TEMA 3: A PENÍNSULA IBÉRICA NA IDADE MEDIA: OS REINOS CRISTIÁNS

3.1. Os reinos cristiáns na idade media: os primeiros núcleos de resistencia.

Practicamente á vez que os musulmáns comezan o seu dominio sobre a Península Ibérica a

partir do s. VIII, constatamos a existencia dunha serie de núcleos setentrionais pouco

romanizados e cristianizados aos que inicialmente o Islam non prestou atención pola súa

pobreza, clima e dificultades de acceso. Precisamente neste contexto xurdirá no marco da

cordilleira cantábrica o reino de Asturias (718-22), pioneiro na loita contra os musulmáns

na persoa dun xefe local chamado Pelayo ao que se atribúe a primeira vitoria sobre o Islam

en Covadonga (722). Dita batalla non pasou de ser unha simple escaramuza que con todo

alcanzará a categoría de mito e constitúe para moitos a orixe da Reconquista cristiá. Os

sucesores de Pelayo, pola súa banda, preocupáronse basicamente pola consolidación do reino

astur. O primeiro monarca relevante foi Alfonso I (739-57), quen realizou varias campañas

pola conca do Douro e repoboou Asturias con mozárabes. Os seus sucesores tiveron que

comprar a súa independencia a través de tributos aos emires de Córdoba, ata que Alfonso

II (781-842) conseguiu liberarse dese gravame e establecer un auténtico Estado con

capital en Oviedo e unha administración de inspiración visigoda. Pola súa banda Alfonso III

(866-910) estendeuno até alcanzar o Douro e trasladou a capital a León, transformándose

entón o reino astur en Reino de León. Xa no século X asistimos a un período de crise

marcado pola independencia do Condado de Castela por iniciativa do conde Fernán González

e as devastadores campañas musulmás a cargo de Almanzor. Outro gran foco de

resistencia ao Islam era o reino dos francos alén dos Pireneos, pobo que liderado por Carlos

Martel xa freara o avance musulmán en Poitiers (732) e que en tempos de Carlomagno

buscará o control do val do Ebro, sendo detidos en Roncesvalles (778) probablemente por

vascones. Outros estados pirenaicos da época foron:

-o reino de Pamplona: onde destacamos a sublevación da cidade de Pamplona contra o

emirato cordobés e o seu vasalaxe cara aos francos ata que o clan Aresta aliásese coa

poderosa familia muladí dos Banu Qasi. Devandito clan será substituído pola familia Jimena,

que configurará da man de Sancho Garcés I o reino de Navarra. No 970 incorporará Aragón

e exercerá unha notable influencia sobre o Reino de León, até alcanzar o seu maior apoxeo

durante o reinado de Sancho III o Maior (1000-1035), quen logrará anexionar a Castela.

-os condados do Pirineo central: Aragón, Sobrarbe e Ribagorza, inicialmente baixo

soberanía franca ata que pasaron a mans de nobres locais como Aznar Galindo e xa nos

séculos X-XI, en virtude dunha hábil política matrimonial, ao reino de Pamplona.

-os condados cataláns: cuxo trazo máis significativo é a súa profunda dependencia con

respecto aos francos, até o punto de formar parte efectiva dos seus dominios baixo o nome

de Marca Hispánica. Concretamente Carlomagno, empeñado en que estes servisen de

barreira fronte aos musulmáns, tomou importantes prazas baixo o seu mandato, entre as

que destacan: Xirona (785) e Barcelona (801). Destacou por encima de todos o condado de

Barcelona e as figuras de Vifredo o Belloso (s. IX) e Borrell II (s. X). Este último,

aproveitando o ocaso da dinastía carolinxia, conseguiu desmarcarse do estado francés.

3.2. Os reinos cristiáns na idade media: principais etapas da reconquista.

Ao falar de Reconquista entramos na análise dun concepto polémico. Poderiamos definila

como un proceso descontinuo de expansión militar dos reinos cristiáns peninsulares sobre o

Al-Ándalus musulmán a través dunha serie de etapas:

1. Inferioridade dos reinos cristiáns (ss. VIII-XI). Fase de nacemento e consolidación

dos reinos cristiáns na que Al-Ándalus exercerá unha manifesta hexemonía sobre estes. En

Asturias, reino arrasado polas loitas dinásticas internas, asistimos a modestos avances por

zonas practicamente despoboadas do val do Douro e o traslado da capital a León por

mandato de Alfonso III. En Navarra observamos a extensión das súas fronteiras até o val

do Ebro por Sancho Garcés I, anexionándose Aragón ao longo do s. X. A culminación

chegará con Sancho Garcés III, o Maior, quen a comezos do s. XI engadirá Castela e

Sobrarbe aos seus dominios.

2. Avances sobre os vales do Texo e do Ebro (s. XI - primeira metade do s. XII). Os

reinos cristiáns consolídanse demográficamente á vez que se benefician das parias

recadadas aos reinos de taifas tras a destrución do califato de Córdoba. Cabe sinalar como

á morte de Sancho o Maior, o antigo reino de Pamplona dividirase entre os seus 4 fillos:

Navarra-García; Castela-Fernando (primeiro rei de Castela); Aragón-Ramiro (primeiro rei

de Aragón) e Sobrarbe e Ribagorza-Gonzalo. Precisamente Fernando I lidera unha

hexemonía castelán-leonesa (en ocasións por separado) sobre os reinos cristiáns que saberá

concretar Alfonso VI coa toma de Toledo (1085), o que facilitará o control do val do Texo

xunto ao recentemente nado reino de Portugal, e Valencia (1094), esta última a cargo de “O

Cid”. Estes avances cristiáns, en especial o producido sobre a estratéxica e simbólica

Toledo, fixeron que os musulmáns reclamasen a intervención dos almorávides. Pola súa

banda Aragón, inicialmente unido a Navarra e posteriormente a Cataluña, conquistará

Zaragoza e controlará o val do Ebro da man de Alfonso I o Batallador.

3. Hexemonía dos reinos cristiáns (segunda metade do s. XII - s. XIII). Fase cun punto

de inflexión como a batalla de Navas de Tolosa (1212) na que vencen as tropas cristiás

encabezadas por Alfonso VIII de Castela e permiten superar a oposición almohade. Até a

data, a solidez musulmá unida á falta de cohesión cristiá limitara o avance aos cursos do

Turia, Júcar e Guadiana. Será Portugal a primeira en concluír a súa particular reconquista.

Aragón pola súa banda, con Jaime I o Conquistador á cabeza, logra tomar Valencia e as illas

Baleares, culminando a súa expansión a mediados do XIII. Finalmente, Castela-León,

definitivamente unida en 1230 baixo do mandato de Fernando III o Santo, lidera entón o

avance sobre o val do Guadalquivir da man do citado monarca e do seu fillo Alfonso X o

Sabio, quen somete o reino de Murcia en 1266 para concluír o proceso. Senllos reinos

postúlanse como os dous grandes poderes cristiáns e comezan a ser necesarios tratados

que delimiten as súas áreas de influencia (Tudillén 1151; Cazola 1179). A finais do século

XIII toda a Península e as Illas Baleares estaban baixo soberanía cristiá a excepción do

Reino Nazarí de Granada. Finalmente cabe destacar nesta etapa a creación e auxe das

ordes militares, integradas por soldados permanentes aos que adoitaban recorrer os

monarcas para a defensa de zonas especialmente vulnerables. En Castela situamos

Calatrava (1157), Santiago (1171) e Alcántara (1176), mentres que en Aragón hai que

esperar a 1317 para falar da súa primeira orde, Montesa, herdeira dos abolidos Templarios.

3.3. Os reinos cristiáns na idade media: as formas de ocupación do territorio e a súa

influencia na estrutura da propiedade. Modelos de repoboación e organización social.

De forma paralela ao fenómeno reconquistador que comezan os reinos cristiáns

peninsulares a partir do s. VIII, asistimos tamén a un proceso repoboador que contemplaría

tanto a chegada de novos moradores a áreas despoboadas como a organización

administrativa das mesmas. En liñas xerais o resultado final do fenómeno repoboador supón

unha estrutura da propiedade que segue vixente na actualidade, co río Texo como liña

divisoria entre unha España eminentemente latifundista ao sur e unha España con

predominio da pequena e mediana propiedade ao norte. Máis concretamente a repoboación

desenvolveríase en dúas grandes fases:

1. Até o s. XI: a repoboación foi espontánea e localizarase en guarnicións militares e

fortificacións como as establecidas na liña defensiva do Douro e no Piedemonte pirenaico.

A ocupación da terra denominábase presura ou aprisio, fórmula que concedía a propiedade

da terra ao que a ocupaba durante certo tempo e cultivaba polo menos unha parte da

mesma. Permitíase a ocupación tanto a colonos como a poderosas familias laicas e

eclesiásticas. En moitos casos este formato non requiría conquista previa, pois afectou a

moitos territorios practicamente despoboados dos que resultou a pequena e mediana

propiedade.

2. A partir do s. XI e até o s. XIII: os reinos cristiáns de Castela-León e Aragón

triplicaron a súa extensión. Por este motivo a repoboación será menos espontánea,

intervindo activamente os monarcas a partir de ferramentas como:

Privilexios e foros: cuxo obxectivo era atraer novos colonos, concretándose na concesión

de cartas poboas, foros locais e cartas de franquía por parte do rei. Foi habitual na

repoboación de fronteira ou concellil que levou a cabo principalmente en Extremadura nos

ss. XI-XII e xa no s. XIII na colonización ao sur do Texo e até Serra Morena. O territorio

era dividido en concellos con grandes termos ou alfoces rexidos por unha vila cabeceira na

que se instalaba un representante do monarca e un grupo de cabaleiros encargados da

defensa. Aos novos poboadores concedíaselles solar para a casa, terras de cultivo e

permiso para gozar de bens comunais. Á poboación musulmá, pola súa banda,

respectáronselle as súas propiedades. Este sistema favoreceu o impulso da mediana

propiedade e a proliferación de terras e bens comunais.

Capitulacións: acordos ou pactos locais coas poboacións sometidas (musulmáns, xudeus,

mozárabes), especialmente nas cidades. Contemplaban o pago de contribucións especiais a

cambio de respectar leis, costumes, parte das súas propiedades e liberdade relixiosa.

Tratouse dun sistema común no val do Texo, Zaragoza, val do Ebro e Levante.

Repartimientos: consistían na distribución de bens e terras en lotes denominados donadíos

que efectuaba o monarca entre os conquistadores. Aplicáronse sobre todo na segunda

metade do s. XIII para a colonización territorial en Baleares, campo levantino, val do

Guadalquivir e Murcia, últimas zonas reconquistadas. O resultado desta práctica foi a

adquisición de grandes latifundios por parte de nobreza, ordes militares e Igrexa.

Encomendas: foi o formato característico das repoboacións levadas a cabo por ordes

militares na primeira metade do s. XIII en zonas do val do Guadiana, Teruel e norte de

Castellón. Afectaba a zonas extensas con escasa poboación en cuxa conquista sobresaíra

unha orde militar (Alcántara e Santiago en Estremadura; Calatrava na Mancha). Á fronte

de cada encomenda situábase un cabaleiro da orde co cargo de comendador. Este formato

repoblador favoreceu a creación de latifundios maioritariamente dedicados á explotación

gandeira.

Finalmente cabe apuntar que este proceso repoboador, fundamentalmente a partir do s. XI,

irá acompañado de todo un conxunto de transformacións económico-sociais tales como:

un incremento demográfico a partir do s. XI

a ampliación da extensión de terreos de cultivo,

a mellora na organización da gandaría a partir de institucións como a Mesta,

un modesto crecemento das urbes intimamente relacionado cunha maior

dinamización do comercio (mercados locais, feiras internacionais)

a progresiva implantación dun feudalismo concibido sobre unha estrutura tripartita

da sociedade na que cada estamento debía desempeñar unha función. Así o clero, os

oradores ou cordeiros, encargaríanse da salvación das almas; a nobreza, os

defensores ou cans, velarían pola defensa da comunidade; e o estado cha, os

labradores ou bois, deberían traballar para o mantemento de todos.

3.4. Diversidade cultural nos reinos cristiáns na idade media: cristiáns, musulmáns e

xudeus.

Desde a chegada dos musulmáns á Península Ibérica no s. VIII, asistimos a unha longa

disputa fronte aos reinos cristiáns que comezaron a organizarse nas áreas máis

setentrionais. No entanto, amén do conflito bélico, ambas as comunidades influíronse

mutuamente, intercambiando ideas e mesmo poboadores (mozárabes-cristiáns que viven

entre musulmáns-; mudéxares-musulmáns que viven entre cristiáns-; muladíes-cristiáns que

se converten ao Islam- e mouriscos-musulmáns que se converten ao cristianismo-). Ao

mesmo tempo foron alcanzando un gran desenvolvemento as comunidades xudías que se

distribuían tanto no lado cristián como no musulmán. De aí a idea tan difundida de que a

España medieval foi un marco no que confluíron tres culturas: a cristiá, a musulmá e a

hebrea, aínda que en ocasións sobredimensionouse o entendemento que habería entre elas.

En calquera caso cabería falar dunha evidente pluralidade que se acrecenta sobre todo a

partir dos ss. XI-XIII, cando os reinos cristiáns espertan, culturalmente falando, ante un

dobre estímulo:

1. A apertura ao resto de Europa Occidental a través do Camiño de Santiago desde o

s. XI, que permitiu a entrada da arquitectura románica e das reformas cluniacense e

cisterciense. Para o s. XII, Santiago de Compostela converteuse no centro de peregrinación

máis importante da cristiandade, mesmo por diante de Roma e Xerusalén, á vez que, aínda

en pleno proceso reconquistador, os cristiáns seguían facendo uso do apóstolo como símbolo

da Cruzada contra o Islam.

2. O contacto máis estreito co Al-Ándalus unha vez desaparecido o califato (1031) e

organizados os reinos de taifas. A medida que a expansión cristiá avanzaba cara ao sur,

numerosos textos árabes que recollían o saber de gregos, romanos, hindús, persas,

musulmáns e xudeus, foron difundidos polos mosteiros e catedrais de toda Europa a través

do citado Camiño de Santiago. Estes textos contribuíron a difundir por Occidente gran

parte do pensamento grego (Euclides, Ptolomeo, Aristóteles) e as achegas que musulmáns e

xudeus realizaran a campos como a filosofía, a ciencia e a teoloxía (Averroes, Avicena,

Maimónides). No campo das matemáticas os textos árabes permitiron a xeneralización dos

números arábigos no Occidente cristián.

Dentro deste panorama cabería significar fundamentalmente a existencia de tres grandes

núcleos culturais na Península como Barcelona, o val do Ebro (Nájera e Tarazona) e, sobre

todo, Toledo, cunha Escola de Tradutores que durante o seu apoxeo (reinado Alfonso X)

reunirá a estudiosos cristiáns, mozárabes, musulmáns e xudeus tanto da Península como do

exterior. A instrución nestes ámbitos, especificamente no bando cristián, circunscribiuse

até o século XI nas escolas monacais. Para o século XII destacamos o xurdimento das

escolas catedralicias e xa no XIII aparecerían as primeiras universidades ou estudos

xerais en Palencia (1208) e Salamanca (1218).

3.5. Os reinos cristiáns na idade media: manifestacións artísticas

Durante a Idade Media proliferaron nos reinos cristiáns peninsulares unha serie de estilos

artísticos entre os que cabería significar:

a) A arte asturiana (s. IX): Localizado nun territorio aparentemente illado e sen especial

tradición artística, con todo destacou por inspirarse no mundo clásico e anticipar algúns

elementos do románico como a bóveda de canón. O monumento máis representativo desta

arte non é outro que Sta. María do Naranco.

b) A arte mozárabe ou de repoboación (s. X): Aflorou coas repoboacións do norte do val

do Douro e o Piedemonte pirenaico, sendo o seu principal trazo a introdución en edificios do

culto cristián de elementos da arte islámico como o arco de ferradura, visible en exemplos

como o de San Miguel da Escalada. Así mesmo, a arte mozárabe destacou polo cultivo dunha

miniatura colorida e expresiva, da que o Beato de Xirona ou a Biblia de San Isidoro de León

constitúen bos exemplos.

c) A arte románica (ss. XI-XII): Atopámonos ante o primeiro gran estilo europeo tras a

caída de Roma. Unha arte esencialmente relixiosa no que sobresairá a súa arquitectura, e

moi en especial as súas igrexas de cruz latina, nave central máis ancha e alta que as laterais

con bóveda de canón e naves laterais con bóveda de aresta que se prolonga en torno ao

altar maior creando un deambulatorio. A súa proliferación tivo moito que ver co auxe de

peregrinos que acudían a lugares nos que se exhibían reliquias. Concretamente no marco

peninsular será determinante o Camiño de Santiago, ao longo do cal emerxerán un gran

número de igrexas de peregrinación entre as que destaca a catedral de Santiago de

Compostela. A arquitectura románica aspira á construción de edificios sólidos e duradeiros

nos que a pedra empeza a substituír a madeira coa intención de evitar incendios. Este

anhelo de solidez percíbese tamén nos contrafortes exteriores e os anchos alicerces e

columnas do interior. Trátase dun estilo con moito muro e pouco van, o que provoca que o

edificio sexa especialmente escuro e convide ao recollemento espiritual. En materia

escultórica atopamos unha arte relixiosa, simplista e antinatural, que saberá evolucionar

cara a formar máis proporcionadas como as do Pórtico da Gloria. En canto á pintura, esta

será esencialmente mural e con trazos similares á escultura, podendo significar o panteón

real de San Isidoro (León) ou as ábsidas das igrexas de S. Clemente e Sta. Mª de Tahull

(Lérida).

d) A arte gótica (ss. XIII-XVI): A partir do s. XIII comeza a emerxer unha arte máis

optimista, amable e naturalista que o románico. En materia arquitectónica incorpora o arco

apuntado e a bóveda de crucería. Destacarán tamén os seus arbotantes, contrafortes

exteriores e pináculos rematando os seus puntos máis elevados. Trátase dunha arte máis

luminosa, con moito menos muro, no que proliferarán espectaculares vidreiras policromadas

e onde as catedrais de Burgos, Toledo e León constitúen as súas obras máis notables. A súa

escultura será máis natural e humanizada, como mostra a representación da Virxe Branca

da catedral de León. En materia pictórica emerxerá a pintura sobre táboa que en

determinados casos dará lugar a sobresalientes retablos.

e) A arte mudéxar (ss. XII-XVI): Estilo xenuinamente hispano que en materia

arquitectónica combinará estruturas románicas ou góticas con materiais ou elementos da

arte islámica, podendo destacar obras representativas como as igrexas leonesas de S.

Lorenzo e S. Tirso ou a sinagoga toledana de Sta. Mª a Branca.