duten gaitasuna da.

Monopolioa: merkatuan eskaintzaile bakarra izatea, eta horrek prezioa zehazteko ahalmen osoa edukitzea da.

Munduko bankua: II. Mundu Gerraren ondoren antolatu zen, Nazioarteko Diru Funtsarekin batera. Haren eginkizuna pobreziaren aurka borrokatzea da, eta helburu horrekin egiten diren hainbat proiektu finantzatzea.

Ongizatezko estatua: hiritarrei iraute-maila jakin bat bermatzen dien gizarte-zerbitzuen multzoa (pentsioak, langabezia, osasuna eta hezkuntza) da.

PFEZ: Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zerga (IRPF, gaztelaniaz).

Produktibitatea: langile bakoitzak, aldi jakin batean, ekoitzitako ondasun- eta zerbitzu-kopurua neurtzen duena da.

Sistema ekonomikoa: funtsezko arazo ekonomikoak konpontzeko, gizarte jakin bateko norbanakoek ekonomia antolatzeko duten moduari esaten zaio.

Troika: Europar Batasunak, Europako Banku Zentralak eta Nazioarteko Diru Funtsak osatzen dute.

Zergak: hiritarrek eta enpresek sektore publikoari derrigorrez egiten dizkioten ekarpenak dira.

IRALE R300

Itziar Oiharbide2


6. Bibliografia- BEOBIDE, Harri; RODRÍGUEZ, Joseba: Gizarte Zientziak DBH 2. Zikloa, Elkar,

Donostia, 2006.- FRIEDMAN, Thomas: La tierra es plana, Ediciones Martínez Roca, Madrid, 2006. - MOCHON, Francisco: Ekonomia. Batxilergoa, MacGraw-Hill, 2002.- PENALONGA SWEERS, Anxo: Ekonomia Batxilergoa, Mac Graw-Hill, 2011.- SAIZ CONDE; ARENAZA LASAGABASTER: Historia del arte y de la cultura,

Ediciones S.M, Madrid, 1975.- EKAIZER, Ernesto: “Haga los deberes Sr. Trichet”, in Público, 2011-08-04.- MARTIN SECO, Juan Francisco: “La única solución”, in Público, 2011-08-04.- CARREÑO, B.; BLAZQUEZ, P.: “El BCE siembra confusión y hunde más los

mercados”, in Público, 2011-08-05.- BLAZQUEZ P.: ”Amplia demanda de la deuda española. Un complicado mecanismo

para captar financiación”, in Püblico, 2011-08-05.- DIEZ ALDAY, José Antonio: ”Mentiras mediáticas sobre la crisis. La deuda soberana”.

in Noticias de Gipuzkoa, 2011-08-11.- BARREIRO RIVAS, Xosé Luis: “La farsa americana de Standard&Poor’s”, in Noticias

de Gipuzkoa, 2011-08-11.- ARANGUREN MARTIARENA, Patxi: “Hacia la tercera depresión”, in Noticias de

Gipuzkoa, 2011-08-13.- ALONSO ESCALADA: “El declive de Occidente”, in Noticias de Gipuzkoa, - 2011-08-11.- BBC News Financial Glossary. http://www.bbc.co.uk/news/business-15060411, 13th

October, 2011.- PUNSET, Eduard: “Crisis económica”, Redes, TVE 2, 2011-10-17.- ARZALLUS, Aitziber: ”Arrisku sariaren garrantzia”, in Berria, 2011-11-10.- SANTAMARIA, Ivan: “ Atzeraldia ate-joka Europan”, in Berria, 2011-11-11.- DIEZ MON: “España vuelve a asomarse al abismo”, in Noticias de Gipuzkoa,

2011-11-18.- GARMENDIA, Agustin: “El mercado está castigando la falta de actuación del BCE”, in

Noticias de Gipuzkoa, 2011-11-18. - GALLASTEGUI, Mari Carmen: “ Alemania no se puede permitir un euro roto”, in

Noticias de Gipuzkoa, 2011-11-20. - ARZALLUS, Aitziber: “Aurrekontuak kontrolatu eta eurobonuak sortu nahi ditu

Bruselak”, in Berria, 2011-11-24.- ARANBURU, Iker: “Alemaniaren gustoko itun aldaketa proposatu dute Merkelek eta

Sarkozyk”. in Berria, 2011-11-25.- VICENTE, Fernando: “Alemania tambien sufre. Asalto al último baluarte”, in Público,

2011-11-27.- ARANBURU, Iker: “Noiz arte izango da “nein”?”, in Berria, 2011-11-27.- CANCELO, Antonio. “Cancelo dice que la clave de la crisis está en en la creación de

nuevas empresas”, in Noticias de Gipuzkoa. 2011-11-29.- SENAR, Joxerra: “Denbora amaitzen ari da”, in Berria, 2011-11-30.- GOIKOETXEA, Jakes: “Banku zentralek bat egin dute, bankuek maileguen txorrota

irekitzeko”, in Berria, 2011-12-01.

IRALE R300

Itziar Oiharbide2

http://www.bbc.co.uk/news/business-15060411


- E.F: “Los banqueros y sus pecados”, in XL Semanal, 2011-12-04.- ARANBURU, Iker: “Van Rompuyk ez du etsi, eta epe luzerako eurobonuak ere eskatu

ditu”, in Berria, 2011-12-07.- GOIKOETXEA, Jakes: “Susmoak eta probokazioak”, in Berria, 2011-12-07.- GOIKOETXEA, Jakes: “Merkelek eta Sarkozyk sozietate zerga bateratzea ere planteatu

dute”, in Berria, 2011-12-08.- IBARRETXE, Juan José: “Small is beautiful...and powerful”, in Noticias de Gipuzkoa,

2011-12-11.- http://lahistoriaconmapas.blogspot.com/2010/01/la-hansa-el-mercado-comun-europeo-del.htm - http://www.elpais.com/articulo/economia/Lehman/Brothers/declara/bancarrota/elpepueco/

20080915elpepueco_1/Tes- http://modernhistoryproject.org/mhp?Article=FinalWarning&C=8.4#Embargo - Industri Iraultza - www.gaiak.net/web%20historia%20garaikidea/3.../osoa_3_8.html - http://en.wikipedia.org/wiki/Long_Depression

IRALE R300

Itziar Oiharbide2

http://en.wikipedia.org/wiki/Long_Depression

http://www.gaiak.net/web%20historia%20garaikidea/3.../osoa_3_8.html

http://www.gaiak.net/web%20historia%20garaikidea/3_kapitulua/3_8unitatea/osoa_3_8.html

http://modernhistoryproject.org/mhp?Article=FinalWarning&C=8.4#Embargo

http://www.elpais.com/articulo/economia/Lehman/Brothers/declara/bancarrota/elpepueco/20080915elpepueco_1/Tes

http://www.elpais.com/articulo/economia/Lehman/Brothers/declara/bancarrota/elpepueco/20080915elpepueco_1/Tes

http://lahistoriaconmapas.blogspot.com/2010/01/la-hansa-el-mercado-comun-europeo-del.htm

agrega.hezkuntza.netagrega.hezkuntza.net/repositorio/06032013/05/es-eu... · Web viewGoi Erdi Aroa....

Documents

Transcript of agrega.hezkuntza.netagrega.hezkuntza.net/repositorio/06032013/05/es-eu... · Web viewGoi Erdi Aroa....