M IN I U S VII 153

Recuperar e construír. Unha reflexión sobre a aplicación

dos documentos persoais na historia social

da Galicia rural do século XX*

RAÚL SOUTELO VáZOUEZ

ÁREA DE Hª. CO NTEMPORÁNEA, UNIV. DE VIGO

Introducción

U n ha reputada xorna l i sta afi r m a ba recentemente que "la Historia suele servir­nos para negarla ignorándola o para con vertirla con alegría en pura leyenda" (Caso, 1997) . Esto moveunos a reto m a r o sempieterno debate a rredor d a o bxecti­v idade dos re l atos h i storiog ráficos s ob re o Pasado en re lac i ó n ás fontes q u e se e m p rega n, pero s it u á ndoo n o caso c o n c reto dos doc u m entos perso a i s, porque m oitas veces q u ed a a d ú b ida razo n a b l e d e s i os documentos e m p re g a d os p a ra

fu n d a mentar u n d iscurso h istor iográfico nos rem iten a u n ha reg u l a ridade perma­n e nte o u representa n só u n aconteci m e nto a i l lado, de xeito que esta ría m os c re a n ­do ficc ións h istóricas sobre a nécdotas i ntran scendentes d o Pasado.

A h istor iografía soc i a l conte m p o rá nea a índa amosa ret icencias mais o u m e n os fu n d a mentadas para a d m iti r o e m p rego s i stemático de na rrativas, fotog rafías e

· Este traballo é unha versión revisada do relatorio presentado en febreiro de 1998 no Seminario Política e Sociedade que coordinan os profesores X. G. Beramendi e X.M. Núñez Seixas no Opto. de Historia Contemporánea e de América da Universidade de Santiago de Compostela e beneficiouse da participación do autor no Proxecto de pescuda: "Asociacionismo, identidades colectivas e mobilización sociopolítica na emigración transoceánica. O caso galega en perspectiva comparada" (XUGA 2 1004897) que dirixe X. M. Núñez Seixas. Queremos agradecer as suxerencias e as hipóteses de traballo que nos foron aportadas no decurso do debate e tamén as facilidades que nos ven dando D. Xosé Carlos Sierra para utilizar as transcrip­cións depositadas no Arquivo Oral do Museo Etnolóxico de Ribadavia que el dirixe.

154 Raúl Soutelo Vázquez

ca rtas fa m i l i a res, ou d i a r i o s a ut o b i o g ráf icos c o m o fontes p a ra rec o n st r u í r o Pasado . J u l io Arósteg u i por exem plo, e n g loba n a suxere nte catego ría de docu­mentos persoais a tóda las i nfo rmacións que se poidan resgata r dos baú les fa mi­l i a res o u dos etéreos arqu i vos d a m e m o r ia persoa l e rec l a m a con i ns iste nc ia o u necesario rigor en la recolección y acopio de los testimonios ... para objetivizar la Historia Oral" (Aróste g u i , 1995, 378 e 380) , d e p u rando as [a uto] c e n s u ras e sub­xectividades q u e re l ativiza n a representativi dade das i nformac ións proporc iona­das por estes docu mentos d e t ipo privado. 1

Os documentos persoais na historiografía actual

A ut i l izació n destes docu m e ntos e espec ia l mente das memorias de vida o u na­rrativas a utobiog ráficas é a ca racterística mais sobra nce i ra da H istor ia O ra l , enten­dida como u n ha act iv idade h i stor iog ráfica q u e comprende u n h a s determ i nadas técn icas e métodos d e acceso ó pasado pa ra e l a borar d iscu rsos sob re temáticas específicas do tempo presente, s u pe rando a i m pos ib i l idade xera l izada n a h i storio­grafía para constru i r os pro pios doc u m e ntos2• Estas " l e m b ra nzas e causas d e ve­l los" fo rnecidas po la experienc ia vivida a n ive l persoal d u n xeito a n ó n i m o, constit­den xu nto cos restos m ate r i a i s (fotog rafías e cartas fa m i l i a res, a p e i ros a g ra rios, construccións etnográficas, etc) o acervo mais rico e co mplexo d a tradición cultu­ral deste país de l abregos. Aínda q u e son as ma is das veces, as ú n icas testem uñas que nos quedan das fo rmas de representa r a rea l i d ad e e de reprod uc i rse soc ia l ­mente n e l a que foron deseña ndo os cam pesiños g a l egas dende a Modern idade teñen s ido s istem át ica m ente esq u ec idos po la H i stor ia académica convenc i o n a l , enga io lada no fet ich ismo d o papel escrito . 3

1• Nótese que a propia caracterización dos documentos escritos como "convencionais" conleva o recoñece­mento implícito do carácter heterodoxo das fontes persoais. Esta aura subversiva é tamén un ha consecuen­cia inducida polo permanente discurso defensivo dos teóricos e practicantes da mal chamada Historia Oral. A reacción contra a su posta marxinación académica consiste na defensa a ultranza das técnicas e métodos para crear a fonte, pero sobre todo, das posibilidades que nos brinda a relación de negociación permanente que se establece entre o investigador e os entrevistados cos que se crea unha "historia viva". Esta argumen­tación repítese na maioría dos estudios teóricos xa clásicos (Aceves, 1994; Berg, 1990; Dunaway, 1990; Folguera, 1994; Hammer e Wildavsky, 1990; Joutard, 1984; Pedro e Ramos Flores, 1995) e nós témola con­trastado a nivel empírico noutro lugar (Jardón Pedras e Soutelo Vázquez, 1997).

'. A interacción entre o que o narrador quere contar e o que o investigador pretende grabar sitúanos ante algo máis que unha ciencia auxiliar da historiografía como poden ser a Arqueoloxía ou a Demografía Histórica. Estas poden suscitar novas obxectos a historiar dende complexas técnicas de análise, pero son incapaces de crear unha nova documentación nin de establecer a ricaz negociación permanente provocada pala interfe­rencia do investigador na vida cotiá da persoa a que pretende converter en fonte no decurso da entrevista oral.

3• As excelentes investigacións que veñen realizando X. M. Pérez García ( 1996) e Pegerto Saavedra ( 1994 e 1995) sobre a vida cotiá na Galicía do Antigo íéxime, demostran sobradamente que a cultura campesiña ga­lega foi quen de preservar formas colectivas de xestión- no triple nivel de propiedade, usufructo e apropia­ción diferencial do trabal lo- capaces de tecer redes intanxibles de amistade e contraprestacións que se ofre­cían pero tamén se agardaban por parte das outras familias veciñas dunha localidade. Mª.José Pastor ( 1995, 31 ) ten demostrado tamén, que o método da narración autobiográfica permite contextualizar histórica e so­cialmente o material etnográfico que empregou o entrevistado ó tempo que transforma completamente o enfoque tradicional do proceso de construcción da historia dun espacio social, elaborada ahora a partir da narración directa dos seus habitantes.

MINIU S V II 155

A opción metodo l óxica polos doc u m e ntos persoais n o n de ixa de ser sen em­ba rgo, un sucedá neo motivado po la fa lta d e docume ntos escritos e l i m ítase por norma xeral, á g rabación e tra nscri pci ó n dos recordos d u n entrevistado que está n provocados polas pregu ntas do i nvestigador, para contrastar a posteriori ese ma­teri a l coa escasa docu mentac ión conve n c i o n a l que exista. S i descendemos ó e ido dos estud ios em píricos, podemos afi rm a r que em prego d e fontes persoa is seg ue confi nado na [sub]categoría d u n h a s i m pl e téc n ica complementaria que a doita a p l i ­ca rse e n estud ios d e n ivel m icro a c a b a l o entre a Etno-Antro poloxía e as n ovas tendencias sociocu ltu ra is da H istor iografía Contem poránea e do tem po presente. C u estión de pa rtida q ue nos obriga a si na l a r t res aspectos do problema.

O debate sobre a uti l idade rea l da h i storia loca l s igue aberto porq ue a m a io ría dos estud ios de n ivel m icro, non aporta n n i n g u n ha novidade e só repiten, aínda que noutro locus de estudio, a rgumentos xa expostos, constitu índo u n ha s im ple revá l i ­da p u ntua l , d isci p l inada e ad ia léctica de h i pótesis previamente e laboradas. N estes tem pos de retornos i rreflexivos e balcan izaci ó n s orgán icas dos espacios territoria is dos estud ios de H i storia debemos ter u n ha p reca uc ión espec ia l a nte a i nf lacción s u bvencionada dos estudios e cong resos de h istoria loca l para e ludir as vis ións lo­ca l istas do Pasado que a n ivel c ientífico non a po rtan nada e que só erguen ba rreras a rtific ia is para a d iscusión crítica dos fenómenos socia is e dos resu ltados de i nvesti­gac ións feitas en perspectiva comparada que é o me l lor método para acadar con­c l us i ó n s q u e po idan p red icarse de espac ios s oc i a i s m a i s a m p l i os4• Pero existen ta mén estudios em píricos que abranguen aspectos concretos en marcos espac ia is e soc iorre l ac iona is de corto rad i o ( a l d ea , parro q u i a , b isba rra . . . ) para repensar d u n xeito crít ico moitos dos axiomas q u e const ituen l ug a res comúns d a h isto riog rafía sociocultura l e po l ítica recente. E esto é en d efi n itiva, a fi n a l idade ú lt ima dos n ovas e nfoq ues teóricos e das metodoloxías i nterdiscip l i n a res da m icroh istoria seg ú n pro­poñen J esús De J ua n a (1993), S . Ca u nce (1994) e G racia Cá rcamo (1995) nas exce­l entes páxi nas de reflexió n q u e l l e teñen ded icado a estes tem as5• Pois ben, nós a posta mos polas pos i b i l idades heu ríst icas d u n ha reflexión i nterdiscip l i n a r sobre o e m p rego dos documentos orais e n estud ios d e á m bito loca l q u e s i rvan de a n ó n i­mos t ixo lo para recubr ir paseniñamente os ocas existentes nas g ra ndes estructu ras teóricas, pos ib i l itando vis ións de síntese m a i s aco rdes coas posi b les var iantes re­x i o n a i s ou comarca is do a g ra rismo g a l eg o (Cabo Vi l l averde, 1998) ou das c o n d i­c ións de vida na Ga l ic ia da posg uerra (Prada Rodríg uez e Soutelo Vázq uez, 1996) .

' . O auxe desta literatura neopositivista está inducido polas relativas facilidades de publicación institucional para aqueles traballos que privilexian un enfoque localista e que no seu afán de resaltar o particular, as diferencias irre­ductibles, pode que fagan patria no sentido orgánico-historicista do término, pero dende logo, non fan Historia.

5• Coincidimos con Gracia Cárcamo e con Martínez Risco ( 1995) cando suliñan que a febleza da microhistoria é consecuencia da despreocupación metodolóxica e/ou ignorancia teórica de moitos dos que coidan practicala aproveitando a moda do retorno do suxeito, xeralmente mal comprendida e peor practicada porque se limi­ta o cómodo e aproblemático reconto da vida e obra dos eruditos e políticos locais. Trátase neste caso de simples "historias loca is" pergueñadas por eruditos que non acadan siquera, o dudoso status de "neopositi­vista", pero que, eso sí, adoitan están comodamente situados o abeiro dos pesebres do poder que financian becas flacas e publicacións de rebotica que case ninguén le. En palabras de Julián Casanova, "sigue pesan­do demasiado una historiografía local erudita que transmite los hábitos más vulgares del Positivismo y que está inmunizada contra la enfermedad del método y de la teoría. Evita los grandes planteamientos con la ex­cusa de que eso ya lo harán las síntesis y las historias nacionales y elige para sus estudios marcos forzados -ciudades, provincias o localidades- que le son sugeridos m uchas veces desde la propia dirección de la inves­tigación o impuestos por las convocatorias de becas promovidas por las diversas instituciones" (Casanova, 1996, 72-73).

156 Raúl Soutelo Vázquez

O seg undo aspecto do prob lema rem ítenos á obsesión "c ie ntícista" dos h i sto­r iadores occidentais q u e i m p uxo o confi na m e nto da trad ic ión o ra l no g u etto dos estu d ios etnoa ntropo lóxicos s o b re os pobos pr im itivos doutros cont i n e ntes ou da cu ltu ra trad ic ion a l de sectores c a m pesiños que esta ban condenados a desapa­rec e r na voráx i n e i n d u st r i a l i sta e u rb a n i z a d o ra d a c o nte m p o ra n e i d a d e . N os ú l t i m os v i ntec i n co a n os evo l u íuse d e n d e u n d iscu rso d efens ivo q u e c h e g a ba ó extremo de g l orifica r a m a rx i n a c i ó n das fontes orais po la h i stor iog rafía académi­ca conve nc iona l como a m e l l o r g a ra ntía d e creac ión d u n h a " h isto r ia a ltern ativa " q u e por f in l l e devo lvía a voz ós vencidos6, á conso l idac ión de dúas l iñas q u e a p l i ­c a b a n esta metodo loxía e n E E . U U , F r a n c i a , Ita l ia , Lati noamérica o u Xa p ó n . U n h a estud i a ba ás e l ites po l ít icas e ós n ota b l es loca is n u n h a perspectiva c o m p a rada coa soc io loxía e coa c ienc ia p o l ít ica ; a o utra i nteresá base pa la v ida cot iá e pa la "xe ntes s i n h isto r ia" n a m e l l a r tra d i c i ó n da Antropo loxía Socia l que sed u c íu a moitos h isto r iadores coa s ú a co ncepci ó n g loba l dos fenómenos cu ltura is7, i n spi­ra n d o a perspectiva h i stór ico c u lt u ra l i sta d e r ivada dos t ra b a l l os de G. L u kacs, A. G ra msci e d a Esca la d a F r a n cfu rt e mesmo da prop ia evo l u c i ó n dos A n n a l es dende os a nos sesenta . s

E fi n a l mente, esta ría a c u esti ó n da representatividade da memor ia persoa l d u n " p a i sa n o " c o n respecto á m e m o r i a h i stórica do pa ís . E . M o ra d i e l l o s afi r m a q u e toda n arración h i storiog ráfica é u n h a creación identita r ia cando defi n e a m em oria h i stórica como a percepc i ó n co lectiva d e n de os cond i c i o n a m e ntos d o presente, d u n Pasado que é fi n ito por defi n ic ión ( M orad ie l los, 1993: 101) . Pero a m e moria é u n h a forma de reco rdo consciente e responsable de s ituacións vividas a n ivel i nd i ­vid ua l o u co lectivo e xa s u pe radas que se reco nstrúe n para fo rnecer a ident idade dun i nd iv iduo, dun agrega d o soci a l o u de todo un pobo, polo que a " observación esco ita nte " das persoas e nt revistadas n os abre m ú lt ip les vías de acceso ós m eca­n ismos de construcc ión de i de nt idade e de representac ión da rea l idade soc i a l vi­venc iados polos prop ios i nfo r m a ntes, ó tempo q u e nos perm ite co ntrast a r este

'. Conferíndolle un valor inmediato de verdade moralmente superior e políticamente militante fronte ó pasado oficial construído a medida dos sectores dominantes nos estados liberais segun ten sinalado Ph. Joutard ( 1996, 162).

'. Resultan encomiables os esforzos da Antropoloxía para explicar os fenómenos socia is en términos de tota­lidade interconectada, mentres outros se dedicaron a separar os aspectos económicos, sociais e culturais da realidade como si foran pacientes para diseccionar no hospital aséptico e superespecializado da Historia, esquecendo que o estudio da economía ten evidentes implicacións sociais, sobre todo en so­ciedades rurais nas que non existen relacións de carácter estrictamente económico que funcionen con au­tonomía respecto das relacións microsociais a nivel local. Compre subliñar sen embargo, que os estudios antropolóxicos fallan na análise da desigualdade, da explotación, dos conflictos estructurais e do cambio social en perspectiva temporal. A nivel formal tenden á excesiva parquedade de citas e a formular conclu­sións dun xeito precipitado a partir dun só caso empírico. Sería moi recomendable que repetisen o proceso da "observación participante" 10 ou 15 anos despois para ver as transformacións no tempo tal como sinala K. Thomas ( 1989, 66) .

8• O propio P. Nora lexitimou o emprego da memoria como obxecto historiográfico ó afirmar que "su utiliza­ción estratégica puede ser fecunda para la renovación de la historiografía" (Nora, 1988, 455-458). Para afon­dar nesta cuestión poden verse os trabal los de Michel Vovelle, un dos primeiros "annalistes" que superou o optimismo estatístico para sinalar os límites da investigación seriada, denunciando que as fontes masivas levaran á escala francesa a crear modelos culturais preelaborados, falsificados na súa aparente continuida­de que eliminaba toda discrepancia ou mutación brusca co que acababan infravalorando as expresións cua­litativas de tensión ou conflicto social (Vovelle, 1992, 342).

MINIU S vn 157

mater ia l coas i m axes a rq u etíp icas do campesiñado e do mundo rural q u e suxacen nos documentos convencio n a i s e n os textos dos l iteratos coetá neos. 9

Nos escenarios loca is da parroqu ia e do lugar, a memori a oral mo ldeo use como u n a rq u ivo das experiencias vividas e dos acontecementos que modificaron as con­d ic ións d e su pervive nc ia d o g r u p o fa m i l i a r e da com u n idade veciña l na G a l ic ia rural , porque as i nformacións e as i nteraccións que condicionaban a reprod ucción socia l dos g rupos domésticos n esa sociedade ma iorita r iamente i l etrada ata datas ben recentes, tiñan un espacio p rivi l exiado de expresión nas can les da o ra l idade1º. Podemos afi rmar xa q u e logo, q u e os documentos persoais constitúen representa­c ións cu a l itativas d u n h a exper ie n c i a co l ectiva q u e reflecte u n ha p e rcepc ión do m u ndo e que polo tanto, transcende do ind ividuo á sociedade tal como teñen de­mostrado P. Bourd ieu ( 1986, 69-72) e G. Rosentha l ( 1991, 105-110), perm itíndonos recuperar a memor ia su bxectiva d a v ida cot iá dende n ovos temas c o n e nfoq u es m icro que tiña n sido abeirados po la h i storia académica convenc iona l e sobre todo, a rte l l a r u n a i m ag e n con rostro h u ma n o das reacc ións d a xente co rrente a nte os procesos de rel ativa modernizac ión económica e de cambio socia l n a G a l ic ia rural contemporá nea . 11

Esta h i stor ia cu ltu ra l da soc iedade feita con docu m entos c u a l itat ivos é u n ha "ventá na cadea da longa duración" (Serra no, 1996, 101-102) que nos perm ite ac­cede r ó complexo m u ndo d a c u lt u ra popu lar e das ident idades colectivas porq u e v a i á procura d a s fontes q u e rei ntroducen as tens ións e as ruptu ras n a ca ixa de fe­rra m e ntas do h istor iador, desc u b ríndonos a potenc ia l idade heu ríst ica do part icu­l a r, das vivenc ias persoa is d e ca l q ue ra home do pobo que seg ú n o p rofesor Ek

'. Compartimos neste sentido, a desconfianza manifestada por Rafael Domínguez ( 1996: 18-20) con respecto á ímaxe de pobreza e atraso das sociedades norteñas que elaboraron os eruditos coetáneos, por tratarse case sempre, de vísíóns ídeoloxízadas da realídade que fan 'ostentación da pobreza' para defenderse dun Estado maxímízador de ímpostos e de soldados, ou que entroncan coa interesada concepción do campesíñado como salvagarda das tradícíóns esencíaís dun mundo rural en disolución, tal como demostramos noutro lugar a propósito da cosmovisión galeguísta da Galícía rural (Prada Rodríguez e Soutelo Vazquez, 1997).

10• Barreíro Fernández ( 1996, 52-53) ten demostrado que o secular predominio do rural e a inexistencia de gran­des cídades na configuración espacío-habítacíonal deste país, fixeron de Galícía o escenario social idóneo para o estudio do local na súa varíedade h istórica e socio-antropolóxíca. E que tanto a aldea como a parro­quia constitúen unidades espacíaís perfectamente integradas nas que a intensídade e funcíonalidade das re­lacións socíaís están garantidas por unha conformación multísecular que fai do "local" un elemento orgáni­co de soc iabil idade def in ido arredor da parroquia e da bisbarra como referentes i dentítaríos, non esquezamos que estamos ante "unha estructura social, unha comunidade que se adscribe vitalmente a un espacio e que ten consciencia desa integración".

11• A fonte oral resulta moí interesante por exemplo, para estudiar as claves da organización económica e da es­tratificación social no mundo rural en conxunturas de modernización: o control da propíedade dos medíos de producción -fundamentalmente a terra e o gando- por agregados sociaís ben definidos, e os réxímes de xestíón dos mesmos co desigual reparto deses recursos que determina a existencia ate datas ben recentes dun campesiñado maíorítaríamente insuficiente que viña sobrevívíndo dende a Modernídade tal como de­mostran os estudios de Pérez García ( 1996, 313) . Os traballos de Isidro Román ( 1997) sobre o concello de Lavadores na periferia de Vigo complementan coa memoria de vida dos seus entrevistados ás fontes con­vencionaís, corríxíndo por exemplo, os esquematismos e categorías demasiado reduccionístas dos censos de poboación. Pero tamén capta toda a complexídade das estratexías de reproducción social do campesíña­do en contacto cun núcleo industrial en rápido crecemento: a pluríactívídade combinando diversas variantes de agricultura a tempo parcial co trabal lo temporal nas fábricas e recurríndo á complementaríedade do tra­bal lo masculino e feminino, favoreceu un ha particular símbíose e solídaridade cos obxectívos e tácticas do movemento obreiro vigués, construída sobre as experiencias compartidas e a convivencia cotíá (Bernárdez Sobreíra et alíí, 1997).

158 Raúl Soutelo Vázquez

(1996, 77) , confi g u ra n a acci ó n h u m a n a na h i stor ia soc i a l d u n pa ís dende pers­pect ivas e act iv i d a d e s n o n se m p re c o n te m p l a d a s na s ú a n at u reza po l i éd r ica po la doc u m e ntación conve n c i o n a l . N o caso que nos ocu pa, trata mos de rea l iza r u n ha reco l l ida s istemát ica d e a utobiog rafías constru ídas a part i r das n a rrativas orais dos e ntrevistados n a n osa zona de i nterés, para conta r c u n ba nco de datos q u e perm it ise rea l iza r un est u d i o p rosopog ráfico da v i d a cot iá , das fo rmas de acc ión colectiva e do var iado reperto r io de estratexias de a d a ptac ión que dese­ña ron os g ru pos d o mést icos e a s co m u n i d a d es c a m p e s i ñ a s na G a l i c i a r u r a l c o m o resposta á conso l idac ión d o Estado l i bera l e d u n s m ercados u rba no-ca pi ­ta l i sta q u e os subord i n a b a n n a esfera d a producc i ó n eco n ó mi ca e que preten d í­a n d o m i n a l os n o espacio p o l ít ico da xest ión p ú b l i c a . Esto pode rea l izarse d e nde a p e rspect iva m u lt i d i s c i p l i n a r d o xé n e ro b i o g ráf ico e a ut o b i o g ráf ico p o r q u e const itúe o ca mpo i d ó n eo para a n a l izar a s i nteracci óns e ntre o i n d iv iduo e a so­c iedade, verificando o fu n c i o n a mento efectivo das práct icas e reg ra s soc ia is . As a utobiog rafías ora is ou escritas d e mostra n a s i n g u l a ri d a d e i rred u ct i b le e a l i ber­tade de e l ecc ión consc iente d o i nd iv iduo q u e sem p re ten oportu n idade para i n ­terpreta r e m a n i p u l a r a s regras d e negoc iac ión e a s l i m itac i ó n s ( c u lt u ra is , soc ia is o u económ icas) que p reten d a i m po rl l e un s istem a n ormativo ( Levi , 1989; Ve i g aAlon so, 1996 ) .

Algúns exemplos de aplicación da metodoloxía da F.O. para recuperar o pasado recente da Galicia rural contemporánea

Transforrnacións económicas e pluriactividade carnpesiña na Calicia rural

Si admit imos q u e as n a rrativas ora is son especia l me nte axeitadas para acceder ás estratexias eco n ó m i ca s concretas q u e desenvolven os g ru pos domésti cos, e ós complexos procesos de formación das m enta l idades e ident idades colectivas dos gru pos soc i a i s m a rx i nados d o poder e t a m é n d a d o c u mentac ión convenc i o n a l , concl u i remos n ecesa ria m e nte q u e a m etodoloxía das fontes ora is e n ca ixa perfec­ta mente co estud io das tra nsformacións nas estructu ras productivas e soc ia is da Gal ic ia rura l deste sécu lo . Vexa m os em pírica mente s i esta h i pótese se correspon­de coa rea l idade.

Ad m ítese q u e a s osc i lac ións tempora is d a dema n da de traba l l o fa m i l i a r n a ex­p lotac ión e sobre todo, a conxu ntura do c ic lo reproductivo do g ru po doméstico, d ete rm i n a n a asu nc ión d u n h a var iada g a m a de estratexias p l u r iact ivas po los la­bregos ga legos. Sabemos t a m é n q u e a fa l l a d u nh a m ín i m a estab i l i d a d e e rem u ne­rac ión i m puña o recu rso a va r iadas formas de p l u ri a ct iv idade estac iona l , d ife ren­c iada por xénero e idade seg ú n Rafae l D o m ín g u ez (1996 ) . Pois ben, esto aparece reg u l a rmente nas entrevistas rea l izadas no R i b e i ro e n os Chaos de Amoei ro:

"Carreteiros eran os que tiñan os bois e bo capital porque ós bois hai que mantelos, o que non ten terra para manter unha parexa de bois non pode tela.

MINIUS VII 159

Eíquí en Sampaio, chegou a haber sesenta carreteiros e en Ventase/a érano case todos, porque antes non había outra maneira de sacar o viña . . . O carreteiro se cadra tiña dous ou tres fil/os mozos que trabal/aban na casa ou iban co carro algún deles, de maneira que sempre había trabal/o para todos .. . Neste tempo andaban cos corredores a diario, porque viña moita xente o viño" 12•

"Aquel o non era esclavo de andar ó sol pero eran moitas horas de trabal/o porque no muíño non se durmía en toda a noite, tiñas que estar col/endo nos sacos e botando outros. Nunca podías ir a ningún lado e sempre andabas cheo do polvo da fariña ... Eu nacera nos muíños -nos do meu papá- e el tamén e para que o vou decir, eu tíñal/e cariño ós muíños aínda que son enredosos, pero a min íbaseme o tempo ni/es . . . Cando el iba cortar o pelo a Cea ou a Amoeiro os sábados e os domingos ou os días de feira, eu iba atender os muíños. Eu aínda fun dous anos desde que il xa non podía pero despois eu non podía xa cos cai­xóns ... Naque/es tempos facíase moito porque había moito que moer, nesa ha­bitación xuntábamos unha pila de grau as veces e vendíamos o que sobraba do gasto da casa . .. Eu de solteira andaba de costureira, tería por eí catorce anos cando aprendín cunha irmá do A. Ó principio eu non gañiaba nada, despois em­pezaron a darme 25 cts .... Despois ó casar eu xa pouco cosín porque a costura daba pouco daquela . . . Nós despois col/éramos/le eiquí a tienda o tío B. e estaba eu na tienda" . 13

As condicións de vida para as capas mais humildes do campesiñado eran de

extrema dureza dende a infancia ata o punto de que moitos rapaces "saían" de

criados para alixeirar alomenos os gastos de manutención que tiña que soportar o

núcleo familiar'4• Esto explica a existencia dunha ética campesiña de subsistencia

mais ou menos equiparable á famosa economía moral thompsoniana, que se re­

flicte na aseveración popular de que " todo o mundo ten dereito á vida" e aínda se

pode rastrear na memoria oral:

" Si tu tiñas miseria, aínda tiñan mais os outros. As da Ponte Mandrás viñan por un cuartillo de leite e regalábasllo ou vendías/lo por cinco céntimos porgue

sabías que a ti che sobraba ... Secábamos un can izo de castañas e facíam os unhos potes de caldo e cunhas castañas secas ou asadas, comías aqueta e era o que había ... Solo traías carne de vaca cando era pota malla, facías unhas fuentes de patatas con carne e se cadra despois de postre púñaslle requesón que o fací­amos nós con leite ... Como tíñamos muchísimas antenas de me/, puñan nunha

1 2 • Extraído da memoria de vida de Ricardo Gómez Freire, nacido en Sampaio de Ventosela en 1905, entrevista­do en xaneiro de 1996 por Santiago Míguez Amil e polo autor.

". Extraído da memoria de vida de María Rodríguez Conde de A Ponte-Mandrás (S. Cristovo de Cea, Ourense), pp. 1, 3 e 6-7 da transcrición.

". Outro entrevistado que naceu en 19 15 nunha familia de caseteiros co pai emigrado en Cuba e que foi de criado para Ourantes definía esí a estratexia de supervivencia familiar: " Despois foi cando morreu meu pai a miña nai quedou sola e miña irmá tería ó tempo catro ou cinco anos. Eu fun de criado cun que an­daba nas feiras comprando vacas e becerros; anduven esí tirando deles por unha soga e acarrexando marraus hasta a Peroxa por unha limosna dende que fa/tau meu pai para criarmos a miña irmá" , extraí­do da memoria de vida de Ovidio G. R. de Costa de Monte (Amoeiro, Ourense), p. 1 da transcrición, o su­bliñado é naso.

160 Raúl Soutelo Vázquez

barreña aquil requesón tomado, botábaselle o me/ e a xente comía aqueta de postre ... Os out ros días veña castañas e papas ou caldo e patatas ... Cantas veces viñan algúns que baixaban da misa e viñan comer as papas porque sabí­an que nosoutros tíñamos as vacas e como as papas eran con leite e fariña de millo". 15

A histo r iog rafía m a i s recente ten a puntad o o i m po rta nte p apel que xogaron os ferreiros locais com o p i o nei ros n o p roceso de i ntroducción das máqui n a s ag ríco l a s (Fernández Prieto, 1992b; G a l lego, 1993), xa fora como vended o res o u a s m ais d a s veces, a rreg l á n d o a s e m e l l o r á n d o a s con m odelos de fa b ricació n p ro p i a. Este fen ó me n o a p a rece e n m ú lt i p les teste m u ñ a s o ra i s reco l l i d a s p o r toda a provi ncia:

"íl era un artista e pegáballe ós motores e todo. Fomos moitas veces eí á fá­brica do papel de Lousado que non sei que pasara na turbina que producía elí a corriente eléctrica coa auga do río para os motores eléctricos que había alí e aínda daban tamén pro puebliño de Lousado e para Torguedo ... E arreglaba motores das mal/adoras tamén; como daquela non había case soldadura cando lle rompían os engranaxes do cambio, í/ desarmábaos, traíaos e enchufábal/e unhos engranes novas a mau a base de serra e lima. Facíal/e unhos encaixes axustados en cono para que non se soltaran, despoixa metíaos eí a presión e nin cunha soldadura ... Despoixa no asunto de labranza fixemos moitos arados

completos, porque como as fábricas que facían bisagras, vertedeiras e hostias desas quedaron arruinadas pota guerra non había repuestos, facíamos nós os eixes, as vertedeiras, a áncora e todo eso .. . E tamén fixemos rodicios pra muí­ños con cucharas e todo ... Mais tarde cando eu xa non andaba con íl, fíxose cunhos motores de motos antiguas e acop/oullo a unha erguedora ... ÍI o que selle metera na cabeza facíao: comprou un muíño alá embaixo co fin de producir íl a corriente; quería facer íl a turbina e o rodicio e acoplar/le un motor como fora para producir elí corriente". 16

15• Extraído da memoria de vida de María R. M. de Cornoces (Amoeiro, Ourense), p. 4 da transcrición fonética. A mesma cosmovisión ética aparece no testemuño de Remedios L. F. cando lembraba a andaina profesional de seu home como ferreiro poi as ter ras de Cea: " Tiña que ir arreglar as máquinas ás e iras para que puderan acabar de mallar ... Andaba por moitos sitios, non tiña domingos nin días santos buscando clientela pero con eso foi vivindo e ganou moitos cartiños a poder do seu trabal/o e do seu sudor !sin estafar a ninguén nin roubar a nadie!", p. 5 da transcripción fonética, o suliñado é noso. Resulta significativo tamén, que en tóda­las entrevistas aparece a escaseza e a monotonía da dieta alimenticia, cuberta polos productos que propor­cionaba a propia explotación logo de descontar os que se destinaban á comercialización mediante o célebre "rianxo" de productos frescos que levaban as mulleres ós mercados urbanos: " Antes a vida era triste. Acórdame o tío "lagarto" que a muller solo lle levaba bica de millo e verdura, patatas non as había ... Nos íbamos ca leite a Orense e vendíamolo potas casas . . . Non nos puxemos ricos pero fartámoslle a moitos a ba­rriga e pra nós chegoulle ben ... Botabámoslle auga e despois cando viña o Roque tirabámolo para que non nos levase a comisaría . . . Tamén levábamos repolos, figos, cereixas, moita vida. ¡Cantas veces fun cunha ca­nasta chea de figos e vendíaos a cadela a ducia! ... Aquiles tempos que non va/van. Había unhas bolas de pan bregado cunhos cornechos e nós toleabamos por unha bola daque/as pero aínda non facíamos pra peza do pan", entrevista a Amelía González de Alongos (Toén, Ourense), pp. 13 e 14 da transcrición fonética.

16• Extraído das pp. 7 e 8 da transcripción fonética da entrevista realizada a Francisco Mosquera de S. Cristovo de Cea. En Celanova están rexistrados varios casos ferreiros que facían arados de ferro por imitación e que arreglaban malladoras, a primeira das cales pertenecía ó cura de Orille (Castro Pérez, 1997).

MINIUS VII 161

A h a b i l idade dos a rtesáns p a ra adapta rse a neotec n i a v i ñ a i m posta p o l a de­manda cua l itativamente variada e cua ntitat iva mente l i m itada dos mercados l oca is que obrigaba ós ferreiro¡:; como artesáns a tempo parcia l que eran, a "saber facer"ou recompor unha a m p�� g a m a de trebel los que a s famil i a s l a brega s precisabanna vida cotiá e nas l abouras do a g ro, ó tem po que transmitían xeneracio n a l mente o seu " sa ber" no seo do c l a n fa m i l i a r e se ada pta b a n ás esixenc ias dos n ovosmercados11• Esta p redisposicón a adoptar a s innovació n s técnicas foi unha cons­tante na actuación profesional dos ferreiros com o pionei ros do n ovo i nstrumenta l agríco la no agro g a lego da pri mei ra metade deste século. E les era n o axente difu­sor idea l debido a que cpntro laban os mercados locais e contaban coa confi a nza dun h a cl ientela que precisaba a cotío dos seus servicios para a rreg l a r os a rados e máquinas recén adqui ridos. Atopamos de novo a outro ferreiro -o popular " Lebre" de C a s a ri z a s- co m o a rtífice da d ifus i ó n das n ovas m a qu i n a r i a s n a s terras de Vi l amarín e A Peroxa:

"Eu mallei desde Barra de Miño toda esta cordillera hasta a costa do Faro ... Vendín varias máquinas para Castro de Chantada e para esta ribeira ... Pra Rouzós de Amoeiro tamén vendín a/gunha e outra pro zapateiro de Viña en Cea ... Despois canseime de andar caque/as e fabriquei esta máquina, porque as outras non ventoaban o pan, mallábano pero non o ventoaban e eu alá cando me pareceu, collín e fabriquei esta que malla e ventoa e aínda traba/leí con e/a un chisquiño de tempo, pouco ... Eu era ferreiro, arreglaba arados e máquinas desas ... Fun eu aprendendo de todo, pouco a pouco aprendín ... Unhos arados arregleinos e outros fabricáronse naque/a época que se trabal/aba co ganado".1ª

". Remedios L. F., dona de Secundino Blanco (o célebre ferreiro de S. Mariño de Lamas en S. Cristobo de Cea) apuntaban sobre esta cuestión:" El xa naceu mamándoo porque xa o pai e o abuelo eran moi bos ferreiros e un tío que trouxera un libro de farxados de Lisboa ... El empezou trabal/ando neso, hasta os trinta e cinco anos ou esí, facía as ferramentas do campo (machadas e machados, cuchillos, fauces e fauciñas, sachas), as cuchillas pros arados e ferraxes para carros facíaas íl todas e para Santa Eugenia e por eí fixo moitos arados ... Despois fara para Vigo e estuvo alá trabal/ando nun taller moi bo e despois iba a Escuela de Artes e Oficios de noite . . . Facía de todo e traballou moito facendo balcóns . . . Viña eiquí xente de Verín e de Ribadavia arreglar as máqui­nas de coser, pistolas e todo eso, porque tiña a exclusiva pra vender as máquinas Alfa nos aiuntamientos de Piñor e mais para Cea e podía vende/as como representante en toda Galicia . . . Nos anos sesenta daba cursos de bordado en Loeda e en Cea ... Tamén viñan arreglar os motores das máquinas de mallar . . . Víñano buscar se cadra cando andaban mallando nos pueblos e se estropeaban as mal/adoras nas eiras ... ", pp. 1, 5 e 7 da trans­crición fonética. Francisco M. B. era sobriño daquel e experimentou persoalmente a simbiose da familia co ofi­cio de ferreiro e o desexo de que este perdure nalgún home da mesma: "Foi unha familia moi experta na ma­quinaria, porque meu pai que era primo carnal xa trabal/aba neso e o pai del no asunto dos apeiros da labranza xa /les viña de descendencia dende os abuelos del ... Cando eu salín da escota e andaba por elí, íl díxo­me: 'Tes que vir oraiquí aorender o oficio. porque ven sabes que esto ven de descendencia e ó morrer eu que­das tu con esto. poraue levamos a mesma sana na nasa familia"', p. 5 da transcrición.

"· Extraído da memoria de vida de Manuel Fernández F. de A Peroxa (Ourense), entrevistado o 18 de nov. de 1995 por Milagros López Nóvoa e Raúl Soutelo, pp. 1, 2, 8 da transcrición fonética. Este personaxe era unha auténtica lenda vivinte en toda a comarca. O longo da súa vida exerceu de ferreiro, dentista, radiestesista e na súa forxa-taller innovou os apeiros e máquinas "para beneficiar os trabal/os da agricultura" según as súas propias palabras. Sendo rapazolo construíu un aparello co que conseguiu remontar ó vo antes de es­trellarse, fazaña que se coñeceu na bisbarra e pola que foi entrevistado na TVG, inspirándolle a Chano P iñeiro o excéntrico personaxe de "o Caladiño" para a película Sempre Xonxa. Conserva aínda a malladora que el fabricou e outras pezas que demostran a capacidade inventiva deste anónimo Leonardo contemporá­neo. Sobre esto dábanos máis informacións súa neta Conchita R. F. " Na fante que nós temas no baixo da casa íl empozaba a auga e fíxolle unha turbina, entonces abría/le na hora da cena, a auga movía/le a turbina e nós tiñamos luz .. . Tiña catro acumuladores de cristal moi grandes, nos que mezclaba ácido sulfúrico e auga e ca aire e caqui/ ácido nós tiñamos luz, causa que non había aínda no resto do pueblo" .

162 Raúl Soutelo Vázquez

As n arració n s ora is que terno s reco l l id o i n d ica n que estas terras do n oroeste ourens á n actua b a n co m o p o nte n a d ifus i ó n desta pr i meira m aqui n iz a c i ó n n a provi ncia, debido á faci l idade para a s rel ac ións persoa is e comercia i s c o eixe fe­rrov ia r io de Mo nfo rte e coas cha i ra s d o Deza. Va r ias entrevistas rea l izadas n a per ife r i a n o rocci denta l d e Ouren se (Fr a n c i sco G ut i é rrez d e B ó ved a , Lis a rd o Pérez d e Rouzós, o u Germán Figuei redo d e Longos e n S . Cr istovo d e Cea) p re­senta n d ú a s reg u l a r i d a des: a s p r i mei ras m a l l a d o ra s cheg a d a s ós C h a o s d e A m oeiro p roceden deses m ercados de oca s i ó n ó s que a ntes a ludía m o s; e o s a rriscados emprended o res que merca n estas m áqui nas son e m i g ra ntes retorna­dos en tódo los casos que ternos a n a l izado. Consta nti n o Pérez, popula rmente co­ñec ido com o " o z a patería de Vi ñ a " en S. Cr istovo de Cea, histo r i á b a n o s este asunto cun ha sorprendente riqueza de deta l les:

"A primeira máquina que veu praiquí trabal/aba a mau, dándo/le manivela.

Tróuxoa un de Lalín que casara eiquí, antes de compra/as eu ... Tiña dúas rodas grandes, cunhas manivelas e dában/le catro homes, dous a cada lado.

Xa funcionaba bastante ben e adiantábase moito. Lago, veu outro tipo delas

que penso que aínda hai unha eí ó pasar as Lamas da Agoada, na casa grande

da Curbeira que trouxeran unha que trabal/aba cos bois ... Tiña unha especie

de noria, os bois andaban a volta e tiraban dun cambón que por medio dunha

catalina facía xirar o cilindro e xa mallaba case igual ca de motor ... Eu fun des­

pois ésa casa mallar caquela primeira mal/adora que eu trouxera que era a primeira mal/adora que veu praiquí, comprára/la no ano trinta e oito a un me­

cánico que había ehí nas Casarizas, o "Lebre" .. . Despoixa ven d i n a pra Xi n zo e eu comprei outra máquina que tiña eiquí no pueblo de Vilamarín. Aquela ven­

dina pra raía de Portugal e famas alá con e/a ... Tiña un motor Lister que era

inglés e aínda o teño nesa casoupiña ... O desa mal/adora do "Lebre" era o

motor dunha lancha, fórao mercar eu a Vigo. O Lister tamén o comprara en

Vigo ... As novas viñan co seu motor, como as que empezou a fabricar a casa

Ajuria que foi a que trouxo a innovación desas máquinas ... Pero eu compraba

os motores en Vigo porque me saía moito mais barato ... A mal/adora despoi­xa comprábaa en Monforte, que había unha casa que se dedicaba a eso ...

Vendíaas xa usadas, traíanas doutras zonas, pero vendían mais ben as da casa Ajuria ... As máquinas arreglábamas o ferreiro de Cea, houbo que cam­

biar/les os estriados dos cilindros porque se trabal/aba moito e xa estaban gastados. Como íl non os sabía compensar non había forma de controla/as,

veu o "Lebre" e compensoumas nun instante". 19

O proceso de m aqui n izaci ó n i ntens ificouse ó l o n g o d a décad a d o a n os tri nta estreitamente vencel lado co a sociacion ismo cam pes i ñ o segundo ten demostrado

". Extraído das conversas grabadas por X. C. Sierra e Raúl Soutelo con Constantino P érez P. de Viña (S. Cristovo de Cea, Ourense) en outubro de 1995, pp. 1, 2, 3 e 5 da transcrición fonética. O noso informante emigrara a Cuba en 1916 e voltou en 1936. Aproveitaba o mesmo motor da malladora para facer trabal lar as rodas do muíño de río durante a época estival e como xenerador de electricidade nas festas populares.

MINIU S VII 163

Lo u renzo Fernández (1991, 843) para o conxu nto d o pa ís2º . O establecemento da f i rma comerc ia l Maq u i n a ri a Ag ríco l a Tomás Va lente en 1926 na propia c idade de O u rense como conces ionar io de Aj u ria para toda a provinc ia determinou un sa lto c u a l itat ivo no proceso de d ifusión das ma l l adoras e a rados de vertedei ra na pro­v i n c i a n a s déca d a s seg u i ntes . A escasa docu menta c i ó n q u e Ca r los Va lente e Ma n uel Rodríguez Pérez po ideron resgatar dos a rq u ivos da empresa e sobre todo, a paciencia coa q ue rebuscaron nos a rq u ivos da súa memoria, i n d ícannos q ue a fa l l a de carbu ra ntes n a posguerra ra lentizo u o proceso e obr igou ós prop ietarios das m a l l adoras a buscar combust ib les su bstitutorios da prec iada gaso l i n a :

" Había un ha restricción moi grande de gasolina na época da guerra, as má­quinas de mallar tuveron que deixar de mallar aquel vrau porque non /les che­gaba o cupo de gasolina que /les daban. Entonces íl colleu un motor que está eí arriba e adaptouno para funcionar con carburo ... Fíxolle un carburador e levaba o carburo nun caldeiro moi grande e íl pudo mallar igual aquel vrau co carburocando ninguén pudo faceto ... Parouno a Guardia Civil por estar mallando cando ninguén podía faceto, pero tuvérono que deixar porque era legal ... Era unha per­sona moi prudente no sentido de que íl decía que a ignorancia é a nai de moitas causas e non soportaba a xente ignorante ... Cando íl fixo a máquina de mallar foi porque a xente m allaba e lago ca erguedora tiñas que levanta /o para /impala. Entonces p úxose e fíxoa ... Foi un home que pensaba cando non se podía pensar''. 21

A m e m o r i a o ra l res u lta t a m é n m o i fé rt i l p a ra c o ñ ecer a i nt ra h i st o r i a cot iá d o utros " of ic ios" emblemáticos da G a l ic ia rura l . Ím o n os deter n o de muiñeiroq ue nos ofrece un exem p l o d a i nteg rac ión eco n ó m i ca das po boacións co n icho a g ro-eco lóxico q ue h a bita ban, neste caso as c h a i ra s cerea lei ras d o N oroeste da p rov i nc ia de O u rense. O consu m o de cereais p a n if ica b les -fu n d a menta l mente m i l l o e centeo- constitu ía a base do su bstento fa m i l i a r e xa q ue l ago, tamén da eco n o m ía doméstica d o c a m pes i ñado g a lega. A exi stencia d u n h a demanda per­m a nente fixo q ue se tecera un ha mesta rede de m u íños en tódo los ríos e regatos do p a ís, convertén dose a poses ión e/o u xest ión d u n m u íñ o n u n h a p lu r iact iv ida­de de g ra n de rendemento ate a década dos setenta ta l como dem ostra mos neu­tro l ug a r (Soute lo Vázquez, 1995) . Un l abrego da coma rca dos C h aos lembraba a este respecto:

20• Francisco Santos de Bóveda (Amoeiro) lembraba a propósito da malladora coa que il traballou ate os anos cincuenta que: " comprárona os da sociedade agraria por 4.000 pts. no 1932 e foi das primeirísimas que houbo por eiqur'; e Germán Figueiredo de Longos (S. Cristovo de Cea) apuntaba neste mesmo sentido: " eu nacín no ano trinta e dous e xa había moitos anos que a máquina estaba trabal/ando . . . compráraa meu abuelo que estuvera na Arxentina con outro socio".

21• Esta información que nos ofrecía Conchita R. F. a propósito da andaina profesional de seu avó polas terras de A Peroxa, queda confirmada por Francisco G. S. de Bóveda (Amoeiro, Ourense) que recordaba outro exemplo de procura de carburantes alternativos: " Inventaban a maneira de trabal/ar e de funcionar porque ó tempo non había máquinas que mallaran porque non había gasolina, pero meu pai tíñaa porque tiña amista­des e conseguiu sempre gasolina . . . E senón, mallábamos con augarrás ou con gas, o motor sénteo mais pero trabal/a tamén e tiña mais forza con augarrás ca con gasolina ... Para encendela botábaselle gasolina no carburador e dende que encendía botábaselle augarrás ou gas e seguía mallando ... O gas tamén estaba ra­cionado, pero nós íbámolo conseguindo por estraperlo" , p. 5 da transcrición.

164 Raúl Soutelo Vázquez

"No Xen collíamos 900 fanegas de pan centeo que era do que comíamos nós e o gando todo o ano, un pouco trigo para as festas e 500 fanegas de millo por­que tíñamos poucas naveiras con terra pesada ... Gardábanse 200 fanegas para sementar o centeo e a ferraia no ano seguinte, vendíanse unhas 50 fanegas para Loureiro e para o mestre de Rouzós que lle cambiaba ó Cacharulo unha ola de viña por un saco de grau. A maioría íbamolo moer a Ponte-Mandrás, a Hermida e a Martinga; os que tiñan burro /evábano ni/ e os demais mandaban ós rapaces cun saco na cabeza, a molida coma os bois, por aquelas corredoiras lamacentas . . . Os muiñeiros tiñan a moxega marcada e maquiaban unha libra por cada tega, os da Ponte Mandrás vivían dos muíños. Nos sesenta o muiñeiro do Pazo do Rego viña ó Xen cun carro dun macho e levaba il o grau e o millo, pero maquiaba dúas libras por tega. Érache o refrán de que "mudábamos de muiñeiro pero non de ladrón " ... No verán aproveitaban a pouca auga das cha­pacuñas estreitando a buxa para que botase a auga coa mesma forza no rodi­cio, pero a fariña saia mais brava e toda e/a parecía fa re/o". 22

A dedicac ión p l u r iactiva dos m u i ñe i ros permitía l l e s satisfacer as n ecesid ades do consu m o fa m i l i a r e comercia l izar os excedentes e n anos d e boas co l le itas. Esto convertíase en p u ra especu l ac ión nas conxunturas d e escaseza e espec i a l mente, d u ra nte a é poca de F a m e da posg u e rra, tal c o m o se d e d u ce do utros tra b a l l os (Terren La l a n a , 1997, 141-142) e do mater ia l em pírico q u e nós ternos reco l l ido :

"Meu sogro, que daque/a tiña cinco filfas, non se vía moi sobrante si non fara polo muíño que herdara súa muller, iba pra alí, coidaba o muíño e cas ma­quías foi sacando a familia pra adiante ... Pero foi cambiando a vida e os muíños do río empezaron a non ser rentables pala competencia dos muíños eléctricos ou de martillos. Pecharon e ahora están caendo". 23

As activ idades de comercio a m bu lante e ma is o u m e n os i l ega l como o cé lebre "estra perlo" d a posg uerra que ternos estud iado n o utro l ug a r (Prada e Soutelo, 1996) , const itúen o utra forma de p l u riactividade ca m pes iña na que desempeña u n rol destacado o e l e me nto fem i n i no, dentro d o mode lo d e o pt i m ización d a forza de traba l l o fa m i l i a r por xénero e i da d e seg ú n o m o d e l o teor izado por D o m í n g u ez Ma rtín (1996) . O seg u i nte frag m e nto exp l ic ita d eta l l a d a m ente os cond ic ionantes desta p lu r iact iv idade fa m i l i a r no comercio a m b u l a nte:

"Tiñamos cinco vellos na cama e entonces cumpría ganar cartas porque co que ganaba meu pai non chegaba para soster a casa ... Meu pai andaba nas fei-

22• Extraído da entrevista a Benigno R. S. V. de O Xen (Vilamarín Ourense). Si creemos que moesen as 500 fane­gas de centeo e 300 de millo, obterían 2.500 e 1.500 libras galegas polo cobro en especie do servicio, canti­dade que lles permitiría asegurar o consumo familiar e comercializar un importante excedente.

23• Entrevista a José Gómez Rey de Reádegos (Vilamarín, Ourense), p. 13 da transcripción. Merece a pena repro­ducir eiquí o que nos narraba a este respecto, Manolo de A Ponte-Mandrás (S. Cristovo de Cea, Ourense): " Cando meu sogro tiña o muíño, vendía/le o trigo e o centeo mudas as panadeiras de Cea, xa viñan arrieiros a buscar/lo. Cando lle sobraba tempo de moer e coidar o muíño, mezclaba o millo das maquías con centeo e facía íl pan no forno que hay preto do muíño. vendía/lo ós veciños e ós que viñan a moer ou comíano eles na casa . . . Eu aprendera con meu pai, nos muíños do pazo do Rego e cando casei coidéino unhos anos, pero deseguida viñeron as molineras eléctricas e chamáronme para trabal/ar na de Maside".

MINIUS VII 165

ras tamén e non podía ir a todos os sitios, os meus irmaus cumprían tamén para trabal/ar e eles rozaban e trabal/aban duro na casa. Eu tamén cumpría pero que­daba a miña mai e a miña abuela que daquela aínda podía algo . . . Entonces foi cando me metín eu ó estraperlo . . . Antes deso xa anduvera unhos dous anos meu pai, porque íl entreveraba as feiras ca negocio do estraperlo; íl por eso non dei­xaba as feiras e atendía ós dous negocios, había veces que se cadra viña da feira, col!ía a besta e marchaba sin dormir. E cantas veces dixo que viña pala carretera andando coas bestas polo ramal e íl dormindo ... 11 era tratante de ganado e antes da guerra non tratara no grau nin nesas causas, solo se meteu despoixa, porque nesa época cumpría todo e toda a xente andaba neso . . . En Cea pasouse moita fame porque a parroquia de Cea era moi pobre en terras, entonces os homes vi­vían da caza da muller, non trabal/aban nin había para onde salir para sitio nin­gún trabal/ar e estaban metidos nos fornos/"24•

A narrativas orais perm iten avanzar a h ipótese de que o comercio c landesti n o foi u n ha actividade permanente das fa m i l i as labregas aínda que a súa época de m áxi­mo esp lendor se dera co cé le bre " estra perl o " dos a n os da F a m e . Por exe m plo, Fe l ipe Castro com praba n u n h a cata na comarca de Celanova a reg u la ridade e a im­porta ncia do tráfico i l egal de vacas con Portuga l , ata o pu nto de provocar as protes­tas das organ izacións agrarias en O u re nse, ó tempo que participaban nel a socieda­de a g ra r i a de Ou i nt e l a e o p ro p i o c u ra de Le i ra d o25• Este o bt iña a d e m a i s d u n i m po rtante l ucro materia l , u n s i nteresantes d ividendos relacionais porque s e identifi­caba coa comu n idade dos seus fel ig reses que non sancionan negativamente esta ac­tividade comercia l , a pesa res da súa n id ia proh ibición formal pola lexis lación ofic ia l :

"11 vivía connosco e nos vivíamos con il . . . Dicían que andaba no contrabando de gando . . . Pero tiñan xente que lle traía. Incluso había unhas mulleres nas Chedas, porque os das Chedas xuntábanse co gando cos de Portugal ... E se algún iba a cárcel sacábao il logo"26•

24• Extraído da memoria de vida de Purificación Rodríguez; Álvarez (Castrelo de S. Cristovo de Cea, Ourense), pp. 4, 8 e 15 da transcrición fonética. Semella que a propia situación de fame da posguerra converteu a su­pervivencia en obxectivo prioritario, deixando sin razón de ser a lóxica puramente monetaria que se reducía ó tópico de traballar por un bocado de pan. A mesma entrevistada lembraba que; "(Moitos xornaleíros ví­ñannos hasta sín cobrar!. Aparecían na casa solo por comer, porque había fame ... (A mañá cando nos levan­tabamos, había se cadra 12 personas a porta e non cobraba ningún, víñannos axudar! ... E tamén necesita­ban os cartas pero non querían cobrar porque víñan comer todo o día e eran veciños de meu pai, da parroquia de meu paí. Nós nunca tuvemos que chamar nín para segar o pan. Cando era para a escasea do mí/lo, a unha noíte aparecían se cadra 9 ou 10 personas para escasear o mí/lo sín nos decir nada", p. 9 da transcrición fonética, o subliñado é noso.

25• Ó parecer, os tratantes-contrabandístas da raia seca desfacían os precios e ata o sistema de feiras co consenti­mento dos caciques locais, vexamos a seguinte nova: "Por el puesto de carabineros de Jacebanes (Xacebáns, Quinte/a de Leírado), cerca de la raya de Portugal fueron apresados nueve cabezas de ganado el día 8 pasado" ("El Contrabando de Ganado", La Zarpa, 13-10-1922). Noutro artigo denúnciase que " Las ferias de este partido se encuentran desanímadísímas, como jamás se recuerda, a causa de no verífícarse en ellas una sóla transacción . . . o son vendidos a bajo precio, debido a la baja del escudo . . . El pueblo conoce perfectamen­te a los infames negreros que negocian a costa de sus hermanos, favorecidos por la "combínacíón" de los fa­mosos "vendís", expedidos por los alcaldes, que se valen de inscribir los ganados a nombre de cuatro felices ínconscíentes", (" Desde Verín. El Contrabando de Ganado", La Zarpa. 14-11-1922").

26• Extraído da entrevista a Manuel Villanueva (cit in Castro Pérez, 1997, 36). quen puntualizaba que: " Eran igual cos tratantes de vacas que hay ahora. Os de Quinte/a traíanas eíquí e os de eíquí levábanas á Merca e pasá­banas outro lado", (cit in Castro Pérez, 1997, 20).

166 Raúl Soutelo Vázquez

Outro tanto poderiamos decir do lucrativo comercio de wolfram q u e axudou a mit igar a fa me d e moitas fa m i l i as la bregas nos pr imei ros anos corenta. U n h a m u ­l l e r do R ibe i ro l e m b raba a propósito d a q u e l a época :

" Eu nacín en Sampaio e casei en Castre/o, elí fixémonos cun forn o e trabal/amos, primeiro vendendo o pan polos pueblos adiante cun cestiño a cabeza, tarde e mañá para vivir no mundo, con moitos trabal/os ... Despois compramos un burro e xa íbamos co burro polos pueblos adiante ... E ó che-gar a casa, ca var algo, poñer unha hortiña para ter unhas patatas e unhas cousiñas desas para comer, coidar dos rapaces, facer de comer e atender a tienda cando xa iba un canso de trabal/ar ... Había que amasar a mau hasta que compramos unha amasadora e como o forno era de leña, había que com­prar a leña ou ir ó monte por ela . .. E tuvemos unha tienda que fun ganar os cartas a Portugal trabal/ando no contrabando. Íbamos tres cuñadas ó estra­perlo, eu forrei os cartas para poñer unha tienda e a outra tamén ganou para poñer unha taberna en Orense, naque/a calle dos viñas onda a catedral ... Primeiro traíamos roupa e fío, pero despois a roupa xa pouco valía e traíamos café .. . Nós éramos nove irmaus (tres homes e seis mulleres), comíamos solo bica de pan millo. ¿ Oíches?. O pan millo mezclado con trigo ou centeo, sabe moitísimo e sempre está fresco ... os irm a us marcharon de n o vas prás Américas -a Cuba e a Buenos Aires- e viñeron si me descoido como foron ... Casáronse e xa quedaron por eiquí ganando un xornalciño como podían, ca­vando a xornal para onde os chamaran ... Eu tiña dous rapaces e que facíamos na casa sin ter que meter na boca? Fun ó mineral de wolfram de noite que de­cían que non se podía, íbase cunha sacho/a ou con un martillo, porque como caía mui menudiño si se cavara cun sacho perdíase ... As veces descu bríamos u n fi l ó n e entonces, ó saber que s a l ía e l í i ba n todos ... (Pagábano a 15 pesos o quilo e xa íbamos ricos!. Moitos ganaron para poñer un negocio de viñas en Vigo ou si tiñan o gandiño a medias ganaron para polo de seu ... ¡Hai antes, meu amigo, o que non andaba voaba !" . 21

N a s comarcas o n d e se desenvolveu u n ha especia l izac ión p ro d u ctiva de t ipo vitivi n ícol a , percíbese m e l l o r a existenc ia d u n ha g a m a ma is var iada de " ofic ios" ente n d idos como p l u r iact iv idades temporais de t ipo case sem p re estac iona l coa excepción daque las vence l ladas á comercia l izac ión do producto fi n a l , n este caso os afamados ca ldos d o R i b e i ro. U n h a vit icu lto ra octoxen a ri a l e m braba esí o pro­ceso de comerc i a l izac ión d o viño no q u e i ntervi ñ a n m ú lt ip les ofic ios :

" Os corredores viñan cos carreteiros ou cos arrieiros que traían recuas de mulas, todas enganchadas e levaban o viña en pelexos, tardaban moito tempo en levar unha bodega de viña e ahora veñen cun camión e lévana toda nun viaxe . . . Os corredores axudaban a facer o trato do viña pero había que lle dar tres pesos en moio do que se axustase ... Meu pai foi a Cuba moitas veces para pagar o que compramos .. . Era un carpinteiro de primera, estas cubas fíxoas

21 Extraído da memoria de vida de María González Pérez (Sampaio de Ventosela, Ribadavia, Ourense), pp. 1-2, 4

e 6 da transcrición fonética.

M I N IUS V I I 167

todas el e iba por eí arriba facendo cubas . . . Víñannos os cesteiros a casa, eran de/ donda Mondariz e trabal/aban moi ben. Pagábamos/les por d/a de trabal/o e dábaselle a comida . . . Os xornaleiros viñan da montaña para cavar sobre todo, cobraban en viña e traían sacos de millo. Pero tamén había xornaleiros eiquí na nasa terra porque moita xente iba unhos días a cava ou a poda . . . Oespois viñan os estiladores e pagábaselle por pote, a familia dos Zorros da Pena eran todos estiladores". 28

Dominadas polo xénero, explotadas pola clase: as condicións de vida da mul ler labrega na Galicia rural

As m u l l e res d e se m pe ñ a ro n m o itas act i v i d a d e s p ro d u ct ivas n o espa c i o d a ca sa-exp l otaci ó n fa m i l i a r d e n d e q u e eran m o i n e n a s e a s s ú a s oport u n i d a d es para " desertar d o a ra d o " eran i nfe r iores ás dos va róns , l i m itá ndose por n o rma xera l , ó matri m o n i o . U n ha das estratexias ma is exten d i d a neste sentido, consistía e "aprender a costureira" d u ra nte a pubertade para exercer de xeito a m b u l a nte p o i a s casas ata q u e casa b a n . N ós c o i d á b a m o s e n p r i n c i p i o , q u e " a p re n d e r o corte " podía fu nc io n a r tamén como u n h a estratexia fa m i l i a r para dota r ás fi l i as d e certa i ndependenc ia eco n ó m ica, fac i l itá ndo l les m e l l a res c o nd ic ións de acceso ó m e rcado matri m o n i a l como posu idoras de h a b i l i dades m o i út i les para a fut u ra fa m i l i a q u e a d e m a is acced ían ós domic i l ios de m o itas fa m i l i a s con mozos casa­d e i ros no exerc ic io a m b u l a nte do seu ofic io . As entrevistadas s u b l i ña ron sen em­ba rg o , que a c o n s e c u e n c i a n o n desexada d a súa " deserc i ó n " dos tra b a l los da exp l otació n fam i l i a r, i ba pare l l a ós escasos rendementos pec u n i a r ios da costura . C o n todo, se m e l l a q ue acad a b a n u n h a m í n i m a a uto n o m ía pecu n i a r i a ó t e m po q u e se l i beraban das penosas ta refas do agro:

"Eu antes era costureira, aprendín cunha irmá do Abellás que casou eí e des­poixa andaba a coser nas casas, tería por ahí catorce anos. Eu tiña que lle pagar ela, moito non era porque que iban cobrar daquela. Eu non ganaba nada, des­pois empezaron a darme vintecinco céntimos. ¡Mira tu, esí nas casas por me dar algo como era unha rapaza!. Anduven por ah/ de costureira hasta que me casei. Dende que casei pouco salín, porque despois lago houbo familia e o ter familia xa non é nada; non traballei para fara, así para a familia, despois eu pouco cosín, a costura daba pouco daquela, non valía pena " . 29

". Extraído da entrevista realizada por Manuel Villar, Santiago Míguez Amil e Raúl Soutelo a Rafaela de Ervedelo (Cenlle, Ourense), pp. 5, 15 e 2 1 da transcrición fonética, o subliñado é noso.

29• Entrevista a María R. Conde de A Ponte-Mandrás (San Cristovo de Cea, Ourense). p. 3 da transcrición. Outra informante repetíanos a mesma regularidade: "Aprendín a costureira cunha muller que cosía moi ben, era do pueblo da Eirexe e andábamos palas portas, o mais que salíamos era pala Iglesia, polo Burguete, por Fondo de Vi/a, por Vi/aboa e Fontao: E/a iba a Trasalba as veces, facer roupa de home; eu con e/a alá non iba, eu cosía todo o ano e as casas me/lores de Amoeiro tíñachas eu. ¡Podíache ter a casa dos Sote/o, pero como non era do naso partido, non me quixo meu pai! .. Ó tempo eu xa era mociña e levaba un vestido negro, como cosía levaba unhas cintas esí enrolladas e levaba dúas enaguas esí por baixo . . . ¡Eu érache unha boa costureira!. Fíxenlle unha sotana a un cura que non me acordo si tiña que ir a Vigo ou a Madrid, dixéronlle que eu cosía moi ben, entonces un día chamoume. ¡Non !la facía nadie do mundo!. Levoume oito días a so­tana, cobraba seis reas cada día. ¡Eu era das me/lores que outras cobraban a pta. sabes! . . .

168 Raúl Soutelo Vázquez

As entrevistas rea l izadas ós homes exp l ic ita n a i m portancia da s ituación eco­nómi ca da fa m i l i a e da "cu ltura opera ria " da m u l le r como factores que se t i ñ a n moi en canta á hora do n oivado, x a que o que se procu raba d u n xeito priorita rio, era u n h a socia c u a l if icada pa ra fu ndar e/ou xestio n a r u n ha exp lotación agrog a n­de i ra como obxectivo co q u e i ría i nd iso lub lemente u n ido a re prod ucción soc ia l d o a g regado d o méstico30• Prevíase deste xe ito, a reso l uc ión d e s ituacións excepcio­nais como as provocadas pala i nca pacidade l a bo ra l d u n home enfermo o u a usen­te, nas q ue a m u l le r se convertía no ú n i co mem b ro activo da fa m i l i a, exercendo m ú lti p les actividades que foron dende a costura a d o m i c i l io ata a emigración pa­sa ndo de n ovo, polo estra perlo con Portuga l ta l como pode verse n a prime i ra m e­moria de vida d o a n exo documenta l deste traba l l o .

N o n q ueremos rematar este apartado s in s u l i ñ a r q u e a represió n feixista q u e encetou a longa no ite d e pedra naque l tráxico verá n de 1936, converteu ás m u l l e­res e n vícti m a s aseq u i b l es d a s ve n g a nzas pe rs o a i s d esata d a s n o s p r i m e i ro s meses da G u e rra Civi l31, a índa q u e a memoria ora l i n d ica que a participación fem i ­n i n a nas protestas e movementos socia is da época apenas su pera ra a esfera do pura m e nte teste m u ñ a l . 32

Pero despois

tuven que

me botar a trabal/ar eidos a medias. porque

eu cosía moi ben pero

non me chegaban os cartas . . . Ós nenas trouxenos sempre moi limpos, moi ben remendadiños; un señor que estaba na vía co

meu marido, decía/le: "¡ Tu tes moi boa tapadeira que vas roto e ves sempre cosido! ". Víñanche molladiños deiquí para abaixo, eu quedáballe secando os trapiños, coséndolle o pantalón e secándol/e os zapatiños pro outro día. Levantábase, acomodaba o gandiño. ¡Porque eu nunca

quixen mungir as vacas . . . ¡Pero eu ós ra­

paces limpiños e ben cosidos trouxenos sempre!. Pódeo decir o pueblo todo . . . A máquina compreina cando tiña trece anos. ¡Díxenlles que ma levasen cando morrese, que ma enterrasen onda mini. Co cariño que lle teño, levo toda a vida con e/a", pp. 1, 3, 1 1, 2 1 e 22 da transcrición da memoria de vida de Generosa Caride Vázquez (Parada de Amoeiro, Ourense) ,

30• Ovidio G. R. (Costa de Monte, Amoeiro) contábanos que "eu aínda fun para onda a Dolores de Santa Baia ben tempo, aínda está solteira . . . N on era mala persona pero era

algo parada e non lle

gustaba trabal/ar . . . Eu

fun un home que por eiquí non os houbo máis esclavos ca min nin mais trabal/adores . . . A miña Carme era moi boa muller e moi tal e cual para fa/ar cos veciños ou para ir ó cementerio pero esí non se

gana a vida e

ela deixaba a casa caída",

pp, 1 e 4 da transcrición, o subliñado é noso.

31• Obdulia A G. de Afonsín (Amoeiro, Ourense), relatábanos en novembro de 1990 que daquela: " Fixeron coser as mulleres na casa do cura que eu aínda cosín tamén pro exército. Fixéronnos reunir a todas as que tiñamos máquinas e que sabían coser algo e a ir a coser á casa do cura ... Eu como estaba enfrentada polo meu marido negueime a ir, amenazáronme muchísimo e despois finalmente por medio do cura mandáron­me os calzoncillos á casa e tiña que facer/los na casa", p. 7 da transcrición fonética.

32• En xaneiro de 1991 conseguimos entrevistar na Estrada a Dolores G. R., coñecida en Amoeiro como "a Nelquen" pola súa presunta actividade social. Ela lembrábao dun xeito moi distinto: "As mulleres ó tempo non se metían en nada de nada, na casa e trabal/ar o campo e era o único que facían as mulleres . . . As cha­valas solo íbamos á manifestación porque era a única festa que había . . . Nós o que queríamos era bailar e non había outra causa, non había un cine nin había unha música nin había nada de nada. Vivíase esí e aquelo éranos unha distracción . . . Eu cosía algo tamén pero trabal/abamos nas causas de labranza claro, trabal/abamos todos . . . A Paca, estuvera trabal/ando de criada en Vigo, estaban alá moitas irmás e es­tuveran de niñeras e despois puxérase mala do pulmón e despois con estas causas xa non soupen mais dela . . . Prendérona cando foi o asunto da guerra e despois desapareceu. (Parécemo que nin a familia sabe onde a mataron! . . . Todo empezou polo trabal/o! Porque o único trabal/o que había era o ferrocarril que es­taban facendo entonces. Pero non había outro trabal/o máis ca ese ¡alí claro, entraban por amistad! . . . ¡Pois trabal/aban por amistad! O que tiña amigo, xa sabes como ahora, o que ten padriño bautizase, e o que non ten padriño non se bautiza, por moito que a causa vaia indo pra diante é así... Despois tuvéronnos a todas cosendo camisas pro ejército. Había que ir non sei si era un día cada semana ou máis, tiñamos que ir a un sitio e unha tarde eu unha mañá ou un domingo, cando o cura nos mandara, non era eu eramos tóda-las que sabíamos coser entonces tiñan que ir elí e coser pro ejército", pp, 1-2 e 7 da transcrición fonética.

MINIU S VII 169

A pegada real do agrarismo no campesiñado galego de anteguerra: rela­cions clientelares, organización e protesta social.

O agrarismo foi o m ovemento socia l máis i m portante da Ga l ic ia contemporánea tanto polo grao de i n stituciona l ización e d u ración tempora l que acadou, como pola demostrada capacidade de mobi l ización popu lar e polas decisivas repercusións que t ivo nos p rocesos d e t ransformación eco nóm ica e cambio na c u ltu ra p o l ít ica do cam pesiñado ga lega, porq u e o fenómeno de asociac ion ismo agra ri o é fu ndamen­ta l me nte, a expresión soc ia l e pol ítica das inq uedanzas do campesiñado g a lega de a nteguerra. S i l embramos q u e neste agregado socia l a transm is ión de coñecemen­tos e experiencias vita is se rea l i za preferentemente polas can les da oral idade e que non adoita deixar consta ncia escrita da súa visión da rea l idade socia l , con c l u i remos q u e a s narrac ións ora is poden e n riq u ece r c u a l itativa mente o noso coñecemento deste fenómeno soc i a l . Pa ra estud ia lo contamos en xera l , c u n repertorio basta nte a m p l o e va riado de fontes convencionais que refl icten a actividade das sociedades a g rar ias33, a índa q u e sobred i mens ionando os acontec imentos confl i ctua is que ra­charo n a convivencia en rel ac ión ás relacións de sociab i l idade e convivencia cotiá . 34

As memorias d e v ida perm ítenos defi n i r me l lar o escenar io d e i nteracc ión e o fu nc ionamento concreto das redes m icrosocia is, demostrando q u e as estructu ras eco n ó m icas, socia is e pol íticas i nteractúan d u n xeito i n separable en tódolos aspec­tos da vida cotiá e q u e os i ntermediarios po l íticos sustentaban as súas red es c l ien­te l a l a res nos rec u rsos econ ó m icos e no ca p ita l re lac ion a l 35• Pero a s info rmacións

33• Que a nosa investigación empírica sobre o agrarismo e n Ourense sexa unha excepción á aparente desavinza dos historiadores ruralistas palas fontes erais, débese unicamente á "desaparición" dos fondos documen­tais do Goberno Civil da provincia. Silvia Riesgo na súa investigación sobre Carbal lo ( 1997) emprega acerta­damente as narrativas orais para descubrir a percepción mutua dos habitantes da vila e do rural circundante, creando unhas identidades que se reflexaban no espacio dos comportamentos sociais e políticos. A mesma metodoloxía permitíulle a Felipe Castro desmentir a afirmación de B. de Ouirós e F. Rivera Pastor ( 1923: 36) sobre a inexistencia de sociedades agrarias no partido xudicial de Celanova, explicando o erro pala estructu­ra agraria baseada nunha producción intensiva de millo en microfundios dotados cun complexo sistema de regadío comunitario, que se traducía na despreocupación das sociedades agrarias locais pola loita contra os foros que apenas tiñan incidencia na terra de Curros e Celso Emilio.

34• Miguel Cabo e Antonio Bernárdez conclúen en dous traballos empíricos sobre o asociacionismo agrario no antigo concello de Enfesta (ó N.-L. de Santiago) e sobre a Cooperativa de Productores de Laiño (Dodro, A Coruña), que as fontes orais resultan especialmente interesantes para historiar o proceso de expansión do agrarismo nos ámbitos non "estrela" que se incorporan serodiamente ó proceso asociativo e que carecen de prensa local -alicerce básico das monografías sobre este tema-, e para coñecer a interacción entre agra­rismo e poder local. A prensa agraria reflicte as posicións dos grupos mesocráticos que aspiran a dirixir o movemento agrarista e a orientalo políticamente, pero non nos da a coñecer as inquedanzas dos labregos que integran a base social das diferentes organizacións agrarias. Neste eido, a memoria oral corrixe o exce­sivo entusiasmo inducido sobre todo pala prensa local, que nos leva a identificar mecanicamente aparición de formas modernas -ou proactivas na terminoloxia de Ch. Tilly- de autoorganización campesiña cunha fonda transformación da cultura política no agro galega. No caso da investigación de A. Bernárdez e M. Cabo ( 1997) no concello de Enfesta, tódolos informantes confirmaron un baixo grao de conflictividade du­rante os anos republicanos, malia a progresiva radicalización dos antagonismos a escala estatal. As rela­cións entre o sindicato católico agrario e a sociedade esquerdizante que tiñan a súa sede en Sabugueira viñan marcadas pala ausencia de conflictividade malia a súa aposta adscripción ideolóxica, chegando inclu­so a colaborar na vacinación conxunta do gando dos seus asociados.

35• Resulta paradigmático o caso de Varela de Limia, prohome do socialcatolicismo compostelán que potenciou a difusión de innovacións técnicas a través dos sindicatos pero sobre todo, exhortando directamente ós seus caseiros para que adoptasen os novas trebellos agrícolas, (Bernárdez e Cabo, 1997).

170 Raúl Soutelo Vázquez

orais tamén res u ltan moi úti les para poder e laborar u n m a rco da extracc ión socio­profesi o n a l de acto res locais dos que as ma is das veces ternos poucas ou nengun­ha referenc ia , n a d o c u m e ntación escr ita . Aínda que n estes casos, o i d e a l se ría poder contrast a r estas i nfo rmac i ó n s coas fontes tra d i c i o n a l m e nte e m p regadas nos estud ios sobre o a g ra rismo.Vexamos a xeito de exemplo, tres cad ros e labora­dos a part i r dos n osos propios estud ios de campo nos Chaos d e Amoei ro e da cata que rea l izo u F e l i pe Castro nas terras de Cela nova :

Membro

Remigio íegente

Benigno Forneiro

José Glez Vasalo

Carlos Veloso

Severino Fdez.

Santiago Lima

Gonzalo Mosquera

Teodoro Senra

José Lorenzo

Juan Estevez

Domingo Estevez

Bias Estevez

Membros da Xunta de Defensa Anticaciquil : Celanova

Cadro 1

Pobo ou Profesión Emigrara Formación e parroquia adscripción política

Leirado Comerciante Non Xefe de Falanxe

Leirado Tratante Non JAP

Campesiño: secretario Leirado do concello no Non JAP

Di rectorio

Quintela Mestre de Quintela Non Falanxista

Ouintela Comerciante Non Agrario Socialista

Leirado Estanquero Arxentina Requeté carl ista

Leirado Carpintero e Cuba prestamista

Leirado Xuíz co Directorio Non JAP.

Ouintela Tratante Arxentina Agrario

Forxán- Canteiro Cuba JAP Leirado

Forxán- Canteiro Cuba JAP Leirado

Forxán- Canteiro Cuba JAP Leirado

Fonte: Elaboración propia a partir das lembranzas de Dolores. T., E/vira P. e Eladio F. en Castro Pérez (1997). Nota: Tódolos que acabaron militando a posteriori nas JAP estaban guiados políticamente polo cura-párroco de Leirado.

No me

Severino Fdez

Etelvino

Touriñan

José Alvarez

Daniel Bauzas

Eulogio

Platero

Teodoro ??

Rafael ??

Antonio

Domínguez

MINIU S VII

Organizadores locais de sociedades agrarias en Celanova

Cadro 2

Pobo-Parroquia Profesión Emigrante Evolución política Represión

Quintela Comerciante Arxentina Agrario-socialista Fuxe a Arxentina

Lavandeira La brego Arxentina Agrario-socialista Fuxe a Arxentina

Leirado,

t-ondons, La brego Arxentma Agrario-socialista Non Leirado e Cuba

Lavande1ra, Zapateiro estados conce11a1 do Non Leirado Unidos PRR dende 1931

Quinte la Tratante Arxentina Agrario-social ista Non

Quinte la La brego Arxentina Agrario-socialista Non

Quinte la Mestre de Non Falanxista Non

Moreiras

Leirado La brego

Madrid Agrario-socialista Fusilado albañil

171

Cargo

Presidente

Vicepresid.

Vocal

Tesoreiro

Fonte: Elaboración propia cos recordos de O.T., E.P. e E.F. recol/idos en Castro Pérez (1997).

No me

Castor Sanchez

Martínez

Agustín íivera

Suarez

Modesto

Santos Pulido

Juán A.

Do pazo

Antonio Otero

Sarmiento

José e Manuel

Guzmán

Santeiro

Francisco Pérez

"Pancho"

Ramón Varela

Líderes agrarios locais na periferia noroccidental de Ourense

Cadro 3

Parroquia Dedicación Experiencia Axencia social

e cancel lo profesional migratoria

Parada de Canteiro Asturias, Francia M ilitante socialista, lider agrario e

Amoeiro Ourense alcalde de Amoeiro na 11 República

Trasalba de Labrego e Cuba (4 veces) Mi l itante republicano, teniente

Amoeiro albañil alcalde e concellal dende 193 1 . Bóveda de La brego Cuba Presidente da sociedade agraria

Amoeiro e sastre parroquial e concellal dende 1931 Bóveda de Fontanero Uruguay Propagandista agrario de

Amoeiro y Ourense filiación comunista libertaria.

Rouzós de Labrador Concejal republicano dende 1931

Amoeiro tratante e Cuba encargado de contratar traballadores

carpinteiro para construir as estradas locais

Reádegos Organizadores da Sociedade

de Vilamarín Industria is Cuba Agraria e de Oficios Varios

madereiros "La justicia" de Vilamarín

Reádegos Labrego, mestre Organizador da sociedade agraria

de Vilamarín comerciante Cuba de Reádegos, mestre na escala financiada

e carniceiro. polos emigrantes. Cacique bugallalista

Fundador da Sociedade Agraria de Coles

Cambeo Labrego Cuba

( 1906) e directivo da Sociedade "Progreso

de Coles de Coles" que financia a agraria e

unha escala para 100 nenas.

Fonte: elaboura propia a partires da prensa agraria e actas dos concellos de Amoeiro e Vilamarín, complementadas pala memoria oral de }.B. Sanchez y Agustín Ribera (+) de Amoeiro y Ramón Pulido de Vilamarín.

172 Raúl Soutelo Vázquez

N a Ga l ic ia r u ra l de a nteg uerra existía n u n h a serie de acto res q u e d ispu ñan d u n a m p l i o repertor io de recu rsos re laciona is -traducidos n u n h a ópti ma situac ión nas redes microsoc ia is, pa ra converterse en i ntermed iar io po l ít ico o u s i m plemente, en xestor de recu rsos p rod uctivos o u po l ít icos a l l eos. E ntre e l es d estacan os cu ras, mestres e d u n xeito m o i especia l , os secretarios m u n ic ipa is :

11 O cura é un cura e o maestro é un maestro e sígueno senda. .. Daque/a había un enfrentamento cos curas porque iles eran do partido rico e iban con­tra o comunismo . .. Os maestros eran bos maestros. O Joaquín Suárez tamén o destituíron, estaba o Ansias que o destituíron . . . A maioría dos maestros tiñan algunha política coma o Rafael Alonso que era maestro en Amoeiro e secreta­rio da Sociedade Agraria de Cambeo, que este claudiárono.. . daba mitíns co meu tío Modesto e co Juan Antonio que eran os da agraria . .. Cos cartas dos emigrantes mercamos unha casiña por 400 pts. pra agraria . .. !ramos 80 socios, pagábamos un real ó mes e boicoteábamos ós esquirois nas mallas e nises tra­bal/os . . . Meu tío Modesto era o presidente, era xastre pero fara a Cuba no 1 9 1 6 e voltou no 1 9 1 9 con moitos libros .. . Daba mitíns con ise maestro de Amoeiro que lago c/audiaron e co Juán Antonio que volvera do Uruguay, era anarcosin­dicalista e trabal/aba de fontaneiro en Ourense ... despois pasouse ós republica­nos e paseáronl/e á muller'' . 36

11 Era moi boa persona . . . Pero debía dominar á mitad do pueblo ou máis como era o secretario . . . Facíanl/e todos os trabal/os do millo de balde, sin lle co­brar un duro. E igual ós de arriba, da Pausa. Íbanlle facer os trabal/os pala cara porque un era xuez, outro secretario".

Este testem u ñ o reco l l i d o por F e l i pe Castro (1997: 34) d e m óstra nos como se e nxergan a s contrap resta c i ó n s eco n ó m icas e po l ít icas n a s redes m icrosoc i a i s baseadas n o c l iente l i s m o p o l ít ico e n sociedades ru ra is . O mate r i a l e m pírico q u e ternos a n a l i zado confi rma q u e a pet ic ión d e favo res ós i ntermed i a rios pode ro-

, sos para promoc i o n a r ás perso nas ou defende las a nte a X u st iza e ra un ha rea l i ­dade soc i a l pe rfectam ente asu m ida e m o ra l i zada n a l óx i ca d o s iste m a c u ltu ra l c a m pe s i ñ o , q u e a s u m ía a co ntra p a rt i d a de re n ova r l l e m e d i a nte o voto a s ú a confi a nza o political midlemen q u e d e m ostra ra a súa capac idade n a p rotecci ó n e xest i ó n d o s r e c u rsos p o l ít i c o s e s oc i a i s c o n f i a d o s p o l a c o m u n i d a d e (Ve i g a Alonso, 1997) . Esto perm itíu q ue, a pesar d a relativa m o d e r n izac ión dos compor­tame ntos soc i a i s e po l ít icos n o co nfl ictivo l u stro rep u b l ica n o, n o n se rachase a co nti n u idade n o poder eco n ó m ico e soc ia l a n ive l l oca l . As ve l l as e l ites loca is se-

35 • Extraído da entrevista realizada polo autor a Nicolás Santos de Bóveda (Amoeiro) en 1991. Daniel de Louredo (Graices, A Peroxa), agrarista e membro do comité local do PSOE ofrecíanos a faciana contraria da actuación destas elites: "As sociedades agrarias fixéranse cando foi o boicot pota redención de rendas á Casa de Láncara . . . Un ano a xiada non deixara nada e pedíuselle o perdón da renda aquí/ ano; non o quixo facer e declaráronlle o boicot. . . Debeu ser no 192 1. A D. Bernardino Vega, o mestre de Graices, que era o apoderado da Casa de Láncara, queimáronlle o boí na casa, plantáronlle fume á herba e non lle deixaron se­mentar nada nin recol/er o fruto ós esquirois que viñan de Vilarrubín . . . ", o subliñado é noso. O protaganis­mo político do mestre como animador do asociacionismo labrego aparece tamén nos estudios de Antonio Bernárdez e Miguel Cabo ( 1997) que rexistran a actuación de Eliseo Pinto, o mestre socialista da parroquia de Nemenzo, que redactou os regulamentos de varias asociacións e defendía ós labregos ante os desaforas das autoridades locais que lle pasaron factura no verán de 1936.

M I N I US V I I 173

g u ía n i ntermed ia ndo a c o m u n icac i ó n e ntre a sociedade rura l e o Estad o , adap­tán dose te n de n c i a l me nte ós cam bios n o poder centra l e mantendo p o d e rosos i n st rumentos de coerc ión q u e l le perm it iron a postre, recuperar o control m u n i­c i p a l q u e perdera n n a pri m e i ra d icta d u ra e preserva r o seu status e espac ios au­t ó n o m os d e poder. Ve l a i q u í o utro exe m plo d a d imens ión coercit iva ma is cruda d eses i nstrumentos de poder:

" O cura tiña moítos cartas e prestáballos á xente delí sí por ejemplo querías comprar unha finca e sí tiñas con que responder ibas onda él, sí non tiñas con qué responder nada . . . E íl deíxábachos cobrando os seus intereses e as súas causas, pero solucíonábache ese problema. Era boa persona porque solucíoná-ba!le moítas causas esí á xente ... Os domingos ó salir da misa a xente esperaba a que salíse o cura e pedía/los ... Os curas ó tempo cobraban por todo e non gas-taban nada .. . E como ós curas todo o mundo lle iba trabal/ar sin cobrar nada, entonces claro, él quedába/le todo libre e aínda vendía víño" . 37

Fronte ó enfoq ue fo rmal ista e exces iva mente centrado nos aspectos po l ít icos e confl i ctivos da actuac ión das sociedades a g ra rias ( u n m it in , a resistenc ia ó pago d e fo ros, as consecuencias dun boicot, etc) que nos ofrecen as fontes a rq u ivísticas e h e merog ráficas, as narrac ións orais brínda n nos outro e nfoq ue daque las o rgan i ­zac ións como e nt idades "tota is" , que i nfl u ía n en práctica mente tód a l a s act ivida­des económ icas e po l ítico-socia is d a vida da parroq u i a e das fa m i l i as l a b regas38 • M ig u e l Cabo (1997: 8 e nota 8) ten d e mostrado que as actuacións pol ít icas a índa q u e moi espectacu l a res, eran o que menos l le i nteresaba ós mem bros d e a pe, e e n m o itas ocas ións, dese n c a d e a b a n o rá p ido fracaso d u n h a soc i e d a d e a g rar ia cando as bases perci bían a natu reza dos i ntereses concretos dos organ izadores. A n a rración d u n ag rarista de l rixo q u e reco l l emos n o seg u ndo a nexo a p u nta n este sent ido. Os teste m u ñ os orais dos coetá neos demostra n u n c laro d ivorc io e ntre un a lto g rao de ideol oxizac ión do núc leo d i rixente das agra rias, mesmo a n ivel l ocal , e a m asa soc ia l que part ic ipa n a p rocura de i ncentivos d e a lcance i n m ed iato ós que a ntes nos referíamos, factor que contr ibde a expl icar a inestab i l idade das or­g a n izacións agra rias e o relativo fracaso de tódolos i ntentos de u n ificació n do mo­ve m e nto. A n a rrac i ó n d u n v it i c u l t o r coetá n e o d a m ít ica soc iedade a g ra ri a de S a m pa i o de Ventosela no corazón do R ibe i ro, que reproduci mos n o a nexo 3, i ndi ­ca tamén que a vers ión ofica l do a g ra rismo tra nsmitida pola prensa sobred imen­s i o n a a i nc idencia real das accíóns de protesta, nas que e l part ic ipaba po lo seu ca­rácter veci ñ a l . O mesmo e ntrevistado i ns iste no protagon ismo dos c a m pesi ños e m i g rados que entraron e n contacto coas fo rmas de acc ión colectiva e coas i deo­lox ía s de protesta das c lases pop u l a res u rbanas . Estes retornados o rg a n izan ou controlan as sociedades a g ra rias e i m poñen a ruptura do s istema de lea ldades tra-

37• Entrevista a Dolores G. R. (Fondo de Vila, Parada de Amoeiro, Ourense), pp. 8 e 9 da transcrición fonética. 38• Mercas colectivas, mutualismo gandeiro, divulgación de innovacións e mediación cos técnicos oficiais, pro­

testas polos arbitrios, vixiancia da conducta dos mestres, denuncia de deficiencias en camiños ou fontes, creación de tribunais de arbitraxe, protección de bens comunais, construcción de camiños e cemiterios, etc. eran os incentivos principais para a participación das camadas labregas nas organizacións do movemento agrario.

174 Raúl Soutelo Vázquez

d ic iona is da comun idade campes i ña con respecto ós nota b les l oca is, desafiá ndo­os abertam ente e recorrendo a un va riado reperto rio de fo rmas d e p rotesta pa ra resist i r ás exaccións do poder l oca l o u para coaccionar ós i ndecisos. E ntre estas d estaca o uso i nstru me nta l da violencia39 ou a desl exit i m a c i ó n soci a l do veci ño q ue actúa como u n free-rider porque non se identifica n in part ic i pa n a acc ión co­lectiva da com u n idade. O repe rtori o de respostas colectivas va i d e n d e a reti rada do saúdo e a exc lus ión do s istem a de e ntreaxudas e lea l dades com u n itar ias que l eva ba i m pl ícita a des l exit i m ac i ó n m o ra l d o desti n atar io , a ta o e nfronta m e nto aberto con bo i cots ós pro p i etar ios rent istas no decu rso dos c a l e s se rec u rría á destrucc ión de bens materia i s (Ve l a sco Souto, 1995; Hervés S aya r et a l i i , 1997):

"Recordo que elí no meu pueblo, en Outeiro, éramos dous os que íbamos a sociedad esa e había un fulan o que ríase de nos: "(Bueno, eí van prá sucie­dad! " . . . E despois o cara/lo, a "suciedad" foi a que puxo esto en libertade, ¿Sabes?. Que despois había outra causa mais: o

que non era socio facíano ser a

forza . . . E si non quería

boicoteábano. Non lle facían nada e il tiña que valerse por si solo, non !le axudaban a nada. Anque !le ardera a casa ou !le afogaran as vacas non !le axudaban a nada e entonces tiña

que virse". •0

As lem bra nzas dos m i l ita ntes e s i m patiza ntes das o rg a n izac i ó n s a g ra rios de­m ostra a s im biose e ntre as modernas formas de organ izaci ó n " p roact iva" -mais o u m enos copiadas do m u n d o o b re i ro e adaptadas ó novo esce n a ri o d e estructu­ras po l ít icas deseñado po la Le i d e Asociac ións de 1886, a d e S u frax io U n iversa l mascu l i n o de 1890 e a Lei d e S i n d icatos Agrícolas e Cooperativas d e 1906-, coas trad ic iona is estratexias " react ivas" de resistenc ia campes i ñ a n a G a l ic i a dec imo­n ó n i c a . Estas conx u g a ba n o b a i xo r isco d o a n o n i m ato coa a lta efect iv idade á h o ra d e d isuad i r ó caci q u e q u e p reten d ía sobreca rga r á com u n id a d e c u n reparto extra o rd i n a ri o de cons u m o s ou de fo rza r u n ha negoc iac ión co p ro p i etar io reti ­cente a red i m i r os s e u s foros:

"· Resulta cando menos evidente que a violencia formaba parte da racionalidade e do sistema de valores da sociedade rural e que o agrarismo institucionalizou o emprego da violencia con fins políticos, desenvolven­do un amplo abano de agresións e coaccións (boicots, ameazas e deslexitimacións morais, destrucción de bens, etc). Pero non se trata da violencia cega que se desatou coa represión fascista no verán de 1936 senón que esta se aplica dun xeito ritual izado cando se entende que o seu uso é lexítimo porque se insire nuns lí­mites precisos e canalizado en beneficio da comunidade tal como demostrou Irene Vaquinhas ( 1993, 53)

para o Norte de Portugal. A violencia é unha dimensión antropolóxica complexa e omnipresente na evolu­ción histórica das sociedades humanas, como unha forma de relación social para a resolución non pautada de conflictos en calquera conformación particular das sociedades. Desaxustes que Aróstegui ( 1994: 19; 1996:

12-13, 16 e 25) entende como violencia social, concluíndo que todo proceso de vertebración ou reproduc­ción social conleva actos de violencia instrumentados no eterno conflicto entre gobernantes e gobernados (ós que lle reserva a categoría de violencia política), pero sinala que o Estado moderno regula as pautas de uso da violencia, criando un orde novo nas relacións sociais determinadas polo doble control da autoridade pública do Estado que monopoliza os instrumentos de violencia legal e do mercado a través da libertade nos contratos de trabal/o (Cardesín, 1995; Domínguez Martín, 1996). A sociedade agraria de Tintares, por exemplo, queimalle unha palleira a Celedonio R.D. porque se negara a secundar a folga de vendimiadores declarada nas terras de Verín (Ourense) e tocan as campás da igrexa para comunicarllo ós veciños (La Región, 25 de setembro de 1922) , medida que se reserva nas parroquias galegas para os casos de emerxen­cia ou perigo inminente.

'°. Extraído da entrevista con José Conde, canteiro e labrego de Costa de Monte (Amoeiro, Ourense), p. 5 da transcrición.

MINIUS VII 175

" Había 13 sociedades agrarias, unha en cada parroquia. Fíxéranse cando fara o boicot pala redención de rentas á Casa de Láncara, un ano que a xíada non deíxara nada e pedíuselle o perdón da renda aquí/ ano: non o quíxo facer e declaráronlle o boicot, debeu ser no 192 1. A don Bernardíno Vega, o maestro de Graices, que era o apoderado da Casa de Láncara, queímáronlle o boí na casa,

p!antáronlle fume a herba e non lle deíxaron sementar nada nin recoller o froíto cos esquíroís que lle víñan de Vilarrubín . '1

A resistencia ó pago das rentas fora is s u p u ñ a xa de por si u n h a actitude revo l u ­c i o n a ri a q u e vio l a ba as normas de comportamento económico i nstituc i o n a l izadas e que desafiaba abertamente á h exe m o n ía socia l dos propietarios que fornecía n a e l ite l ocal encaste lada n a representac ión do Estado Libera l . A fig u ra do retornado

como l ider loca l do a g rar ismo repítese por toda a provinc ia : i ntroduc i ndo n ovas v a r i e d a d e s de m i l o h íb r i d o e n C e l a n ova n a s m e s m a s d at a s e n q u e C r u z G a l l astegu i tentaba d ifu nd i l o dende a s i n stitucións a g ronóm icas d a época•2, parti­c i p a n d o na po l ít ica l oc a l p a ra opti m i z a r o pote n c i a l d a masa d e m a n i o b ra das bases agrar ias, ou contro lando as redes m icrosocia is con ra m ificacións nos d esti­nos m i g ratorios43• A acci ó n dos reto rnados d etéctase con especia l i nc idenc ia n o conce l l o d e Vi l a m a rín q u e se conve rteu n u n escenar io pr ivi lexiado d e i n i ciat ivas educat ivas e asociativas fomentadas e fi n a nciadas palas sociedades d e e m i g ra n­tes Alianza de Vilamarín n a Habana e Hijos de Vílamarín e Unión de Vílamarín en Bos Ai res. Mentras, os reto rnados i ntegrába nse n a e l ite local o u d i rix indo á s o rga­n i za c i ó ns a g rar ias q u e desafi a b a n a a q u e l a . O seg u i nte fra g m e nto presénta n os u n h a i maxe do cac i q u ismo m a rcada p o l a aceptac ión e case a d m i raci ó n d o caci­q u e, ben d iferente do modelo confl i ctua l que nos ofrece a h i storiog rafía conven­c i o n a l sobre o c l iente l ismo po l ít ico:

". Extraído da memoria de vida de Daniel de Louredo (A Peroxa, Ourense). Tódolos entrevistados lexitiman estas accións violentas como resposta á insolidariedade do rendista nun ano de malas colleitas construín­do así un h a imaxe típica da "economía moral" thompsoniana ( 1 989). Vexamos o testemuño de J. B. Sánchez de Parada de Amoeiro (Ourense): "A xente estaba analfabeta de todo polo caciquismo do Miranda pero foi boicoteado na redención de rentas e foros palas sociedades agrarias porque veu unha helada e levou o viña todo na parroquia pero il cobroulles as rentas igual e tuveron que comprar o viña

para pagar/lo ó señorito. ¡O pueblo víase afogado!", p. 15 da transcrición, o subliñado é noso. Domínguez Castro ( 1992, 98) insiste sen embargo, en que a acción colectiva das organizacións agrarias nunca chegou a constituir un problema para o Estado ata que o abolicionismo se converteu nunha alternativa real a co­mezos dos anos vinte. Son maxistrais tamén as páxinas de difusión que Ramón Vil lares ( 1982) ten escrito sobre este tema.

''. Felipe Castro ( 1 997, 2 1 ) recollía o seguinte testemuño de Dolores Touriñán: " Traían maíz de Argentina. Híbrido, me parece que lle chamaban que sería parecido o que hoxe compran os sindicatos que ven en bolsa . . . Ese rubio que produce máis nós chamábamos/le maíz argentino".

43• Tódolos organizadores das sociedades campesiñas loca is dos que Castro Pérez ten noticia eran emigrantes retornados de Arxentina -menos un mestre- e pertenecían a rede microsocial de Severino Fernández. Auténtico brooker local que retornou enriquecido en 1 92 2 e optou pala vía agraria para consolidar a súa he­xemonía política e social na parroquia de Quintela de Leirado. Os entrevistados coinciden en que Severino Fernández desexaba acadar poder político e prestixio social consonte ó seu ascenso económico. Na súa pa­rroquia controlaba as redes de emigración e inserción sociolaboral en Bos Aires, arrendaba gando e terras, exercía de prestamista para os que emigraban -quedándose coas terras hipotecadas como garantía das dé­bedas non pagadas-, e no seu comercio "prestaba as causas da tienda e despóis se facía coas herdades" (Castro Pérez, 1 997, 34).

176 Raúl Soutelo Vázquez

"Francisco Pérez era o que estaba eiquí de maestro, era un individuo tan listo

que nos deu clases a moítos sin ser mestre nin nada nesta casiña que

había eiquí desde que volveu de Cuba. Directamente no aiuntamiento non es­tuvo nunca, nunca foi alcalde nin nada, pero era un home

que tiña moitos as­

cendentes e moitas amistades en Orense. Estuvera en Cuba moíto tempo e senda un paisano sencillo incluso había diputados que viñan eiquí a súa casa!. Él non estaba no cargo pero era raro que

estuvera a/guén desempeñando

algún cargo que él non o manexara. Despois tuvo unha filfa maestra, ós fil/os

crióunos en plan de ricos; tuvera outro que era o que estaba antes de meu irmau de escribiente no aiuntamiento . . . Primeiro foi un dos

que organizaron eiguí

a sociedade agraria

e despois

estaba totalmente en contra porgue

había

outros, coma o Manuel do Pilo e

algunhos mais

que tiñan a

capacidade que podía

ter il. Nesta casa que ahora está remozada había unha casiña que era da Sociedade de Agricultores e Oficios Varios e eiquí había reunións. Eu era moi novo pero estuven nalgunha por ver aquela causa nova ... Estaba de presidente ise Manuel Guzmán Santeiro que tiña a fábrica de madeira, era un home cun­has ideas moi boas porque recordo que en canto había algún pleito destos que había sempre nos pobos, era o mediador que sempre chamaba á xente para arregla/os e incluso facía o arreglo tal e como quedaba despois na sentencia. Fara a Cuba de moi novo, con dezasete anos porque tiña un irmau en Cuba moi rico que esa foi a maneira de poñer a fábrica con outros tres que tamén estuveran en Cuba . . . A maior parte dos que foron

deiquí para Cuba viñeron

con outra cultura que

non levaban ó marcharen, porgue

ó parecer

había unha sociedade á

que iban a clases a maioría dos

que podían. ¡O sea que os instruí­

ron un pouco !. lste Manuel por exemplo, era un home que estaba preparado, de ideas de esquerdas" . 44

Os docu m e ntos perso a i s ta m é n res u lt a n m o i i nteresa ntes pa ra e st u d i a r ás consecuenc ias m icrosocia i s d a e m i g ra c i ó n de reto rno a América, porq ue n este á m b ito podemos o pt i m izar a i nformación dos a rq u ivos fa m i l i a res q u e conteñ e n v e l l a s fotog rafías e sobre todo, a c orrespondencia fam i liar . Const it ú e n u n do­c u m e nto vivo creado polos pro p i os e m i g ra ntes e riq u ís i m o tanto polo seu propio contido como pola capacidad potenc ia l pa ra evocar os recordos d e e m isores e re­ceptores . S e n e m ba rgo, a pe n as t e ñ e n s i d o exp lotadas p o l a h i st o ri o g rafía dos m ovementos m i g ratorios q u iza is deb ido a re l ativa d if icu ltade para atap a r co lec­c ións de i m po rta nc ia . As ca rtas fa m i l i a res i nfo rma n sobre m ú lti p l es d et a l l es das relac ións i nternas e das estratexias reproductivas do grupo doméstico, especia l -

". Entrevista con Ramón Pulido de Vilamarín (Ourense), p . 7 d a transcrición, o subliñado é naso. A axencia so­cial de "P ancho de Reádegos" é cando menos curiosa: emigrara a Cuba con catorce anos e regresou no 1909, encetando unha proveitosa acción social como organizador de agrarias parroquiais en Vilamarín e Coles; resultou elixido concelleiro agrario-liberal polo Art. 29 e acudíu como representante municipal á 1 1 1 Asamblea Agraria d e Monforte; exerceu de secretario da sociedade agraria ate 1917 e mestre da escala de Reádegos sostida dende 1906 co diñeiro das organizacións dos emigrantes; representa ó Comité Agrario Provincial nas festas das escalas agrarias da bisbarra e na fundación da Federación P rovincial Agraria que in­tegra a 50 sociedades e sindicatos representando a mais de mil labregos. Lago pásase ós conservadores, controlando as institucións locais ate 1930, pese a célebre folga agraria de 1923.

M I N I U S V I I 177

m ente sobre a i nvers ión das remesas eco n ó m i cas, as fo rmas de vida e as causas d a propia e m i g raci ó n . Pero ó em prega l a s debemos ter sempre presente que a co­rrespo n d e nc i a privada tende a i d e a l i z a r a rea l i dade soc i o l a bora l do i n m i g ra nte p a ra t ra n q u i l i za r ás s ú a s fa m i l i as ( S a nz G o n zá l ez, 1989: 116-117; C a g i a o V i l a , 1997: 54). Vexa m os tres exe m p l os extraíd os da correspondenc ia e ntre Cayeta no B o rrajo, e m i g rado e n México e logo a Cuba fuxindo da revo l uc ión zapat ista, e seu p a i F ranc isco q u e seg u ía xesti o n a n d o u n h a casa d e l a b ra nza en O R e g u e n g o (Amo e i ro, O u rense) , e ntre o s a n os 1908 e 1940:

11 Ayer llegamos a La Habana y tuvimos que ir a Triscornias en fa cual estuvi­mos dos días y los guardias ni siquiera nos dejaban ir al excusado vestidos que teníamos que ir desnudos y descalzos ... Nos bañábamos todos los días con agua del mar. .. Al principio me mareé bastante . .. los 8 días primeros no comí nada .. . Estoy muy mal a gusto por no traer ropa bastante que por fo que dice el tío aquí un traje por menos de 50 duros no se compra ... si es que viene alguno para esta me los mandan ... El tío hace todo fo que puede para colocarme pero esto está bastante malo ... recuerdos a mis queridos hnos. y hnas. y que no lle­ven mucho trabajo, a Pepe y a todos los de su casa, Aquilino que estudie bien . .. ", ( La Habana 21-7-1908) .

11 Si no fuera por

el servicio y si mis papeles estuvieran al corriente abando­naba todo el negocio y nos poníamos en camino para esa. papá si Vd. viera

que tristeza es estar tan lejos

de ellos y

no poder siquiera

ir a verlos . . . No se si ha­bría algún motivo para que tuvieran que casarse, pero si le diré que si no lo había hizo Vd.

muy mal en

dejarla casar hasta después de que el muchacho re­

gresara del servicio, fíjese Vd. que ahora vaya a Melilla y que por desgracia le toque una bala, como queda mi pobre hermana . . . Me escribió C. de la tía A. que está en la Habana y me dice que nos vayamos para allá porque México está muy mal con tres años que lleva de revoluciones y es muy fácil que el 26 de este mes me vaya para junto a ellos .. . haber si los negocios están mejor que aquí . .. si están mejor y el clima me sienta bien, regreso a México, vendo fas car­nicerías y nos vamos para Cuba ... Si mi cuñado Emilio va al servicio, haber si pueden arreglar para que se quede de asistente en Orense . . . dígame todo fo que pase pues yo quedo muy intranquilo por fa suerte de mi pobre hermana . . . " , (Carn icería y Tocinería L a Orensana, M éxico, 22-11-1913) .

11 Hace tiempo que estoy peleando con A. para traerlo para esta y adjunto fe mando una carta que recibí de el en fa que me dice que está dispuesto a venir. . . de salud está muy bien, ahora de dinero está como yo, nosotros no nacimos para hacer dinero . .. hoy mismo fe giré el pasaje para que se embarque para a quí .. . Este año pienso pasarme con Vd. fa fiesta de los Remedios .. . Desde ahora fe digo que no llevamos dinero

alguno . . . yo voy y quiero llevarlo a el para

complacer/o a V. y que no me diga mas que si estoy esperando a que se muera para ir a recoger fa herencia . . . Yo no estoy en condiciones de gastarme un cénti­mo que lo necesito para fa marcha de mi negocio, hoy mismo fe hice un giro de cien duros para que se embarque para esta en el primer vapor y me gasto fo que haga falta para /levar/o a esa y complacer/o a V. . . " , ( G ra n F á b r i ca d e Tabacos e l Batey, L a Habana, 1-4-1930) .

178 Raúl Soutelo Vázquez

Fotografía e Historia ou o futuro prometedor dunha relación recente

A h i stor ia acadé m ica desprec i o u tra d i c i o n a l m ente a existe n c i a do fe n ó m e n o fotog ráfico, a índa q u e recorreu ó e m p rego desas i m axes c o m o m era i l ustrac ión dos textos que prod ucía, s i n rea l iz a r un esfo rzo para i ntegra l as co m o u n ha ma is e ntre as fo ntes non textua is q ue contri búen ó n aso coñecemento h i stórico ( R iego, 1996, 91 e 111 ) . Os mais recentes e nfoq ues d a Semio loxía e da H i stor ia d o A rte f i ­xéronnos ver que a i m axe fotog ráfica tamén pode propo rc ionarnos d atos sobre a rea l idade socia l que a índa non teñen s ido ut i l izados xa q u e a a pa ric ión d a fotogra­fía conve rteu a i maxe n u n fenó m e n o socia l masivo e mudou rad i ca l m ente a pro­pia natu reza daque la (Arcas Cu bero, 1996, 25 e 27) . A fotog rafía é u n m a i s entre os moitos modos convenc iona is de representar a rea l idade. Oeste ca rácter de repre­sentac ión despréndese a neces idade d e i nvest igar a i ntenci o n a l idade do em isor e as convenci ó n s est i l íst icas q u e opera n nas mensaxes v isua is tra nsm it idas pa las sociedades do pasado n o sentido que ten apu ntado A. R a m i rez (1981, 158) . 45

A i maxe fotog ráfica constitúe u n poderoso fetiche evocador e m esmo estructu­rador d a m e mor ia , suscept i b l e de ser e m pregado como fonte h isto r i o g ráf ica . A fotog rafía actúa como u n "f lash-back", reflect i n d o u n mo m ento d etermi n a d o e i rrepet ib le, o que l le permite ó i nforma nte reconstru i r "estructu rad a m e nte" os fe i­tos vividos, dotándoos de h istor ic idade. A experiencia de campo demóstra n os que a fotog rafía pos u ía u n va l o r su bstitutor io dos mem bros do grupo doméstico que estaba n e m i g rados, fu ncionando como icono pa ra m a nter viva a súa memoria, ta l como se perci ben no segu i nte fra g m e nto da conversa con o utra entrevistada :

" Como teño moítos fil/os funllas dando e téñenas iles. Mire, istes somos nos: o meu marido e o nena que estaba con nos en Cuba; estes son os fil/os máis vellos, era polo tempo da guerra, mandeilles o traxe, sacaron fotos e man­dáronnos unha a nos alá, entonces nos sacamos a ampliación alá cons estes dous e o pequeno que tíñamos con nos . . . Este era un primo meu que estaba en

". Ana María De Sousa ( 1990) define a fotografía como unha mensaxe cod'1ficada de signos que se proxecta a través do tempo ofrecéndonos a pegada cultural dunha época, de xeito que materializa a lembranza da ex­periencia vivida polos seus protagonistas. Pero é tamén o resultado cultural pretendidamente obxectivo, dunha estratexia social de producción de signos, que actúa como eficiente medio de control dos comporta­mentos e representacións dos colectivos que antagonizan a dinámica social. Alén diso, ó f ixar imaxes no es­pacio e no tempo, a imaxe fotográfica dun espacio vivido, artella unha narrativa e unha linguaxe específica que nos comunica significados (comportamentos, valores, desexos e sentimentos producidos e reproduci­dos), establecendo unha relación de substitución coa realidade. Esto perm ítenos contrastala coa imaxe escrita, coa memoria oral e coas fontes materiais para descubrir as formas de sociabilidade (pactual e con­flictual) e de reproducción social nas familias labregas galegas deste século. Destaca en primeiro lugar, a oposición rural/urbano, escolléndose un ou outro espacio en virtude do tipo de fotografía e da funcionalida­de que se pretenda conferirlle. Tomemos como exemplo, a imaxe dos escolares en Vilamarín a comezos de século e dos seus conveciños emigrados na H abana que ofrecemos no anexo, onde contrasta a representa­ción artificiosamente bucólica do rural na que priman a simplicidade e a indolencia coa i maxe de progreso económico e social no medio urbano, asociada ós valores de luxo, riqueza e confort típicamente burgueses. A pequena historia do achádego destas fotografías ábrenos outra función para a metodoloxía da fonte oral: explorar a existencia doutros documentos persoais nos arquivos fam iliares dos entrevistados, neste caso os amigos Ramón Pulido da Ría de Vilamarín e José Gómez Rey de Reádegos (Vilamarín) que nos puxeron en contacto con D. José Blanco, "herdeiro" dun libriño de seu avó que estuvo en Cuba e que resultou ser a Memoria de actividades da Sociedad de Instrucción Alianza de Vilamarín na Habana.

M I N I O S V I I 179

Cuba . . . Era moi corriente manda/as de Cuba pracá porque un vai cambiando, os nenas van para mozos Este é meu fil/o Pepe cando estaba en Francia e este é meu marido cando estaba no servicio cun compañeiro . . . Está é en Chantada, nos chamábamos/le "de dentro " éstas buenas e "de fara " ás que son mais ruís, cando queríamos facer unha foto boa para conserva/a ou para manda/a fara, fa­cíamola dentro". 46

Conclusións

Coidamos q u e este percorrido demostrou q u e aínda non está normal izado o re­c u rso s istemático á documentació n de or ixe persoal para completar ou contrasta r a i nfo rmac ión conve n c i o n a l nos est u d i os d e temática soc i a l e pa rt ic u l a rm ente sobre o c a m b i o po l ít ico e a acci ó n c o lect iva n o m u ndo rura l cont e m p o rá n eo a p e s a r d e q u e o s t e ñ a n e m p re g a d o i n vest i g a d o re s d e reco ñ e c i d o p re st i x i o (Cardesín, 1992; Berná rdez Sobreira e Cabo Vi l l averde, 1997). Apu ntouse a n ecesi­dade de ref lex ionar sobre os l ím ites e as pos i b i l idades desta docu m e ntac i ó n , pero para face lo, resu lta i m p resc ind ible g a ra nt i r pri m ei ro a súa conservac ión remit indo as " nosas" entrevistas e as correspo n d e ntes tra nscripcións ás i n st ituc ións prepa­radas pa ra rec ib i las, sa lvagarda las e ofrece r l las ós outros i nvest igadores.

Tamén resu ltou evidente que os docu m e ntos persoais non son n i ng u n h a pana­cea , senón que presenta n unha serie d e eivas e riscos q u e constitúen a facia n a es­c u ra d a fo nte ora l e q u e nos abr ig a n a ut i l í za l os con especia l p r u d e n c i a . E ntre estas m e rece d estacarse : a existe nc i a d e contra d i cc i ó n s sobre datos c o ncretos e ntre va rios e ntrevistados e ata n o decu rso d u n ha mesma e ntrevista; a i m p reci­s ión crono lóxica debido a que os i nforma ntes organ izan o tempo polos feitos tras­cendentais da súa vida ( i nfa ncia, ir ó servizo m i l itar o u a guerra civi l , matr i m o n io, sa ír de casei ros, e m i g ra r . . . ) e a que a s h ock da g uerra c ivi l desencadeou u n ha es­p ec i e d a a m nes ia co l ectiva que a m o itos l le i m p ide l em b ra r fe ítos a nt e r i o re s ó verá n do tr i nta e seis . 47

Estas n otas sobre as pos i b i l idades e m p íricas da docu m e ntació n o ra l , i n d ícan­nos a u rxencia de rea l izar investigac ións a n ive l m icro que conecten os d iferentes á m b itos de coñecemento das c h a m a d a s C i e n cias Soc ia is , porq u e cada vez q ue araña mos n a tona posmoderna dos i m a x i n a rios e comportamentos colectivos da G a l ic i a act u a l , afl o ra un país de labregos que l o ita ron d u ra nte m o itas xera c i ó ns

". Extraído das pp. 69 e 70 da transcrición da entrevista con Gumersinda Varela. Téñase presente tamén que ó nivel de traballo empírico, cando unha persoa nos ensina as fotografías antiguas da súa familia, está compar­tindo con nos os recordos materiais dunha experiencia vivida da que xa nos fixo copartícipes narrándonos a súa vida. Este punto certifica xa que lago, o éxito na construcción dunha relación de confianza mutua entre o investigador que está a integralo na cultura letrada e o informante que adoita percibila como superior. Bátanse en falta por exemplo, estudios empíricos que contrapoñan a información das revistas ilustradas coas crónicas dos viaxeiros e coa memoria dos habitantes que interactuaron nos escenarios sociais representados, analizando eses espacios e os axentes que producen a imaxe. E por eso mesmo resulta inaplazable recuperar coleccións fotográficas de particulares nas que rastrexar a existencia de imaxinarios fotográficos oficiais que ocultan e tentan borrar a imaxe real aportada pala documentación escrita e oral.

47• E influíu tamén na caracterización a posteriori da maioría dos activistas de esquerda como "comunistas" ou na autocensura que colaborou coa represión institucionalizada polo sistema franquista na posguerra.

180 Raúl Soutelo Vázquez

para que os seus fi l los po idéramos acceder á Cu ltura ofic ia l que se i m parte nas un i­versidades. É hora xa de que l l es demostremos a uti l idade social de tantos esforzossu pera ndo a obsesión por reproducir d u n xeito m i l ita nte o discurso de exc lu ídos e vencidos no sentido apuntado por Ph. Joutard (1996, 166-167 ) para h istorizar a me­moria da súa experiencia cotiá porque en defin itiva , "a Historia é uma ínven9ao para a cual a realídade fornece os elementos" (Enzensberger, 1987, 15) . Porque n u nca es­taremos moi seg uros de q u e non malgastaremos o noso tempo e esforzos en rein­ventar un Pasado de d ifíc i l acceso a non ser polas ficcións h istoriográficas construí­das a part ir dos escasos restos q u e as xeracións antergas sou beron salvagardar.

Anexos

1.- Un caso de p l u ri activ idade fem i n i n a nos Chaos de Amoeiro d u ra nte os a nos da Fame:

"Eramos oíto írmaos, eu era a máís ve/las e os outros sete írmaos despois de mín, e cando foí a guerra pasamos as de Caín, non fame, porque a nasa casa era unha das me/lores do pueblo, de fartura de centeno e maíz para cocer pan que nunca pasamos fame de pan ... A nasa casa era unha casa fuerte, pero de moíto trabal/ar, meus írmaos trabal/aban moíto, sempre trabal/an do n o campo ... A mamá daba a luz e lago iba pro campo e eu criaba eses nenas, facía de comer, limpiaba a casa, lavaba, planchaba, facía todo, pero no campo anduven pouco .. . Meu marido estuvo trabal/ando na vía, nese túnel de San Fíz despoís da guerra . . . E estaba delgadiño, moí delícadiño, nunca foí gordo, e por dúas veces quitárono desmaiado do túnel ... Buscáronlle un trabal/o en Barcelona e marchou él pra!á que estaba moí ben colocado naque/es tempos e paraba cunhos amigos. Eu quedaba en estado de catro ou cinco meses eíquí coa míña naí . . . Cando xa tiña o nena catro meses fun para Barcelona, el xa tiña un písiño e eu tiña unha máquina e cosía saharianas para unha fábrica que !las vendía ós militares e ganaba tanto coma él ... Ós nove meses caeume íl enfermo do pulmón, tuberculoso. Volvín co nena nos brazos e co marido case morrendo. Non tiña pra onde ir e víñen pra casa dos meus país ... Os meus írmaos estaban todos na casa, estuven oíto anos con íles e co meu marido enfermo ... A penicilina pra poñerlle a él había que ir busca/a a Portugal que aquí non a había ... O papá vendía castíñeíros, vendía carbal/os e pí­ñeíros pra me dar, porque cando vendía o viña e os becerros facía unha cantidad de plata pero íbase gastando . . . Entonces veu meu sogro que era buenísimo, unha bendita persona e a mín queríame muchísimo e díxo "Bueno, a carga ten que ir a plazos, ahora levo eu pralá o fil/o " . .. Pero había unha cuñada na casa que era así apretada, era írmá do meu marido, casada e tiña unha nena . . . Puxéronnos nunha casíña moí ve/liña que solo tiña a porta e unha ventana . . . O nena xa tiña sete ani­ñas e enfermoume do pulmón tamén .. . Fun onda o señor abade porque os meus sogros non me daban plata e díxome: "Ai si, si fil/a!. Non te preocupes, que che presto o que queiras, pero tráeme ó teu pai de fianza " . . . Entonces había tres ou catro señoras que empezaban a andar traficando con azúcar, arroz, aceite e fariña de estraperlo, vendían a tasa que lle daban cada mes ós da vía . . . Eu empecei an­dando co estraperlo pota necesidade; empecei a comprar fariña pero non tiñamos

M I N I US V H 181

en que leva/a e había que trae/a á cabeza . . . Aquelo, foi horroroso, desde Parada a Santa Cruz cos sacos na cabeza para coller o Castromi/ que iba pra Vigo, porque nós íbamos vende/a a Cañiza, ou a Vigo cando non quedábamos en Ribadavia que e/í vendíamos moito porque hai moitas tiendas e como non había que comer, compraban todo de estraperlo . . . Unha vez colléronnos os gardiñas portugueses . . . Eu escapei polos montes abaixo coas nalgas todas sangrado porque s i nos ca/lían, quitábannos todo . . . Entonces unha veciña miña da/á da Poboanza marchou pra Venezuela, entrou de cociñeira na casa dunha señora buenísima e díxolle: "Mire, yo tengo una amiga allá que sabe mucho de enfermería y para cuidar a su hija " porque tiña unha filfa retrasada mental que era mala como una perra . . . Eu arreg/ei os papeles e fun pralá, estuven tres anos e despois víñenme outra vez, pero vo/ví­ase acabar a plata e volvín pralá", (extraído da memori a de vida d e lso l i n a F. V. de Parada de Amoeiro, O u rense) .

2.- Os d ifere ntes i nce ntivos para a m o b i l izac ión campes i ñ a n o n úc l e o e nas bases das organ izac ións agrar ias do l rixo seg ú n u n m i l itante de Parada d e Labiote:

"Eiquí a primeira sociedade que houbo foi un ha Sociedade Agraria que estaba rexentada por un tal José de Gabián que va/tara de América . . . Tro uxo arados de ferro e empezou a promover o asunto da agricultura metendo a xente en causas modernas praquil tempo . . . Hasta protestaban contra o consumo, que era un im-posto que hab(a daquela . . . A xente dos pobos de Nogueiroa e deiquí de Parada que pertenecían á sociedade de agricultores que il fundara . . . Alzáronse en que non pagaban o imposto do consumo e veu un piquete da Garda Civil e botaron eiquí unhos días no pobo de Pa rada respaldando ó reca udador do consumo . . . Albergábanse na casa dun que era máis inclinado ós caciques, un tal J osé Andrés López S u á rez q ue era dos Cr istobos de Dad ín, u n pobo e l í cerca d o l r ixo. Lago había tamén os de doña Manuela, q u e eran as d ú a s casas g ra n d es de Dadín e má is do l r ixo . . . E ra n m a u r istas e gobernaban case sempre i l es . Eran ós que /les chamaban caciques os xefes daquil tempo . . . Por certo iste cacique de Oad(n tuvera en Ourense un café, era don Hermesindo Pérez, o cacique dos Cristobo . . . Era un canteiro bo, chamábase José Diéguez Cerdeira, era dunha familia bastante acau­dalada eiquí na aldea . . . Fundara a sociedade agraria por interés persoa/ na política, vamos, de botar ós que estaban pra porse il . . . E fixeran un m(tin, xuntáranse e vi­ñeran unhos de Ourense a fa/ar e nesas causas il gastaba moitos cartas e sacaba cartas a réditos que lle prestaban os acaudalados . . . Empezou a empeñar a casa cos gastos que tiña na política . . . Tería eu 12 ou 15 anos cando era eso. Lago máis tarde, xa cando eu entrei ó

servizo, va/taran a organizar outra vez a sociedade co

mesmo nome de "Sociedade de Agricultores do lrixo ", outros aspirantes

á política

tamén. que pro meu coñecemento todas estas entidades eran

promovidas polo in­

terés persoal. pra

lucrarse os que

a fundaran.

xuntar votos e criar un ambiente de ir contra a

política que había

pra iles mi/lora/a . . . Organizaron esa sociedade agraria

no lrixo pras eleccións a concellais. Apoiábaos Basilio Álvarez que veu facéndolle propaganda a Lerroux e cando viña en Nogueiroa caeu do cabalo e dixo: "Parece que foi unha inspiración de Deus que caese do cabalo pra iluminarme que nestes sitios fai falta un ha carretera" . Había partidarios de dous bandos e unhos fo ron pra votar, pero os do outro bando fixeron unha pelexa, romperon a fuma no cole-

182 Raúl Soutelo Vázquez

xio electora! . . . Nesa había un que se chamaba Manuel de Mexide que tamén viñe­ra de América e outro irmau chamado Claudia que era mestre e tamén andaba na política. Oespois fixéronse eles ca cancel/o de lrixo e o Manuel foi alcalde . . . Non sei guen

me levou onda don Felisindo Alvarez Xesteira que era quen movía a polí­tica máis grande no

Carba/liño, !leste /evoume a Ourense onda o

Fabrega que era

o presidente da Oeputación de Ourense, pra

recomendárenme no servizo e deixá­ronme en servizos a uxiliares . . . Parada levaba un marchamo de mais cultura, de xente máis culta e con máis preocupación social . . .

Emigraban, aprendían e copia­

ban doutras nacións. Volvían con ideas novas . . . Xera!mente dedicábanse á agricul­tura pero lago, no

tempo de inverno,

os homes saían de canteiros pra Zamora, Sanabria e Castilla, iban trabal/ar facendo obras e casas . . . Eran canteiros, pero tamén eran labregos e veciños que formaban o núcleo das sociedades e traían novas ideas que copiaban e acoplaban cada un á súa política . . . Os que eran máis ricos tíñanse por caciques e querían mandar iles. Había dúas tendencias: unha a dos caciques e outra a dos socios . . . Un diles era o tío Amando, que apoiaba ós Cristobos . . . O outro chamábanl!e 110 ferreiro 11, era da ten dencia dos socios . . . Facían propaganda política, cando estaba o partido deles fastidiaban cos consu­mos ós contrarios. Botábanlles máis cantidade ós que eran do bando contrario porque o reparto facíano os que mandaban e cando protestaban e non querían pagar, viña a Garda Civil pra protexer ó recaudador porque si non pagaban em­bargábanl!e . . . Os da sociedade agraria tirábanl!e os muros das fincas e facíanlle traicións pra facer/le a vida imposible . . . Lago foi presidente da sociedade un tal Camilo Hermida, era labrador pero emigrara (non sei si saíra á Arxentina) . . . Maís tarde foi un tal Severino Fernández Fuentes cando o Fe!isindo Álvarez Xesteira era o xefe no Carba/liño . . . Tiña eiquí un ha taberna e fara a Bós Aires trabal/ando elí deempregado . . . !se Basilio Taboada reorganizou co Severino a sociedade que refixe­ran por segunda vez sobre o fermento que deixara o José de Gabián . . . Era cantei­ro, non emigrou máis ca por tempadas a Caste!a e lago trabal!ou nas obras do fe­rrocarril" , (pp . 1-4 d a transcric ión fonética da memoria d e v ida de Ramón A lb itas M a rtínez, nacido o 29 de abr i l de 19 10) .

3.- A percepción dos l íderes a g ra rios e d a s súas acció n s d e protesta n a comar­ca do R ibe i ro :

" Os mitíns dábanos eí desde un balcón. Fa/aba un que era cura, ¡Ah, Basilio Álvarez! . . . Decia o de todos: negarse a pagar as rentas e o consumo que era im­posto municipal que se facía por reparto e o que caise mal estaba jodido . . . ¡Porque facian u n reparto injusto, coño !. Eí en Ribadavia dunha vez que era unha manifestación grandísima caque!as varas de aguillada que eran unhos paus lar­gos, decía un dos gallitos que sempre hai dous ou tres que son os armadanzas: 11¡E dos consumos moito temas que fa/ar, si os quitaran xa era o tal!. ¡Porque li­bres deles habemos de quedar e arriba as varas do gando ! 11 . . . Levaban as varas do gando por si había que mallar. .. Unha vez que non me acordo que pasou, fixé­ronlle un embargo a un de Ventase/a que se chamaba Juan García Míguez que da­que!a era o presidente da Sociedad Agraria . . . Sei que lle embargaron e nombraron depositario a un fulan o que era o cuñado del. ¡E xa non se sacou nada da casa que xa quedou depositado todo na misma casa. Pero recórdome que prenderan a

M I N I U S V I I 183

catro ou a seis dos cabecillas da Sociedad e á noíte, mulleres, rapaces e homes mar­charon pralá e plantáronse díante da casa do xuez. O xuez era andaluz e a súa mu/fer colleu tanto medo que lle díxo: "¡ Vete a soltarlos automáticamente! ¡ Vete a soltar­los!". Porque os da sociedad ameazaban con que iban voar a casa e xa víñeron con­nosco aqueta noíte para a casa . . . /se tal Juan García Míguez foí o que trouxo ó Basilio.. . Emígrou él e dous ou tres fil/os, foron a Cuba poñer un almacén de viñas, pero resulta que fracasou, porque o viña no mar baíxa moíto . . . Antonio Buján era peor ca Don Andrés. Foí morrer ó hospital e a naí tamén morreu de fame no hospital. Era un mangante xa desde novo.. . O paí era deíquí tamén, don Gumersíndo Buján que cando casou xa daquela déronlle a e/a medio millón de dote e o paí él dotóuno con outro medio millón de pts. Era un bó principio para ter un bó fín e non fíxo nada. E foron morrer ó hospital a naí lle/ . . . Gastóuno todo, queímou todo él. Eu a esa xente xa non lle facía moíto caso porque eran xente depravada . . . Era o demo aquí/ cura, Basilio Álvarez díu eíquí moítos mítines, incluso o fíxeran presidente honorario da Sociedad Agraria. (Pero era un comunista dos collóns! . . . Os curas deíquí decían que eso non quedaba ben nun sacerdote, que se puxese nun balcón axítando os brazos e criticando ós das rentas . . . Unha vez enterouse a Sociedad Agraria de que había en Barbantes un vagón de viña matute e tomos alá. Íbamos cincuenta e tres rapaces . . . Xa os da agraria romperan os bocoís. ¡Oes, iba unha cuneta chea de viña !. Porque rom­péronse todos os bocoís, que eso e bebemos elí de fucíños na cuneta. ¡Eso xa era un ha boa diversión !" . ( E xtraído da memoria de vida d e R icardo G ó mez Fre i re, de S a m pa i o de Ventose l a , R i b a d avia , e ntrevistado en xa n e i ro d e 1996 por Sant iago M íguez Ami l e po lo a utor para o Arqu ivo Ora l do M.E .R ) .

B ibl iografía

ACEVES, J . E. 1 994: "Prácticas y estilos de investigación en la h istoria oral conte mporánea", Historia y Fuente Oral, 1 2, pp. 1 43-1 50 .

ARCAS CU BERO, F. 1 996: " La imagen antes de la fotog rafía: g ra bado, pintura y caricatura de prensa en el s ig lo XIX", en Díaz Ba rrado, ed., Imagen e Historia, Ayer, 24, pp. 25-39.

ARÓSTEGUI , J . 1 994: "Vio lencia, Sociedad y Política: la defi nición de la violenci a " , en J. Aróstegui, ed., Violencia y Política en España, Ayer, 1 3, pp. 1 7-55.

- 1 995, La investigación histórica. Teoría y método, Crítica, Barcelona. - 1 996, " La especificación de lo g e n érico. La vio lencia po l ítica en perspectiva h i stórica", Sistema,

1 32-1 33, pp. 9-39. SAYONA FERNÁN DEZ, G. 1 995: " N u evos planteamientos metodológ icos de uti l ización de la fuente

ora l en H i storia conte m p o r á n e a " , en J . M . Sa ntacreu S o l e r, coord . , Historia Contemporánea y Nuevas Fuentes, Alacant, pp. 1 09- 1 1 6.

BAR R E I R O F E R N Á N D EZ, X . R . 1 99 6 : " H isto r i o g rafía d e l a h i st o r i a l o c a l g a l l e g a " , i n Ag u i rreazkuenaga & U rq u ijo, eds., Perspectivas de Historia local: Galicia y Portugal, B i l bao, pp. 5 1 -7 1 .

BECKER, J . J . 1 987: "Le handicap d e l"a posteriori" , Les Cahiers de L "IHTP, 4, París, ju in-1 987, pp. 95-97. BERG, M. 1 990: La entrevista como método de producción de conocimientos", Historia y Fuente Oral,

4, pp. 5-1 0 . BERNALDO D E QUIRÓS, C. e RIVERA PASTOR, F. 1 923: E l Problema de los Foros en e l Noroeste de

España. I RS, Madrid.

184 Raúl Soutelo Vázquez

BER NARDEZ SOBREIRA, A., CABO VILLAVERDE, M., e ROMAN LAGO, l. 1 997: " Mercado u rbano y transform ación socia l del campesinado: G a l ic ia 1 923-1 936", c o m u n icación ás Jornades sobre Sistemes agraris, organització social i poder local als Paisos Catalans (Solidaritats Pageses, Sindicalisme i Cooperativisme), Alguaire ( Lleida), no prelo.

- e CABO VI LLAVE RDE, M. 1 997: "Asociacionismo ca m pesi ñ o e poder l ocal na 1 1 Repúbl ica: u n ha análise microhistórica", en L. Fernández Prieto et a l i i , coords., Poder local, elites e cambio social na Galicia non urbana ( 1874-1936), edición do Parlamento de Ga l icia-USC, Santiago de Compostela, pp. 327-352.

BORRAS, J. M. 1 990: Historia, Fuente v Archivo Oral, Madrid. BOURDIEU, P 1 986: " L" i l ussión biographique", Actes de la Recherche en Sciences Sociales, 62-63,

París, ju in-1 986, pp. 69-72. BUENO, Mª. L. 1 995: "Reflexiones en torno a la h istoria de las m ujeres, ¿una historia coyuntu ra l?", in

C. B a rros, ed . , A H isto ria a debate, vol . 1 1 : e l retorno d e l sujeto, Sa nti ago de Compostel a , pp. 285-297.

CABO VILLAVER DE, M. 1 997: "A fonte o ra l na recuperacion historiografica dos movementos sociais: o agrarismo", ponencia convidada ó Si mposi u m Os Galaicos e as Fontes de Tradición Oral, Al lariz,outubro de 1 997.

- 1 998: O agrarismo, Vig o, Edicións A Nosa Terra. CAGIAO VILA,P 1 997: Muller e emigración, Xu nta de Gal icia, Santiago de Compostela . CARDESÍN D ÍAZ, R . Mª . 1 992: Tierra, trabajo y reprod ucción socia l en u n a a l d ea g a l l ega: s i g l os

XVII I-XX. M ue rte de unos, vida de otros, S .G.T. do MAPA, Madrid. - 1 995: "Campesinado, mercado y Estado. La estructura socia l de la G a l icia rura l en e l s ig lo XIX",

Annales. Histoire. Sciences Sociales, París. CASANOVA, J. 1 996: " La socio logía h istórica en España" , Historia, Antropología v Fuentes Orales,

1 6, pp. 6 1 -73. CASO, A. 1 997: " Negar la H istoria", El Semanal, 7 de setembro de 1 997. CASTELLS ARTECHE, L., ed. 1 995: La historia de la vida cotidiana, Aye r, 1 9, M a rcia l Pons-A.H .C.,

Madrid. CASTRO PÉREZ, F. 1 997: Entre a tradición e a modernización. O agrarismo na terra de Celanova, tra­

bal lo de cu rso, pr. ms. CATAN!, M . 1 990: "Al g u nas precisiones sobre e l enfoque biográfico ora l " , Historia v Fuente Oral, 3,

pp. 1 51 -1 64. - 1 993: "Memoria y biografía. "Si lo contásemos no nos crería n " . La lección del método de Primo

Levi " , Historia v Fuente Oral, 9, pp . 1 37-162. CAUNCE, S . 1 994: Oral Historv and the Local Historian, Longman G ro u p, Londres. DOMÍNG UEZ CASTRO, L. 1 992: Viños, viñas e xentes do R ibe i ro . Eco n o m ía e patri monio fa mi l iar,

1 8 1 0-1 952, Vigo . DOMÍNGUEZ MARTÍN, R. 1 996: E l campesino adaptativo. Campesinos v mercado e n e l Norte de

España, 1 750- 1880, Santander. D U NAWAY, D. K. 1 990: " La g rabac ión de ca m po en la H i stor ia o ra l " , Historia v Fuente Oral, 4,

pp. 63-78. EK, S.B. , 1 996: " N a rraciones y rea l idad", Historia, Antropología v Fuete Oral, 1 6, pp. 75-85. ENZE NSBERGER, H . M . 1 987: O curto verao da anarquía, Sao Pau lo, Cía das Letras. FERNÁNDEZ B E N ÍTEZ, V. 1 993: " Los lugares comunes en la memoria colectiva ", en J . M . Truj i l lano

Sánchez, ed . , Memoria v sociedad en la España contemporánea, Actas das 1 1 1 Jornadas de H istoria y Fuente Ora l , Ávi la, 1 993, pp. 7 1 -83.

FERNÁN DEZ PRIETO, L. 1 992: "A caracterización da agricu ltu ra ga lega contempo rá nea: entre o atra­so e a adpatación ó Capita l ismo", A trabe de Ouro, 1 0, pp. 207-2 1 8.

- 1 992b: Labregos con ciencia. Estado, sociedade e innovación tecnolóxica na agricultura galega, 1850- 1939, Vigo .

- e G I RÁLDEZ R IVERO, X. 1 99 1 : "Ga l ic ia en e l pr imer terc io de l s i g l o XX: transfo rmaciones a g ra rias e i n d ustri a l e s " , en R . Vi l l a res, ed., Historia de Galicia, La época contemporánea, vo l . 4, Vigo, pp. 837-856.

FOLG UERA, P. 1 994: Como se hace historia oral, Eudema, Madrid .

M I N I U S V I I 185

GALLEGO, D. 1 993: "Pa utas regionales de cambio técnico en el sector agrar io español ( 1 900-1930), Cuadernos Aragoneses de Economía, pp. 241-276.

GOFF, J. le, 1 980: " Las mental idades. Una h istoria ambigua" in J. Le Goff e P. Nora, d i rs., Hacer la Historia, vol . 3, pp. 8 1 -98, Laia, Barcelona.

G RACIA CÁRCAMO, é. 1 995 : " M icrosoc io log ía e h isto ria d e l o coti d i a n o " in L . Caste l ls, ed. , La Historia de la vida cotidiana. Ayer, 1 9, Madrid.

HALBWACHS, M. 1 968: La Memoire Collective, P.U.F. , Paris. HAMMER, D. e WI LDAVSKY, A. 1 994: " La entevista sem iestructurada de final abierto. Aproximación a

una gu ia operativa", Historia y Fuente Oral, 4, pp. 23-6 1 . HERVÉS SAYAR, H. e t a l i i , 1 997: " Resistencia y organización. L a conflictividad rural en Ga licia desde

la crisis del Antiguo Régimen a l franquismo", Noticiario de Historia Agraria, 1 3, pp. 1 6 1 -1 9 1 . JOUTARD, Ph. 1 984: " E l tratamiento del documento ora l" , Debats, 1 0, pp.72-87. - 1 986: Esas voces que nos llegan del pasado, F.C.E., México. - 1 995: " L " H istoire Orale: b i l a n d " u n q u a rt de siécle de reflexión methodologu ique et de travaux",

ponencia presentada no XVIII Congres lnternational des Sciences Historiques ( Montrea l , 1 995), re­col l ida en Amado & Ferreira, o rgs., Usos e abusos da Historia Oral, Rio de Jane i ro, pp. 43-62.

JARDÓN PEORAS, X.X., e S OUTELO VÁZQUEZ, R. 1 997: " Campesinas conscientes. U n a reflexión meto d o l ó g i c a sobre l a i de nt i d a d y l a vida coti d i a n a d e l a m ujer en el m e d i o r u r a l : G a l ic ia , 1 880- 1 9 7 0 " , e n J . M . S a n t a c r e u , c o o r d . , /1 Jorn a das Internacio n ales sobre Historia Contemporánea y Nuevas Fuentes, Editorial C l u b U niversitario, Alaca nte, pp. 1 75-1 96.

J UANA, J . de. 1 993: " La H istoria regiona l y l oca l" in é. De J uana e X. Castro, eds., Novas fontes, renovadas historias. VI I Xornadas de H istoria de Ga l icia, Ou rense, pp. 1 1 -23;

LEVI, G. 1 989: " U sos da B i g rafía" in Amado & Ferre i ra , orgs. , Usos e abusos da Historia Oral, p p . 1 67 - 1 8 2 , (t r a d u c c i ó n d e " Les u s a g e s d e l a b i o g ra p h íe " , A n n a les, 1 3 2 5 - 1 3 2 6 , Pa r ís, nov/dec.-1989).

MARTÍNEZ-R I SCO DAVI ÑA, L . 1 995 : " U n h a a p rox imac ión á prob l e m ática da h i stor ia l oc a l en O u rense", en J. De J u a n a e X. Castro, eds., Aspectos históricos de Ourense, a nexo VI I I Xornadas de H istoria de Gal ic ia , pp. 5-1 1 .

M I KKA, l . 1 988: "Wat o n Earth is Ora l H istory? " , i n J . K. E l l iot, ed, New Trails in History, Austra l ian Press, Sidney, pp. 1 24-136.

M O N I OT, H. 1 978: " La h istor ia de los pueb los sin h isto ria" in J. Le Goff & P. N o ra, d i rs. , Hacer Ja Historia, vol. 1 , pp. 1 1 7-1 34, Laia, Barcelona.

MORADIELLOS, E 1 993: " Ú ltimas corrientes en H istor ia", Historia Social, 1 6, pp. 97-1 1 3. NASH, M. 1 99 1 : " Dos décadas de h istoria de las m ujeres en España. u n a reconsideración" , Historia

Social, 9, pp. 1 37-1 6 1 . N O RA, P. 1 988: " Me m or ia c o l ectiva " i n í . C h a rt ier, é . Le Goff e t a l i i , L a nueva Historia, B i l bao,

p. 455-458.N Ú Ñ EZ SE IXAS, X. M . 1 993: " La F a l a n g e en los a ños trei nta. El fasc ismo en G a l ic i a . El caso de

Ou rense, ( 1 931-1936)" , Historia y Fuente Oral, 1 0, pp. 1 43-1 74. PASTOR ALFONSO, M ª . J. 1 995 : " U na H istor ia no acadé mica", en J . M . S a ntacreu S o ler, coord.,

Historia Contemporánea y Nuevas Fuentes, Alacant , pp. 31- 37. PEDRO, J . M. e RAMOS FLORES, M . B. 1 995: " H istoria, experiencia, narrativa " , Revista Catarinense

de Historia, 3, Brasil , pp. 29-34. P É R EZ GARCÍA, J . M . 1 996: " l d a d e M o d e r n a " , en AA.VV., Nova Historia de Galicia, A C o r u ñ a ,

p p . 237-352. PORTELLI, A. 1 989: "Historia y memoria: La muerte de Luigi Trastul l i" , Historia y Fuente Oral, 1, pp. 5-32. - ( 1 993) , " V i o l e n c i a , i m a g i n a c i ó n y m e m o ria en u n e p i s o d i o de la g u e r ra p a rt isa n a " , i n J . M .

Truj i l lano, ed., Memoria y Sociedad e n Ja España Contemporánea, 1 1 1 J ornadas " Historia y fuentes o rales", Fundación Cu ltural Santa Teresa, Avi la , .pp. 39-49.

PRADA RODRÍGU EZ, X. 1 993: "Seixalbo", en M. Wouters, ed., 1936, os primeiros días. Historia oral de Vigo, betanzos, A Guarda, Ribeira, Seixalbo e Ourense, Vigo, pp. 1 1 1 - 1 30.

- e SOUTELO VÁZQUEZ, R. 1 996: "As estratexias de supervivencia económica na posguerra: merca­do negro, acaparamento e ocu ltación", en A.G.H. , ed. , Historia Nova V. Actas do V Cong reso de Xoves Historiadores de Gal icia, Santiago de Compostela, dec.-1996.

186 Raúl Soutelo Vázquez

- e SOUTELO VÁZOUEZ 1 997: "Los g u ías conscientes de una Arcad ia perdida: la representación na­c iona l ista de la G a l icia cam pesina, 1 908- 1 93 1 " , comun icación presentada ás Segones Jornades sobre Sistemes agraris, organització social i poder local als Paisos Cataláns, Lleida.

RAMÍREZ, J . A. 1 98 1 : Medios de masas e historia del arte, M adrid. RIEGO, B. 1 996: " La h istoriografía espa ñola y los debates sobre la fotografía como fuente h istórica",

en Díaz Barrado, ed. , Imagen e Historia, Ayer, 24, pp. 9 1 -1 1 1 . RIESGO, S. 1 997: Transformaciones en la propiedad de la tierra y funcionamiento de una sociedad

rural. Carbal/o, 1880- 1936, Memoria de Licenciatura i nédita, U SC. ROGER, W. 1 986: " N otes on Oral History", lnternational Journal of Oral History , 7 ( 1), pp. 23-28. ROMAN LAGO, l. 1 997: Estructura social e asociacionismo labrego. Un primeiro achegamento ó

campesiñado a tempo parcial. Lavadores 1923-1931, Memoria de Licenciatura inédita, USC. ROSE NTHAL, G . 1 99 1 : " La estructura y la "gesta lt" de las a utobiografías y sus consecuencias meto­

dológicas", Historia y Fuente Oral, 5, pp. 1 05-1 1 O. ROUSSO, H . 1 996: "A memória nao e mais o que era" , in J . Amado e M. de M. Ferreira, eds., Usos &

Abusos da Historia Oral, Fu nda9ao Getu l io Va rgas, R ia de Jane i ro, pp 93-1 0 1 . SAAVEDRA, P. 1 994: L a vida cotidiana en e l Antiguo Régimen, Crítica, Barcelona. - 1 995: " La vida coti d i a na en la periferia de la c iv i l i zac ión: los c a m pesinos de G a l ic ia e n los ss.

XVII-XIX" i n L. Caste l ls, ed., La historia de la vida cotidiana . . . , pp. 1 0 1-133. SAM UEL, J. 1 98 1 : Historia popular y teoría socialista, Crítica, Barcelona. SEGURA, C. 1 995: "Algunas cuestiones a debati r sobre la h istoria d e las mujeres", en C. Barros, ed. ,

A Historia a debate, Santiago de Compostela, pp. 299-304. SERRANO, C. 1 996: " Historia cu ltura l : un género en perspectiva " , Historia Social, 26, pp. 97-1 1 1 . SOUSA AN DRADE, A. M . M . de. 1 990: Sob o signo da imagem: a prodw;ao fotográfica e o controle

dos códigos de representa9ao social da clase dominante do Río de Janeiro na primeira metade do século XX. Tese d e Doutoramento defendida na U.F.F. de Ria de Jane i ro, pr. ms.

SOUTELO VÁZOUEZ, R . 1 995: "Construyendo la Etnoh istoria del m u ndo rural ourensano. E l comple­jo agro-industria l trad icional de A Ponte Mandrás como estrateg i a i ntegrada en la economía do­méstica d e l c a m p e s i n a d o o u rensano : 1 880- 1 97 0 " , en J . M . Sa ntacreu S o l e r, coord. , Historia Contemporánea y Nuevas Fuentes, Alacant , pp. 89-98.

- e VARELA SABAS, A. 1 995: "As estratexias defensivas do cam pesiñado galega ante a represión po­l ít ica d o a g ra ri s m o , 1 936- 1 946" , e n A . G . H . , e d . , Historia Nova 111. Contribución dos Xoves Historiadores de Galicia, pp. 27 1-29 1 .

TE R R E N LALANA, E . 1 997, "Cond ic iones d e trabajo e n l a i n d u str ia r u ra l e n l a postg u e r r a " , e n J .M. Truj i l l ano e J . Mª. Gago, eds. Historia y Memoria del Franquismo. Actas IV Jornadas de Hª y Fuentes Orales, Avi la, pp. 1 3 1 -1 45 .

THOMAS, K. 1 989: " Historia y Antropología" , Historia Social, 3, pp. 62-80. THOMPSON, E .P. 1 989: " Fol klore, Antropología e Historia Social , Historia Social, 3, pp. 8 1 - 1 02. THOMPSON, P. 1 978: La voz del pasado. Historia oral, Eds. Alfons e l Magnánim, Valencia. VAQU I N HA S , l . 1 99 2 : "A l g u n s as pectos da v i o l e n c i a r u r a l nas c o m a rcas de C o i m bra ,

Montemor-o-Ve l h o e Penacova de 1 858 a 1 9 1 8", L e r História, 23, pp . 23-59. VEIGA ALONSO, X. J. 1 996, " Individuo, sociedade e h istoria. Reflexiones sobre el retorno de la bio­

g rafía" , Studia Histórica, Serie Hª. Contemporánea, 1 3-1 4, pp. 1 3 1 - 1 47 . - 1 997: " Parentes, a migos e favores. A s redes i nformais d o s caci q u ismo", en L . Ferná ndez Prieto et

a l i i , coords. , Poder local, elites e cambio social na Galicia non urbana ( 1874- 1936), edic ión do Parlamento de G a l icia-USC, Santiago de Compostela, pp . 353-37 1 .

VILLARES PAZ, R . 1 992: Foros, frades e fidalgos. Estudios de Historia social de Galicia, Vigo. VOVELLE, M . 1 992: " Histoire seríe l le ou case studies: vrai o u fa ux d i lemme en H istoire des menta l i ­

tés", ldelogíes et mentalités, París, Fol io-Histoire.