Ekonomia eta gizartea

22

description

Pasaia-Lezo lizeokoen webguneko edukiak apunte bihurtuta.

Transcript of Ekonomia eta gizartea

Page 1: Ekonomia eta gizartea
Page 2: Ekonomia eta gizartea

MAITE GOÑI EIZMENDI 2008-09 ikasturtea 1go ATALA Ekonomia eta gizartea

2

1. Baliabideak eta beharrizanak

1.1. Zer da ekonomia?

1.2. Baliabide mugatuak eta beharrizan mugagabeak

1.3. Mikroekonomia eta makroekonomia: agente edo eragile ekonomikoak

1.4. Produktu motak

2. Ekoizpen faktoreak

2.1. Lurra

2.2. Lana

2.3. Kapitala: fisikoa, giza eta finantza kapitala

3. Aukera kostua

3.1. Ekoizpen aukeren kurba edo muga

4. Sektoreak

4.1. Lehen sektorea

4.2. Bigarren sektorea

4.3. Hirugarren sektorea

4.4. Eraikuntza

4.5. Jardueren araberako enpresak: industriazkoak, merkataritzakoak eta zerbitzuetakoak

4.6. Izaera juridikoaren araberako enpresak: enpresari indibiduala, SA, EMS, SAL eta S.

Koop.

Page 3: Ekonomia eta gizartea

MAITE GOÑI EIZMENDI 2008-09 ikasturtea 1go ATALA Ekonomia eta gizartea

3

1 BALIABIDEAK ETA BEHARRIZANAK

1.1 Zer da ekonomia?

Ekonomiak giza beharrizanak nola ase daitezkeen aztertzen du, hartara baliabide urriak eta erabilera posible desberdinak kontuan hartzen ditu. Gizakiek garatzen dituzten jarduera ekonomikoen helburua bere beharrizanak asetzea da. Beharrizana zerbaiten nahia izatean datza, hau biologikoa ala psikologikoa izan daiteke. Lehena, elikatzea izango litzateke eta, bigarrena, markako arropa bat izatea, esaterako.

Arazo ekonomikoak ondasun material (autoa, arropa) eta inmaterialen (bakea, segurtasuna, kultura, artea, ongizate espirituala) beharrizanengatik sortzen dira. Adibidez: ekintza erlijioso batean parte hartzeak sortzen duen bake espirituala asetzeko beharrezkoak dira eraikin bereziak, apaizak, arropa bereziak ...

Bestalde, historian zehar, gizakia beti bizi izan da taldean eta horrek harreman sozialak dakartza. Gizakiek eta gizarteak, oro har, beharrizan jakin batzuk dituzte, eta horiek asetzeko jarduera batzuk egiten dituzte.

Beraz esan daiteke, ekonomiak gizarteak eskura dituen baliabideekin - beti urriak - gizartearen beharrizan indibidual eta kolektiboak ahalik eta hoberen betetzeko egiten dituzten hautaketak aztertzen dituela.

Ekonomiak hauxe aztertzen du: agente ekonomikoek (familia, enpresak eta estatua) baliabide urriak nola erabiltzen dituzten,

ondasun nahiz zerbitzuak ekoizteko eta gizarteko kideen artean banatzeko (kontsumorako)

Definizioa bi modutan uler daiteke:

• gizabanako mailan, ekonomiak aztertzen du nola erabiltzen dituzten gizabanakoek beraien errentak, euren lehentasunen arabera, ondasunak eskuratzeko orduan.

• gizarte mailan, ekonomiak aztertzen du, gizarte osorako ongizate maila ahalik eta handiena lortzeko modua.

Page 4: Ekonomia eta gizartea

MAITE GOÑI EIZMENDI 2008-09 ikasturtea 1go ATALA Ekonomia eta gizartea

4

1.2 Baliabide mugatuak eta beharrizan mugagabeak

Gizabanakoek elikagaiak, jantziak, hezkuntza, eta abar behar dituzte. Horretarako, baliabide eta diru sarrera batzuk dauzkate, beharrizan horiek aseko dituzten ondasun eta zerbitzu guztiak lortzeko. Baliabideak beti mugatuak dira, baina beharrizanak mugagabeak izateko joera ohi dute. Gizarteak ere beharrizan kolektibo batzuk dauzka: komunikazioak, defentsa, justizia, gizarte segurantza... Hauek asetzeko ere baliabide mugatuak ditu.

Beharrizana, zerbait falta izatea da eta gabezia betetzeko nahia. Beharrizanak aldatu egiten dira denboran zehar eta zibilizazioaren arabera. Gaur egun pertsona guztiek ez dituzte beharrizan berdinak eta geure beharrak neurri batean geuk sortzen ditugula esan daiteke.

FUNTZIOAREN ARABERA:

. Norbanakoaren beharrizanak: naturalak (jatea, edatea) edo

sozialak (ezkontzea).

. Gizartearen beharrizanak: kolektiboak (garraioa) edo publikoak

(ordena publikoa)

IZAERAREN ARABERA:

. Oinarrizko beharrizanak: elikatzea, leku batean bizitzea,

janztea...

. Bigarren mailako beharrizanak: norberaren ongizatea

areagotzen dute (garaiaren arabera eta bakoitzaren inguru kultural,

ekonomiko eta sozialaren arabera aldatzen dira)

Page 5: Ekonomia eta gizartea

MAITE GOÑI EIZMENDI 2008-09 ikasturtea 1go ATALA Ekonomia eta gizartea

5

Hala ere, beharrizanen sailkapen erabiliena Abraham Maslowk egin zuen bere piramidean honela islatuz.

MASLOWREN PIRAMIDEA

Gizarte beharrak erakusketa edo imitazioaren bidez zabaltzen dira, horregatik publizitatearen bidez sortuak izan daitezke eta gizarteko talde gehienek barneratu egiten dituzte. Giza beharrek bi ezaugarri ekonomiko dituzte:

• Bilatutakoa ez den ordezko produktu batek ase dezake beharrizan hori.

• Denak asetzea ezinezkoa da etengabe berritzen baitira. Adibidez, petrolioa biodiesela ordezka dezake eta denok sakelako telefonoa dugunean iphone-a sortu da, hau da, internet, argazki kamara, mp3a, eposta bateratzen dituen tresna.

Page 6: Ekonomia eta gizartea

MAITE GOÑI EIZMENDI 2008-09 ikasturtea 1go ATALA Ekonomia eta gizartea

6

Maslowren piramidearen oinarria beharrizan fisiologikoek osatzen dute. Gizakiak beharrizan hauek gaindituz gero, bigarren mailako beharrizanez kezkatzen hasiko da: segurtasuna, arriskuen aurreko babesa.... Bere burua seguru sentitzen duenean, onarpen sozialaren bila hasiko da, talde baten kide izan arte. Bere taldean integratua izan ondoren, arrakasta, ospea eta besteen goraipamena beharko du. Azkenik, piramidearen goi mailara iritsiko da eta bere autoerrealizazioa, hots, bere proiektuen garapenari ekingo dio.

Herrialde garatuetan, lehen eta bigarren mailako beharrizanak aseak daude, horregatik enpresek talde zehatz bateko kideei zuzendutako produktuak eskaintzen dituzte. Adibidez, Coca Cola ez da egarria asetzeko produktua, gazteei talde bateko partaide sentitzeko aukera eskaintzen diena baizik. Mercedez Benz batek arrakasta sozialaren beharrizana asetzen du eta ez garraioarena.

Arazo ekonomiko nagusia pobrezia da. Baina zer da pobre izatea? Pertsona bat pobrea dela esan daiteke bere oinarrizko beharrizanak ase gabe bizi denean. Oinarrizko edo premiazko beharrizanen muga oso lausoa da, ordea, eta gizartearen iritziaren arabera alda daiteke. Urritasuna kontzeptu erlatiboa da, norbere baliabide eta beharren arteko aldea adierazten baitu.

Pobrezia neurtzeko irizpide estatistikoa erabiltzen da: pobrea da bere herrialdearen errenta per capitaren erdia baino gutxiago

eskuratzen duena.

Irizpide hau objektiboa da baina, bere aplikazioaren ondorioz, Suediako pobre guztiak Afrikako herrialde batean aberatsak izango lirateke.

Page 7: Ekonomia eta gizartea

MAITE GOÑI EIZMENDI 2008-09 ikasturtea 1go ATALA Ekonomia eta gizartea

7

Jarduera: Ikus munduko herrialdeen errenta per capitaren taula:

1. Zein kontinentetakoak dira zerrendako lehen 10 estatuak? Kopiatu zerrenda

horretako 10 herrialdeak eta ipini aldamenean dagokien kontinentea.

2. Eta azkeneko hamarrak? Kopiatu zerrenda horretako 10 herrialdeak eta ipini

aldamenean dagokien kontinentea.

3. Bila ezazu Euskal Herriko datuak eta kokatu zerrendan estatu bat izango balitz

bezala.

4. Bila itzazu munduko lehen hamar estatuak Barne Produktu Gordinaren arabera

(PIB) eta konparatu per capitaren zerrendarekin. Arrazoitu erlaziorik badagoen.

Page 8: Ekonomia eta gizartea

MAITE GOÑI EIZMENDI 2008-09 ikasturtea 1go ATALA Ekonomia eta gizartea

8

1.3 Mikroekonomia eta makroekonomia: agente edo eragile ekonomikoak

Agente ekonomikoak familia, enpresa eta estatua dira. Hirurek jarduera ekonomikoa burutzen dute, baina bere funtzioa ez da berdina. (Ikus aurkezpena)

Familiak enpresetan inbertitzen du, bertan lan egin eta horren truke mozkinak edota soldatak eskuratzen ditu, honez gain enpresen produktuak kontsumitzen ditu.

Enpresak kapitala eta lehengaiak eskuratzen ditu, langileak enplegatu eta bere ekoizpena saldu merkatuan.

Estatuak aurreko funtzio guztiak egiten ditu eta, gainera, zergak kobratu eta ekonomia osoa arautu.

Mikroekonomia, ekonomiaren zati bat da eta kontsumoaren (familiak eta kontsumitzaileak) nahiz produkzioaren (enpresak) unitate ekonomikoen jokabidea aztertzen du. Hau da, unitate ekonomikoen portaera aztertzen du: etxeko ekonomia edo enpresa bat. Makroekonomiak, aldiz, ekonomiak gizartean, oro har, duen jokabidea eta funtzionamendua azaltzen ditu, estatuaren eragina barneratuz. Hemen hiru agente ekonomikoen jarduera aztertzen da. Adibidez, Pasaiako ekonomia, inflazioa Euskal Herrian...

1.4 Produktu motak

Produktua, zuzenean nahiz zeharka, gizakion beharrizanak eta nahiak asetzen dituena da. Produktua bi eratakoa izan daiteke: ondasuna eta zerbitzua. Hauek ekonomikoak edo askeak izan daitezke. Ondasun askeak kopuru mugagabean daude edo oso ugariak dira eta ez daukate jaberik, esaterako, airea. Ondasun ekonomikoak, haiekiko dagoen nahiaren aldean urriak dira eta jabea eduki dezakete. Hau da, erabilgarriak, urri eta besterenganagarriak

dira. Hauek aztertzen ditu ekonomiak.

Ekonomikoen artean, kapital ondasunak eta kontsumo ondasunak aurki ditzakegu. Kapital ondasunek, ez dituzte gizakien beharrizanak zuzenean asetzen. Kontsumo ondasunak aldiz, beharrizanak asetzera bideratuak daude. Hauen artean, luzaroan erabil daitezkeenak egongo

Page 9: Ekonomia eta gizartea

MAITE GOÑI EIZMENDI 2008-09 ikasturtea 1go ATALA Ekonomia eta gizartea

9

oak

ke publikoa).

dira, honela ondasun iraunkorrak izango dira. Halaber, ondasun ez iraunkorrak izango ditugu, denbora igaro ahala, aldatuz joango direnak.

Bestalde, ondasunen funtzioaren arabera, tarteko ondasunak eta amaierakoak daude. Tartekoak, kontsumo edo kapital ondasun bihurtzeko aldarazi behar direnak dira (altzairua). Amaierako ondasunak, aldiz, aldaketa egina daukate (autoa). Era berean, ondasunak pribatuak ala publikoak izan daitezke. Ondasun pribatuak pertsona batek

kontsumitzen dituenak dira, ezin ditu beste pertsona batek aldi berean kontsumitu. Publikpertsona batek baino gehiagok aldi bereankontsumitzen dituztenak dira (parLana, ondasunak edo gauza materialak sortzera bideraturik ez dagoenean, zerbitzuen ekoizpenera bideratzen da. Zerbitzuak, objektu materialak sortu gabe, zuzenean ala zeharka gizakion beharrizanak asetzera bideraturiko jarduerak dira: bankuak, aseguruak, dendak, zinema...

PRODUKTU MOTAK

1. ONDASUNAK: zuzenean nahiz zeharka, gizakion beharrizanak eta nahiak asetzen dituena.

• IZAERAREN ARABERA: 1. Ondasun askeak: kopuru mugagabean daude (airea). 2. Ondasun ekonomikoak: urriak dira.

Kapital ondasunak: ez dituzte beharrizanak zuzenean asetzen (hondeatzeko makina).

Kontsumo ondasunak: beharrizanak zuzenean asetzen dituzte. Iraunkorrak: luzaro erabil daitezke (arropa garbigailua). Ez-iraunkorrak: denborarekin aldatzen dira (arraina).

• FUNTZIOAREN ARABERA: 1. Tartekoak: kontsumo edo kapital ondasun bihurtu aurretik aldarazi egin

behar dira (altzairua) 2. Amaierakoak: aldarazita daude erabili edo kontsumitu ahal izateko (autoa).

• KONTSUMOAREN ARABERA: 1. Pribatuak: pertsona batek kontsumitzen dituenak dira, ezin ditu beste

pertsona batek aldi berean kontsumitu. 2. Publikoak: pertsona batek baino gehiagok aldi berean kontsumitzen

dituztenak (parke publikoa).

2. ZERBITZUAK: objektu materialak sortu gabe, zuzenean ala zeharka gizakion beharrizanak asetzera bideraturiko jarduerak dira: bankuak, aseguruak, dendak, zinema...

Page 10: Ekonomia eta gizartea

MAITE GOÑI EIZMENDI 2008-09 ikasturtea 1go ATALA Ekonomia eta gizartea

10

Jarduera: bete ezazu hurrengo taula familiek, enpresek eta estatuak dauzkaten beharrizanekin.

Agente ekonomikoak Beharrizanak

Familia

Enpresa

Estatua

Page 11: Ekonomia eta gizartea

MAITE GOÑI EIZMENDI 2008-09 ikasturtea 1go ATALA Ekonomia eta gizartea

11

2 EKOIZPEN FAKTOREAK

Gizakien beharrizanak asetzeak ondasunak eta zerbitzuak ekoiztea eskatzen du. Horretarako, ekoizpen baliabideak eta eginiko ondasunak erabiltzea beharrezkoa da. Faktoreak enpresek bere ekoizte prozesuetan erabiltzen dituzten ondasun edo zerbitzuak dira. Faktore hauek ondasunak lortzeko konbinatu egiten dira, hau da, hainbat ondasun edo zerbitzu erabiltzen dira beste zenbait ondasun eta zerbitzu lortzeko. Adibidez, paella bat egiten dugunean, arroza, arraina, barazkiak, gatza, ura, zartagina eta sukaldariaren lana faktoreak dira, eta paella lortzen dugun ondasuna izango da.

Ekoizpen faktoreak hiru multzotan sailkatzen dira: lurra, lana eta kapitala.

2.1 Lurra Naturak eskaintzen dizkigun errekurtsoek osatzen dute. Lurrak esanahi zabala dauka eta horrela landu daitekeena (nekazal ondasunak lortzeko) eta hiri-lurraz gain (eraikinak egiteko) , lurrazaleko eta itsasoko baliabide naturalak ere badira (arrantza).

2.2 Lana Ekoizpen prozesuan parte hartzen duen gizakien gaitasun fisiko eta intelektuala da. Oinarrizko ekoizpen faktorea lana da. Langileek naturan ditugun lehengaiak hartu eta tresneria egokiari esker, hauek eraldatzen dituzte, beste prozesu batzuetarako egoki diren oinarrizko materia edo ondasun bihurtuz.

2.3 Kapitala:

Eraikinak, lantegiak, makinak, tresneria eta ekoizpenean erabilitako gainerako baliabideak barneratzen ditu.

Page 12: Ekonomia eta gizartea

MAITE GOÑI EIZMENDI 2008-09 ikasturtea 1go ATALA Ekonomia eta gizartea

12

2.3.1 Kapital motak: fisikoa, giza eta finantza kapitala

Kontsumo ondasunak gizakien beharrizanak asetzeko dira; kapital ondasunak, berriz, ez dira horretarako sortuak izan, beste ondasunak sortzeko baizik. Baliabide kopuru jakin bat kapital ondasunak sortzeko erabiltzen badugu, etorkizunean beharrizanak aseko dizkigu.

Ekonomian, kapital hitzak kapital fisikoa esan nahi du, hau da, makinak eta eraikinak. Halaber, ekonomian inbertsioez ari garenean, benetako inbertsioa da, hau da makinen eta eraikinen pilaketa.

Era berean, giza kapitala lanaren etekina areagotzen duten heziketa eta lan heziketa dira. Heziketaren gastuak kapitalean eginiko inbertsioak dira. Gastu horiek ekonomiaren ekoizpen gaitasuna areagotzen laguntzen dute, langile trebatuak gehiago ekoizten duelako.

Finantza kapitala, kapital fisikoa, bonoak edo akzioak erosteko erabilgarri diren fondoak izango dira.

Kapital fisikoa: eraikinak, makinak... Giza kapitala: heziketa, know-how.... Finantza kapitala: akzioak, bonoak...

Page 13: Ekonomia eta gizartea

MAITE GOÑI EIZMENDI 2008-09 ikasturtea 1go ATALA Ekonomia eta gizartea

13

3 AUKERA KOSTUA Gizartearen beharrizan material eta ez materialen asetze beharrak ekoizpen jarduerak egitera behartzen ditu kideak. Jarduera horien bidez, behar diren ondasun eta zerbitzuak ekoizten dira. Ondoren, banatu egiten dira gizakiek kontsumitu ditzaten.

Ekoizpen eta kontsumo prozesu honetan, arazo asko agertu eta konpontzen dira. Agente ekonomiko guztiek erabakiak hartzen dituzte etengabe. Honela, ekoizpenean, enpresak erabaki behar du zein ondasun sortuko dituen. Adibidez, autoak sortzen dituen enpresa batek zer-nolako ibilgailua merkaturatuko duen erabaki beharko du eta teknologia edo eskulan gehiago erabiliko duen.

Kontsumoari dagokionez, familiek erabaki beharko dute beharrizanak asetzeko eskaintzen zaizkien ondasun eta zerbitzuen artean nola banatuko dituzten euren diru sarrerak.

Bizitzan zehar, etengabe aukeratu beharra daukagu. Edozein alternatibak zerbait hautatu eta beste zerbait ez hautatzera derrigortzen gaitu. Baliabideak urriak direnez, beharrizan bat asetzeari uko egitean, beste bat baino ezin dugu ase. Ez dago jendeak nahi duen guztia ekoizteko beste baliabide material, lan eta kapitalik. Horregatik dauden aukeren artean, hautaketa egin behar da. Arazo honen aurrean daude familiak, enpresak eta gobernuak. Gobernuek, enpresek eta familiek zertan gastatu edo zer ekoiztu aukeratzen dutenean, beste aukera bati uko egiten ari dira. Ekoiztu ahal izateko edo beste gauza bat lortzeko, baztertu behar den aukerari AUKERA KOSTUA deitzen zaio ekonomian.

• Gizabanakoaren aukera kostua:

Gizabanako edo familia batentzat, aukera-kostua dituen diru-sarrerekin egin ditzakeen gastuen aukeretan ageri da: ondasun edo zerbitzu batzuk edo beste batzuk erosi. Esate baterako, koadroan ikusten denez, X familiak beharrizanak honela betetzea erabaki du:

Page 14: Ekonomia eta gizartea

MAITE GOÑI EIZMENDI 2008-09 ikasturtea 1go ATALA Ekonomia eta gizartea

14

AURREKONTUEN HIPOTESIA

Janariak

Etxebizitza Garraioa Jantziak eta

oinetakoak Kultura eta

aisialdia GUZTIRA

400 €

300 €

100 €

70 €

130 €

1000 €

Aukera-kostua 1000 eurokoa da, hau da, 1000 euroko balioa duten eta kontsumitzen ez

diren ondasun eta zerbitzu guztiak. X familiak janaritan gehiago gastatu nahi badu, murriztu egin beharko ditu etxebizitzan, garraioan, jantzi nahiz oinetakoetan eta kulturan edo aisialdian egindako gastuak.

• Enpresen eta estatuaren aukera kostua:

Era berean, enpresek gastuari buruzko erabakiak hartzen dituzte, eta horiek ere aukera-kostua dute. Automobilak fabrikatzen dituen enpresa batek erabaki bat hartu beharko du: gehiago gastatu eta, horrela, banaketa-sarea hobetu; edo instalazioa eta makinak berritu. Harturiko erabakiak aukera-kostu jakina izango du, eta horrek aukeratu ez diren alternatibak adieraziko ditu. Gobernuek hartzen dituzten erabakiek ere aukera-kostua dute, eta hori aukeratu ez diren gastu-aukeretan adierazten da. Ondasun eta zerbitzu batzuk eta ez beste zenbait kontsumitzearen aukera-kostua familia, enpresa eta gobernu bakoitzaren gastuaren aukeretan adierazten da. berdin (60 milioi euroko aurrekontua duen gobernuak autopista bat, zazpi kirol-instalazio edo bost ikastetxe eraikitzearen artean aukeratu behar du.)

Beraz, ondasun edo zerbitzu batzuk kontsumitzearen aukera-kostua, beste batzuen

kontsumoa ukatzearen kostua da.

AUKERA KOSTUAREN HIPOTESIA

Aukera Ekilorea Erremolatxa Aukera-kostua*

A 0 6,5 - B 1 6 6,5 – 6 = O,5 C 2 5,5 6 - 5,5 = O,5 D 3 5 5,5 – 5 = O,5 E 4 4 5 – 4 = 1 F 5 3 4 – 3 = 1 G 6 0 3 – 0 = 3

* Ekilore unitate gehigarri bat sortzeko sortu behar ez diren erremolatxa unitateak.

Page 15: Ekonomia eta gizartea

MAITE GOÑI EIZMENDI 2008-09 ikasturtea 1go ATALA Ekonomia eta gizartea

15

Adibidez: teknologia zehatza duen ekonomia batean bi ondasun ekoizten dira, mahatsa (txakolina egiteko) eta sagarra (sagardoa egiteko). Egoera horretan, mahats gehiago ekoiztea erabakitzen badute, sagar gutxiago ekoizteko prest egon behar dute. Ondorioz, elikadura beharrak hobeto asetzeko, sagar kopuru jakin baten ekoizpenari uko egin behar diote. Beraz, mahats gehiago ekoizteak kostu bat dakarkio gizarteari, ekoitzi ez den sagar kopurua, alegia.

Jarduera: osatu taula mahats unitate bat gehiago ekoizteko, ekoitzi behar ez den sagar kopurua adieraziz.

Aukera Mahatsa Sagarrak *Aukera kostua

A 0 7,5

B 1 7

C 2 6,5

D 3 4

E 4 3

F 5 0

*Mahats unitate bat gehiago ekoizteko, ekoitzi behar ez den sagar kopurua.

3.1 Ekoizpen aukeren kurba edo muga

Ekoizpen aukeren mugak gizarteari eskaintzen zaizkion aukerak eta haien artean hautatu beharra erakusten du. Ekonomia bat ekoizpen aukeren mugan egongo da ekonomia horretako faktore guztiak ondasun eta zerbitzuen ekoizpenerako erabiltzen direnean.

Herrialde batean baliabide guztiak osorik eta eraginkortasunez erabiltzen badira, ondasun baten kopuru handiagoa ekoizteak, ezinbestean, beste baten kopuru txikiago bat ekoiztu beharra

ekarriko du; beraz, aukera kostua edukiko du.

Page 16: Ekonomia eta gizartea

MAITE GOÑI EIZMENDI 2008-09 ikasturtea 1go ATALA Ekonomia eta gizartea

16

Enpresek produkzioaren alternatibatzat duten aukera-kostua aukera mugaren kurbaren bitartez adierazten da, beheko grafiko honetan ikusten denez; grafiko honetan, aurreko orrialdeko koadroan adierazitako aukera-kostua islatu da.

EKILOREA

Produkzio-aukeren mugak bi produktuen gehieneko kantitatea adierazten du, hau da, nekazariaren baliabideekin eta teknologiarekin lor daitekeen gehieneko kantitatea, eta, horrenbestez, nekazariak ekilorea sortzeko erremolatxa-produkzioan egin behar duen ukapena adierazten da.

• Gizarte bakoitzak, hautaketa eginez, oinarrizko arazo ekonomikoei ematen dien erantzunak aukera-kostua dauka beti, erabaki hori irizpide batzuetan oinarrituz hartuko baita beti; irizpide nagusiak honako hauek dira:

• Ondasun eta zerbitzu jakin batzuk sortzea, eta ez beste batzuk, eragile ekonomikoen lehentasunen arabera.

• Ondasuna eta zerbitzuak baliabide batzuekin sortzea, eta ez beste batzuekin. Ondasunak eta zerbitzuak, oraingo teknologia kontuan hartuta, lana eta kapitala konbinatuz sor daitezke, eta horrek lotura estua dauka bi faktoreok sorturiko unitate bakoitzeko duten kostuarekin. Lana eta kapitala banatzeko moduak eragina dauka erabakian, eta, horrela, gizarteak aukera-kostua dauka.

Produkzioa norentzat izango den erabakitzea. Gizartearen lana eta irizpidea banatzeko moduak, gizartearen balioen arabera, lanik egin ezin dutenei ordainen bat emateko (umeei, zaharrei…), aukera-kostu jakina dakarkio gizarteari.

Page 17: Ekonomia eta gizartea

MAITE GOÑI EIZMENDI 2008-09 ikasturtea 1go ATALA Ekonomia eta gizartea

17

4 SEKTOREAK Esan bezala, jarduera ekonomikoa ondasun eta zerbitzu mota askoren ekoizpena da eta haien xedea gizakien beharrizanak asetzea da. Adibidez, tomateak landatzeko, zaintzeko, jasotzeko, biltegiratzeko, administratzeko, poteratzeko, garraiatzeko, saltzeko... beharrezkoak dira gizakiak, makinak, biltegiak, dendak, erosleak, eta abar. Erabaki horiek hartuko dituen erakundeek jarduera ekonomikoa burutzen dute. Jarduera ekonomikoaren eragileak familiak, enpresak eta sektore publikoa dira. Egungo gizartean, ekoizpena enpresa ugarien bitartez egiten da eta haietariko bakoitzak lurra, lana eta kapitala erabiliko ditu ondasunak eta zerbitzuak ekoizteko. Enpresa hauen jarduera sektore ekonomikoak deituriko hiru arlo nagusitan sailkatu izan dira tradizionalki: nekazaritza, industria eta zerbitzuak. Gaur egun, dena den, laugarren sektore bat azaltzen zaigu sailkapenetan: eraikuntza. Azken hau aparteko sektoretzat hartu izaten da zenbait ekonomiatan duen garrantziarengatik.

4.1 Lehen sektorea Lehen sektoreak naturako baliabideekin, lehengaiekin zuzenean egiten diren jarduerak barneratzen ditu. Adibidez, nekazaritza, arrantza, abeltzaingoa eta eraunsketa arloak.

4.2 Bigarren sektorea Bigarren sektoreak industria jarduerak barneratzen ditu. Hauen bitartez lehengaiak eraldatzen dira: metalgintza, kimika, papergintza, elektronika...

Page 18: Ekonomia eta gizartea

MAITE GOÑI EIZMENDI 2008-09 ikasturtea 1go ATALA Ekonomia eta gizartea

18

4.3 Hirugarren sektorea Hirugarren sektoreak ondasun materialak ekoizten ez dituen jarduerak hartzen ditu barne. Hemen zerbitzu guztiak sartzen ditugu: merkataritza, garraioak, banka, publizitatea, asialdia...

4.4 Eraikuntza

Eraikuntza aparteko sektore bezala azaltzen da estatistikan. Gaur egun, garrantzi handia du bai bere bolumenarengatik, baita beste sektoreetan duen eraginagatik ere: zementua, kristala, material elektrikoa, egurra...

4.5 Jardueren araberako enpresak: industriazkoak, merkataritzakoak eta zerbitzuetakoak

Egungo gizartean, ondasun eta zerbitzu guztiak, adibidez, ogia, autoak, oinetakoak, jantziak, bidaien antolakuntza... enpresek ekoitzi eta eskaintzen dituzte.

Enpresa, bi ekoizpen faktorek osatzen duten erakundea da eta industria, merkataritza edo zerbitzuetan jarduten du, mozkinak lortzeko asmoa eta ardura dituelarik. Beraz enpresa, oinarrizko ekoizpen unitatea da. Lana kontratatu eta beste faktore batzuk erosi edo alokatzen ditu, ondasunak eta zerbitzuak egin eta saltzeko. Hala izanik, enpresak hiru ataletan sailkatu daitezke:

• Industriazkoak: eraldakuntzan dihardutenak dira. Lehengaiak erosten dituzte kontsumorako ekoizkin bihurtzeko.

Page 19: Ekonomia eta gizartea

MAITE GOÑI EIZMENDI 2008-09 ikasturtea 1go ATALA Ekonomia eta gizartea

19

• Merkataritzakoak: salgaiak erosten dituzte eta gero garestiago saltzen dituzte, baina eraldatu gabe, etekina lortzeko. Adibidez: saltegi handiak, txikizkariak... Hauen eginkizuna kontsumitzaileari ondasuna hurreratzea da.

• Zerbitzuetakoak: hauek ez dute ondasun materialik ekoizten edo saltzen, soilik jarduera batez gozatzea eskaintzen diote kontsumitzaileari. Adibidez, garraio enpresak, bidai agentziak, bankuak...

Page 20: Ekonomia eta gizartea

MAITE GOÑI EIZMENDI 2008-09 ikasturtea 1go ATALA Ekonomia eta gizartea

20

• Jarduera: Hemen duzu Pasaiako enpresen zerrenda bat. Zein sektoretakoak dira? http://www.einforma.com/informes-empresas/GUIPUZCOA/Pasaia.html

Enpresa Jarduera Sektorea

ACEROS JOSE AGUSTIN ORMAZABAL, S.A

AGRUPACION CENTROS ESPECIALES. EMPLEO

GIPUZKOA

ALMACENES ORTEGA, S.A.

ARRAI, S.A

ASTILLEROS ARRAZOLA Y URANGA, S.L

ASTILLEROS DE PASAIA, S.A.

AZTI FUNDAZIOA

CALDERERIA PASAJES SL

CARPINTERIA MENDIOLA, S.A.

Page 21: Ekonomia eta gizartea

MAITE GOÑI EIZMENDI 2008-09 ikasturtea 1go ATALA Ekonomia eta gizartea

21

4.6 Izaera juridikoaren araberako enpresak:

Enpresak pertsona juridikoak dira. Zuzenbideak pertsona fisiko eta juridikoak bereizten ditu, azken hauei gizakien hainbat eskubide eta betebehar emanaz. Adibidez, Iberdrolak kontratuak sinatu, fakturak ordaindu, zergak ordaindu eta justiziaren aurrean erantzun behar du edozein gizakik bezala. Legeak pertsona juridiko mota desberdinak bereizten ditu:

• Enpresari indibiduala. Pertsona fisikoa da, eta horrela erantzuten du legearen arabera. Aurrera eramaten dituen ekintzen erantzukizun osoa dauka. Adibidez: zorrak baditu, bere ondasun guztiekin erantzungo du (etxea, autoa, kontu korrontea... bahituko diote).

• Sozietate Anonimoa (SA). Bazkideez osaturiko pertsona juridikoa da. Sozietateak bere kapitalarekin erantzuten du hartzekodunen aurrean. Bazkideen ekarpenak akzioak izan behar dira. Kapitala akziotan banatzen da eta bazkide bakoitzak dituen akzio kopuruen araberako eskubideak ditu. Bere erantzukizuna akzioetara mugatzen da. Era honek kapital handiak batzeko aukera ematen du. Eskubide horiek dira: botoa, dibidendua, informazioa eta organoetan parte hartzea. Bazkideen erantzukizuna mugatua da, jarritako kapitalean oinarritzen baita. Sozietatea sortzeko gutxieneko kapitala 60.000 € dira.

• Erantzukizun Mugatuko Sozietatea (EMS edo SL): bazkideez osaturiko pertsona juridikoa da. Sozietate anonimoarekin antza handia du, baina hau sortzeko gutxieneko kapitala 3.005 € dira. Erantzukizuna bazkide bakoitzaren partizipazioetara mugatzen da.

• Lan sozietatea (SAL): sozietate honetan hiru motatako partaide aurkitzen ditugu: · Bazkide- langilea: sozietatean lan egiten duen bazkidea da.

Page 22: Ekonomia eta gizartea

MAITE GOÑI EIZMENDI 2008-09 ikasturtea 1go ATALA Ekonomia eta gizartea

22

· Bazkide kapitalista: akzio edo partaidetzen jabe da baina ez du enpresan lan egiten. · Soldatapeko langileak: hauen kopurua legez mugatua dago. (15%)

• Kooperatiba-sozietatea (S. Koop.): lan kooperatiban langile gehienak bazkideak dira era berean. Kapitala eta lana bateratua dago. Badaude bestelako kooperatiba batzuk: kontsumo kooperatibak, erabiltzaile kooperatibak...

Jarduera: Euskal Herriko enpresa hauen forma juridikoa bila ezazu

Fagor

CAF

Loreak Mendian

Ampo

Kutxa

Real Sociedad

Irizar

Euskadiko Kutxa

Iberdrola

Orona

Arcelor Mittal

Azti