|

O REINTEGRACIONISMO NA HISTORIA DA LINGUA GALEGA

1. INTRODUCCIÓN

1.1. Contexto histórico da Lingua Galega

Por todos é sabido que o que hoxe se denomina como Lingua Galega é un herdo

do histórico do idioma galego-portugués e por iso non é difícil pensar que para que se

propiciase tal evolución lingüística tiveron que interpoñerse diversos factores de

carácter histórico, político e social.

A consecuencia fundamental do comezo de dita diferenciación foi a separación

dos reinos no século XII, dando lugar á incomunicación e ás diverxencias lingüísticas.

A fronteira política tivo como consecuencia que namentres Portugal creaba unha norma

idiomática , Galiza, con menos fortuna histórica, viuse asoballada pola lingua de Castela

que erradicou á galega das institucións mais esta conseguiu sobrevivir como lingua

falada. É debido a esta supresión e anulación polo que durante os Séculos Escuros a

Lingua Galega pasa a ser ágrafa e coloquial.

A primeira distinción explícita entre o galego e o portugués como dúas linguas

distintas aparece no relato dos actos organizados para o traslado dos restos mortais de

Alonso de Acevedo y Zúñiga, terceiro conde de Monterrei e fundador do colexio de

xesuítas de dito lugar, no 1572. Pois resáltase que para tal acto se fixeron composicións

“en lenguas latina, griega, hebrea, española, italiana, gallega y portuguesa”1.

Do século XV, coñécese a controvertida carta do Marqués de Santillana (1455) a

Don Pedro de Portugal sobre os trobadores “todas sus obras componían en legua

gallega o portuguesa” onde cita tamén un “grand volúmen de cantigas, serranas e

deçires portugueses e gallegos”.2

Sobre isto, no século XVIII o Padre Sarmiento reflicte a opinión da época: Nada

de esto podia ignorar el Marqués de Santillana, como ni que el Rey D. Alonso y otros

muchos antes del Rey Dionisyo, habian compuesto varias Poesías. Luego parece

verisimil que cuando habla de la lengua Gallega, habla de ella como distinta ya de la

que se usaba en Portugal, como en Reyno distinto”.3

1 En RIVERA VÁZQUEZ, Galicia y los jesuitas. Sus colegios y enseñanza en los ss. XVI al XVIII. Fundación Pedro Barrié de la Maza, A Coruña, 1989. Recollido por MARIÑO PAZ, R.; Historia da lingua galega. Sotelo Blanco, Santiago de Compostela, 1998.2 MARIÑO PAZ, R.; 1998.3 Ibidem.

2

Logo dunha etapa escurantista a situación do galego comezou a mudar co

Rexurdimento da súa literatura no século XIX. Mais ese periplo anterior xa determinara

a dialectalización da fala e a asimilación do español. A lingua de Castela deixaría na

galega pegadas de tipo morfosintáctico, fonéticas e lexicais. Foi, por tanto, o illamento

político o que privou ó galego de continuar ligado ó portugués e beneficiarse dos novos

recursos que este xeraba en favor dos casteláns por ser esta a lingua do ensino. Pero co

século XIX chegou tamén o auxe dos nacionalismos e consigo veu a reivindicación

dunha lingua propia.

A pesar de novas iniciativas que comezan co século XX, como a fundación da

Real Academia Galega (1906) ou a creación das Irmandades da Fala (1916) e do

Seminario de Estudos Galegos (1923), non será ata a segunda metade do século XX

cando se comecen a producir as máis destacadas propostas de codificación e

normalización do galego moderno, unha vez rematada a Guerra Civil. Pois durante o

franquismo volveuse retroceder no prestixio e na conciencia lingüística que conseguiran

acadar os galeguistas a comezos do XX afastándose de novo o galego dos ámbitos

institucionais.

Se por algo se caracteriza este período é polo abandono paulatino do

monolingüísmo e o aumento do bilingüismo diglósico. A progresiva castelanización da

sociedade é unha das principais características sociolingüísticas destes anos, explicada

en gran medida polo crecemento urbano, a expansión das clases medias vinculadas ao

sector servizos, a progresiva xeneralización do ensino e a aparición dos grandes medios

de comunicación. Ademais, factores como o prestixio ou o ascenso social relaciónanse

ao español provocando mudanzas lingüísticas e autoodio.

Será no marco da Editorial Galaxia, na década do 1950, cando se observe un

pequeno rexurdimento e onde se conciba a unificación da ortografía galega mais con

unha clara asimetría con respecto ó castelán considerándose a galega como unha lingua

autónoma e diferente do portugués. Dende a editorial, púxose de manifesto a necesidade

de simplificación da ortografía de preguerra que xa testemuñaban as Normas do

Seminario de Estudos Galegos, criterio que impoñerá dende as súas publicacións.

3

A Universidade de Santiago de Compostela xogará tamén un papel importante

no proceso de codificación do idioma. No 1963 establecese a sección de Filoloxía

dentro da cal se creará a cadeira de Filoloxía Románica tres anos despois a cargo de

Constantino García, quen creará o Instituto da Lingua Galega (1971). Dende aí, existirá

a opción de estudar, dentro da carreira de Filosofía e Letras, Lingua e Literatura galegas

a partir do 1965, da cal será profesor especialista dende 1972 Ricardo Carvalho Calero.

Na década dos 80, anos nos que terá lugar a aprobación do Estatuto de

Autonomía (1981) e a Lei de normalización lingüística (1983), configuráronse as dúas

estratexias principais para constituír o modelo da Lingua Galega, por unha banda, o

movemento reintegracionista ou luso-brasileiro, e pola outra, a corrente autonomista ou

isolacionista. Ambas serán tratadas con maior devagar no traballo, mais pódese dicir

que as súas diferenzas radican no peso que o portugués e o castelán terán na

configuración do idioma galego. Mais o reintegracionismo comeza a aparecer con forza

nos debates dende comezos da década dos 70.

4

1.2. Definición e aparición do reintegracionismo no contexto da

normativización

O reintegracionismo é unha das opcións de estandarización que existe para o

idioma galego que se caracteriza polo feito de tentar recuperar a escrita histórica galega,

a galego-portuguesa, a mesma que se emprega hoxe en Portugal e Brasil. E isto é o que

o diferenza das demais propostas normativas que se decantan por unha escrita máis

semellante á española e que se denominan autonomistas ou isolacionistas. Dentro do

movemento reintegracionista tamén se distinguen dúas vertentes denominadas de

máximos e de mínimos.

O reintegracioniso de mínimos soe considerarse máis ben un feito sociolóxico e

teórico antes que propiamente lingüístico4. Estará representado polas normas da AS-PG

e aproxímase ás demais correntes reintegracionistas por estar vencellado ó nacionalismo

e polos califativos dedicados ás normas de 1982: “normativa imposta”, “españolizante”,

“acientífica”, “normas do PP”, etc5. Mais só se diferenzas destas por defender un

criterio pouco máis diferencialista fronte ó castelán ó mesmo tempo que se aproxima

cara o portugués. Así, diferenciase da normativa do ILG e da RAG en canto ó uso dos

signos gráficos auxiliares (acento e guión) é diferente, ó igual que no plano fonolóxico e

ma morfoloxía derivativa.

O reintegracionismo propiamente dito, o de máximos, acumula as peculiaridades

presentadas no caso anterior, mais dende o punto de vista lingüístico está máis próximo

á lusografía. Esta tendencia está representada pola AGAL e diferenciase

fundamentalmente polas opcións ortográficas propugnando a adaptación da ortografía

portuguesa, afastándose principio fonémico e polo tanto da proposta de mínimos. Hai

que ter en conta que entre os reintegracionistas se dan posicións máis intermedias e

graduais entre os que se atoparían os defensores da adopción inmediata do portugués

fronte os que teñen como obxectivo a integración do galego no portugués6.

O cadro que se mostra a continuación recolle algunhas das principais diferenzas

entre as tres principais correntes codificadoras do idioma7.

4 MONTEAGUDO, H. e BOUZADA FERNÁNDEZ, X.M. (coords); 2002, p. 96.5 Recollido en: Ibídem.6 Op. Cit., p. 97.7 Op. Cit., p.104.

5

6

A Associaçom Galega da Lingua (AGAL) é na actualidade, como xa se dixo, a

principal defensora deste modelo lingüístico e definen o idioma do seguinte xeito: “O

Galego-Português, na Galiza denominado Galego e internacionalmente conhecido

como Português, é a língua própria de Galiza, Portugal e Brasil, sendo também língua

oficial em Angola, Moçambique, Cabo Verde, Guiné Bissau, São Tomé e Príncipe,

Timor Lorosae..., comunidade lingüística internacional conhecida como Lusofonia

(também Galegofonia ou Galego-Lusofonia)”8

Esta tese que ten ao galego, ao portugués e ao brasileiro como variantes dunha

mesma lingua foi defendida tradicionalmente polo galeguismo tomando pulo nos anos

80 do século XX, aparecendo xa dende 1917 con Joám Vicente Viqueira as teorías

dunha escrita reintegracionista.

Tras a “normativa Galaxia” de 1966 con Carvalho Calero, no 1970 a Real

Academia Galega (RAG) publica unhas Normas ortográficas do idioma galego, que

completa un ano despois cunhas breves consideracións morfolóxicas de espírito

reintegrador.

No 1971 o Instituto da Lingua Galega (ILG) presenta o primeiro número do seu

manual de lingua que amplía e matiza a proposta da Academia. Dous anos despois, no

1973 é o filólogo portugués Manuel Rodrigues Lapa o que publica A recuperação

literária do galego e que pode considerarse o texto fundacional na defensa do portugués

como lingua culta dos galegos.

Hai que agardar ó 1977 para que a Universidade de Santiago de Compostela

publique mediante o ILG as Bases prá unificación das normas lingüísticas do galego, o

texto máis plural e con maior rigor filolóxico antes da aprobación do Estatuto que

significou unha parcial rectificación da concepción isolacionista con intencións de

ánimo reintegrador que logo foron abandonadas.

No 1979, a Asociación Sócio-Pedagóxica Galega (AS-PG) publica as

Orientacións para a escrita do noso idioma constituíndo unha referencia para o

coñecido como reintegracionismo de mínimos, un carácter reintegrador que será freado

máis tarde9. Un ano despois a Xunta de Galicia publica unhas Normas ortográficas do

idioma galego que non son propicias na práctica pola súa esencia dupla e ambigua.

8 Apartado “Reintegracionismo” da web da AGAL9 MONTERO SANTALHA, J.M.; Alguns testemunhos de reintegracionismo lingüístico galego-português nos anos 60-70. Revista Agália, nº65-66, 2001, pp, 9-16.

7

Estaban a cabalo entre as dúas tendencias vencendo a autonomista dende o terreo

político, segundo apunta Montero Santalha10. Nesta normativa participaría unha

comisión dirixida polo profesor Carvalho Calero.

No 1982 a RAG e o ILG aproban as Normas ortográficas e morfolóxicas do

idioma galego, sancionadas pola Xunta de Galicia no seguinte ano como normativa

oficial do Galego e que tiña como base o galego popular. Isto foi coñecido como o

“Decreto Filgueira” en referencia a Filgueira Valverde e como oposición ás propostas

de dous anos antes promovidas por Carvalho Calero e baseadas nunha estratexia luso-

brasileira, é dicir, o isolacionismo venceu ó reintegracionismo.

Será no 1983, dous anos despois da súa constitución, cando a AGAL, publique o

Estudo criticas das Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego,

representativas do reintegracionismo. O movemento reintegracionista tomou

consciencia neste punto da necesidade de organizarse ante as últimas normativas

oficializadas pola Xunta de Galicia considerándoas como unha ameaza para a

supervivencia da lingua.11

Con posterioridade, no 1986 a Comissão para a integração da língua de Galiza

no Acordo Ortográfico Luso-Brasileiro solicitará tamén a plena incorporación do

galego-portugués ó ámbito da lusofonía.12 Paralelamente a isto, e dende fora da Galiza,

persoeiros como o catalán Joan Coromines, inclúe no seu Diccionario crítico

etimológico de la lengua castellana (1955-57) á lingua de Galiza como parte integrante

da portuguesa; ó igual que fixeron no 1961 Pilar Vázquez Cuesta e Maria Albertina

Mendes da Luz na Gramática portuguesa incluíndo a Lingua Galega como unha

variante do portugués do mesmo xeito que o sería o brasileiro. Algo que volve acontecer

no 1971 cando Lindley-Cintra redacta a Nova proposta de classificação dos dialectos

galego-portugueses, englobando ó galego no mundo lusófono como anteriormente

fixera xa Leite de Vasconcelos. Mais serán moitos os persoeiros ilustres os que deixarán

constancia da vontade de unión da cultura lusófona, onde se poderían enmarcar tamén

aqueles que ben necesaria tamén unha federación dos territorios da Península Ibérica.

Continuando co desenrolo das normativas, dicir que, a finais da década de 1990

a reforma ortográfica, caracterizada pola vontade de aproximación entre a normativa

10 Ibídem.11 Ibídem.12 Cronoloxía da evolución da normativa en: Contexto. A mudanza da língua; culturagalega.org.

8

oficial e a denominada “de mínimos”, produciu que se formara ao redor esta cuestión un

debate público. Mais no 1995 levouse a cabo a actualización e revisión da normativa

vixente con lixeiras modificación.

No ano 2001, co fin de actualizar a normativa vixente e tratando de acadar

consenso coas outras normativas e posturas da Lingua Galega, iniciouse un proceso no

que estaban presentes os departamentos de Filoloxía Galega das tres universidades da

Galiza, o ILG así como diferentes asociacións de carácter lingüístico. A polémica que

rodeou este feito provocou que non se aprobase a nova normativa ata o 2003, seguindo

vixente na actualidade.

9

2. HISTORIA DO REINTEGRACIONISMO

2.1. Evolución histórica

2.1.1. Principais figuras

Joám Vicente Viqueira (Madrid, 1886-Bergondo, 1924)

Foi o introdutor da polémica da codificación do idioma, abrindo o debate entre

os anos 1917 e 1921. Dende as súas primeiras colaboracións en A Nosa Terra abondou

na adopción da ortografía portuguesa por parte do galego:

“Para adaptar a nossa literatura aos leitores portugueses temos que admitir a sua ortografia, quer dizer,

a hoje válida em Portugal, somente com aquelas modificações (bem pequenas por certo!) que exigem as

diferenças da língua. Este caminho já foi seguido polos flamigantes na Bélgica, que houvérom de tomar a

ortografia holandesa, o que lhes aumentou de maneira considerável os leitores. Fagamo-lo, pois!”

(D’um novo irmán. Duas ideais, A Nosa Terra, nº22, 20 de xuño de 1917)13

Na súa seguinte participación en ANT, insiste na vantaxe que supón para os

galegos o bilingüismo activo galego-castelán e o bilingüismo inherente galego-

portugués e xustificase pola súa grafía:

“A ortografía que emprego n’os meus traballos admitina-respetando inmensamente ôs que non a usan-

pol-os seguintes motivos: a) é a antiga ortografía galega, b) somella moitísimo â portuguesa e facilita

pois o aumento de leitores, c) coincide co-as das outras linguas latinas, d) é etimológica, e) foi defendida

e empregada n’as suas publicazóns por Antonio de la Iglesia no século XIX, f) pode ser base para a

reforma fonética galega, hoxe tan castelanizada” (Verbes d’un mestre. A nosa escola, A Nosa

Terra, nº28-29, 20 de xuño de 1917)14

Uns meses máis tarde postula xa a total unificación ortográfica galega e

portuguesa que pasa por empregar o lh e o nh, introdución que se debe dar segundo

Viqueira “co coidado preciso”15, de xeito gradual mais “canto máis tempo pasa máis

difícil será facelo”.

13 Recollido en: “Pol-a reforma da ortografia”, A Nosa Terra, nº43, 20 de xaneiro de 1918. En Web persoais da USC; A demanda da norma no galego culto, p. 471.14 Ibídem.15 Op. cit., p. 472.

10

A súa preocupación sobre a codificación manterase ata os seus artigos que datan

do 1920 sempre manténdose na liña da portuguesización tendo como oposición neste

debate a Aurelio Ribalta que considera que o ideal é que o idioma sexa sinxelo para que

lle resulte doado ao conxunto dos falantes.16

Ricardo Carvalho Calero (Ferrol, 1910-Santiago de Compostela, 1990)

Un dos seus primeiros desafíos será o de dignificar o galego no medio

universitario e para iso ten que dotalo dun sistema bibliográfico, polo que escribe

Gramática elemental del gallego común (1966). No 1972, obterá por oposición a

Cátedra de Lingüística e Literatura Galega dende a que continuará a súa vertente

investigadora. Nese mesmo ano dátase “A linha do galego literário”17 rozando o tema

da lingua culta e no 1975 aparece un artigo que presenta xa o dilema reintegracionista

en termos antagónicos “Galego-portugués ou galego-castelán”18.

A unidade galego-portuguesa estaba presente nos medios intelectuais e políticos

da época e críase que futuras reformas ortográficas acabarían co problema. Carvalho

Calero foi un dos que mostrou con máis nitidez o seu pensamento. Un pensamento que

non comezou sendo reintegracionista mais que foi mudando entre o 1970, ano no da

terceira edición da súa gramática, e 1974 cando sae a cuarta edición e onde xa se

suprimen afirmacións como: “resulta (…) en conjunto más adaptable para el gallego la

ortografía castellana que la portuguesa”19. A partir destes anos as súas cavilacións xa

toman outro rumbo converténdose, entre o 1975 e o 1990, no principal defensor da

reintegración lingüística na Galiza.

A súa primeira manifestación reintegracionista foi realizada publicamente de

xeito explícito en xullo do 197520:

“(…) Históricamente non habería outra ortografía que a inspirada no portugués. (…) Estamos se cadra

no intre en que compre xa unha revisión da nosa normativa.”

16 Op. cit., p. 47617 Grial, nº36. Referencia en: LÓPEZ, T. e SALINAS, F. (eds.); 2002, p. 15.18 La Voz de Galicia, 10 de agosto de 1975. Referencia en: Ibidem.19 LÓPEZ, T. e SALINAS, F. (eds.); 2002, p. 87.20 “Ortografía galega”, La Voz de Galicia, 27 de xullo de 1975. Referencia en: LÓPEZ, T. e SALINAS, F. (eds.); 2002, p. 253

11

É a partir de 1977 cando comeza o seu período de escrita reintegracionista aínda

que dun xeito conservador, por como puidese recibirse isto na sociedade. Para a Xunta

preautonómica elabora as Normas da Comissom de Lingüística que se publican no 1980

e que pretendían ser de transición para o reintegracionismo. Mais dous anos despois

chegarían as Normas ILG-RAG nas que Carvalho Calero xa non participa.

O ferrolán continuará executando a vertente reintegracionista ata os seus últimos

días, como demostra o seu poemario Reticências ou a compilación de estudos e artigos

diversos Do galego e da Galiza, ambos póstumos e datados en 1990.

Algunhas mostras do seu pensamento son:

“O galego ou é galego-portugués ou é galego-castelán. Ou somos unha forma do sistema occidental ou

somos unha forma do sistema central. Non hai outra alternativa. Un galego en oposición á vez ao

portugués e ao castelán é imposíbel.” (“Sobre a nosa lingua”, Grial, nº 64, 1979)

“Umha concórdia ortográfica, quando menos, e umha inteligência na opçom das formas linguísticas que

integrariam, sem prejuízo das peculiaridades do galego, o veículo geral de comunicaçom, serám

indispensáveis. (…) voltaríamos a ser quem fomos: o romance mais ocidental, non esnaquiçado em dous

anacos isolados, senom reintegrado numha unidade sistemática que nom exclui a autonomia normativa.”

(Problemas da língua galega, Lisboa, Sá da Costa Editora, 1981, p. 20).

“Non se pretende nem assumir o português como língua oficial da Galiza nem adoptar como galego de

hoje o do século XIII. Singelamente, o reintegracionismo supom o razoável reingresso na comunidade

lingüística à que realmente pertence o galego, único jeito de evitar a sua absorçom polo hipânico

central” (“A fortuna histórica do galego” en VV.AA.; 1985, p. 30)

A función de Carvalho Calero foi, segundo algúns autores21, de ponte entre a

xeración das Irmandades da Fala e un primeiro momento de contributo sociolingüístico

que se realizou dende un ámbito da docencia non universitaria e o asociacionismo

cultural. É este un momento marcado pola clandestinidade e a reinvindicación política e

lingüística fóra das institucións e ata da legalidade.

21 SANMARTÍN REI, G.; A sociolingüística sobre o galego antes e despois de 1936. O contributo de Carvalho Calero, en: BISCAINHO FERNANDES, C.C. e SÁNCHEZ REI, X.M. (coords.); 2011.

12

Manuel Rodrigues Lapa (Anadia, 1897-1989)

Rodrigues Lapa é, en palabras de Alonso Estraviz, “un idealista que quixo

endereitar o caótico mundo ortográfico galego”22. O seu respaldo por unha

incorporación do galego escrito ao portugués literario fixo que se desenvolvese unha

polémica con Ramón Piñeiro, vendo este último que esa proposición supoñía o convite a

renunciar os galegos da nosa identidade idiomática.

Visita Galiza en 1932 e establece unha forte relación con Castelao. Un ano

despois publica A recuperação literária do galego (1973). Aquí escribe:

“O galego não precisa nem debe ser traduzido para português, porque ele mesmo é português tanto

como o português é galego. Se o idioma actual apresenta certas desfigurações que o fazem divergir do

português num ou noutro ponto, essas alterações têm uma causa bem conhecida e deverão ser

corrigidas, já o estão sendo; mas de modo nenhum legitimam um critério de diferenciação lingüística,

como por vezes se apregoa, com manifesta desonestidade mental.”

O seu pensamento móstrase do mesmo xeito nos seguintes fragmentos:

“Dado que o galego não é mais do que uma forma arcaizante do português, ou do galego-português,

como quisermos.”; “Que o português dos livros é, ou debe ser, a forma literárica do galego .”; “O

português literário, sem garantia de propriedade, é privilégio de três países: Galiza, Portugal e Brasil, a

que juntaram agora mais cinco nações africanas emancipadas.” (Recopilación en ALONSO

ESTRAVIZ; 1998, p. 10)

“Felizmente para o reintegracionismo, a mocidade que vai reger um dia o futuro da Galiza parece estar

francamente do nosso lado” (Discurso pronunciado na Exposição do Livro Galego na

Universidade de Aveiro, 16 de xullo de 198223)

Na Revista Nós no seu número de xullo do 1933 (nº115, artigo sen asinar sendo

directores Vicente Risco e Castelao) escríbese sobre Rodríguez Lapa24:

“Nós, que de cote se ten preocupado pol-a colaboración espiritual de portugueses e galegos, non se pode

por menos acoller con entusiasmo as iniciativas do Dr. Rodriguez Lapa, mesmo na ideia qu’apunta d’un

acordo luso-galaico pra reforma ortográfica, pra nos tan indispensábele”.

Ernesto Guerra da Cal (Ferrol, 1911-Lisboa, 1994)

22 ALONSO ESTRAVIZ, I.; A Galiza, os galegos e a língua segundo Rodrigues Lapa, Agália, nº53, 1998, p. 14. 23 “O problema lingüístico da Galiza: sobre cultura e idioma na Galiza” en VV.AA.; 1985, p. 38.24 Referencia en: LÓPEZ, T. e SALINAS, F. (eds.); 2002, p. 18.

13

Os seus primeiros traballos literarios enmárcanse na cronoloxía da Guerra Civil

española na revista dos escritores galegos antifranquistas Nova Galiza, editada en

Barcelona. Nos anos 50 publica en diferentes revistas e no 1959 sae o seu primeiro

libro, Lua de alén mar, editado por Galaxia e onde defende con claridade o

reintegracionismo. O seu segundo poemario será tamén publicado por Galaxia no 1963

e titularase Rio de Sonho e Tempo, con un Limiar onde Otero Pedraio escribe:

“Guerra da Cal, mestre da nova Galeguidade (...) é um dos mellores representantes do esprito de

Coimbra e Compostela, da frol oicidental da cultura galaico-portuguesa”.

Das súas obras pódense extraer fragmentos que evidencian o seu pensamento:

“(...) literatura portuguesa –que representaram para mim um assombrado encontro com o meu próprio

espírito, uma inesperada descoberta da minha verdadeira intimidade. Portugal era o desenvolvimento

cultural, pleno, da minha Galiza natal. Era o que a Galiza deveria ter sido se as vicissitudes e os

caprichos da História não a tivessem transviado do seu destino natural, deturpando a sua fisionomia

espiritual, quebrando a sua tradição, impondo-lhe formas de cultura alheias, estranhas ao seu carácter”

(Nota Prévia en Lengua y Estilo de Eça de Queiroz, Acta Universitatis Conimbrigensis,

Coimbra, 1954).

“O verdadeiro meridiano espiritual galego passa por Lisboa e pelo Rio de Janeiro –e quanto antes

reconheçamos esta verdade, antes se abrirão à nossa antiga voz recuperada as possibilidades de ecoar

fora dos restritos confins comarcais nos quais nos estamos fechando, cegos às vastas perspectivas que

temos diante dos olhos” (Nota de autor en Lua de Alen Mar, ed. Galaxia, 1959)

Jenaro Marinhas del Valle (A Coruña, 1908-1999)

É na súa etapa final onde mostra o seu compromiso co reintegracionismo sendo

unhas das personalidades máis activas da AGAL onde colabora dende 1985 con

constantes publicacións na revista Agália. Destaca entre elas o texto O mito do

enxebrismo que recolle os seus pensamentos respecto ao idioma e onde expón ideas

como a que se extrae a continuación:

“A lusofobia revela umha imaturidade galeguista: o galego plenamente formado nom pode ver em

Portugal e no português algo estranho, mas a prolongaçom de si mesmo: a Galiza botada a andar”.

Trás a morte de Carvalho Calero, renunciou ó seu posto na RAG sinalando os

motivos nun escrito do que a seguir se expón un fragmento:

14

“Por considerar que imprimíades à Corporaçom um rumo a mais de pouco académico disconforme com

os interesses da cultura galega (…),nom respondo às vossas convocatórias mantendo umha distáncia sem

chegar à separaçom total mentres honrava a Instituiçom a figura excepcional de Ricardo Carvalho

Calero. Quebrado agora, bem dolorosamente para mim, esse fio que à Academia me prendia, deixo

vacante um sitial (…) Está certo que nom imos para a mesma romaria. (…)”.

Ricardo Flores (1903-2002)

Unha voz na diáspora e coa consideración de ser adiantado do reintegracionismo

ao igual que Joám Vicente Viqueira. Emigrou a Buenos Aires en 1929 onde sería un

destacado colaborador da Sociedade Galega Pondal a través da revista A Fouce onde

escribiu todos os seus artigos coa normativa reintegracionista. Entre a súa obra destacan

títulos como: Un ovo de duas xemas. Comedia rideira en dous pasos (Rueiro, Buenos

Aires, 1956) e  A nossa terra é nossa. Um remédio Malfadado e O afiador (Cadernos da

Escola Dramática, A Coruña, 1992). 25

25 “Falam os mestres” referencias recollidas da web da AGAL

15

2.1.2. Outras testemuñas significativas

Manuel Murguía (Arteixo, 1833-A Coruña, 1923)

No discurso dos Xogos Florais celebrados en Tui no 1881, Murguía refírese ao

idioma galego coas seguintes palabras:

“(…) o nobre idioma que do outro lado dese río é lingua oficial que serve a máis de vinte millóns de

homes e ten unha literatura representada polo nome glorioso de Camões e Vieira, de Garrett e de

Herculano (...) Podemos dicir con verdade que nunca, nunca, nunca pagaremos aos nosos irmáns de

Portugal todo que fixeran do noso galego un idioma oficial. Mais afortunado que o provenzal -encerrado

na súa comarca propia- non morrerá”

Eduardo Pondal (Ponteceso, 1835-A Coruña, 1917)

No seu poema A fala, da súa obra Queixumes dos pinos26 pon de relevancia a

unión lingüística galaico-portuguesa.

(…)

Serás épica tuba

e forte sen rival,

que chamarás aos fillos

que aló do Miño están,

os bos fillos do Luso,

apartados irmáns

de nós por un destino

envexoso e fatal.

Cos robustos acentos,

grandes, os chamarás,

¡verbo do gran Camões,

fala de Breogán!

Vicente Risco (Ourense, 1884-1963)

Nunha das súas participacións na Revista Nós27, expón que:

“Poucos Galegos se teñen decatado do que Portugal é para nós. Portugal é a Galiza ceive e criadora,

que levou polo mundo adiante a nosa fala e o nosso espírito, e inzou de nomes galegos o mapa do

Mundo”

26 Obra escrita no 1890 mais publicada no ano 1935.27 Concretamente no nº 79 da Revista Nós no 1930, p. 143.

16

Alfonso Daniel Rodríguez Castelao (Rianxo, 1886-Bos Aires, 1950)

Castelao, no que se refire á lingua non é separatista, senón reintegracionista28. É

dicir, non rompe coa unidade galego-portuguesa concordando coa tradición de que o

galego é un idioma extenso e útil, porque con pequenas variantes, se fala no Brasil, en

Portugal e nas colonias portuguesas29.

“(...) afortunadamente a nosa língoa está viva e frorece en Portugal, fálana e cultívana mais de sesenta

millóns de seres que, hoxe por hoxe, aínda viven fora do imperialismo hespañol” (Sempre en Galiza,

Galaxia, 2004 (1944), p.292

Mais nunca opón nunca, como poden facer outros nacionalistas, galego a

español, senón a castelán, considerando ó portugués dentro do español, no sentido

hispánico e dentro do seu pensamento de federalista ibérico.

Saíndo da obra mestra do rianxeiro, Sempre en Galiza, atópanse outros

fragmentos que sen dúbida mostran ese seu carácter reintegracionista30:

“Desexo, ademais, que o galego se acerque e confunda co portugués, de xeito que tivésemos así dous

idiomas extensos e útiles” (Carta a C. Sánchez Albornoz, Grial, nº47, 1975)

“As palabras, como os paxaros, voan sobre as fronteiras políticas” (Da Fala e da Escrita, Galiza

Editora, 1983, p. 79)

Valentín Paz Andrade (Pontevedra, 1898-Vigo, 1987)

Defensor do reintegracionismo31 en obras como: Galicia como tarea, Edicións

Galaxia, Buenos Aires, 1959.

“(...) dada La identidad estructural que conservan el portugués y el gallego, recíprocamente inteligibles.

Se trata de una lengua con la cual pueden entenderse hoy millones y millones de personas, aunque lo

hablen con distinto acento o escriban de forma diferente cierto número de vocablos. En el cómputo se

comprenden las poblaciones de Galicia, Portugal –con sus colonias-, y Brasil. El mapa del idioma de

Camões y Rosalía se extiende a cuatro continentes” (pp. 138-139).

“(…) no puede parecer razonable cualquier tendencia que reduzca el problema a la rehabilitación

literaria de una lengua retardada en su forma escrita, haciendo caso omiso, o poco menos, de la

evolución que experimentó durante siglos de uso múltiple y pleno, fuera del área de origen. Mucho más

28 CARVALHO CALERO, R.; Letras Galegas. AGAL, A Coruña, 1984, p. 266.

29 CASTELAO; Sempre en Galiza, Galaxia, 2004 (1944)30 Recollidas na web da AGAL: Falam os mestres31 Fragmentos recollidos de: MONTERO SANTALHA, J.M.; 2001.

17

constructiva sería la tendencia a la asimiliación de las voces necesarias, cuyo uso es normal en la otra

rama del mismo árbol lingüístico” (pp.145-146)

Ou en “A evolución trans-continental da lingua galaico-portuguesa” en

VV.AA., O porvir da língua galega. Círculo de las Artes, Lugo, 1968, PP. 115-132.

“(...) ¿O galego ha de seguir mantendo unha liña autonoma na sua evolución como idioma, ou ha de

pender a mais estreita similaridade co-a lingua falada, e sobre todo escrita, de Portugal e-o Brasil? (...)

trátase de conter a disociación, facendo os axustes necesarios pra aproveitar as vantaxas mútuas que um

intertroque permanente poderia proporcionar” (p. 131)

Álvaro Cunqueiro (Mondoñedo, 1911-Vigo, 1981)

As referencias reintegracionistas, recollidas por Montero Santalha32, son

principalmente recollidas de entrevistas xornalísticas, nas que abonda de xeito

reiterativo nunha unificación ortográfica que se producirá antes do ano 2000 e que

ligará o mundo lusófono.

“ Nosotros tenemos que ir, inevitablemente, con los portugueses y los brasileños hacia una unificación

ortográfica. Ellos poseen, ambos, una misma ortografía, y nosotros arrastramos la invención de los

precursores del siglo XIX (…) lo hicieron empleando una ortografía híbrida, muy influida por el

castellano. Ten en cuenta que el año 2000 hablarán el gallego-portugués-brasileño 200 millones de

personas. Nosotros seremos siempre un poco marginales en este concierto, pero sin duda podemos tener

en él una gran audiencia” (Destino, 8 de marzo de 1969, Barcelona).

“Cuando logremos la unificación ortográfica del gallego con el portugués, nuestro idioma podrá ser

hablado por 200 millones de personas” (El Mundo, 19 de xuño de 1969)

“[o idioma da Galiza é] uno de los idiomas futuros, que será hablado en el año 2000 por 200 millones de

peronas, contando Portugal, Brasil y Galicia, que hablan el mismo idioma con diferencias ortográficas

unificables” (La Gaceta del Norte, 31 de xaneiro de 1970)

32 MONTERO SANTALLA, J-M.; 2001.18

2.2. Os problemas de aceptación

Ante a evolución da normativa do galego fóronse forxando diferentes posturas

que poderían camiñar nun mesmo sentido cara un obxectivo común a favor do idioma,

mais historicamente optaron por facelo do xeito máis diverxente posible. Iso deu lugar ó

ocultamento e marxinación das posturas que non resultaron aceptadas por parte das que

se constituíron como oficiais.

As diversas posturas poden enmarcarse en tres correntes. Unha é a autonomista,

que considera o galego como un idioma independente e onde se poden diferenciar á vez

dúas tendencias, unha máis oficialista que acepta como válida e xustificada a normativa

elaborada polo ILG e a RAG (En Galicia, en galego), e outra que tende a un

reintegracionismo definido como “de mínimos” tamén coñecido como normativa “da

concordia” (Na Galiza, en galego). A segunda corrente é a do reintegracionismo, que

integra ó galego nun diasistema con tres estándares (galego, portugués e brasileiro),

tamén denominado “de máximos” en oposición á tendencia anterior (Na Galiza, em

galego). Por último, a terceira corrente sería a do exclusivismo lusista, definido así polo

experto Serafín Alonso, e que engloba ós que defenden como único estándar posible

para Galicia o portugués, que debe ser adoptado de forma plena e sen reservas (Na

Galiza, em português). 33

Ante todas estas posturas e diverxencias, como xa se comentou, unhas saíron

vencedoras e outras vencidas e o reintegracionismo de máximos foi dos que perdeu

representatividade ante a aceptación do reintegracionismo de mínimos. Mais este último

tampouco estivo exento de polémicas, pois con el non finalizaron as críticas ó

autonomismo aínda que si foi apreciado de xeito positivo por un grupo reducido pero

influinte de cultivadores do galego. Que a postura reintegracionista non achara de todo o

seu oco na oficialidade non quere dicir que non siga a estar presente na sociedade, mais

faino dun xeito minoritario e ata descoñecido.

Todas estas discrepancias introdúcense na sociedade dun xeito negativo,

provocando que esta se afaste dos temas lingüísticos nuns casos, ou converténdoos nun

problema político, noutros. As divisións e oposicións entre ideas semellantes sempre

conseguen, ó meu parecer, que estas saían perdendo no seu conxunto.

3. O REINTEGRACIONISMO NA ACTUALIDADE

33 ALONSO PINTOS, S.; 2002. Recollido en A mudanza da língua; culturagalega.org19

3.1. A “normativa da concordia” do 2003

As “Normas da concordia” foron aprobadas pola Real Academia Galega34 o 12

de xullo do ano 2003, tras un longo proceso de debate e logo de rexeitar a proposta do

ano 2001 por considerarse demasiado próxima ao portugués. Esta primeira opción fora

consensuada polos departamentos de Filoloxía Galega das tres universidades galegas,

polo ILG e polas asociacións reintegracionistas de mínimos35. Finalmente, como xa se

sinalou, esta proposta foi aprobada pola RAG con algunhas modificacións dous anos

despois.

A nova normativa consiste nunha serie de modificacións respecto á anterior, que

databa do 1995, e coas que se pretende “integrar as dúas solucións maioritarias para a

codificación escrita do galego, por unha banda o oficialismo que ten a súa institución

de referencia no ILG, e o reintegracionismo de mínimos representado na AS-PG”36.

A RAG deixou marcados37 os principios nos que se baseou para a presente

reforma dos cales destacan os seguintes contidos:

- “A norma debe acoller un galego fiel a si mesmo e limpo de canto de alleo

innecesario hai incrustado na fala viva pola presión do castelán”

- “A lingua común debe ser o máis galega posible”

- “As formas tradicionais sexan preferidas ás máis innovadoras e

evolucionadas.”

- “As escollas normativas deben ser harmónicas coas das outras linguas,

especialmente coas romances en xeral e coa portuguesa en particular, evitando

que o galego adopte solucións insolidarias e unilaterais naqueles aspectos

comúns a todas elas.”

- “Para o arrequecemento do léxico culto, (…), o portugués será considerado

recurso fundamental, sempre que esta adopción non for contraria ás

características estruturais do galego.”

- “Excluír o diferencialismo radical porque, aínda querendo ser unha postura de

defensa fronte ao castelán, manifesta de feito unha posición dependente e

34 A Real Academia Galega é a autoridade competente en materia lingüística para levar a cabo unha reforma ou modificación das normas de uso da Lingua Galega.35 Entre as que destaca a AS-PG (Asociación Sócio-Pedagóxica Galega)36 Novas normas ortográficas e morfolóxicas da língua galega en: santiagodecompostela.org37 Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego, RAG, Vigo, 2005, pp. 11-13.

20

dominada con respecto a esta lingua. Han de excluírse, con maior razón,

solucións diferencialistas que só sexan falsas analoxías e vulgarismos.”

- “Excluír tamén a evasión cara á lingua medieval: formas definitivamente

mortas e arcaicas non deben suplantar outras vivas e galegas.”

- “Valorar a contribución do portugués peninsular e brasileiro, mais excluír

solucións que, aínda sendo apropiadas para esa lingua, sexan contrarias á

estrutura lingüística do galego.”

- “O punto de partida e de chegada en calquera escolla normativa ha de ser

sempre o galego.”

Mais sobre estas novas normas apúntanse diversas opinións, así pois, o Centro

de Documentación Sociolingüística de Galicia manifesta que “a recente aprobación da

chamada normativa de concordia axudará sen dúbida a acadar o desexado consenso

arredor da lingua, tanto no ámbito do ensino como na sociedade en xeral”. 38

Por outro lado profesor Henrique Monteagudo afirma sobre o caso que “non hai

que esquecer que en materia de lingua os falantes son os soberanos: a Academia

propón e o pobo dispón”. 39 Referíndose con isto, ao que pode supor esta renovación de

contidos para os usuarios da lingua. Mais o presidente, naquel intre, da RAG, Xosé

Ramón Barreiro, indicaba que “os cambios están avalados e son cuestións asumidas xa

pola xente, de xeito que podemos dicir que estamos ante a mesma normativa”.40

O reintegracionismo de máximos situase fóra da reforma e así o manifestou a

través das súas asociacións, como por exemplo, Nós-UP que indicou que esta normativa

“consagra a conversión do galego nun dialecto do español”.41

38 Noticia do 14/07/2003 arquivada na web do Consello da Cultura Galega. 39 Resumo das modificación na normativa en consellodacultura.org 40 Noticia do 14/07/2003 arquivada na web do Consello da Cultura Galega. 41 Ibídem

21

3.2. O papel da Associaçom Galega da Língua

En 1981 constitúese en Compostela a Associaçom Galega da Língua (AGAL),

unha organización sen ánimo de lucro para tratar de dar resposta aos problemas da

lingua na Galiza, xa que se abría unha nova etapa coa aprobación do Estatuto de

Autonomía. Así, AGAL apunta á plena normalización do galego-portugués de Galiza e

á súa reintegración no ámbito lingüístico que ao longo da historia pertenceu ó galego-

luso-brasileiro sinalando nos seus estatutos como obxectivo principal o de “conseguir

umha substancial reintegraçom idiomática e cultural do galego, nomeadamente nas

manifestaçons escritas, na área lingüística e cultural que lhe é própria: a galego-luso-

africano-brasileira”.

Hoxe, entre os membros de honra da AGAL figuran os seguintes nomes:

Ricardo Carvalho Calero, Jenaro Marinhas del Valle (galegos), Ernesto Guerra da Cal,

Ricardo Flores, Higínio Martínez Estévez (galegos exiliados e emigrados), Manuel

Rodrigues Lapa, Óscar Lopes (portugueses), Leodegário A. de Azevedo Filho, Sílvio

Elia e Gladstone Chaves de Melo (brasileiros).

A dirección da AGAL está formada por un Conselho integrado pola presidencia,

a vicepresidencia, a secretaria, a tesouraría e cinco vocais. A presidencia de AGAL foi

ocupada dende os seus inicios por Xavier Alcalá (enxeñeiro informático e escritor;

1981-1982), Maria do Carmo Henríquez (profesora catedrática da Universidade de

Vigo; 1982-2001), Bernardo Penabade (lingüista e profesor de Lingua Galega ; 2001-

2007), Alexandre Banhos (sociólogo e funcionario; 2007-2009), Valentim Rodrigues

Fagim (lingüista e profesor de portugués; 2009-2012) e Miguel Penas (licenciado en

Historia pola USC con traballos no ámbito da comunicación institucional, política,

empresarial e asociativa; 2012).

A maiores, constitúense comisións para abondar nas diferentes cuestións que se

poidan presentar, que son: a comisión de sociolingüística, a de textos relixiosos, a de

comunicación e a de lingüística. Esta última elaborou estudos de referencia, como o

Estudo Crítico, o Prontuário Ortográfico ou o Guia Prática de Verbos Galegos, é pois,

un órgano técnico de carácter académico que nace no 1983 e que ten como principios

fundamentais:

22

1) “Estabelecer na língua galego-portuguesa da Galiza a normativa idiomática de

caráter reintegracionista relativa aos diversos aspetos constitutivos da língua,

isto é, o prosódico, o ortográfico, o morfossintático e o lexical”.

2) “Elaborar estudos e emitir ditames técnicos sobre quaisquer outros aspetos da

língua galego-portuguesa (da Galiza), tanto na vertente docorpus como na

do status”.42

Ademais de achegar cuestións concretas relativas á lingua galego-portuguesa,

entre as labores realizadas pola Comissom Lingüística e a Associaçom Galega da

Língua (CL-AGAL) destaca a creación da editorial ATRAVÉS EDITORA, unha marca

editorial que herda o traballo realizado por AGAL dende os seus inicios, que ten por

obxectivo “tornar a área editorial da Associaçom numha editora de ámbito galego-

português” e ser tamén “umha ferramenta mais de achegamento de Galiza e a

Lusofonia, demostrando que a via reintegracionista é mais válida e útil para marcar

um padrom galego atual”.43

Entre as publicacións realizadas por este ente destacan Animais!, o primeiro

álbume ilustrado de Séchu Sende, e Noente paradise. Poemas e canções, o primeiro

poemario de Ugia Pedreira, ambos na colección ATRAVÉS DAS LETRAS. Na

colección ATRAVÉS DA LÍNGUA destaca Por um galego extenso e útil e a reedición

do manual Do Ñ para o NH. Manual da língua para transitar do galego-castelhano

para o galego-portugués autoría de Valentim R. Fagim. O primeiro volume da

colección ATRAVÉS DAS IDEIAS foi a obra de Carlos Taibo, Parecia não pisar o

chão. Treze ensaios sobre as vidas de Fernando Pessoa. Por último, na colección

ATRAVÉS DE NÓS destaca a primeira adaptación do Sempre en Galiza de Castelao á

grafía portuguesa realizada por Fernando Vásquez Corredoira e Ernesto Vásquez Sousa.

Esta editorial data do 2010 mais dende o 2008 AGAL xa fora recoñecida

formalmente como editora no marco do Consorcio Editorial Galego44 e sendo xa

habituais as edicións das súas obras dende os seus comezos.

42 Espazo da Comissom Lingüística na web de AGAL43 Espazo referente ao traballo editorial na web de AGAL44 Noticia referente a Através Editora no Portal Galego da Língua, 26 de decembro de 2008

23

Por outra banda, no ano 1985 xa vira a luz a publicación da súa propia revista,

AGÁLIA, centrada nas ciencias sociais e as humanidades. No ano seguinte, o 1986, esta

asociación contribuíu, xunto con outras, a impulsar a creación da Mesa pola

Normalización Lingüística.

Entre as súas actividades destaca tamén a tarefa de desenrolo e mantemento

dalgúns dos portais máis significativos da internet no ámbito galego como son: o Portal

Galego da Língua (pequena axencia de novas sobre a lingua nada no 2001), os Blogues

agal-gz, o Dicionário e-Estraviz, os Foros PGL, a tenda on-line Imperdível e o proxecto

lúdico Planeta NH . Ademais, no seu espazo web, a AGAL conta con un Consultorio

Lingüístico con continuas actualizacións que abonda tanto na fonética como na

ortografía, no léxico ou na morfosintaxe; e co Wiki-Faq, un recurso que tenta dar

resposta ás principais dúbidas sobre o reintegracionismo lingüístico.

A AGAL contribúe tamén á difusión da figura de Carvalho Calero e sobre isto, é

de destacar, a creación do concurso Musicando a Carvalho Calero e a dun site que

conmemora os 100 anos do seu nacemento, carvalhocalero.academiagalega.org .

En canto á difusión da lusofonía, realízanse dende a asociación cursos de

portugués, promocionando tamén o seu ensino no país veciño con Cursos de portugués

en Portugal.

24

3.3. Outras mostras de reintegracionismo

3.3.1. No ámbito cultural

Ademais da editorial ATRAVÉS, dependente da AGAL e citada xa con

anterioridade, destacan as publicacións reintegracionistas doutros entes como pode ser

Editora Estaleiro, unha alternativa editorial que, como rezan as súas bases, é “uma

associaçom cultural sem ánimo de lucro que se rege por assembleia com o propósito de

desenvolver um projecto de ediçom independente, capaz de abrir novos caminhos

dentro do sistema literário galego”. Así mesmo, Abrente Editora publica textos que

agrupa en catro colección denominadas: Biblioteca Galega de Marxismo-Leninismo,

Internacional, Documentos e Textos Políticos e Construirmos Galiza. A Fenda

Editorial, Edições da Galiza ou Edizer Livros tamén contribúen a dar pulo ás

publicacións reintegracionistas.

É de destacar tamén a labor realizada pola Associaçom Reintegracionista

Artábria nada en 1992 e reconvertida no 1998 na Fundaçom Artábria e que abrangue a

área de Ferrol. A pesar de seren moitas as actividades realizadas por esta organización,

tanto de carácter lúdico, de formación como reivindicativas, vanse a destacar aquí as de

carácter editorial. Entre as súas publicacións destaca História da Língua em Banda

Desenhada publicada no 1995 en colaboración con outras asociacións

reintegracionistas. Mais esta faceta terá continuidade, no 1998 a Fundaçom Artábria

edita o Manual de Iniciaçom à Língua Galega que ten como autor a Mauricio Castro; ó

ano seguinte ve a luz a que será a primeira publicación do escritor Carlos Quiroga, o

poemario Gong; e a estas séguenas publicacións como a edición electrónica do conto

infantil O Saltom Astronauta de P. Pablo Patinho, a Introduçom à Lingüística com

Corpora coeditada coa editorial Laiovento, ou Conhecermos Carvalho Calero, a modo

de caderno divulgativo. Xa no 2007, xunto con outros colectivos, publicase Manual

Galego de Língua e Estilo, dos autores Beatriz Peres, Eduardo S. Maragoto e Maurício

Castro.

Existen así mesmo, asociacións culturais reintegracionistas como Associaçom

Cultural Maçarico (Vigo) ou Colectivo Cultural Buril (Burela), máis tamén

relacionadas coa lingua como Mocidade pola Língua, Fundaçom Meendinho ou

Associação de Amizade Galiza-Portugal.

25

3.3.2. No ámbito político

Dende a AGAL faise unha consideración sobre a presenza do reintegracionismo

nos diferentes movementos e partidos políticos, pois considérase que ao non ser unha

filosofía política pode ser compatible con calquera ideoloxía45.

A AGAL considera pois, que o Partido Popular, sendo o partido que gozou de

máis anos de goberno na Galiza e que contou con maiorías máis cómodas opta pola

discriminación e represión do reintegracionismo. Sobre o Partido Socialista Obreiro

Español apuntase que este seguiu unha política lingüística semellante á do PPdG mais

asociándose ó isolacionismo a nivel oficial e sen a defensa de políticas de claro ataque á

Lingua Galega.

A Esquerda Unida vincúlana coas opinións de Alonso Montero, académico da

RAG e destacado isolacionista ademais de mencionar o uso da norma proposta por ILG

e RAG. En canto ao anarquismo, fora do independentismo, é onde maior cabida ten o

reintegracionismo.

No referido ás organización de ámbito galego, destacan o uso dun

“reintegracionismo platónico” por parte do Bloque Nacionalista Galego que defende o

galego como unha mesma lingua que o portugués mais na práctica son maioritariamente

autonomistas ou isolacionistas. Mais destacan que algúns parlamentarios europeos deste

grupo usan o portugués da Galiza, é dicir, o modelo reintegracionista como é o caso de

Camilo Nogueira Román.

Por outra banda, no centro galeguista sinalase que sempre tiveron presenza os

reintegracionistas entre os que destaca o fundador da AGAL, José Posada. Entre os

partidos deste campo cítanse Terra Galega, o Partido Galeguista e Converxencia XXI,

considerando o reintegracionismo destes últimos como “utilitario”.

Para rematar, consideran que boa parte do independentismo galego é

reintegracionista tanto na teoría e na práctica e que isto se presenta en organizacións

como NÓS-UP, Primeira Linha, Assembleia da Mocidade Independestista, Briga mais

destacase o carácter isolacionista de Frente Popular Galega que ten como líder ó actual

presidente da RAG, Xosé Luís Méndez Ferrín.

3.4. Opinións destacadas

45 En “Reintegracionismo e política” no site Wiki-Faq da AGAL.26

Xesús Alonso Montero (1928-)Membro da RAG dende 1993, do Consello da Cultura Galega, catedrático de

Literatura galega, sociolingüista, ensaísta e poeta, expón a súa opinión sobre o

reintegracionismo nun artigo que escribe para La Voz de Galicia en novembro de

199946:

“(...) Algunhas voces, de novo, propoñen un achegamento ó portugués (algúns, unha asunción), sen

decatárense de cal vai se-la reacción da nosa sociedade: unha reacción negativa non exenta, nas súas

manifestacións, de acento galego. O portugués -ou ese paraportugués-sería o mellor aliado do

monolingüismo castelán (...)”

Xosé Ramón Barreiro (1936-)O historiador galego e presidente da RAG entre o 2002 e o 2009 foi entrevistado

por Eduardo Maragoto para Novas da Galiza un ano antes de rematar o seu periplo pola

presidencia da Academia47. Sobre o reintegracinismo opina:

“A análise que fai a Academia é que iso é despersonalizar o idioma galego, colocarnos como

sucursalistas do portugués; entón, realmente podemos dicir que reforzamos o galego introduzindonos no

grande cosmos portugués, realmente salvamos o galego, ou engordamos o portugués? Ese é o tema.”. 

Sobre a cuestión de dedicarlle o Día das Letras Galegas a un dos máis

destacados promotores do reintegracionismo, Ricardo Carvalho Calero, expón:

“(...) Precisamente polo ‘tinglado’ este da Lusofonia [em relación ao debate parlamentar sobre o Acordo

em Lisboa] díxose:‘Non é o momento’, porque ia ser interpretado como que a Academia lles cede un

espazo, así de claro cho digo”

Valentim Rodriges Fagim (1971-)

Licenciado en Filoloxía Galego-portuguesa e diplomado en Historia, foi

presidente da AGAL dende o 2009 ata o 2012. É por tanto coñecida a súa faceta

reintegracionista contando con múltiples exemplos escritos do seu pensamento. Mais

destácanse os seguintes:

“Há palavras que não se podem dizer e sobretudo escrever. Em 1904 “Aos” e “Libertade” eram

português. Em 1971 o ILG afirmava que “Xornal” “Só “ e “Estrada” eram, já não português, mas

lusismos. Hoje, escrever como estou a escrever não é normativo. A formulação do sentido común é “o

galego é como é e há que deixá-lo como está”.(...) Há uma fronteira estatal que não se pode ultrapassar.

Portanto, aceita-se o galego das Astúrias, ou de Leão e até de Cáceres mas não o de Portugal, o Brasil,

Angola ou Timor. A formulação do sentido común frisa que “O galego e de Galicia” por tanto de

Espanha”. (“Cruzamos a linha?” Portal Galego da Língua, 2 febreiro de 2008)

46 ALONSO MONTERO. X.; O Galego e a Academia, La Voz de Galicia, 11 de novembro de 1999, A Coruña, p. 18.47 Entrevista de Eduardo Maragoto, Novas de Galiza, nº68, 115 de xullo-5 de agosto de 2008 p. 16-17

27

“Por escribir 'allo' con 'lh' non podo ter menos dereitos que quen o fai con 'll'(…) As posibilidades de

internet son espectaculares. (…) Non temos ningún tipo de barreira ou censura e avanzamos moito [en

referencia á AGAL] (...) Divulgar e chegar ao máximo número de persoas posíbe [é o reto do

reintegracionismo]. O obxectivo básico é que o cidadán medio galego saiba que grazas ao galego accede

ao mundo lusófono. ((Entrevista de Isabel G. Couso, Vieiros, 2 de maio de 2010)

María Xosé Queizán (1939-)

A escritora e catedrática de Lingua e Literatura galega móstrase como unha

defensora do reintegracionismo mais afirma que deixou de usar esa vía polas limitacións

que lle supoñía facer uso dela. Así, nunha entrevista no ano 200948 responde do seguinte

xeito:

Margarida Martins -Tu sempre foche reintegracionista nos gestos mas nos anos 80 acreditache na

prática “oficial”. Pensas que isso foi um erro?

M.X. Queizán - Continuo a ser defensora da incorporaçom da Galiza ao tronco lingüístico comum. Os

meus textos, como A Falácia do Galego Português, provam o que digo. Mas nom me sentia com gosto

discutindo com amizades e enfrentando-me com gente mais afim que a que defendia o espanhol, por

exemplo. (...) já é umha limitaçom escrever em galego para, ainda, escrever num galego nom oficial, com

dificuldades de publicaçom e leitura.(...) Para acometer esta empresa é necessário ter um ponto de vista

amplo e um conceito da Galiza de maior altura. 

MM - A nossa língua é internacional; para a Lusofonia nós pouco significamos, mas achas que a

Lusofonia é um espaço para os nossos interesses culturais e de todo o tipo?

MJQ -Antes de pedir aos demais para nos reconhecerem é preciso reconhecermo-nos e valorar-nos bem.

A Galiza, a mãe do idioma, deve reclamar um posto de relevância na comunidade internacional da sua

língua. A globalizaçom e a consciência democrática facilitam-no.  Pessoas preocupadas por este país,

polo seu progresso (as autoridades em primeiro lugar), polo seu bem-estar, devem compreender que só

integrando-nos na comunidade lingüística internacional conseguiremos segurança, auto-estima e a

altura cultural e económica que tanto precisamos.  Falar da morte do galego, desta perspectiva, é umha

insensatez.

Ugia Pedreira

O ámbito da música tampouco queda excluído desta forma reintegradora da

lingua. Varios son os que se decantan por usalo (Projeto Mourente, Galego Z, Som do

Galpom, Sacha na horta) e tamén por defendelo. Músicos de relevancia na Galiza como

Carlos Núñez ou Uxía Senlle teñen manifestado publicamente a súa opinión favorable

para que as portas do galego se abran ó mundo lusófono.

En canto a Ugia, ten manifestado no ano 200949:

48 Entrevista de Margarida Martins, Portal Galego da Língua, 4 de xullo de 2009

49 Entrevista Portal Galego da Língua, 29 de decembro de 200928

“Síntome orgulhosa de pertencer ao movimento reintegracionista desde o vigor da  adolescência até os

dias de hoje, pois foi e é um enorme caleidoscópio e um potente telescópio.”

“O reintegracionismo é um tema básico de cultura geral e tem a batalha linguística ganhada. Creio que

nom tenhem que caminhar à par ideias sociais avançadas com visons retrógradas das artes.”

Xosé Luís Méndez Ferrín (1938-)

Un referente da literatura galega, hoxe, ademais de escritor, político e tamén

presidente da RAG dende 2010. Foi nese mesmo ano no que desencadeou a polémica

tras unhas declaracións nas que comparaba ós reintegracionistas coa controvertida

asociación Galicia Bilingüe entre outras consideracións. Así se expresaba:

Tempos Novos : As maiores reticencias cara a Ferrín veñen dos que defenden un acordo ortográfico co

portugués. Vostede expresa acotío que sería un forzamento da realidade e que a nosa querenza non é

recíproca. Que facemos co tema? Actuar coma se non existise? Pedirlles que se disolvan?

Méndez Ferrín: O mesmo que con Galicia Bilingüe. É xente que está en contra do idioma. Que fagan o

que queiran. Teñen a rúa, os foros sociais, os medios de comunicación, os sindicatos. Que vaian predicar

á porta de Citroën.

TN: Parte dos sectores soberanistas optan por esa vía. Se Ferrín tivese 20 anos, probabelmente seriía

reintegracionista.

MF: Se son soberanistas, é curioso. Queren a soberanía de Galicia, pero non a do idioma galego.

(Entrevista en Tempos Novos, recollida polo Portal Galego da Língua o 21 de abril de

2010)

Séchu Sende (1972-)

O profesor e escritor padronés, con publicacións na versión reintegracionista do

galego, deixa ben marcada a súa opinión nunha entrevista realizada en agosto de 201050:

“Para min o reintegracionismo é un dos motores que ten este país para cambiar a situación da lingua. O

que non se pode facer é censuralo ou descriminalo e penso que esa poisición debería mudar sobre todo

neses ámbitos que se consideran galeguistas. Non é de recibo botar pedras diante do camiño dos teus

propios compañeiros de viaxe.”; “Eu penso que hai moito tabú e, en certa medida, medo. Mais, coa

situación actual da lingua, é unha mágoa que non se explore a vía reintegracionista coma un camiño

para cambiar a situación da lingua.”; “que haxa uns comportamentos democráticos arredor do que é a

opción ortográfica, que as editorias arrisquen máis, que non dependan tanto das subvencións, que os

concursos literarios acepten a norma galego-portuguesa.”; “O reitegracionismo é un movemento

creativo e transformador que está aportando moita vitalidade, que ten diferentes discursos e que é

preciso non invisibilizalo, non discriminalo e non estigmatizalo”; “Establecer unha relación entre iguais

entre a xente da órbita galeguista, que non haxa ningún tipo de discriminación porque, sabendo que

oficialmente o Goberno actual é anti-galego é inútil pedirlle xenerosidade.”

50 Entrevista de Olalla Tuñas, Galiciaé, 12 de agosto de 2010

29

Ramón Lorenzo (1935-)

Estudoso do galego e cofundador do ILG no 1971, deixa patente, en maio de

201151, a súa animadversión cara a figura de Ricardo Carvalho Calero, así como en

contra do movemento reintegracionista:

“Creo que o galego é unha lingua independente que ten a súa propia norma. Podemos utilizar ás veces

vocabulario portugués em vez dunha palabra castelán (...) pero o que non podemos é mudar o que é noso

para poñer unha cousa distinta”; “(...) establecer unha norma achegada ao portugués. Iso sería

terrorífico, pois a xente estaría máis en contra. Xa agora o está do propio galego, máis en contra do

portugués”; “Para ter unha lingua de máis habitantes temos o castelán que, ademais sabemos falalo

mellor”; “Evidentemente eu estou en contra de que se lle dea o Día das Letras Galegas [a Carvalho

Calero] porque hai que ver o mal que lle fixo este home á lingua. É que iso non se quere ver. Este home,

era o catedrático de galego e que podía facer um labor extraordinario a favor do galego, que fixo a

primeira normativa da Academia, despois, de repente, inventa unha segunda normativa dos mínimos e

logo declara que hai que escribir o portugués e elimina a dos mínimos. (...) É o culpable deste tremendo

problema que tivemos co galego”.

Carlos Quiroga (1961-)

Este escritor e lingüista conta tamén con publicacións reintegracionistas que lle

permitiron abrirse camiño no mercado portugués. A súa propia experiencia conleva a

que se convertese dun defensor desta normativa á que se lle debería abrir paso, segundo

Quiroga, no ámbito da literatura. Así o expresa nunha entrevista no Diário Liberdade52:

“No caso do reintegracionismo há um custo material suplementar para editar, contra o lucro, o prémio

ou o subsídio, há trabalho e empenhamento, e os livros dos reintegracionistas são motivo de orgulho por

manter viva uma orientação, uma causa e uma identidade”; “O reintegracionismo é hoje mais visível,

mais respeitado e mais vigoroso nas camadas jovens da sociedade galega do que há uns anos. O mau é

que essa sociedade em geral perde a sua galeguidade com uma velocidade mais vertiginosa .”; “O âmbito

da literatura escrita ocupa uma super-estrutura conectada aos poderes e interesses dominados pelo

isolacionismo e espanholismo (...) desse âmbito continua a trabalhar uma censura indireta causada por

mercado, prémios e reconhecimento social (os prémios continuam exigindo quase na totalidade a norma

espanhola, as escolas continuam aplicando e exigindo a normativa isolacionista, os meios toleram e

falam quase só dessa literatura domesticada)”

3.5. Opinións recollidas

3.5.1. A enquisa

51 Entrevista de José Gómez en Nordesía, Diario de Ferrol, 22 de maio de 2011, p. 352 Entrevista no Diário Liberdade, 13 de xullo de 2011

30

31

A enquisa foi realizada a trece galegofalantes e ó mesmo número de

castelanfalantes de idades que comprenden dende os 18 anos ata os 54. As profesións

tamén son variadas mais a maioría dos enquisados teñen estudos ata o bacharelato.

Quíxose incluír tamén persoas vinculadas á filoloxía, así, dos vinte e seis enquisados,

tres son filólogos.

As preguntas foron formuladas tratando de mostrar imparcialidade e para que

calquera, incluso os non coñecedores do tema, as puidesen contestar con facilidade mais

son consciente de que non sempre foi así. Polo tanto, se o tempo permitise un segundo

cuestionario nel introduciríanse modificacións.

3.5.2. Os resultados

En canto os resultados, as seguintes gráficas mostrarán as porcentaxes extraídas

deste pequeno estudo. Sobre fondo azul aparecen os datos da consulta realizados a

galegofalantes e en vermello os que pertencen ó segundo grupo, os castelanfalantes.

- PREGUNTA 1

- PREGUNTA 2

32

ENQUISA SOBRE O REINTEGRACIONISMO LINGÜÍSTICO

ESTUDOS:PROFESIÓN:IDADE:LUGAR DE NACEMENTO OU RESIDENCIA: FILIACIÓN POLÍTICA (se desexa que se reflicta): GALEGOFALANTE: Sí Non

Subliñe ou diferencie con outra cor a resposta que máis se axuste á súa opinión.

1. Preferiría unha Lingua Galega que tivese: Unha grafía máis semellante á portuguesa Unha grafía máis semellante á española Unha mestura de ambas

2. Consideraría positiva a incorporación do estudo da Lingua Portuguesa ós diferentes niveis educativos galegos: Sí Non

3. De ser afirmativa a resposta anterior, este estudo debería realizarse: Como parte dos programas de Lingua Galega De xeito independente

4. Qué peso cree que ten entre os galegofalantes o reintegracionismo lingüístico? Maioritario Minoritario Non son consciente

5. Coñece algunha entidade que avogue por dito reintegracionismo ou o utilice con normalidade? Non Sí (cite como mínimo unha)

6. De producirse o reintegracionismo lingüístico galego-portugués consideraríao como: Un avance histórico para a Lingua Galega por retrotraerse a un dos seus momentos máis esplendorosos Un elemento positivo por outorgarlle unha maior difusión á Lingua Galega no mundo lusófono Un elemento negativo por afastarse da grafía española Un retroceso, as linguas deben evolucionar coa Historia do seu territorio

- PREGUNTA 3

- PREGUNTA 4

- PREGUNTA 5

33

- PREGUNTA 6

Na primeira das preguntas os enquisados responderon á cuestión referida á grafía

que eles preferirían para o galego. Os dous grupos preferirían de xeito maioritario que

se dese unha mestura entre a grafía española e portuguesa, cunha porcentaxe máis alta

no primeiro grupo, o dos galegofalantes (53’85%). E fronte a un 30’77% dos

castelanfalantes que optaron pola escolla dunha grafía máis próxima ó portugués, só un

15’38% escolleron dita opción.

Na segunda, pódese observar que en ambos grupos unha maioría significativa

verían con bos ollos a incorporación do estudo do portugués ao sistema educativo

galego. Con todo, mentres que os galegofalantes incorporarían esta aprendizaxe dun

xeito independente ó da Lingua Galega (53’85%), entre os castelanfalantes hai unha

maior diversidade de opinións. O 38’46% incorporaríao dentro dos programas de

Lingua Galega, un 30’77% optaría porque se estudase de xeito independente e o

30’77% restante móstrase en desacordo con dita incorporación. Estes últimos datos son

os resultantes da pregunta número tres.

En cuarto lugar, sobre o peso que o reintegracionismo podía ter na sociedade,

unha ampla maioría, en ambos dous grupos, consideran que esta tendencia ten un

carácter minoritario. E este descoñecemento móstrase tamén na seguinte pregunta

cando un amplo número dos enquisados non son quen de nomear algunha entidade que

avogue por dita opción lingüística, estando entre as máis nomeadas a AGAL.

34

A derradeira pregunta ía encamiñada á consideración hipotética de que se

producise o reintegracionismo e cal serían as opinións que isto xeraría nos enquisados.

Unha vez máis, os resultados non varían demasiado entre galegofalantes e

castelanfalantes xa que ambos o considerarían como un retroceso por teren que mudar e

evolucionar as linguas coa Historia do seu territorio. Mais, a porcentaxe e maior no

segundo grupo (53’85%), xa que entre os galegofalantes as respostas están máis

divididas. Así, conta cunha maior porcentaxe entre os galegofalantes a resposta de

considerar dito reintegracionismo como un avance histórico (23’08%) ou velo como un

elemento positivo por outorgarlle este unha maior difusión á Lingua Galega no mundo

lusófono (23’08%).

Non sendo de todo fiables, estes datos pódense considerar como representativos

dunha pequena parte da poboación galega de diferentes puntos do mapa, que, ó meu

parecer, non distaría moito do pensamento maioritario.

35

4. CONCLUSIÓNS

Para concluír, hai que dicir que o reintegracionismo foi e é considerado como

unha corrente elitista que trataría de marcar diferenzas volvendo ás fontes medievais e

afastando a lingua culta e escrita da usual e falada. Sería, polo tanto, arcaizante e purista

buscando de facer unha norma galega autónoma.

Esta visión sería a que ven dada pola corrente central e maioritaria, a

rexeneracionista, que trata de construír un galego culto, unificado e autónomo,

identificado fronte ó castelán mais sen afastarse da grafía española. Sóese considerar

que combinan elementos puristas, diferencialistas, cultistas, popularizantes, arcaizantes

e lusismos, aínda que estes dous últimos sexan os que conten con menor relevancia

entre todos eles. A fonte principal para a creación deste estándar do galego é a tradición

literaria máis tamén o idioma falado. En canto a este último, dun xeito depurado e

elevado pois, na normativa oficial, por exemplo, non teñen cabida as formas dialectais.

As referencias ó reintegracionismo, pódese concluír, que se fan dende unha

postura contraria ou incluindoo na evolución normativa do idioma máis para informarte

dun xeito máis claro un dos poucos recursos cos que te atopas é a AGAL. Por iso, á

hora de traballar sobre o tema foi clave o atender ó tipo de fontes que se estaban a

manexar pois, podía ser unha defensa extremada unha crítica cando non menosprezo.

Sobre ese menosprezo gustaba de facer referencia, aínda que se da igual ou en maior

medida a atenuación ou a diminución da información sobre esta corrente. Parece que o

reintegracionismo sexa un tema que interese pouco ou nada, polo xeral, á sociedade do

momento e aparece oculta tras unha idea maioritaria que todos deben tomar como a boa.

Sobre isto, considero, que o non concordar cunha idea ou corrente non debería impedir

ou limitar o seu coñecemento.

Son abundantes as referencias que se fixeron neste traballo á AGAL e ó seu

espazo web, xa que, son poucos os lugares onde informarse sobre o reintegracionismo.

Estaría tamén, a maiores, os manuais de lingua onde o tratamento que se fai do tema

non é tan accesible polo vocabulario empregado nin polo seu formato, gañando con

ampla vantaxe a rede. Mais o menos aberto á sociedade posiblemente sexan as

referencias ós autores reintegracionistas que nin sequera se estudan no ensino

obrigatorio ou, no caso de estudalos, non se menciona esa vertente.

36

Polo tanto, o descoñecemento do reintegracionismo como forma de lingua como

dende a literatura atópanse afastados da maioría da sociedade o que provocan que as

asociacións se teñan que mover, en primeiro lugar, para darse a coñecer e calar na xente.

Así, reivindicacións como a dedicación do Día das Letras Galegas a Ricardo Carvalho

Calero fai cabilar na labor que puido ter realizado esta personaxe da nosa literatura que

para moitos segue a ser un descoñecido. Sobre a figura de Carvalho Calero, escribía no

2010 Manuel Castelao53:

“[Ricardo Carvalho Calero é] obxecto dun escurecemento interesado por parte dos grupos que

hexemonizaron o sistemiña cultural galego na restauración democrática. Dun escurecemento

sistemático, deliberado e mesmo dun anatema e unha persecución que o mínimo calificativo que lle

podemos pór é de inicua”.

Estas palabras referidas a un dos maiores defensores do reintegracionismo penso

que tamén poden ser aplicadas ó camiño tortuoso que tivo que vivir esta corrente

lingüística que hoxe se pode mostrar con maior facilidade á sociedade a través da rede

mais segue a ter unha presenza minoritaria.

53 Palabras de Manuel Castelao con motivo da entrega do Premio Ricardo Carvalho Calero de Ensaio do ano 2010 recollidas no Diario de Ferrol o 14/11/2010. Referencia en: BISCAINHO FERNANDES, C.C. e SÁNCHEZ REI, X.M. (coords.); 2011, pp. 45-46.

37

5. BIBLIOGRAFÍA

BIBLIOGRAFÍA:

- ALONSO ESTRAVIZ, I.; A Galiza, os galegos e a língua segundo Rodrigues

Lapa, Agália, nº53, 1998.

- ALONSO MONTERO, X.; O Galego e a Academia, La Voz de Galicia, 11 de

novembro de 1999, A Coruña, p. 18. Formato web.

[http://membres.multimania.fr/questione/artigos/alonso2.html] (09/12/2012)

- ALONSO PINTOS, S.; Para unha historia do estándar galego. As propostas do

período 1966-1980. Madrid, 2002. Recollido en O contexto do cambio. A

mudanza da língua;

[http://www.culturagalega.org/especiais/reforma/contexto.htm] (06/12/2012)

- BISCAINHO FERNANDES, C.C. e SÁNCHEZ REI, X.M. (coords.); Ricardo

Carvalho Calero: ciencia, literatura e nación. Universidade da Coruña, A

Coruña, 2011.

- CARVALHO CALERO, R.; Letras Galegas. AGAL, A Coruña, 1984.

- CARVALHO CALERO, R.; Umha voz na Galiza. Artigos de jornal (1933-

1989). Sotelo Blanco, Santiago de Compostela, 1992.

- LÓPEZ, T. e SALINAS, F. (eds.); Actas do Simposio Ricardo Carvalho Calero

Memoria do Século, Departamento de Galego-Portugués, Francés de Lingúística

da Universidade de A Coruña, A Coruña, 2002.

- DOMÍNGUEZ DONO, X. (ed.); O Galego: aproximacións á súa historia,

sistema linguüístico, dialectoloxía e usos. Ir Indo, Vigo, 2008.

- MONTEAGUDO, H. e BOUZADA FERNÁNDEZ, X.M. (coords); O proceso

de normalización do idioma galego (1980-2000), vol.III, Elaboración e difusión

da Lingua. Consello da Cultura Galega, Santiago de Compostela 2002.

- MONTERO SANTALHA, J.M.; Alguns testemunhos de reintegracionismo

lingüístico galego-português nos anos 60-70. Revista Agália, nº65-66, 2001, pp,

9-16.

- MARIÑO PAZ, R.; Historia da lingua galega. Sotelo Blanco, Santiago de

Compostela, 1998.

38

- RODRIGUES FAGIM, V.; Cruzamos a linha?, Portal Galego da Língua, 2

febreiro de 2008. Formato web.

[http://www.agal-gz.org/modules.php?

name=News&file=articlecomments&sid=4083] (06/12/2012)

- VV.AA.; Lingüística e sócio-lingüística galaico-portuguesa (Reintegracionismo

e conflito lingüístico na Galiza), O ensino, Revista galaico-portuguesa de

sócio-pedagogía e sócio-lingüística. Nº 4/5, 1985.

OUTRAS FONTES:

- Novas normas ortográficas e morfolóxicas da língua galega em

[http://www.santiagodecompostela.org/medi/Lingua/normasortograficas.pdf

santiagodecompostela.org] (07/12/2012)

- Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego, RAG, Vigo, 2005, pp.

11-13. [http://www.realacademiagalega.org/documents/10157/19499da0-6a97-

4d15-aa91-fa7a36f5f2bd] (07/12/2012)

- Na busca da concordia. Noticia do 14/07/2003 arquivada na web do Consello da

Cultura Galega. [http://www.culturagalega.org/noticia.php?id=3182]

(07/12/2012)

- Resumo das modificación na normativa en consellodacultura.org

[http://www.consellodacultura.org/arquivos/cdsg/docs/norma2003.pdf]

(07/12/12)

- Espazo da Comissom Lingüística na web de AGAL

[http://www.agal-gz.org/corporativo/index.php?

option=com_content&view=section&layout=blog&id=3&Itemid=14]

(07/12/2012)

- Espazo referente ao traballo editorial na web de AGAL [http://www.agal-

gz.org/corporativo/index.php?

option=com_content&view=article&id=103:trabalho-

editorial&catid=4:agal&Itemid=12] (07/12/2012)

- Noticia referente a Através Editora no Portal Galego da Língua, 26 de decembro

de 2008 [http://pglingua.org/index.php?

option=com_content&view=article&id=513:editora-associacom-galega-da-

lingua-integra-se-no-consorcio-editorial-galego&catid=23:agal-

editora&Itemid=62] (07/12/2012)

39

- Apartado Reintegracionismo da web da AGAL

[http://www.agal-gz.org/corporativo/index.php?

option=com_content&view=section&layout=blog&id=4&Itemid=15]

(06/12/2012)

- “A nossa diáspora” apartado Reintegracionistas da web da AGAL

[http://www.agal-gz.org/corporativo/index.php?

option=com_content&view=article&id=92:a-nossa-

diaspora&catid=5:reintegracionimo&Itemid=15] (06/10/2012)

- “Reintegracionismo e política” no site Wiki-Faq da AGAL

[http://agal-gz.org/faq/doku.php?

id=pt_agal:o_reintegracionismo_e_os_movimentos_politicos] (06/12/2012)

- “Falam os mestres” referencias recollidas da web da AGAL[http://www.agal-

gz.org/corporativo/index.php?

option=com_content&view=article&id=116:falam-os-

mestres&catid=5:reintegracionimo&Itemid=15] (08/12/2012)

ENTREVISTAS:

- Entrevista a Xosé Ramón Barreiro por Eduardo Maragoto, Novas de Galiza,

nº68, 115 de xullo-5 de agosto de 2008 p. 16-17

[http://www.novasgz.com/pdf/ngz68.pdf] (10/12/2012)

- Entrevista a María Xosé Queizán por Margarida Martins, Portal Galego da

Língua, 4 de xullo de 2009

[http://www.pglingua.org/noticias/entrevistas/901-maria-jose-queizam-la-galiza-

a-mae-do-idioma-deve-reclamar-um-posto-de-relevancia-na-comunidade-

internacional-da-sua-linguar] (10/12/2012)

- Entrevista a Ugia Pedreira, Portal Galego da Língua, 29 de decembro de 2009

[http://www.pglingua.org/noticias/entrevistas/1686-ugia-pedreira-lsinto-me-

orgulhosa-de-pertencer-ao-movimento-reintegracionista-desde-o-vigor-da-

adolescencia-ate-os-dias-de-hojer] (10/12/2012)

- Entrevista a Xosé Luís Méndez Ferrín en Tempos Novos, recollida polo Portal

Galego da Língua o 21 de abril de 2010

[http://www.pglingua.org/noticias/informante/2303-valentim-r-fagim-e-joam-

lopes-facal-respondem-declaracons-de-ferrin-contra-o-reintegracionismo]

(10/12/2012)

40

- Entrevista a Valentim Rodrigues Fagim por Isabel G. Couso, Vieiros, 2 de maio

de 2010 [http://www.vieiros.com/nova/79296/ldquo-por-escribir-allo-con-lh-

non-podo-ter-menos-dereitos-que-quen-o-fai-con-ll-rdquo] (10/12/2012)

- Entrevista a Séchu Sende por Olalla Tuñas, Galiciaé, 12 de agosto de 2010

[http://www.pglingua.org/noticias/entrevistas/2709-sechu-sende-qo-

reintegracionismo-e-um-dos-motores-para-mudar-a-situacom-da-linguaq]

(10/12/2012)

- Entrevista a Ramón Lorenzo por José Gómez en Nordesía, Diario de Ferrol, 22

de maio de 2011, p. 3

[http://www.pglingua.org/images/stories/fotos/

2011/06/010611_lorenzo_entrevista.png] (10/12/2012)

- Entrevista a Carlos Quiroga, Diário Liberdade, 13 de xullo de 2011

[http://www.diarioliberdade.org/index.php?

option=com_content&view=article&id=17482:falamos-sobre-lingua-literatura-

e-mais-com-carlos-quiroga-escritor-e-ativista-cultural-

galego&catid=255:cultura-e-desportos&Itemid=131] (10/12/2012)

41

42