O artigo na toponimia galega: aspectos da estandarización*

11

Revista Galega de Filoloxía, ISSN 1576-2661, 2011, 12: 11-35Data de recepción: 1 de xuño de 2011 | Data de aceptación: 1 de xullo de 2011

O artigo na toponimia galega: aspectos da estandarización*

Ana Isabel Boullón AgreloUniversidade de Santiago de Compostela

Resumo:

Neste traballo analízanse os problemas que presenta a estandarización dos topónimos con artigo: a súa presenza ou non na forma oficial, as contraccións coas preposición e o feito de algunhas formas presentaren un uso flutuante do artigo, debido a que o artigo moderno non procede do demostrativo latino que orixinou o artigo (ILLE, -A, -UD), senón da deglutinación dun O- ou A- iniciais que formaba parte orixinariamente da palabra a que hoxe anteceden. Establecerase a historia interna de cada voz, tendo en conta a etimoloxía e as documentacións antigas, confrontándoa cos criterios propostos pola Comisión de Toponimia. Ademais, atenderase á situación sociolingüística a que se viron expostos os topónimos así formados, no que toca á castelanización, desde o séc. XVI en diante, e as consecuencias que deste proceso aínda se derivan nos nosos días, especialmente no que toca ao tratamento da toponimia galega como exonimia desde o español.

Palabras chave:

Artigo determinado, topónimos, sociolingüística, etimoloxía.

Abstract:

This study analyses the problems that arise in the standardization of toponyms with the article: the presence or not of it in the official form, contractions after prepositions and the way in which some forms present a fluctuating use of the article where the modern article has not evolved from the Latin demonstrative, which gave origin to the article (ILLE, -A, -UD) but from the division of an initial O- or A- that formed part originally of the word which they precede today. It will establish the internal history of each word by taking etymology and ancient documentation into account, and by comparing them with the criteria proposed by the Toponyms Commission. Furthermore, it will consider the sociolinguistic situation of these place names with regard to castilianization from 16th century onwards, and the consequences that are still in effect from this process in the present day, especially in the treatment of Galician place names as exonims in Spanish.

Key words:

The definite article, place-names, sociolinguistics, etymology.

* Este traballo enmárcase dentro do proxecto de investigación PRONORMA, para a recompilación, análise e normalización da toponimia das áreas meridionais de España, dirixido por Mª Dolores Gordón Peral, na Universidade de Sevilla, subvencionado polo Ministerio de Ciencia e Innovación (nº de referencia FFI2009-10544).

Ana Isabel Boullón Agrelo

12


1. A estandarización: situación actual e precedentes medievais

Os topónimos con artigo son moi numerosos; un rápido cálculo dos lugares de Galicia que o conteñen ofrecen unha cifra próxima ao 48% do total: son 17.853, correspondentes a 6.261 formas léxicas diferentes. A maior parte deles determinan substantivos procedentes do léxico común (A Agra, As Bouzas, A Braña, O Bugallal, O Codeso, Os Lamegos, A Laxe, O Louseiro, etc.), e, por tanto, algúns repítense moitas veces1. En menor proporción están presentes en formas hoxe opacas (O Grove, A Golada, A Baña, etc.). En ambos e dous casos, no que atinxe ao artigo, a Comisión de Toponimia2 considera o mesmo:

A comisión atense ó principio de que os artigos son parte integrante do topónimo, polo que se tivo especial coidado en verificar o seu uso na fala e oficializalo nos casos en que efectivamente se rexistrou e se documentou: A Coruña, A Laracha, A Lavacolla, A Pastoriza, As Somozas, O Carballiño, O Carril, O Porriño… (TopGal: 31).

Isto implica que os artigos figurarán no Nomenclátor de Galicia e que deberán expoñerse sempre nas denominacións oficiais, o que inclúe os carteis anunciadores das estradas, por poñer un exemplo moi visible. Ademais, para preservar o uso real nos textos escritos, o artigo contrae coas preposicións que o anteceden, igual que ocorre na lingua común: na Guarda, pola Coruña, como vén explicitado nas Normas ortográficas oficiais (RAG/ILG 2004: 86).

En portugués, idioma que nos podería servir de referencia á hora da estandarización, os artigos nos topónimos, aínda que se usen, non constan nos nomenclátores oficiais nin nos carteis informativos das estradas (cf. o caso do Porto). As gramáticas non adoitan ser moi explícitas a este respecto, e só indican que os topónimos formados por substantivos comúns conservan o artigo:

Aos nomes de cidades não se antepõe o artigo, a não ser que sejam compostos por nomes comuns. Assim: Coimbra, Madrid, Lisboa, mas o Porto, o Rio de Janeiro, a Figueira da Foz (Vázquez Cuesta / da Luz 1980: 464).

1 Algúns exemplos: hai 32 A Abelleira, 57 O Barral, 54 O Barreiro, 35 A Cabana, 75 O Carballal, 46 O Castelo, 215 O Castro, 117 O Cruceiro, 70 A Gándara, 323 O Outeiro, 73 A Pedreira, 122 A Pena, 127 O Souto, 132 O Vilar.

2 A Comisión de Toponimia é a institución encomendada pola Xunta de Galicia de fixar as formas estándares na toponimia (decreto 43/1884, DOG do 31.03.1984, modificado polo decreto 174/1998, do 5 de xuño, DOG do 22.06.1998). Os criterios que manexou están expostos de maneira sintética no prólogo do seu Nomenclátor de Galicia (2003), o primeiro feito realmente desde o galego, e algo máis pormenorizadamente no Informe sobre o Nomenclátor e o Proxecto Toponimia de Galicia (Xunta de Galicia, 2005), para onde remitirán desde agora as citas textuais, coa abreviatura TopGal.

O artigo na toponimia galega: aspectos da estandarización

13


Alguns nomes das cidades que se formaram de substantivos comuns conservam o artigo: a Guarda, o Porto … O mesmo … com o nome de certas cidades estrangeiras: o Cairo, a Haia, o Havre (Cintra / Cunha 1984: 230).

são antecedidos de artigo os topónimos provenientes de substantivos comúns. … usa-se a preposição contraida com esse artigo: … no Porto, ao Porto, do Porto (Estrela / Pinto-Correia 1999: 54).

Os nomes das cidades só admiten artigo quando têm origem em nome comum: o Porto, a Figueira da Foz, a Feira, *a Lisboa, *o Setúbal (Mateus et alii 2003: 355).

En Internet atópase algo máis de información, que corrobora que a falta de prescrición leva consigo falta de uniformización no uso real:

quando o nome da localidade é simultaneamente um substantivo comum, este deverá ser precedido de um artigo definido, como acontece nos seguintes casos: «Vou ao Porto», «vivo na Guarda», «sou da Casa Branca». Algumas gramáticas, nomeadamente a de Cunha e Cintra (1985: 169) apresentam como regra geral a ausência de artigo definido antes dos nomes de localidades, veja-se a título de exemplo os topónimos Lisboa, Águeda e Coimbra. Contudo, na realidade, não há regras fixas sobre a aplicação do artigo definido antes dos topónimos e é, sim, o uso que faz lei. Por essa razão, acontece, muitas das vezes, que são os naturais das localidades quem, na verdade, define se se deve ou não empregar o artigo com o topónimo. Assim sendo, pode-se dizer quer «estou na Fátima», como dizemos habitantes e naturais de lá, quer «estou em Fátima» como diz a maioria das pessoas que não vive nem nasceu nesta cidade portuguesa. (http://www.dosalgarves.com/revistas/N16/9rev16.pdf)

Así pois, hai diferenzas e semellanzas entre o galego e o portugués neste aspecto: en galego considérase o artigo como parte integrante do topónimo, e como tal debe grafarse con maiúscula e figurar nos carteis indicativos e no nomenclátor; en portugués gráfase con minúscula e non consta oficialmente; e aínda que se describe o seu uso, non se prescribe, admitindo en ocasións a súa ausencia. En ambos e dous se apunta a necesidade de contraer as preposicións cando o contexto o esixa.

Por outro lado, a realidade non é tan simple como parecen translucir os textos normativos portugueses, posto que non só hai topónimos con artigos cando proceden de substantivos comúns, senón que a casuística é moito máis complexa: amais destes, existen moitos topónimos con artigos con substantivos opacos, hoxe non pertencentes ao léxico común.

14


O tratamento dos artigos nos nomenclátores anteriores ao Nomenclátor de Galicia non foi sistemático3, como en realidade tampouco o é a presenza do propio artigo nos topónimos, dado que, procedan ou non do léxico común, pode darse o caso de formas que se usan con artigo nun determinado lugar e sen artigo noutro: cf. Cabanela (7 lugares no Nomenclátor) / A Cabanela (8), Pazo (5) / O Pazo (154), Filgueira (15) / A Filgueira (7), Seixo (7) / O Seixo (49), etc. Así a situación, o único xeito de coñecer de maneira fiable a presenza do artigo é mediante entrevistas aos habitantes dos lugares, con preguntas indirectas en que a resposta incorpore unha preposición contracta co artigo do topónimo, do tipo: “¿Vostede que contesta cando lle preguntan onde vive?”, para que na resposta figure: “Vivo na Illa” / “Vivo en Pedrafigueira” (vid. García Ares et alii 2002: 459). Tras ese traballo de campo, incorporouse ao nomenclátor unha alta porcentaxe de formas con artigo, algúns en formas transparentes e outros en topónimos actualmente “mudos”, como O Sío, A Maramiga, A Rañoá, O Reconco, etc.

Hai unha cuestión que vén enguedellar o panorama un pouco máis: a interpretación como artigos das vogais A- ou O- en inicio de palabra que non eran tales etimoloxicamente. Da mesma maneira que os artigos se manteñen ou non no uso toponímico das palabras do léxico común, esta interpretación tampouco non foi sistemática, como se comproba en formas como Osebe (< (*uilla) eusebius, onde o O- inicial non foi segmentado), ou en Agrela (1) / A Agrela (14) / A Grela (10) / Grela (1) (< agrĕlla, dim. de agra), onde atopamos todas as posibilidades. E aínda máis, parece que existiron casos de ida e volta, alomenos na escrita: o moderno topónimo Agrón, do concello de Ames, ao que se lle ten atribuído unha orixe prerromana (unha base *okr- ōne: vid. Martínez Lema 2010: 314-5), nas máis antigas documentacións medievais, do TToxosoutos, a finais do XII e ata finais do XIII, atéstase como Ogrom, Ogron e Ogrone, aparentemente máis etimolóxicas, ou co antecedente directo da súa forma moderna: “Ssam Lourenço d’Agrõ” a.1390 LTenzasSantiago 28; non obstante, en épocas posteriores ese a- foi interpretado como artigo, e consecuentemente modificado en o porque un substantivo rematado en –ón asimílase ós substantivos masculinos: San Lorenço de Gron a.1507, San Lorenço d’Ogron a.1531, e Sant Lorenço do Gron, “Tiene mas su señoria en o Gron” a.1528 (CasaAltamira 220, 297). Actualmente, como está dito, a forma estándar é Agrón, quizais por restitución culta.

A todos estes casos cómprelles unha consideración semellante, pois son exactamente iguais desde o punto de vista sincrónico. Non se trata dunha cuestión meramente

3 E non facemos alusións aquí ás castelanizacións ou ás deformacións grotescas motivadas pola interpretación da secuencia inicial La- como se fose un artigo castelán, como *La Mamá en vez de Lamamá ‘lama má’, etc.

15


gráfica, posto que a interpretación desas vogais iniciais como artigo é indubidable nas contraccións: “Vai no Grove” vs. “Vai en Osebe”. Por tanto, aínda que etimoloxicamente non sexan tales, interprétanse como artigos actualmente, o que ocorre, en ocasións, desde a Idade Media. Os criterios aplicados pola Comisión dependeron do uso moderno, de maneira que se tiveron en conta as diversas situacións que se atopen na realidade (TopGal 32), e que exemplificaremos a seguir.

1.1. Criterios da Comisión de Toponimia no uso do artigo

1.1.1. Respéctase a deglutinación se está consolidada na fala e na tradición escrita e o termo toponímico non pertence ao léxico común.

1.1.1.1. Na maioría dos casos trátase de formas con deglutinación do artigo a partir de secuencias A- ou O- iniciais (en menor medida, As-, Os-). Cando se documenta nos textos medievais, adoita pasar que nos textos altomedievais, en latín, apareza a forma máis etimolóxica, e na Baixa Idade Media xa se interpretara o artigo (incluímos unha lista non exhaustiva, pero si representativa).

• A Baña < med. Avania (“in terra de Auania” a.1153 TToxosoutos 503), coa terminación –nj– frecuente en hidrónimos e topónimos de orixe prerromana (Moralejo Álvarez 2008: 320, 336).

• A Garea (Ames-C), med. Dagarea (a.1456, 1528), Dagarii (1205) < (villa) DacareDi, do nome de posesor de orixe xermánica DacareDus / DagareDus (HGNB 63.6). Aquí produciuse unha dobre deglutinación: primeiro interpretouse unha contracción vocálica a partir da preposición de, e despois o artigo (Martínez Lema 2010: 289).

• A Maía < med. Amaea (desde o a.854 SAMI 9, passim), Amaheae (a.1110 SAMI 77-78) Amaia (a.1149 TToxosoutos 302), Amaya (a.1255 TToxosoutos 386), Ameyia (a.1117 TToxosoutos 310), nomeada xa na Divisio Theodomiri como unha das demarcacións da sé iriense (ca. a.569), formada por unha raíz hidronímica indoeuropea *am- ‘canle, leito, co suf. –ia (Bascuas 2002: 207-209). A deglutinación rexístrase desde o séc. XIII: “ena Meya” (a.1289 TToxosoutos 699).

• As Anzas (Ribadeo-Lu) < med. Alesantia (a. 775 DipAstur 66-68), hidrónimo formado coa raíz *el ‘fluír’, con alongamento –s e sufixo nt; trala perda do –l-, interpretouse a parte inicial coma un artigo, e engadíuselle o –s final para que concordase (Bascuas 2002: 260, 287-288).

16


• As Maus < med. Asmanos, xentilicio procedente de Asma, formado a partir dunha raíz hidronímica indoeuropea *aps, co sufixo –ma e mailo sufixo –anus (Bascuas 202: 177-9). A deglutinación do artigo atéstase xa no séc. XIII: “Petro Roderici das Maus” a.1241 CDOseira 449.

• O Baño (Mugardos-C) < med. Ouana (a.1257 Doc-1260), seguramente en relación con A Baña (vid.). Neste caso houbo ademais un cambio xenérico: ao interpretarse como artigo o o- inicial, acomodouse ao masculino a terminación orixinaria en –a.

• O Eixo (Santiago) < med. Olegio, Oegio, Oeyo, Eio, Eyo, Eo (a.1237 e ss. DocUnivSantiago passim; a forma máis latinizada (Olegio), desde a.1087 (TColoradoSantiago 223-226). Para Bascuas (2002: 297-298) está en relación coa raíz *el- ‘fluír’ e o sufixo –io, de orixinario valor hidronímico. O proceso de deglutinación do artigo estaba consumado xa polo menos no séc. XIV, a xulgar polas atestacións: “ennas uillas do Eyo” a.1344 DocUnivSantiago 190.

• O Incio < med. Onitio, desde o séc. IX (a.854 TSamos 238); ten un sufixo –itio moi frecuente en formacións prerromanas (Bascuas 2002: 48).

• O Ivedo (Castro Caldelas-Ou, Quiroga-Lu), med. Oliuetu < lat. olivetu, der. colectivo de oliva (Navaza 2006: 381), con posible deglutinación do artigo desde o séc. XIII: “Fernan Eanes d’Oyuedo” a.1286 CDSClodioRibeiro 402.

• O Mao (río) < med. Humano, Omano, Homano (a.1103 TSamos 421). Formado polo tema hidronímico *um e o suf. –n, frecuente na hidronimia de tipo indoeuropeo (Bascuas 2002: 232).

• O Milladoiro (Ames-Co) < lat. humiliatoriu (Moralejo Lasso 1977: 18); alí había un dos marcos que indicaban a acoutación dos 60 km2 que constituíron o primeiro xiro de Santiago, que ata o ano 1000 aparecían designados como miliarios:

Con el paso del tiempo y como una consecuencia más de la intensa afluencia de peregrinos por estos caminos terrestres, la emoción intensa de quienes pisaban por primera vez territorio compostelano al entrar en el suburbio o término, fue haciendo de estos puntos lugares de oración y agradecimiento por la feliz culminación del trayecto. Sobre cada miliario nació un humilliatorium, de tal manera que el espacio suburbano que rodeaba Compostela empezó a ser fácilmente definido con la expresión de humilliatorio en humilliatorio (López Alsina 1988: 134-135).

Outro topónimo coa mesma orixe conserva restos da vogal inicial: O Amilladoiro (Sobrado, Cesuras), forma que tamén debeu ter o topónimo de Ames, a xulgar

17


por documentacións do séc. XVI onde aparece como Amilladoiro a.1509-1513 AHUS.

• Os Riós (Ou). Este é un caso un tanto especial, porque na fala pronúnciase Orriós, pero cun tratamento fonético da primeira vogal semellante á dun artigo singular, e de aí a secuencia “estou n’Orriós”, por exemplo. Hai dúas posibles explicacións etimolóxicas para este topónimo: ben do lat. horreolos, dim. de horreum ‘tulla, celeiro, despensa’, segundo parece indicar a grafía medieval Orriolos (a.1029 TCelanova 62); ou ben “pudiera proceder de *riviolos «arroyos, riachuelos»” (Moralejo Lasso 1977: 314), segundo hipótese apoiada tamén pola grafía medieval illos riuolus (vid. Méndez 2002: 508). En calquera caso, e tendo en conta que sempre se trata dun substantivo plural, a Comisión quixo respectar a pronuncia moderna mediante un artigo en plural que permite manter a contracción coas preposicións; ademais, dado que o encontro das dúas consoantes /sr/ se resolve na fala como unha vibrante múltiple, é posible tamén reflectir o fonema /r/ que se pronuncia realmente. Dos problemas que en canto á estandarización presenta este topónimo dá fe tamén o feito de que chegou a ser incluso malinterpretado como Os Ríos (vid. Rivas Quintas 2007: 479).

• O Xurés (cadea montañosa flanqueada polo río Salas, o Limia e o Cávado en Portugal) < med. Ugeres, Ogeres, Augeres, Ageres (TCelanova, desde a.1024, passim); as grafías con A- son o resultado da aglutinación coa preposición latina a(d) co topónimo. Ten unha raíz hidronímica que remonta á raíz indoeuropea *wegw- ‘húmido, mollar’ (Bascuas 2002:238-240).

• O Xuriz (Guntín-Lu) < (villa) osorici, topónimo de posesor de orixe xermánica (HGNB 205.9).

1.1.1.2. Están nun caso semellante aquelas secuencias cunha forma toponímica opaca cun artigo que non procede da deglutinación da palabra léxica que o forma. Desde o punto de vista da estandarización o seu tratamento é parello aos anteriores. O único que os diferencia é que se descoñece a razón etimolóxica de levaren artigo determinado.

• A Lavacolla (Santiago-Co) / Lavacolla (Outes-Co). Atestacións medievais: “Mayor Domingez de Lavacolla” a.1332 DocUnivSantiago 124. Os estudosos da etimoloxía véñenlle atribuíndo a orixe a partir “de lava colea ‘lava testículos’, nombre a la vez de la aldea y de su arroyo, que parece aludir a abluciones lustrales y se repite en el ayuntamiento de Entines en la misma provincia y casi en el portugués Lavacolhos (Fundão, Castello Branco)” (Moralejo Lasso 1977: 318, n.85, a partir de Pensado 1965). É unha atribución que xa fixeran os autores


18


do Códice Calixtino ao designaren o lugar coa forma Lavamentula, o que sería, segundo Pensado, unha latinización eufemística. Pero precisamente a aparición do artigo fai pensar noutra orixe, en relación cunha raíz laba- alteración da raíz indoeuropea prerromana nava, presente en Navia, Navallo, etc., como suxire Rivas (1982: 132).

• A Laracha (Co), de orixe prerromana, relacionada con outros topónimos como Laraño, Laranga, da raíz *pelHw- ‘plano, ancho’ (Bascuas 2002: 41).

• A Coruña (nome do concello da provincia homónima e mais dun lugar no concello do Val do Dubra-Co). Curiosamente, non hai ningún estudo recente que se detivera na etimoloxía, cando desde hai séculos se lle veñen atribuíndo as máis diversas orixes4. O feito é que hai algunhas circunstancias anómalas. Por unha parte, nos textos máis antigos o territorio aparece citado como Brigantia ou Faro (pola construción actualmente chamada Faro de Hércules), e só comeza a citarse A Crunia a principios do séc. XII5. Para explicar esa datación tardía nas fontes documentais, tense falado, por unha banda, dunha repoboación procedente da vila de Burgos Coruña del Conde; por outra banda, Vaamonde Lores (apud Barreiro Fernández 1986: 95) especulaba con que fose o nome dun antigo barrio da primitiva cidade e que a repoboación se fixo sobre el, “in loco qui dicitur Crunia” (a.1208), expresión que fai explícito o feito de o nome xa existir previamente. As dúas hipóteses carecen de probas, pero a segunda parece máis plausible. Por outro lado, a partir dunha orixe cun grupo kl- agardaríase unha palatalización. Moralejo Lasso (1977: 276) pensa nunha posible influencia medieval culta na primeira sílaba, e Antón Santamarina, en comunicación oral, apunta cara á importancia que podería ter o contorno fonético: a existencia dunha palatal na segunda sílaba puido impedir a palatalización da primeira, nunha especie de disimilación preventiva. En definitiva, no que si parece haber consenso ultimamente é en que a orixe é prerromana; a existencia do artigo podería indicar que o topónimo tivese en principio unha significación transparente (Moralejo Lasso 1977: 276).

En textos escritos en latín a variante maioritaria era Crunia (ou as formas flexionadas Cruniam, Crunie e o xentilicio cruniensis), con 78 ocorrencias no coDolga; as formas máis romanceadas están en textos datados en épocas de escritura romance: 2 Cruna (a.1262 CDGH 265-269), 1 Crunna, 1 Curunia. A

4 Desde Afonso X, que o atribúe ao nome persoal da primeira muller alí moradora (vid. Moralejo Álvarez 2008: 62-67), ata as teorías decimonónicas que defendían a procedencia a partir de diversas formas latinas como columna, corona, colonia, ou da francesa Cluny (pola influencia da orde cisterciense): véxase Martínez Salazar (1948) e Barreiro Fernández (1986: 92-5).

5 As aparicións de Clunia nas fontes romanas refírense á cidade burgalesa Coruña del Conde.


19


forma con CL-, Clunia, só aparece dúas veces. En canto ao artigo, aparece sempre sen el, non sendo en dous casos de formas romances e datacións tardomedieval, onde debe haber influxo do castelán, como se ve polas características do documento. Incluímos a seguir os exemplos das formas máis escasas e unha selecta das maioritarias.

“concilio et alcallibus de Crunia” a.1188-1230 TBSantiago 584-586.

“construo populationem in loco qui dicitur Crunia, apud turrim de Faro, et propter hoc ecclesia Sancti Iacobi” a.1208 TASantiago 341-343.

“concilio de Curunia” a.1208-1210 González 1944: 321.

“villam de Clunia” ca.1160 García Conde (1976).

“facta carta apud villam de Clunia” a.1228 González 1944: 665.

“Alfonsus Roderici de la Cruna, canonicus compostellanus” a.1483 DocUnivSantiago 454 = “Alfonsum Roderici de la Crunna, canonicum compostellanum” a.1484 DocUnivSantiago 457. Nos dous casos é un documento asinado polo papa Sixto IV, onde se lle outorga ao bispo de Ciudad Rodrigo e a Nicolás de Salmerón, arcediago de Huete (Cuenca) unha bula en favor de Afonso Rodríguez da Cruña; no segundo documento Nicolao de Salmerón executa o nomeamento.

En textos escritos en galego (para os cales re recorre ao TMILG) a situación é a contraria: das 135 veces que aparece nas súas variantes Cruña, Crunna (maioritarias) e Crunia, Crugna, Cruna, e as 6 de Curuña, Corunia, Coruna, Coruña, só en catro ocasións aparece sen artigo. Por outro lado, as formas con vogal epentética (Curuña, Corunia, Coruña) comezan a aparecer no séc. XIV e danse sobre todo no XV. A forma primeira, Cruña, continuou sendo a popular ata os nosos días.

“foy Lourenzo Eanes polo uino aa Crunia” a.1242-1252 DocXIII-XVI 9.

“o Concello da Crunna”, “Johan Marinno, notario jurado del rey enna Crunna” a.1255 DocHCoruña 494.

“Martin Perez, notario publico del Rey na Cruña” a.1282 DocXIII-XVI 88.

“Rodrigo Mit da Curuña” a.1339 CDGH 372.

“cartas que enviaron aa Cruña” a.1419 LCSantiago 178.

“na ciudade da Coruña” a.1465 DocHCoruña 519.

“da dita çibdade a Crunna” a.1448 DocHCoruña 638

20


“Pedro Perez de Crugna” a.1262 CDMaia 42.

“Martin Perez notario de Crunna” a.1282 DocHCoruña 500.

“Afonso Perez de Regueira, retor da igrexa de Santiago de Cruna” a.1294 DocHCoruña 511.

“Iohan Gasco morador en Corunia” a.1399 CDTui 457.

Na documentación en castelán pode aparecer o artigo en castelán, como se ve neste texto emanado polo rei:

Don Johan por la graçia de Dios, rey de Castilla, de Leon, de Toledo, de Gallizia, de Sevilla, de Cordova, de Murcia, de Jahen, del Algarbe, de Algezira, et señor de Vizcaya et de Molina, a los Consejos, e corregidores e jueses et alcalles et merinos et regidores et jurados et justiçias et otros ofiçiales qualesquier de la çibdat de Santiago, con las villas de la Curuña et Betanços (a.1418 LCSantiago 279).

Hoxe en día o uso en galego é xeral con artigo. Das documentacións medievais inferimos que a súa representación escrita debeu variar: aínda que non se representaba nos textos latinos (o cal non é de estrañar, pois o latín carecía deste tipo de palabras), tiña que existir xa, pois non é comprensible que apareza ex novo e de forma case xeral acompañando a un topónimo opaco que non tiña correlato no léxico común. Por outra parte, nos textos escritos en romance o xeral era aparecer sempre o artigo, con moi poucas excepcións.

1.1.2. Se a forma deglutinada non está consolidada (o que significa que na fala se pode testemuñar tanto co artigo independente coma coa inicial formando parte da palabra), mantense a etimolóxica:

• Oxén (Co2, Ou3)< (uilla) eugenii. Aquí, ademais, deuse unha monotongación en posición tónica que aínda non se consumara na Idade Media: “Gundisalvus Martini d’Ougen” a.1272 CDOseira 963.

1.1.3. A Comisión aplicou criterios diverxentes para formas iguais en función do peso da tradición escrita ou da interpretación desa secuencia na fala (como artigo ou como parte integrante do topónimo).

• Agolada (Po) / A Golada (Becerreá-Lu, Nigrán-Po) / A Agolada (Barreiros-Lu) < lat. aqua lata ‘auga levada’ (Moralejo Lasso 1977: 315-6). Danse aquí as tres posibilidades, incluída a xeración dun artigo a partir da forma plena. No caso do


21


topónimo que hoxe constitúe concello, a información máis antiga de que se ten constancia é do XVI, citada como “San Lourenzo da Agualada” (a.1509 AHUS), moi próxima á etimolóxica e xa con artigo (e tamén sen el: “en Agualada a.1541 AHUS), e despois, no XVIII, no catastro de Ensenada, onde se di que a parroquia de Ferreiroa “tiene una taverna que se llama Agolada”6; o proceso de deglutinación está hoxe en día en proceso e adoita utilizarse na fala.

• Agrela (Alfoz-Lu) / A Agrela (13 lugares) / A Grela (12 lugares) / Grela (Meis-Po), med. “Lourenzo Ares d’Agrela” a.1278 CDOseira 1068, “Laurencius Arie da Grela” a.1274 CDOseira 1028, “en a ribeira da Grela” a.1399 DocHCoruña 5887.

• O Grove (Po) / Ogrobe (Mondoñedo-L, Pontedeume-C). Danse as primeiras atestacións medievais de cada forma referida á vila pontevedresa: “ecclesiam Sancti Uincentii in insula Ocobre” a.899 TASantiago, “sanctum Vicentium de Ogobre” a.912 SAMI, “sanctum Vincentium de Ogrove” a.1115 SAMI, “Pedro Perez do Villar do Groue” a.1322 CDMaia 231, “Juan Garçia do Grove” a.1444 LCPontevedra 179. A documentación amosa a deglutinación do artigo desde o séc. XIV. Este é dos moitos topónimos galegos que portan a terminación –bre, procedente dun tema briga, de raíz céltica, cun significado referente á un asentamento humano situado nunha elevación do terreo8. A primeira parte do topónimo podería ser un derivado da raíz indoeuropea *h2ek’ ‘punta, esquina’, da que se documentan nas distintas linguas indoeuropeas formas en ak- e en ok- (o que sería este caso); de maneira que o seu significado, combinando ambas e dúas raíces, sería ‘monte do pico, monte agudo’ (Búa 2007: 398, n.25).

• O Obre (Santo André -Paderne-Co) / Obre (Santa Mariña -Noia-Co). Só atopamos atestacións medievais desta última: “Santa Marina de Ovre” ou “Santa Maria de Ouvre” a.1337 CDBelvís 410. Outros topónimos Oure corresponden ao actual top. Ombre (Santa María -Pontedeume-Co), sen que a nasalidade estea explícita: así en “Sancta Maria do_Oure” a.1252-55 Doc-1260 266, que se identifica co máis antigo “Sancta Maria de Anovre” a.1167 TCaaveiro 235 e co máis recente “Onvre” a.1435 DocHCoruña 615. Coma o topónimo anterior, pertence á serie de formas prerromanas coa terminación –bre (para esta forma, véxase Moralejo Álvarez [2003] 2008: 176).

6 Información que lle agradezo a Luz Méndez.

7 Téñase en conta que a secuencia “dagrela” nos documentos medievais pode ser interpretada como d’Agrela ou da Grela segundo o criterio dos editores. O único que podemos constatar a partir destas edicións é que se producira unha elisión da vogal da preposición por fonética sintáctica.

8 Da moi abundante bibliografía sobre este tema salientamos Moralejo Lasso ([1952] 1977: 49-83), a actualización de Búa / Lois (1994-1995), e a reconsideración do primeiro destes dous autores sobre a etimoloxía das formas en –bre feita en Búa (2006: 389-390).


22


• Porto do Son-Co / O Son (Cee-Co) / Son de Abaixo, Son de Arriba (Santiago -Santiago) / Ozón (San Martiño - Muxía-Co) / Dozón-Po (Santa María)9. Estes topónimos son de orixe semellante; a partir das formas medievais (Doçon, Deçon), interprétase que na primeira parte da palabra hai unha contracción coa preposición, e deglutínase esta (Ozón); ou ben considérase a primeira parte da palabra como unha contracción da preposición co artigo masculino; e daquela segméntase como Son; a forma que se mantén máis próxima ao étimo é Dozón (med. Deçon). As formas modernas con s reflicten a evolución das sibilantes nas áreas respectivas. Velaquí algunhas atestacións antigas:

Porto do Son: “Antonia Vázquez Dozón” a.1558 AHUS, Doçon a. 1603, a.1696, Docon a. 1616, a.1628 Cartografía de Galicia (2000: 120, 139, 125, 122, respectivamente).

Ozón-Muxía: “Sancti Martini de Ocon” a.1219 TToxosoutos 93, “Sanctum Martinum de Ozon” a.1220 TToxosoutos 102, “de Sam Martino d’Oçon” a.1334 TToxosoutos 702.

O Son-Santiago: “en friigesia de Santiago de Doçon” a.1348 CDGH 304.

Dozón-Po: “Laurencius Martini iuratus notarius de Deçon” a.1264 CDOseira 872, e posiblemente “Terra de Deçon” a.1274 CDOseira (territorio situado no actual concello de Lalín), “terra de Orzellon et de Deçon” a.1411 CDSClodioRibeiro.

A orixe sería en última instancia para a forma Ozón un tema hidronímico *Ups- co sufixo –n, segundo Bascuas (2002: 204), se ben Martínez Lema (2010: 312-318), dadas as dificultades fonéticas que presentan a sibilante resultante, prefire partir da raíz indoeuropea ak-/ok- ‘cortante, anguloso, aguzado’, ‘pedra’, por medio duns étimos *ok-ĭ-ōne (para Ozón) e det-ĭ-ōne (para o medieval Deçon, emparentado co hidrónimo Deza).

• O Saviñao-Lu / Saviñao (Meira-Lu). De Sabinianus, topónimo de posesor de Sabinius. Na Idade Media, as documentacións referidas ao concello lucense non reflicten o uso do artigo: “en terra de Sauinnao” a.1392 CDPombeiro 111, uso do que se descoñece a motivación.

1.1.4. Se non se poden recoñecer as aglutinacións ou deglutinacións, a Comisión atívose á tradición escrita; desa maneira poden aparecer aparentes dobretes, como Lugar da Riba / Lugar de Arriba.

9 Son en Navia de Suarna ten que ter outra orixe, porque aquí as grafías con S- non se poden explicar por seseo. Podería ser un topónimo de posesor a partir do xentilicio lat. Son(n)ius (Solin / Salomies 1988: 425).


23


2. A representación na escrita da toponimia galega a partir do séc. XVI

Evidentemente, non podemos afastar os topónimos con artigo do ocorrido coa toponimia galega no seu conxunto. Como é ben sabido, a partir do séc. XVI a lingua galega desapareceu dos textos escritos e, como consecuencia directa para a onomástica, procedeuse a unha case sistemática tradución (ou adaptación) para o castelán. Antón Santamarina (1988: 89) expón exemplos medievais de traducións e adaptacións, “tan antigos coma os propios documentos medievais (finais do XII e comezos do XIII)”. Hai que ter en conta que o procedemento para adaptar topónimos procedentes doutras linguas foi variando no paso do tempo. Na Idade Media, o máis habitual era a naturalización, que, en Galicia, se daba sobre todo cos documentos producidos na chancelaría real, como vimos nalgún exemplo do capítulo anterior (páxina 20), e como comprobamos na nosa propia tradición literaria. Así, na tradución galega da Crónica Xeral e a Crónica de Castela hai topónimos como Badallouço, Cataloña, Conca, Talaveyra, Outer de Selas (Tordesillas) ou Valedolide (Lorenzo 1975 I: 907-993).

Pero o que ocorreu despois do XVI foi algo distinto: supuxo en boa medida a deformación da toponimia galega nos textos escritos. A partir dese momento comezaron a aparecer traducións máis ou menos sistemáticas que non tiña realidade máis ca nos papeis que termaban delas. Desa maneira, atopamos formas hoxe sorprendentes coma as seguintes:

1607: Junio (Xuño), Yobre (Xobre, na Pobra do Caramiñal) Carrera, Palmera, Olbera/Olibeira (Olveira, en Ribeira), Buero (Boiro), Liria (Lira) [Jerónimo del Hoyo, natural de Aguila Fuente, da provincia de Segovia, visitador da diocese de Santiago].

1759: Olleros (Oleiros), Sejo (Seixo), Juanceda (Xanceda), Jaguaza (Xagoa-za), Jacebanes (Xacebáns) [Vecindario de Ensenada].

Certamente, a existencia destas formas, que non tiveron reflexo na realidade oral, non pode servir de xustificación para dar por boas unhas variantes que só tiveron existencia escrita. Pero tamén son un indicio claro de cal era a política lingüística da administración castelá coa toponimia galega naquelas épocas, que tivo unha importancia decisiva para a elaboración dos nomenclátores10 e a cartografía: así, os mapas da época moderna reflicten a nosa toponimia con graves deficiencias.

10 Como os dicionarios xeográficos e estatísticos de Miñano (1826-1829) e pouco máis tarde Madoz (1845-1850). Da importancia e influencia deste último dá fe o feito de que aínda a finais do séc. XX se seguía reeditando.


24


Os topónimos adoitaban estar grafados con diferentes deformacións segundo fose a lingua en que estivesen escritos ou a tradición cartográfica que seguisen, pero decote con interferencias do castelán. Vese moi claramente nas cartas náuticas, que adoitaban ser publicadas por países con tradición marítima (como Holanda, Francia, Italia...) e mais nos mapas antigos. Velaquí algúns exemplos, tirados todos eles da Cartografía de Galicia (2000)11 e dispostos por orde cronolóxica:

Puente Vedra, Portonueve, Corcobaiona (Corcubión), Rondello (Redondela), Feroles (Ferrol), Coruna, Viveros, Riba Deos. Carta náutica de 1583: Orae Maritimae Gallaeciae. Waghenaer, pp. 26-8.Vacolla, Signeiro (Sigüeiro), A Guarda, Baiona, Mellid, Rianſo, Touriuan, Mongia (Muxía), Coruña, Ferol, Biveiro, Puertomarin. En 1595, Galitia / Galizia hisp., p. 118.R. Lezaro (Ézaro), Corcalion, Namancos, Corribedo, Villa nueva Daroça, san Xenxo, Mongia, Coruna, P. de le Desma (Ponte Ledesma), Orol, Vivero, Fuen sagrada. Gallaecia Regnum (Atlas de Mercator), a.1611, p. 127.Conbados, Grobe Ins., Villa Ioan, Aroca Ysla, Puebla del Dean, Corcalion, Mongia, Corunna, Vivero, S. Cibrian. Gallicia, Legio et Asturias de Oviedo (Atlas Minor Gerardi Mercatori), a.1628, p. 122.P Nuovo, Villa Nuova, Cambodo, Corcobaiona. Carta náutica de 1646-7: Carta particolare chi comincia con il capo Mogera in Portogallo è finisce con el capo di Coriano in Ispagna. Antonio Francesco Lucini, p. 34.La Corogne, Mouros (Muros), Pontesdeme, Ferol, Vivero. Carte des costes septentrionales d’Espagne depuis Fontarabia jusqu’a Bayonne en Gallice, a.1693, p. 54.Curuelle (Corrubedo), Courbion, Cabo de Toriana, Cabo Vellana o di Bellen (Cabo Vilán), La Corugna/Corunna, Puente d’Eume/Pontedesme, Arres, Ferol, Sidere / Cedeyra. Il Regno de Galicia, descritto da Giacomo Cantelli da Vignola, a.1696, p. 139.Mouros (Muros), Cap de Courovelle (Corrubedo), Carta da costa de Galicia entre Cabo Vilán e Oia, ca. 1700, de Les costes de France e d’Espagne, p. 59.Cartes des ports de Ferolle, et la Corogne, et des Ances de Pontesdeme, et Sada, s.XVIII 1ª/2, p. 61.Courouvelle (Corrubedo), Mouros (Muros), Camerinos (Camariñas), Mellid, la Corogne, Signeyro (Sigüeiro), Fuen de Sagrada, Godomar. Royaume de Galice, province d’Espagne, N. De Fer, Atlas Curieux…, a,1700. p. 142.

11 Indicamos entre parénteses as equivalencias non doadamente recoñecibles. Máis casos do tratamento da toponimia galega na cartografía desde o a.1424, limitados á toponimia da Mariña lucense, en Insua (2010: 148).


25


Corouvelle (Corrubedo), Corcaleon, Mengia (Muxía). Li regni di Galizia, Asturies, Leon… Atlante novissimo. Venezia, a.1779, p. 161.

Adoitan adaptarse aos idiomas respectivos as formas léxicas susceptibles de selo: P Nuovo, Villa Nuova (nunha carta italiana), la Corogne (nunha francesa), con tendencia a seguir as castelanizadas, se ben os topónimos escuros defórmanse variadamente: cf. as distintas variantes de Corcubión (Corcobaiona, Corcalion, Corcaleon) ou de Corrubedo (Courovelle, Corribedo, Curuelle, Courouvelle, Corouvelle). E o tratamento do artigo é anárquico: pode omitirse (Coruna / Corunna, Grobe), naturalizarse (la Corogne, la Corugna) ou mesmo interpretarse como artigo castelán a secuencia La- con que empeza o topónimo e posteriormente omitirse (Vacolla).

3. Os topónimos galegos como exónimos: a RAE e a Wikipedia

Esta tradición de deformación toponímica non fixo máis que acentuarse durante o franquismo, e foi a directa responsable de certas actitudes actuais de menosprezo con respecto aos topónimos orixinais. Ben se sabe que na Lei de normalización lingüística de Galicia disponse que a única forma oficial dos topónimos de Galicia será a galega12. Pese a iso, con aparente neutralidade, as últimas publicacións da Real Academia Española (2010) continúan cos usos escritos fortalecidos durante a ditadura, o que contrasta coa comprensión que aducen ante variantes da propia lingua española:

La mayor parte de estos topónimos [os que están en territorios de fala hispana] presentan una única forma asentada; más raros, aunque no inexistentes, son aquellos con más de una variante ortográfica admitida: Cusco o Cuzco, Xiloá o Jiloá. … presentan a veces términos con una morfología arcaica, como … Ferreira (forma ant. de herrería)13, o conservan vestigios de antiguos usos ortográficos castellanos (Axarquía, Ayllón, Buyla, México u Ossa de Montiel) (RAE 2010: 640).

12 Artigo 10 da Lei 3/1983, do 15 de xuño, publicada no DOG do 14 de xullo de 1983.

13 Esta afirmación resulta equívoca: Ferreira, amais de ser forma galega (de ferraria, co feminino do sufixo –ārĭus > gal. –eiro, cast. –ero), pode ser tamén mozárabe, como o é o topónimo granadino Ferreira, con -ai- > -ei- “ora debida a la imela, ora más bien a la evolución natural del romance mozárabe semejante al del norte” (Menéndez Pidal 1986: 89), pero en ningún caso é equivalente de herrería, que porta a terminación –ería, formada polo anterior sufixo en combinación co gr. -íα. Se o que se quere dicir é que o topónimo Ferreira tiña na súa orixe o significado ‘ferrería’, a expresión non é moi afortunada, dado que ao citar Ferreira como forma antiga do castelán herrería parece que se indica que esta é unha evolución daquela, cando se trata de linguas distintas (sexa mozárabe, galego ou portugués).


26


Esa mesma comprensión con grafemas alleos ao actual sistema do español (como en Axarquía, Xiloá ou México) abondaría para admitir, por exemplo, todos os topónimos galegos que levan este grafema. Pero o que vale para as variantes do español non vale para outras linguas. Falando das formas “cooficiales”, dise (o subliñado é meu):

Lo natural es que los hablantes seleccionen una u otra [la perteneciente a la lengua española y otra propia de la lengua autonómica cooficial] en función de la lengua en la que están elaborando el discurso. En consecuencia, los hispanohablantes pueden emplear, siempre que exista, la forma española de esos nombres geográficos, y transferir aquellos topónimos que posean una expresión única, catalana, gallega o vasca: Pasó la mayor parte del verano en Sangenjo, pero tuvo tiempo para visitar Bilbao y llegar hasta Gerona; Su familia vive en Sant Feliu de Guíxols (RAE 2010: 642).

É evidente que se esas formas existen hoxe é porque se forzou antinaturalmente desde o castelán (traducíndoas, semitraducíndoas, ou adaptándoas), non de maneira espontánea polos falantes14. Por outro lado, a aseveración sobre “o natural” é facilmente rebatible: cando un falante español utiliza topónimos franceses como poden ser Perpignan, Montpellier, Le Mans, Troyes, Vichy, Cannes, Orleans, ¿é natural que, por falar en español, se traduza ou se adapte fonética ou morfoloxicamente á forma española correspondente? E, de feito, non se fai así cos topónimos portugueses, moitos dos cales teñen a mesma morfoloxía ca os galegos (cf., entre moitos exemplos que se poderían apor, os portugueses Guarda, Ponte do Porto, Melides, Vila Nova, Barqueiro). ¿Nestes casos xa non é “natural”? Xa outras veces se ten posto de relevo a falsa inocencia deste adxectivo:

Con ese adxectivo natural inténtase ocultar ou, polo menos, disimular, non só os actos de planificación lingüística conscientes e dirixidos a uns determinados fins que están detrás do progreso do castelán como lingua nacional desde, polo menos, o século XIII, senón tamén o feito de que o poder económico, político ou militar supón que os estamentos que teñen ese poder poden permitirse o luxo de esixirlles ós demais que entendan e falen a súa variedade lingüística (Moreno Cabrera 2010: 66).

En principio, esta ideoloxía lingüística que se transloce nas publicacións da RAE non tería excesiva consecuencia práctica na nosa realidade porque todos os estamentos administrativos e mais os principais medios de comunicación en Galicia utilizan as

14 Outra cousa é o criterio de formación de exónimos, que existen en calquera lingua, e do que falaremos máis adiante.


27


formas oficiais (os xornais galegos e El País, por exemplo15). Seguramente ten máis incidencia social o criterio adoptado pola Wikipedia en español, onde se recolle que se utilizará sempre o topónimo en castelán:

una mayoría de usuarios de la Wikipedia en español prefiere conservar el uso de los topónimos (exónimos) tradicionales en nuestra lengua. En todo caso, aludir a las leyes que regulan el uso de topónimos tampoco es un argumento válido, por cuanto lo hacen sólo en el ámbito de la correspondiente documentación y señalización oficial, no en el resto de los usos16.

¿“Só” no ámbito da documentación e a sinalización? Se engadimos a isto a cartografía e a maior parte da prensa, ¿que outros ámbitos de uso se poden indicar? En todo caso, para dar unha aparencia de obxectividade (dado que tal obxectividade está viciada desde o comezo), marcan unha prelación en que se citan fontes españolas cos topónimos castelanizados, e só en cuarto lugar, o topónimo oficial. A primeira delas é a devandita Ortografía da RAE (1999), onde, no “Apéndice 3” (pp.133-155) figura unha relación de topónimos entre os que se encontran *Puentes de Gª Rodríguez, *Puebla del Caramiñal, *Puenteareas, *Puentedeume, *Villalba, *Villanueva de Arosa, *Vivero, *Órdenes, etc. Nesta obra, a documentación que “avala su empleo tradicional en castellano” dos municipios españois de máis de 10.000 habitantes está tirada das edicións de 1995 e 1998 da obra Entidades Locales en España, publicada polo MAP, “donde figura la relación oficial de tales entidades, con los nombres que estas han preferido registrar” (p. 133). Esta obra está claramente desfasada: o MAP non volveu reeditala, e non ten en conta a toponimia oficial, entre outras posibles razóns, porque, por exemplo, o nomenclátor de Galicia aínda non estaba rematado (foi publicado en 2003). Actualmente, para a elaboración da cartografía, o goberno español ten outros criterios. O Ministerio de Fomento, sen ir máis lonxe, réxese por unha lexislación máis recente: en concreto, no Real Decreto 1545/2007, de 23 de novembro, polo que se regula el Sistema Cartográfico Nacional (BOE n. 287, de 30 de novembro de 2007), estipúlase que ten como función a “recompilación, normalización e difusión da toponimia oficial”17.

15 Así se estipula no seu Libro de estilo: “Los nombres de poblaciones españolas deberán escribirse según la grafía aceptada oficialmente por el correspondiente Gobierno autónomo, que no siempre es la castellana. …. Las palabras escritas en un idioma distinto serán precedidas por el artículo que les correspondería en castellano, salvo que forme parte del nombre propio” (http://estudiantes.elpais.com/libroestilo/apartado 08_052.htm).

16 En diante, as informacións da Wikipedia en español para os topónimos están tiradas de: http://es.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Top%C3%B3nimos_de_Espa%C3%B1a.

17 O uso da cursiva é meu. Tirado de http://www.ign.es/ign/layoutIn/actividadesToponimia.do.


28


Por tanto, recoller como bases principais fontes moi escoradas ideoloxicamente e só en cuarto lugar o criterio dos topónimos oficiais implica de maneira case sistemática a adopción das formas españolas como entrada principal para os topónimos galegos, o que parece ir en manifesta contradición cun dos cinco principios básicos da construción da Wikipedia: o punto de vista neutral.

Os dereitos da poboación castelanfalante, aos que invocan ás veces os defensores da toponimia castelanizada nas discusións, non se ven conculcados ao ofrecérense os topónimos na súa forma oficial. O Nomenclátor de Galicia tivo sempre un alto grao de aceptación social; a única contestación que houbo veu por parte dalgúns alcaldes que quixeron tirar réditos electorais avivando sentimentos localistas, con argumentos falaces, demagóxicos e politicamente irresponsables (os casos das Pobras -a do Caramiñal, de Trives e de Burón-, Vilalba, Ponteareas, A Coruña, San Cibrao18). Cando aqueles alcaldes deixaron de selo, os conflitos desapareceron (como se recoñece, por exemplo, en López Portas / Martínez Arribas 2002: 145), o cal tamén dá idea do efectiva que pode ser unha determinada política lingüística, sexa do signo que sexa. En Galicia, a maior parte da poboación castelanfalante utiliza os topónimos na súa forma propia, con poucas excepcións. Ademais, é unha obviedade que ninguén vai ser forzado a usar unha forma oral determinada, a non ser que estea obrigado por un uso oficial ou administrativo.

3.1. O tratamento dos exónimos na ONU

Por outro lado, esta política da naturalización dos topónimos choca frontalmente cos criterios da ONU para a formación de exónimos:

The United Nations Group of Experts on Geographical Names Glossary of Terms for the Standardization of Geographical Names defines an exonym as a name used in a specific language for a geographical feature situated outside the area where that language has official status (Helleland 2006: 127).

Así pois, para a ONU, os exemplos típicos de exónimos serían casos como Vienne (francés) e Vienna (inglés) para Wien en Austria. A ONU ten recoñecido repetidamente a importancia dos topónimos nas linguas minoritarias como parte integrante da herdanza lingüística de cada comunidade (resolución II/28, 1972), e recomenda o uso reducido dos exónimos en xeral, particularmente en cartografía, para facilitar a comunicación internacional (resolucións II/29 e IV/20). Os exónimos tradicionalmente recoñecidos, que teñen un gran peso cultural, son usualmente de

18 Pódense ver algúns detalles destes procesos en Boullón Agrelo 1992, Insua 2010.


29


nomes de países ou ciudades moi importantes, ou con fondas connotacións relixiosas: Rome (inglés) por Roma (italiano) and Mecca (inglés), Meca (galego) por Makkah (árabe) (Kadmon 2006: 131). É evidente que non é esta a situación das ducias de topónimos galegos que aparecen deturpados nas fontes anteditas.

En consecuencia, sería desexable que a RAE se ativese ás recomendacións da ONU, e que as catro academias (vasca, catalá, galega e española) chegasen a un acordo para realizaren un tratamento da exonimia conxunto, non contraditorio e respectuoso coa realidade lingüística de cada lugar, que, no caso das linguas que teñen un territorio menor, se viu atacado tantas veces e desde tan antigo.

4. Conclusión

• Os topónimos con artigo presentan unha problemática específica con respecto á estandarización, pois ese artigo moderno pode ter outra orixe (neses casos adoita ser parte orixinaria dun substantivo hoxe opaco), e por tanto estar inmerso nun proceso non concluído de gramaticalización desa partícula. Ademais, existen vacilacións á hora de presentar na escrita as contraccións da lingua común coas preposicións correspondentes (en, con, de, fundamentalmente).

• A estandarización actual pode verse pexada por reminiscencias en certas institucións de políticas lingüísticas pretéritas, que tendían a traducir ao castelán de maneira case sistemática os nosos topónimos; ou, no caso de formas intraducibles, a castelanizar as características fonéticas e morfolóxicas da lingua galega. Se actualmente está estipulado pola lei que a única forma dos topónimos é a galega (e a forma oficial é a recoñecida polas institucións internacionais, como a ONU), novas realidades como o espazo internet veñen poñer en cuestión ese dereito: a Wikipedia non está nun territorio concreto, pero tense acceso a ela desde todos os territorios. A súa política lingüística segue a RAE, desbotando as formas oficiais e as recomendacións da ONU.

• Os criterios de creación de exónimos varían conforme pasa o tempo. Se na Idade Media era un recurso xeral, actualmente recoméndase a súa limitación de uso. E iso é así porque se recoñece o valor dos topónimos como parte da herdanza lingüística e cultural dun pobo, xunto co efecto positivo que pode ter a globalización ao permitir un mellor entendemento das culturas alleas. De calquera xeito, está claro que nunca se debería permitir o uso dun exónimo dentro do país que xerou o topónimo, ou, dito doutra maneira, un topónimo galego nunca pode ser tratado como exónimo en Galicia.


30


Fontes documentais históricas

CasaAltamira = García, Oro, J. / Potela Silva, Mª J. (2003): La casa de Altamira durante el Renacimiento: estudio introductorio y colección diplomática (Santiago de Compostela: El Eco Franciscano).

CDBelvís = Rodríguez Núñez, C. C. (1989): “Santa María de Belvís, un convento mendicante femenino en la Baja Edad Media”, Estudios Mindonienses 5, 335-485 = El monasterio de dominicas de Belvís de Santiago de Compostela (Ferrol).

CDGH = López Ferreiro, A. (1901): Colección diplomática de Galicia Histórica (Santiago de Compostela: Tipografía Galaica). [Ed. facsímil: Santiago de Compostela: Edicións do Cerne, 1998].

CDMaia = Maia, C. de Azevedo (1986): História do galego-portugués. Estado lingüístico da Galiza e do Noroeste de Portugal do século XII ao século XVI (com referência á situação do galego moderno) (Coimbra: I.N.I.C).

CDOseira = Romaní Martínez, M. (1989): La colección diplomática de santa María de Oseira (1025-1310). 2 vols. (Santiago de Compostela: Tórculo Edicións).

CDPombeiro = Lucas Álvarez, M. / Lucas Domínguez, P. P. (1996): El priorato benedictino de san Vicenzo de Pombeiro y su colección diplomática en la Alta Edad Media (Sada-A Coruña: Ed. do Castro).

CDSClodioRibeiro = Lucas Álvarez, M. / Lucas Domínguez, P. (1996): El monasterio de San Clodio do Ribeiro en la Edad Media: estudio y documentos (Sada / A Coruña: Edicións do Castro).

CDTui = Portela Silva, E. (1976): La región del obispado de Tuy en los siglos XII a XV. Una sociedad en expansión y en la crisis (Santiago: Tip. El Eco Franciscano). [Separata de Compostellanum (20)].

DipAstur = Floriano Cumbreño, A. C. (1949/1951): Diplomática española del período astur. Estudio de las fuentes documentales del reino de Asturias (718-910). 2 vols. (Oviedo: Diputación Provincial / Instituto de Estudios Asturianos).

Doc-1260 = Boullón Agrelo, A. I. / Monteagudo, H. (2009): De verbo a verbo: documentos en galego anteriores a 1260. Anexo 65 de Verba (Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela) [Contén un anexo con 50 imaxes de documentos medievais].

DocHCoruña = González Garcés, M. (1988): Historia de La Coruña. Edad Media (A Coruña: Caixa Galicia).


31


DocUnivSantiago = Lucas Álvarez, M. / Justo Martín, Mª X. (1991): Fontes documentais da Universidade de Santiago de Compostela. Pergameos da serie Bens do Arquivo Histórico Universitario (Anos 1237/1537). Edición diplomática (Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega).

DocXIII-XVI = Martínez Salazar, A. (1911): Documentos gallegos de los siglos XIII al XVI (A Coruña: Casa de la Misericordia).

García Conde, A. (1976): “Inventario de bienes de la mesa canonical de Lugo”, BCPMHALugo 9, n. 85-86, pp. 307-320.

González González, J. (1944): Alfonso IX. 2 vols. (Madrid: Instituto Jerónimo Zurita).

LCPontevedra = Rodríguez González, Á. (1989): Livro do Concello de Pontevedra (1431-1463) (Pontevedra: Museo Provincial).

LCSantiago = Rodríguez González, Á (1992): Libro do Concello de Santiago (1416-1422) (Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega).

LTenzasSantiago = Méndez Fernández, Mª L. (1991): Contribución ó estudio dun libro das Tenzas da Catedral de Santiago. Edición crítica e estudio dos folios 1 a 27. Memoria de Licenciatura. Universidade de Santiago de Compostela.

SAMI = López Ferreiro, A. (1899/1911): Historia de la Santa Apostólica Metropolitana Iglesia de Compostela. 11 vols. (Santiago de Compostela: Imprenta del Seminario). [Ed. facsímil: Santiago de Compostela: Sálvora, 1983].

TASantiago = Lucas Álvarez, M. (1997): La documentación del Tumbo A de la Catedral de Santiago de Compostela. Estudio y edición (León: Centro de Estudios e Investigación “San Isidoro”) = Tumbo A de la Catedral de Santiago. Estudio y edición. Santiago de Compostela: Cabildo de la S.A.M.I. / Seminario de Estudios Galegos, 1998.

TBSantiago = González Balasch, Mª T. (2004): Tumbo B de la Catedral de Santiago (Santiago de Compostela: Cabildo de la S.A.M.I. Catedral / Seminario de Estudos Galegos).

TCaaveiro = Fernández de Viana y Vieites, J. I. / Pablos Ramírez, J. C. de / González Balasch, Mª T. (1996-1997): “El Tumbo de Caaveiro”, Cátedra 3 (1996), 267-437; 4 (1997), 221-385.

TCelanova = Andrade Cernadas, J. M. (1995): O tombo de Celanova: estudio introductorio, edición e índices (ss. IX-XII) (Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega).


32


TColoradoSantiago = Fernández Catón, J. Mª (1990): El llamado Tumbo Colorado y otros códices de la iglesia compostelana. Ensayo de reconstrucción (León: Centro de Estudios e Investigación “San Isidoro” (CSIC-CECEL) / Archivo Histórico Diocesano) = Archivos Leoneses 87/88 (1990), 7-292.

TSamos = Lucas Álvarez, M. (1986): El tumbo de san Julián de Samos (siglos VIII-XII). Estudio introductorio. Edición diplomática. Apéndices e índices (Santiago de Compostela: Publicacións de Caixa Galicia).

TToxosoutos = Pérez Rodríguez, F. (2004): Os documentos do tombo de Toxos Outos (Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega).

Bibliografía citada

Barreiro Fernández, J. R. (1986): Historia de la ciudad de La Coruña (A Coruña: La Voz de Galicia).

Bascuas, E. (2002): Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega (Universidade de Santiago de Compostela: Santiago de Compostela).

Boullón Agrelo, A. I. (1991): “Ó redor do topónimo Pobra: Estado da cuestión e novos datos”, Cadernos de Lingua 3, 15-24.

Búa Carballo, Carlos (2004): “Tres cuestións relacionadas coa toponimia antiga en -bris, moderna en -bre”, en Boullón Agrelo, A. I. (ed.), Novi te ex nomine: estudos filolóxicos ofrecidos ao Prof. Dr. Dieter Kremer, [381]-399 ([A Coruña]: Fundación Pedro Barrié de la Maza).

Búa Carballo, Carlos (2007): “Topónimos galegos en -ollo de probable orixe prerromana”, en Méndez, L. / Navaza, G. (eds.), Actas do I Congreso Internacional de Onomástica “Frei Martín Sarmiento”. Santiago de Compostela, 2, 3 e 4 de setembro de 2002, 391-412 (Santiago de Compostela: Asociación Galega de Onomástica / Instituto da Lingua Galega).

Búa Carballo, J. C. / Lois Silva, S. (1994/95): “Los topónimos gallegos en -bre de origen prerromano”, BNF 29/30, 13-41.

Cartografía de Galicia (séculos XVI ó XIX). Colección Puertas-Mosquera. Exposición, Colexio de Fonseca, abril de 2000. Texto e catalogación: Gonzalo Méndez Martínez. Universidade de Santiago de Compostela, 2000.

Cintra, L. / Cunha, C. (1984): Nova gramática do português contemporâneo (Lisboa: Edições Sá da Costa).


33


Comisión de Toponimia da Xunta de Galicia (2003): Nomenclátor de Galicia. (Santiago de Compostela: Xunta de Galicia. Consellería da Presidencia). Dispoñible en: http://www.xunta.es/nomenclator/index.htm.

Estrela, E. / Pinto-Correia, J. D. (19994): Guia essencial da língua portuguesa para a comunicação social (Lisboa: Notícias).

García Ares, Mª C. / Martínez Mayo, C. / Neira, N. (2002): “La estandarización de los topónimos gallegos: estado de la cuestión”, en Boullón Agrelo, A. I. (ed.), Actas do XX Congreso Internacional de Ciencias Onomásticas (Santiago de Compostela, 20-25 de setembro de 1999), 449-456. (A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza) [Ed. en CD-ROM].

Helleland, B. (2006): “The social and cultural values of geographical names”, en Manual for the National Standardization of Geographical Names: United Nations Group of Experts on Geographical Names, 121-128 (New York: United Nations Publications).

HGNB = Piel, J. M. / Kremer, D. (1976): Hispano-gotisches Namenbuch (Heidelberg: Carl Winter).

Hoyo, J. del (1950?): Memorias del Arzobispado de Santiago. Edición preparada por Angel Rodríguez González e Benito Varela Jácome (Santiago de Compostela: Porto y Cía).

Insua, E. X. (2010): Orixe, peripecia e pertinencia do topónimo “San Cibrao” (Cervo) (Viveiro: Seminario de Estudos Terra de Viveiro).

Kadmon, N. (2006): “Exonyms, also called conventional names”, en Manual for the National Standardization of Geographical Names: United Nations Group of Experts on Geographical Names, 129-131 (New York: United Nations Publications).

López Alsina, F. (1988): La ciudad de Santiago de Compostela en la Alta Edad Media (Santiago de Compostela: Ayuntamiento de Santiago de Compostela / Centro de Estudios Jacobeos / Museo Nacional de las Peregrinaciones).

López Portas, M. B. / Martínez Arribas, F. (2002): “A oficialidade das linguas en relación coa toponimia: o caso de ‘A Coruña’”, Llengua i Dret 38, 117-148.

Lorenzo, R. (1975/1977): La traducción gallega de la Crónica General y de la Crónica de Castilla. Edición crítica anotada, con introdución, índice onomástico e glosario. 2 vols. (Ourense: Instituto de Estudios Orensanos “Padre Feijoo”).


34


Madoz, Pascual (1845-1850): Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar (Madrid: Est. Literario Tipográfico de P. Madoz y L. Sagasti).

Martínez Lema, P. (2010): A toponimia das comarcas de Bergantiños, Fisterra, Soneira e Xallas na documentación do Tombo de Toxos Outos (séculos XII-XIV). Tese de doutoramento. Universidade de Santiago de Compostela.

Martínez Salazar, A. (1948) [1897-1898]: “Los nombres de La Coruña”, en Algunos temas gallegos. Vol. 1, 371-409 (A Coruña: RAG).

Mateus, M. H. Mira et al. (20035): Gramática da língua portuguesa (Lisboa: Ca-minho).

Méndez, L. (2002): “Questions about the use of articles with toponyms”, en Boullón Agrelo, A. I. (ed.), Actas do XX Congreso Internacional de Ciencias Onomásticas (Santiago de Compostela, 20-25 de setembro de 1999), 503-512 (A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza) [Ed. en CD-ROM].

Menéndez Pidal, R. (198610): Orígenes del español. Estado lingüístico de la Península Ibérica hasta el S.XI (Madrid: Espasa-Calpe).

Miñano, S. (1826-1829): Diccionario geográfico y estadístico de España y Portugal. 11 vols.

Moralejo Álvarez, J. J. (2008): Callaica Nomina: estudios de onomástica gallega ([A Coruña]: Fundación Pedro Barrié de la Maza).

Moralejo Lasso, A. (1977): Toponimia gallega y leonesa (Santiago: Pico Sacro).

Moreno Cabrera, J. C. (2010): O nacionalismo lingüístico (Cangas do Morrazo [Pontevedra]: Morgante). [Orix. en español: Barcelona: Península, 2008].

Navaza, Gonzalo (2006): Fitotoponimia galega (A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza).

Navaza, Gonzalo (2007): Toponimia de Catoira (Catoira: Concello de Catoira).

Pensado, J. L. (1965): “Hidrotopónimo de origen lustral: ‘Lavacolla’”, Archiv für das Studium der neueren Sprachen 202, 182-186.

RAG / ILG (200419): Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego (Real Academia Galega / Instituto da Lingua Galega).

Real Academia Española (1999): Ortografía de la lengua española (Madrid: Espasa-Calpe).


35


Real Academia Española / Asociación de Academias de la Lengua Española (2010): Ortografía de la lengua española (Madrid: Espasa-Calpe).

Rivas Quintas, Eligio (1982): Toponimia de Marín. Anexo 18 de Verba (Santiago: Universidade de Santiago de Compostela).

Rivas Quintas, E. (2007): “Fenomenoloxía toponímica de Galicia”, en Méndez, L. / Navaza, G. (eds.), Actas do I Congreso Internacional de Onomástica “Frei Martín Sarmiento”. Santiago de Compostela, 2, 3 e 4 de setembro de 2002, 469-483 (Santiago de Compostela: Asociación Galega de Onomástica / Instituto da Lingua Galega).

Santamarina, A. (1988): “Efectos do contacto lingüístico na toponimia galega”, en Homenaxe a Joseph Piel, 87-96 (Tübingen: Niemeyer).

Solin, H. / Salomies, O. (1988): Repertorium nominum gentilium e cognominum latinorum (Hildesheim: Olms-Weidmann).

TopGal = Informe sobre o Nomenclátor e o Proxecto Toponimia de Galicia. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 2005.

Vázquez Cuesta, P. / Luz, M. A. Mendes da (1980): Gramática da língua portuguesa (Lisboa: Ediçoes 70).

Vecindario de Ensenada 1759. Madrid: Centro de Gestión Catastral y Cooperación Tributaria, 1991.

Recursos en internet

AHUS = Base de datos dos fondos documentais Arquivo Histórico Universitario da Universidade de Santiago. Dispoñible en: http://www.usc.es/arquivo/fondos/acceso.htm.

CODOLGA = Corpus Documentale Latinum Gallaeciae do Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades. Dispoñible en: http://corpus.cirp.es/codolga/.

TMILG = Tesouro Medieval Informatizado da Lingua Galega do Instituto da Lingua Galega, dirixido por Xavier Varela. Dispoñible en: http://ilg.usc.es/tmilg.

37

Revista Galega de Filoloxía, ISSN 1576-2661, 2011, 12: 37-72Data de recepción: 3 de febreiro de 2011 | Data de aceptación: 14 de abril de 2011

Apuntes para a investigación en lírica profana galego-portuguesa: a figura de Roi Gomez, o Freire, e as súas cantigas1

Antonio Fernández Guiadanes / Marina Meléndez Cabo*Universidade de Santiago de Compostela

Resumo:

Neste artigo lévase a cabo o establecemento crítico das dúas cantigas de Roi Gomez, o Freire, (B 49 e B 50). Ademais de estudar as particularidades que presenta a rúbrica atributiva que antecede a primeira das súas cantigas, téntase, volvendo ás fontes orixinais documentais, atinar un pouco máis na biografía do autor ligado á primeira xeración trobadoresca.

Palavras-chave:

Edición crítica, lírica profana galego-portuguesa, rúbricas, Roí, Rui, freire, ordes militares, documentación.

Abstract:

In this article we will establish critically two cantigas of Roi Gomez, o Freire (B 49 and B 50). With the aim to investigate about this first generation troubadour, we will study the characteristics of the attributive rubric that precedes the first of the pieces, taking as well into account information from documents related to him.

Key words:

Critical edition, Galician-Portuguese Lyric, Roí, Rui, Military Oders, documents.

1 Este traballo enmárcase no desenvolvemento do proxecto de investigación Cancioneiros galego-portugueses. Edición crítica e estudo (formato impreso e electrónico) [Proxecto coordinado (USC / UDC / UVIGO). USC: Cancioneiro de Cabaleiros], dirixido por M. Brea e subvencionado pola Xunta de Galicia (PGIDIT06CSC20401PR), con contribución de FEDER. Desde aquí vaia o noso agradecemento a aquelas persoas que leron este artigo e suxeriron ideas que, sen lugar a dúbidas, contribuíron a mellorar a súa forma e contido: M. Brea, M. Ferreiro, D. González, G. del Río e X. Ron. Os erros, evidentemente, son todos nosos.

* Traballo de investigación realizado co apoio dunha bolsa que se engloba no marco do Programa Estatal de Formación de Profesorado Universitario (FPU), financiado polo Ministerio de Ciencia e Innovación – Secretaría de Estado e Investigación.

Antonio Fernández Guiadanes / Marina Meléndez Cabo

38


Emprender a tarefa de editar criticamente a produción poética dun trobador supón retos e metas moitas veces ben difíciles de acadar. É por isto que as hipóteses que aquí se barallan non pretenden ser máis que conxecturas que en moitos casos non chegarán máis ca a vías sen ou con pouca saída, pero cremos que pode ser interesante poñer a nosa atención en certos aspectos paleo-gráfico-fonéticos, codicolóxicos ou históricos cando se carece doutras informacións contrastables. Toda edición crítica adoita comprender, grosso modo, dúas parcelas ben delimitadas: unha que ten que ver coa figura histórica do autor e outra coa súa obra. Polo que respecta á primeira, sabido é que para moitos dos trobadores son escasos os datos históricos que posuímos e para algúns outros non se dispón de case ningún. No caso de Roi Gomez, o Freire, non temos a certeza de que sexa o personaxe con que o ten identificado a crítica especializada, se ben esta identificación non interesa tanto por saber das súas pertenzas, se casou e tivo “semel” ou se era rico ou pobre, como por coñecer o contexto en que se moveu, as relacións que estableceu ou puido establecer e as persoas con que andou ou puido ter contacto.

Polo que respecta ao segundo dos cometidos, coñecido é por todos que a maior parte das cantigas chegaron ata nós nos apógrafos italianos, e isto quere dicir que a maioría das veces nos enfrontamos cunha lectura “case única”, posto que, como códices xemelgos que adoitan ser recoñecidos, as diverxencias entre eles máis ben responden a posibles erros de copia levados a cabo polos amanuenses italianos. Aínda que as dúas lecturas que adoito ofrecen B e V son semellantes2, cando non o son poden achegar datos enriquecedores que dean conta do posible erro cometido polo copista de un dos relatores, ou as diferentes lectiones poden proporcionar indicios do que podería haber no antecedente e contribuír a fixar cun maior grao de probabilidade a lectura correcta.

A crítica especializada, ante un manuscrito único, frecuentemente adopta unha actitude que podería considerarse bedierista, isto é, de respecto pola lectura manuscrita a non ser naquelas pasaxes onde se pode apreciar un erro evidente. No noso caso, tentamos levar a cabo, sempre que sexa posible, un establecemento do texto o máis filoloxicamente lexítima posible por medio de dous procedementos que denominamos collatio e emendatio intra- e intertextual (Fernández Guiadanes / Río Riande [no prelo]).

2 Esta lección única (pois procede supostamente dun antecedente común), malia que dobre, que normalmente envían os apógrafos para certas cantigas, por mor das lacunas que afectan a ambos os dous códices, convértese en lectura única dun codex unicus, situación que presenta a produción poética do noso trobador, feito que agrava o labor de edición.

Apuntes para a investigación en lírica profana galego-portuguesa

39


1. O autor1.1. A rúbrica atributiva

Antecedendo a cantiga B 49, A. Colocci escribiu a rúbrica atributiva Rui ¿/? Roy Gomez o Freyre3. Na Tavola colocciana4 rexístrase o nome Rui uel Roy Gomez o freyre, a carón tamén do número 49. Temos, pois, que, con total seguridade, a barra que puxemos na transcrición cun interrogante da rúbrica de B non é un simple elemento separador de dous nomes senón que está a reflectir a abreviatura do termo latino que o iesino emprega en C de forma desenvolta. De feito, se observarmos ben esta suposta barra quizais poidamos afirmar que presenta dous trazos, feito que nos leva a pensar nun posible V. Abreviatura empregada polo humanista para o termo latino? Cremos que si.

Un tipo de abreviatura similar rexistrámola no Capelli5 para o termo latino sinónimo (Cappelli 1995: 384).

O termo latino uel non aparece só na rúbrica do noso trobador. Rexistramos algúns outros casos nos cancioneiros e na Távola Colocciana:

e6]7

3 M. Barbieri (1993: 584-585) leva a cabo a mesma transcrición ca nós polo que respecta ao elemento que separa as dúas variantes do nome do trobador.

4 Sobre este Índice elaborado por Angelo Colocci, véxase Gonçalves (1976).5 Millares Carlo (1983, I: 120) na letra carolina ofrece como abreviatura de vel = vl.6 O trobador, malia non estar documentado, adoita denominarse co nome de Nuno. No caso de Briteyros V

Berredo, o trobador é mencionado co apelido familiar do pai e da nai, respectivamente. Monio e Nuno non son variantes gráficas, senón nomes diferentes. Quizais poderiamos pensar nun caso de confusión de Nuno con Munio (variante de Monio) e considerar a posibilidade de que o trobador se chame Monio ou Munio. Para as formas Monio, Munio e Nuno, véxase Boullón Agrelo (1999: 321 e 331).

7 En V esta rúbrica non foi transcrita. A cantiga V 444 está precedida pola rúbrica atributiva Dom Joham meendiz de b¿es?teyros (quizais por un deficiente desenvolvemento dunha abreviatura b’/

C B44. Monio uel Nuno Fernandez de Mirapeyxe6

44 Monio V Nuno Fernandez [lac.] irapeyxe

46. Fernan Fig[u]eyra uel Figueyro de Lemos

46 Ferna@ Figeyra V Figueyro de Lemos

74. Don Ferna Paez de Tamalancos 74. Dom Ferna@ Paaez V paez de Tamala@cos

859. Dom Joham de Meendiz d@ briteyros V de berredo

859. Dom Johan@e Meendiz d@ b@teyros V de berre[...]7


40


O nome do trobador está formado por unha “secuencia antroponímica extensa” (Viejo Fernández 1998: 32) constituída pola “secuencia antroponímica básica ou nuclear”: Roí uel Rui Gomez (nome individual mais patronímico), mais a xustaposición dun sobrenome (o Freire). Roí uel Rui son dúas variantes, ambas base curta (ou hipocorístico, segundo Viejo Fernández 1998: 32) da base longa do termo latinizado Ru-/Ro-dericus ou do romance Rodrigo, que son formas frecuentes desde o século XII. En palabras de Rodríguez (1988: 530), o “uso parece querer reservar a forma reduzida para antes do apelido (ou equivalente) e a plena para funçons «substantivas»”, e o mesmo opina Menéndez Pidal (1964, I: 206-207). Temos pois que a base curta dos nomes masculinos adoita empregarse diante do apelido, como podemos documentar nas propias rúbricas atributivas dos nosos cancioneiros: Roi Queimado, Men Rodriguez de Briteiros, Fernan Fernandez Cogominho, etc. Interésanos comprobar, en primeiro lugar, como aparece escrito Rodrigo/Roí-Rui nas rúbricas tanto nos cancioneiros B e V coma en C (testemunho externo, segundo Rodríguez 1988: 530), e, en segundo lugar, ver como aparecen escritos os mesmos nomes nas cantigas (testemunho interno, en palabras do mesmo autor).

bi ou, menos probablemente, pola confusión co nome do trobador Afonso Mendez de Besteiros). B 858 (o seu correlato) é atribuída a Dom Meen roes de biteyr9 e B 859 presenta, ademais da rúbrica que transcribimos no cadro (rúbrica situada na marxe superior do f. 183r, col. b, onde se copian as cobras II-III da cantiga), outra que precede a primeira cobra: Don? Joha @ de mee @diz d @ biteyro. A atribución das cantigas a cada un dos trobadores en xogo (tanto as deste sector como as do sector de escarnio) parécenos que aínda hoxe en día non está completamente resolta. A persoa que con maior profundidade tentou dar conta desta diverxencia atributiva foi Elsa Gonçalves (1994: 985) que nos di que “em B [no f. 183r] temos três textos, dos quais o primeiro vem precedido da rubrica ‘Dom Meen Rodrigues de Briteiros’, estando os outros dois sob o nome ‘Dom Johan Mendiz de Briteyros’, e que em V esiste uma única rubrica, ‘Dom Johan Mendiz de Briteiros (sic.?)’, para os três”. En realidade, no folio en cuestión de B temos tres rúbricas: as dúas de que fala a profesora Gonçalves e outra na marxe superior dereita, da que xa demos conta arriba. Esta última é a única que para o autor rexistra C, aínda que debemos destacar que a Távola presenta como unha mestura das dúas rúbricas de B: Joha @ de Meendiz (da rúbrica que precede a cantiga) e V de berre como a que está na marxe superior. Cal sería o proceso da fusión de dúas rúbricas nunha? Cal será o motivo polo que non aparece tampouco a terceira rúbrica en V? Deberase a un novo lapso de Colocci? Cabe lembrar aquí que a denominación ao grupo familiar dos trobadores aparece en B sempre abreviado como biteyro[s], mentres que en V aparece desenvolvido e nós cremos que como b¿es?teyros.


41


1829310 411

De todos os trobadores con este nome, dous aparecen coa base longa do nome (Rodrigu’ Eanes d’ Alvares e Rodrigu’ Eanes Redondo) e seis, sen contar o noso, coa base curta (Roi Fernandiz, clerigo de Santiago; Roi Gomez de Briteiros; Roi

8 Gonçalves (1976: p. 410) dá por erro o nº 301 para Rodrigu’Eanes Rredondo en vez de 331 como escribe Colocci e como ela mesma reproduce nas leccións do ms., lugar onde ofrece como lectura Rodigeanes onde nós lemos (como en B) Rodigianes (ambos os dous i sen punto).

9 Non concordamos coa descrición que fai Gonçalves (1976: 419) de “cligo con segno abbreviativo sulle prime lettere”. Cremos que o signo de abreviatura risca o ele e abranxe varias letras, non só a primeira.

10 Con y corrixido sobre x.11 A rúbrica está situada na marxe superior do f. 51v.

C B V31 Don Rodrigo diaz dos Cameyros

250 Roy Queymado 250 Roy Queymado

331 Rodigianes rredondo8 331 Rodigianes rredondo

337 Roy paez de ribela 337 Roy paez de Ribela

367 Rodigue anes d@ Vaſcon¿z?elhos

367 Rodigue Anes de Vaſconzelhos

713 Roy Queymado 713 Roy queymado 314 Roy Quey mado11

726 Rodrigue anes de vaſ¿t?on cel h os

726 Rodigue anes d@ vaſco@cel9 327 Rodrigue an@s de vaſconcel9

899 Roy fernandez de Stia@go 899 Roy fernandez de Stiago 484 Roy fernandiz

926 Roy Fernandez cl@igo9 926 Roy Ferna@diz cl@igo 514 Roy Fernandiz cl@igo

A 975 Rodrigue Anes daluares

975 Rodigue anes Daluares 562 Rodigue Anes daluares

999 Roy Matij@z dulueyra 999 Roy Ma@tiis Dulueyra 588 Roy m@tijz

1159 Roy Marqz do Caſal 1159 Roy Marqz do casal 762 Roy MARTIz do Casal

1385 Roy queymado10 1385 Roy q@ymado 994 Roy queymado

1417 Roy paez 1435 Roy Paez de rribel 1026 Roy paez de rribela

1440 Roy paez 1440 Roy paez 1045 Roy paez de rribela

1543 Don Roy Gomez d@ bre¿c?eyro

1543 Don Roy gomez de breceyr9 fez...

1146 Rodrigean@s Redondo

Don Roy gomez de breteyros


42


Martinz do Casal; Roi Martinz d’ Ulveira; Roi Paez de Ribela e Roi Queimado). Desta lista de nomes de trobadores –regularizados segundo a LPGP (1996)– a primeira conclusión que podemos extraer é que a base longa do nome se emprega ante vogal (Rodrigu’ Eanes) e a base curta ante consoante (Roi Martinz do Casal); isto mesmo acontece, por exemplo, con Fernando e Fernan.

O estudo do testemunho interno da base curta12 da palabra Roí/Rui13 revélanos os seguintes datos:

a) A forma Roí rexistrámola en seis cantigas como bisílaba ou monosílaba. No v. 1I (heptasílabo) da cantiga 7,8 “O arraiz de Roí García”, como monosílabo segundo a edición de Lapa 62 (B 1560). No v. 1VI (15 sílabas) da cantiga 16,1 “Ofereceu Trancoso ao Conde Roí Becerro”, como bisílabo e acento agudo segundo a edición de Lapa 78 (B 1477, V 1088). No v. 2I (decasílabo) da cantiga 32,114 “a Roí Paáez, logo este dia”, como bisílabo e acento agudo segundo a edición de Lapa 128 (B 1611, V 1144). No v. 1I (decasílabo) da cantiga 125,45 “Roy [Q]ueimado morreu con amor”, como bisílabo segundo a edición de Blasco 47 (B 1380, V 988). No v. 5III (heptasílabo) da cantiga 127,5 “que Roí Gómez de Telha”, como bisílabo e acento agudo segundo a edición de Lapa 394 (B 1445, V 1056). Na cantiga 152,715 nos vv. 3II “eno forniz[io] é don Roi Gil”, 4II “e Roi Martiiz ena falsidade” e 5IV “con Roi Gil; e meus preitos talhei”, como bisílabos na edición de Arias Freixedo 228 e bisílabos e con acento agudo en Lapa 423 (V 1020).

b) A forma Rui aparece en dúas cantigas. A primeira delas é a 30,31 de Estevan da Guarda, v. 1I “Rui Gonçalviz, pero vos agravece”, como monosílabo na edición de

12 A regra cúmprese para Rodrigo e a base longa úsase cando vai soa ou con apelido diante de vogal no v. 1I de 18,17 “Don Rodrigo moordomo que ben pos al Rei a mesa” (malia que na mesma cantiga non se cumpra no v. 1III “Levarei Fernando Telles con gran peça de peões”, por exemplo); no v. 1II da cantiga 46,4 “Rodrig’ Airas vo-lo diss’ e fez mal sén”; no v. 2I da cantiga 61,1 “de casa de Don Rodrigo”; no v. 2I da cantiga 87,15 “Rodrigo polo matar”; nos vv. 2I, II da cantiga 87,19 “por teu cantar iá Rodrigo perdi” e “perdi Rodrigu’ e non o poss’ achar”, respectivamente; nos vv. 1I, III e 1I fiinda da cantiga “Rodrigu’ Ianes, queria saber”, “Rodrigu’ Eanes, sempr’ eu loarey” e ”Rodrigu’ Ianes, hu meu cantar for”, respectivamente; no v. 5 refrán da cantiga 139,1 “Rodrig’ Eanes d’ Alvares é tal” e no v. 6 IV da cantiga 152,7 “con frei Rodrigu’, e mentiu-mi-os; e sei”.

13 Falando do Cid Campeador dinos Menéndez Pidal (1964, I: 170) que con toda a probabilidade o autor “diría «Ro-y» (…) que suponemos bisílabo (…), y en cuanto al acento, no podemos propiamente hablar de él, pues esta forma es únicamente usada en proclisis, pero si le supusiésemos un acento secundario, lo supondríamos en la i, como el moderno apellido «Ruíz»”.

14 No íncipit da cantiga, o nome propio Estevan aparece coa base curta (Estev’) diante do apelido Eanes comezado por vogal, fronte á forma longa Estêvão (en 16,5; 16, 6; 16,7; 101,2) e Estevan (79,17; 79,18; 116,8; 148,7; 148,8), cando aparece só, ou a forma Estevan da Guarda (30,35).

15 Na cantiga faise referencia á orde do Hospital e a un frei Rodrigo (v. 6IV), que aparece na súa forma longa posto que non aparece o apelido.


43


Arias Freixedo 237 e monosílabo e con acento agudo en Lapa 112 (B1312, V 917). A outra cantiga é, segundo a rúbrica explicativa que a precede en V, unha tensó de que só se conservaron cinco versos; nela, o nome Rui aparece nos v. 1 “Rui Martĩiz, pois que est’ [é] assi” e v. 5 “Rui Martĩiz, assi Deus vos perdon”, como monosílabo na edición de Rodríguez (1980: 316) e Lapa 179.

1.2. Unha hipótese sobre o personaxe e o seu contexto histórico

De homónimos do noso trobador sen o sobrenome o Freire está inzada a documentación medieval. Xa nos propios cancioneiros temos un homónimo, o fillo e neto de trobadores, Roi Gomez de Briteiros16. A investigación levada a cabo por C. Michaëlis (1990, II: 529) abarcara dúas vías: localizar entre os “Ruy Gomes (de Trastámara, de Briteiros, Azevedo, Basto, etc.) este Freire, e entre os Freires de Santiago, do Templo, e dos Hospitaleiros um Ruy Gomes; mas sem resultado”. A estudosa enunciaba a posibilidade de que este Roi Gomes fose un fidalgo, cun alcume Freire ben significativo, un dos señores do castelo de Andrada de quen descenden os Freire de Andrada. Desta familia afirma a estudosa que procederon notables personaxes en Portugal e España, e entre eles cóntanse “mais de um Ruy Gomes e varios freires que esqueceron os solemnes votos feitos ante o altar, deixando fructos dos seus amores”. Para Resende de Oliveira (1994: 432) a presenza do artigo o antes do patronímico Freire suxire que non fai referencia ao nome de familia, senón a un personaxe que tería pertencido a algunha das ordes militares implantadas na Penísula Ibérica a partir do século XII. Seguindo este camiño, o investigador portugués acha “Rodrigo Gomes, freire da ordem de Avis, que testemunha a doação, pela rainha D. Mafalda, filha de D. Sancho I, dos seus bens en Seia à mesma ordem en 1215”. Oliveira tira o dato de J. A. de Figueiredo, quen remite a este documento de doazón de 1215 onde se recolle como a raíña17 lle doa estes bens a “D. Fernando Annes, Magistro Ordinis de Avis” (2003, II: 231). Segue describindo Figueiredo que para “testemunho, e perpetua memoria do que lhe fez fazer a referida Carta, e sella-la com o seu sello, que ainda conserva de cêra vernelha, pendente por cordão de seda da mesma cor”18 (2003, II: 232) e acaba concluíndo que “foram presentes D. Gonçalo Annes frater Ordinis Calatrauen, Fr. Hylario, e Rodrigo Gomes fratres eiusdem Ordinis, e outros: Gonsalvus peraria et

16 E non está de máis recordar que o mesmo nome levaba un dos personaxes máis influente da época, Roi Gomez de Trastámara.

17 Dona Mafalda ostentaba o título de raíña porque seu pai así o dispuxera, pero en realidade o rei era seu irmán Afonso II.

18 A carta de doazón atópase en Lisboa no Arquivo Nacional da Torre do Tombo: IAN/TT, Ordem de Avis, maço 2, nº 74.


44


Joannes abbas, et Laurentius Garcie homines de creatione domine Regine testes”19 (2003, II: 232).

No documento orixinal observamos tres filas de testemuñas, e é nas dúas primeiras liñas onde aparecen os tres membros da Orde de Calatrava:

O primeiro que debemos advertir é que, segundo o testemuño da carta de doazón, Roi Gomez sería freire da orde de Calatrava, da cal era filial a portuguesa Orde de Avis20, orde con que o identificara Resende de Oliveira. A adscrición deste Roi Gomez á orde de Avis quizais nos fixese identificalo cun portugués, mais a adscrición directa á orde castelá de Calatrava fixo que tivésemos as nosas dúbidas. Foi por iso que tentamos pescudar nos personaxes que aparecen no documento ao seu carón. Pola nosa parte, a identificación de Gonçalo Eanes co personaxe galego Gonzalo Eanes de Novoa parte da lectura de Mattoso e Sousa (1993: 109). Ademais de referir que este personaxe foi “grão-mestre” da orde de Calatrava entre 1218-1238, dinos que foi irmán dun Pero Eanes que ocupou o cargo de mordomo-mor de Afonso II. Ambos eran fillos de Joan Airas (personaxe influente na corte de Afonso IX de León) e Urraca Fernandez (filla

19 Ver mosteiro Arouca doc. 229, con firmas de Calatrava e do Hospital.20 Nesta nota seguimos a Ayala Martínez (2003: 89-91). A Orde de Avis tivo a súa xénese na milicia de

Évora, milicia de que se ten noticia en 1176 e que estaba adscrita á regra beneditina. Nun momento anterior a 1187, a milicia evorense abandonou a súa adscrición primitiva cluniacense e asociouse á orde castelá de Calatrava. En maio de 1201 o papa Inocencio III toma baixo a súa protección a milicia portuguesa, feito que leva a afirmar ao investigador con toda a probabilidade a profesión dos seus membros baixo a orde castelá. A súa consolidación levarase a cabo tras a percepción da fortaleza de Avis en 1211, época de ambiente totalmente cruzadista e un ano antes da batalla das Navas de Tolosa. Este último dato ofrecéunolo tamén o profesor Resende de Oliveira vía e-mail (a quen lle mostramos a nosa gratitude e lle agradecemos a súa dispoñibilidade) e acrecentou que “Na inscrição da fundação do castelo de Avis (1214) pode ler-se (em tradução a partir do latim): Fernando, pela graça de Deus mestre da ordem de Calatrava em Portugal, com o seu convento, implantou Avis na festa da Assunção de Santa Maria”. O documento de 1215, uma doação da D. Mafalda à Ordem de Calatrava/Avis, integra-se num contexto de conflito entre o rei português D. Afonso II e suas irmãs Mafalda, Teresa e Sancha em virtude dos senhorios que lhes tinham sido deixados pelo pai D. Sancho I. É interessante verificar que os Sousas se colocaram do lado das irmãs do rei tendo sido obrigados a exilar-se em Leão, onde D. Garcia Mendes aparece a compor”.


45


de Fernan Perez de Traba). Ademais destes dous fillos, o matrimonio tivo dous varóns máis: Osoiro –supostamente o tamén trobador, véxase Frateschi Vieira (1999: 146); Monteagudo (2008: 325-327); Souto Cabo (no prelo)– e Arias.

O outro dos personaxes que aparece na carta de doazón, Hilario, documéntao Souto Cabo (no prelo) en 1222 como o “autor material” da carta de cesión do mosteiro de Armeneses á condesa Dª Sancha e noutro documento do mesmo ano como “Hilarius, notarius domini G. Iohannes”. Deste personaxe di no seu artigo:

Desconhecemos qual foi a naturalidade do notário, mas o vínculo com Gonçalo Eanes convida a pensar que foi galego e possivelmente da área em que os Novoa concentravam uma parte do seu património. De facto, poderá ser identificado com a personagem homónima que, ao menos, entre 1193 e 1197, lavra diversos diplomas do núcleo documental de Oseira e da Catedral de Ourense. A grande singularidadde do antropónimo e a coincidência na actividade escribal apoiam a identificación proposta (Souto Cabo [no prelo]).

Nun documento de setembro de 1223 (Cruz 1988: 363-364), o mestre da orde de Pereiro e Alcántara, orde filial de Calatrava, Garcia Sanchez (1219-1227, segundo Ayala Martínez 2003: 851) dóalle a Ouroana Peres (ama de Dª Mafalda) unha herdade do patrimonio do seu irmán freire Pedro Peres. No documento están presentes tamén Gonçalo Eanes (agora xa “maioris magistri) e “frater Ylarius presbiter et milites domnus Sancius”. Se o Hilario aquí mencionado é o mesmo que aparece no documento de 1215 e no de 1222 debemos concluír que entre as ordes dependentes de Calatrava había certa mobilidade de persoas e de cargos21. Do mesmo xeito, na obra de Rades y Andrada (1980: folio 34v) dísenos que o noveno “maestre” foi “Gonçalo Yañez” e advírtenos que

en otras escripturas se dize don Gonçalo Ioan, y en Latin Gundisaluus Ioannis: mas todo es vn sobrenombre, y assi no son differẽtes Maestres como algunos piensan. Fue hijo de Ioan Arias de Noboa, Cauallero principal de Galizia: y antes que tomasse el Habito desta Orden, fue casado con doña Maria Fernandez, hija de Conde don fernan Perez de Traua, q@ fue gran señor en Galizia. Tuuo en esta señora vn hijo que llamo Suero Paez, de quien descienden los Valladares.

En conclusión, a principios do século xiii, concretamente en 1215, documentamos un Rodrigo Gomes, freire da Orde de Avís, que participa como testemuña nunha

21 Sería ben lembrar aquí, por exemplo, que en 1215 Gonçal’ Eanes era un freire de Calatrava que daba fe nun documento quizais cando xa ocupaba o cargo de comendador maior da orde durante o mandato de Martin Fernandez de Quintana (mestre entre 1216-1218, segundo Rades y Andrada 1980: f. 34), mestre entre 1215-1218 (Ayala Martínez 2003: 848), de ser certa a data que baralla este último investigador.


46


doazón. Non obstante, hai que seguir pescudando na documentación e ter en conta a posibilidade de cambio de orde e, incluso, de estado civil e de profesión. Quizais novas pesquisas ou novas edicións documentais nos fagan confirmar ou non que estamos perante o personaxe histórico que compón cantigas e que aparece no documento da Torre do Tombo.

2. A produción poética

2.1. A transmisión manuscrita

A produción poética de Roi Gomez está constituída por dúas cantigas de amor (B 49-50) que só foron transmitidas polo Cancioneiro da Biblioteca Nacional –tamén coñecido como Colocci-Brancuti–, correctamente colocadas na parte inicial da primeira sección22, é dicir, a que correspondería ás cantigas de amor na distribución primitiva, situadas entre D. Gil Sanchez e Fernan Rodriguez de Calheiros. Este cancioneiro convértese, así, en codex unicus para estes textos, posto que en V existe unha gran lacuna inicial. Resende de Oliveira (1994: 64-66) asignoulle o nº 15 no seu cadro xeral de trobadores e sostén que o trobador se sitúa “numa zona onde estão agrupados os autores mais antigos, isto é, de finais do séc. XII e primeira metade do séc. XIII”, polo que debe ter desenvolvido a súa actividade poética na primeira metade do XIII, aínda que, como afirma o historiador portugués, “teremos que esperar para uma identificação que confirme a antigüidade da sua colocação”.

Os textos do trobador comezan a copiarse en B no f. 16r, col. a, como xa dixemos, baixo a rúbrica atributiva de man do iesino Rui uel Roy Gomez o Freyre, que é o responsable, xunto co copista a, da transcrición de case todas as rúbricas atributivas neste códice. Reprodúcense a seguir as dúas cantigas numeradas por Colocci (textos 49 –corrixido sobre 48– e 50), que culminan no f. 16v, ao final da col. a, xa que na b se inicia a copia das cantigas de Fernan Rodriguez de Calheiros, como sinala a rúbrica atributiva do humanista italiano.

As cantigas están inseridas no fascículo 3 (ff. 16r. a/b – 16v. a), un quiñón regular transcrito pola man que Ferrari (1979: 27-142) identificou coa letra c e que, segundo a autora, “procede per settori compatti (fasc. 21-22) e per fascicoli (fasc. 3 e 40)” (1979: 84), con varias intervencións máis en cadernos en que alterna con outros

22 Segundo Resende (1994: 169), esta parte correspóndese co primeiro nivel de formación do Cancioneiro, isto é, aquela destinada “aos trovadores mais antigos, isto é, àqueles que iniciaram ou poderão ter iniciado a sua actividade cultural nos fins do séc. XII ou, mais seguramente, no primeiro quartel do século seguinte”.


47


amanuenses. A respecto da súa letra, a man c emprega a letra gótica bastarda, seguramente “di provenienza francese”, mais é de salientar “la –s finale di c non bastarda: forse un tentativo mimetico di italianizzazione?” (1979: 86).

2.2. Caracterización formal

As dúas cantigas de amor responden ás normas conceptuais codificadas na tradición cortés, mais os poemas ofrecen unha peculiar elaboración métrico-formal que compensa, en certo sentido, o carácter convencional dos contidos transmitidos nos seus enunciados. Así, comprobamos que os esquemas estróficos empregados por Roi Gomez son orixinais con respecto á escola galego-portuguesa: a cantiga Oimais non sei, mia senhor (149,1) presenta un esquema rimático abbaccdd, en versos octosílabos, que é unhas das fórmulas estróficas máis frecuentes na poética provenzal. Neste sentido, Beltrán (1995) destaca que os provenzais “preferían as estrofas amplas e complicadas, para as que adoitaba esixirse un mínimo de catro rimas distintas”, mais na escola galego-portuguesa cantigas con estes esquemas resultan moi raros e “debemos entender que é, paradoxalmente, por complexas de máis”. Isto podería explicar o feito de que no corpus lírico galego-portugués o tipo abbaccdd tan só fose empregado, ademais da cantiga de Roi Gomez, na cantiga do trobador Pero Garcia Burgalês, Mentre non soube por min mia sennor (125,22), na de Pero da Ponte, Nostro Senhor Deus! ¿Que prol ten ora (120,28), na cantiga Pois que vos eu quero mui gran ben de Men Rodriguez Tenorio, e, finalmente, na composición Sazon é ja de me partir (111,7) de Osoir’ Anes, que Monteagudo (2008: 361-362) relaciona coa cantiga Nuls hom no pot d’amor gaudir, do trobador occitano Peire Vidal, xa que esta ofrece tres palabras en rima comúns coa de Osoir’ Anes23.

Do mesmo xeito, a cantiga Pois eu d’atal ventura, mia senhor (149,2) emprega o esquema rimático abbaccddb, único no corpus da lírica galego-portuguesa. Por outra parte, ambas as cantigas son de mestría e están articuladas en cobras dobras24, a primeira formada por catro cobras de 8 versos todos eles octasílabos agudos, mentres que a segunda presenta catro cobras de 9 versos decasílabos agudos con unha fiinda de cinco versos de igual medida.

23 Monteagudo (2008: 362) insiste, neste sentido, nun contacto directo entre Osoir’ Anes e Peire Vidal durante a visita do segundo á corte de Afonso IX, entre 1201 e 1204, coincidindo co breve período de convivencia matrimonial de Berenguela de Castela e Afonso de León, que durou desde 1199 ate 1204. Recordemos que Roi Gomez é situado nunha posición moi alta en B, como xa comentamos, separado de Osoir’ Anes unicamente por tres autores. Sobre a presenza de Peire Vidal na Península e a súa influencia véxase Avalle (1960), Alvar (1978: 235-242) e Miranda (2004: 63-77).

24 Para un estudo sobre este tipo de ligazón interestrófica, véxase Correia (1995: 75-90).


48


Táboa de esquemas estróficos

Tavani Esquema estrófico Cantiga

168: 7 8a 8b 8b 8a 8c 8c 8d 8d II

169: 1 10a 10b 10b 10a 10c 10c 10d 10d 10b I

Cun corpus tan reducido como o de Roi Gomez pouco se pode deducir da lingua utilizada; non obstante é de salientar que, por un lado, presenta un léxico e unhas estruturas semellantes ás da maioría dos trobadores, mais, por outro, non podemos deixar de sinalar o emprego, na cantiga Pois eu d’ atal ventura, mia senhor (149,2), de provenzalismos tales como ben lheu / leu e greu (para os seus valores, véxase García-Sabell Tormo 1991: 175-179 e 203-205) e da forma verbal endurar, xa que, segundo M. Brea (2005: 527-539), o termo rexístrase en 25 cantigas do corpus lírico galego-portugués atribuídas a un total de 18 trobadores cunha actividade literaria que se sitúa maioritariamente entre o segundo e o terceiro cuartos do século XIII. Deste xeito, tanto a súa posición en B como a ocorrencia deste conxunto de formas nun corpus tan breve apunta con forza para unha cronoloxía recuada –quizais na primeira metade do século XIII–. Neste sentido, Monteagudo (2008: 391-392), que leva a cabo un estudo acerca das características xerais do núcleo trobadoresco inicial, sinala:

(...) a existencia dun círculo de autores que inclúe no cerne a Osoyro Anes, Fernan Rodriguez de Calleyros e Johan Soayrez Somesso, e máis ou menos estreitamente vencellados a algún dos tres, tamén a Ayras Moniz d’ Asma e Roy Gomez (conectados con Osoyro Anes), Vasco Praga de Sandin (ligado polo menos a Calleyros e Somesso) e Fernan Paez de Tamallancos. (...) O dito grupo debeu ter como centro cohesionador unha corte nobiliar (ou varias) do centro-sur de Galicia, quizais a dos Limia, e varios membros del estreitaron contactos con cortes nobiliarias do Portugal setentrional (Somesso, Sandin). Igualmente, puideron frecuentar a corte de Afonso IX, e se cadra algunha outra (Fernando III?)

3. Criterios de edición

A seguinte proposta de edición ten como base o Cancioneiro da Biblioteca Nacional, mais tivéronse tamén en conta todas as edicións precedentes de cada unha das cantigas. A reprodución dos textos respecta a orde que para os mesmos ofrece o apógrafo italiano.


49


Canto ás normas de edición optamos polas aprobadas na reunión científica que, patrocinada pola Consellaría de Cultura da Xunta de Galicia, se celebrou na Illa de San Simón en xuño de 2006, organizada polo Grupo de Investigación de Lingüística Histórica e de Ecdótica (GUILHADE), da Universidade da Coruña, e en cuxa elaboración participaron investigadores das tres universidades galegas25.

4. Texto crítico

4.1. Pois eu d’ atal ventura, mia senhor

B 49, f. 16r, cols. a-bTavani, 149, 2

Pois eu d’ atal ventura, mia senhor, contra vós sõ[o] que non ei poder de falar con vosc’ e vos entender; non creedes ca vos quer’ eu melhor5 de quantas cousas [e]no mundo son: senhor fremosa, mui de coraçon me prazeria morrer, e pois ei sen vosso ben, que sempre desejei des que vos vi, en tal coit’ a viver,

10 en qual eu vivo por vós, que maior sabor avedes de me non fazer ben, mia senhor, e de me mal querer ca se vos eu oesse desamor, mia senhor fremosa, que vos eu non15 averei nunca nen ũa sazon, e quant’ eu máis viver tant’ averei maior amor de vos servir, ca sei que ja por al non ei coit’ a perder,

senon por vós, mia senhor; se nembrar20 vos quiserdes de min, que outra ren non sei no mundo querer tan gran ben com’ a vós quer’, e par Deus, se me dar

25 Ferreiro, M. / Martínez Pereiro, C. P. / Tato Fontaíña, L. (eds.) (2007). Tamén están dispoñibles en http://www.udc.es/publicaciones/ga/libreriaDixital.htm


50


quiser mia morte que m’ ei mui mester, pois me de vós, mia senhor, dar non quer25 ben, a que Deus tan muito de ben deu, non por meu ben, mia senhor, mais por meu mal, pois por vós tanto [de] mal me vén

quand’ eu non ei ja poder d’ endurar, mia senhor fremosa, per nen un sén,30 se vosso desamor, que m’ ora ten forçado, non fezerdes obridar; ca mentr’ eu vosso desamor oer, com’ oj’ eu ei, m[ia senhor, e] tever vosco tan mal mia fazenda com’ eu35 tenho con vosco, non [me será] greu de morrer, e prazer-mi-á máis én

ca de viver, pois í a vós fezer prazer e min de gran coita poder guardar, e vós nembrar-vos-á ben lheu40 assi de min, como se sol do seu omen nembrar, depois sa mort’, alguen.

Edición crítica colectiva de Michaëlis (1990: 333; 665-666).Edición semidiplomática e interpretativa Molteni (1880: 23; 15); Machado (1949-1964, i: 23; 64-66).Antoloxía Arias (2003: 270-273).

2. sõo] ſon B 6. coraçon] coracon B 14. non] mon B 19. mia senhor] senhor minha B 22. quer’eu] querer B 33. ey m [lac.] or teuer B 35. nõ [lac.] greu B 36. prazer-mi-á] praz≥nna B 39. nembrar vos] nẽbraqu9 B 40. de min] demuj B.

1. Poys; uentura; mha 2. uos; eý 3. uoſque, u9 4. u9; queren 6. muj; 7. moirer; epoys ey 9. deſqueu9; uj; coyta; uiueR 10. Em; q̃l; uýuo; uos; q@; maýor 11. auedes; 12. be@; mha; q@rer 13. ſeu9 14. mha; q@u9 15. au≥ey; nu@

ca; ne@; hu@a 16. q̃teu; mays; uiuer; ta@tauerey 17. mayor; deu9; ſeruir; ſey 18. ia; no@; ey; coyta 19. Seno@; uos; ne@brar 20. uos; qiſerdes; demj@; q@; rem 21. no@; ſey; mu@do; q@rer; tam; gram 22. comauos; querer; d@s 23. qiſ; mha; q@; mey; muj 24. poyſme; deuos; mha; no@; q@r 25. be@; q@; de9; ta@; muyto 26. no@; pr; be@; mha ſenhr; mays; pr 27. poys; pr; uos; ta@to; uen 28. no@; eý; ia; 29. mha; ſenhr; p2; ne@;


51


hu@ 30. uoſſo; q@; 31. no@ 32. ment≥u; uoſſo 33. comoieu; ey; teuer 34. uoſco; ta@; mha; faze@da; 35. co@; uoſco; no@ 36. mays 37. uiu≥; poys; hi; auos 38. emj@; g̃m; coyta 39. euos 40. aſſy 41. home@; ne@brar; depoys.

Sinopse retórico-formal

Cantiga de amor do tipo de mestría integrada por catro cobras dobras (b I, II = e) de 9 versos decasílabos agudos mais unha fiinda de cinco versos tamén decasí-labos agudos [9 + 1 f (5)]. O número de esquema métrico que lle outorga Tava-ni á composición é 169:1 (10a10b10b 10a10c10c10d10d10b); e, para a fiinda, 10e10e10d10d10b –sobre III-IV–).

Notas aos versos

2. A lección do apógrafo italiano, na forma que nos chegou, transmite un verso hipómetro: contra uos ſon que non ey poder, que, malia que podería desde unha perspectiva actual ter sentido tanto desde o punto de vista semántico coma sintáctico, preferimos corrixir tendo en conta a falta dunha sílaba. Para resolver a falta desta sílaba, Michaëlis, e despois Arias, emendan o verso nas súas respectivas edicións transformando a forma verbal ſon en sõo. A forma sõo documéntase nos textos medievais ao lado da forma regular para a 1ª persoa do presente, son, derivada da forma latina sum. Nesta evolución debeu influír a analoxía coa mesma persoa e tempo doutros verbos, engadíndose a son o morfema de número-persoa: –o. Para o presente de indicativo do verbo ser existían en galego-portugués outras formas derivadas dunha base *sono, que deu como resultado as formas medievais como sõo, soo e sou; esta última aínda pervive dialectalmente en galego, xunto coas formas soio e seño (Azevedo 1986: 814-816; Ferreiro 1995: 337). En A todos os casos de son (verbo) responden á terceira persoa do plural; pola contra, todas as primeiras persoas do verbo ser responden ás diferentes formas bisílabas coas súas distintas representacións gráfico-fonéticas: soo (sete casos), sõo (catorce casos), sõon (un caso: A 43), soon (un caso, A 37) soõ (tres casos: A 136 –un– e A 206 –dous–). Tanto en B coma en V podemos achar a alternancia, nunha mesma cantiga, da forma regular son xunto coas formas soo e sõo. A alternancia de ambas as formas dáse en cantigas como a 7,4 de Afonso Mendez de Besteiros “vedes que fez ena guerra –daquesto soo certão” (v. 2I) fronte a “vedes que fez ena guerra –daquesto son verdadeiro” (v. 2II); 111,3 de Osoir’ Anes “De muitos son preguntado” (v. 1III) fronte a “pero sõo mais folgado” (v. 3IV); 149,2. Deste xeito, o emprego dunha ou doutra forma por parte dalgún dos trobadores parecía depender, na maioría dos casos, de cuestións puramente métricas. Finalmente, segundo Correia (2001: 274), a preposición contra “(…) estabelece uma relação entre dois elementos, normalmente


52


de oposição, quer seja material (diante de, em direcção a) quer seja moral (em oposição)”. Para o valor de contra co valor de ‘con relación a’, ‘respecto a’ usado nesta cantiga, véxase tamén Rodríguez (1980: 212 e 340).

3-4. Tanto Michaëlis coma Arias Freixedo consideran que no v. 4 a lección creedes sería un erro por queredes. Non obstante, Machado mantén a lectura do apógrafo e edita: de falar conuosqu e uos entender, / non creedes que uos quer eu melhor. Ao manter a lección do manuscrito fica obrigado a situar a vírgula despois do verbo entender, interpretando que o trobador non ten poder para falar coa senhor e para entendela xa que esta non cre que a queira mellor que todas as cousas que hai no mundo. Monaci (1880: xxvii) na súa “Tavola dei principali errori” presenta un apartado en que recolle o paso de cr a q: V 14, v. 6, qeo por creo (B 403bis

copista d26; V 55, v. 10 qeer por creer (B 443 copista d27; A 213 creer); V 61 vv. 7-8 qee / demora por creedemora (B 478 só copia o primeiro verso); e V 316, v. 15, queerey por creerey (B 715 creerey, copista d). Monaci non localiza os erros contrarios, isto é, o paso que a cre. De estarmos ante un erro, como se desprende das edicións dos tres investigadores, deberiamos supoñer nas ramas altas da tradición manuscrita un *queredes (que na lectura da perícopa o copista pasou a creedes porque tiña preto un quero: “entender / non queredes ca vos quereu melhor”), un *q@redes (onde desbotou unha abreviatura ou non a percibiu, e onde supuxo un cr –con erre longo– e un erre que transformou en e), ou mesmo un qredes (na que teriamos en conta os dous últimos pasos do caso anterior). Calquera das posibilidades poderían ser válidas e seguramente algún exemplo podemos achar, mais o noso coñecemento dos textos manuscritos, ata o de agora, non nos proporcionou ningún. É por isto que, antes de aceptar sen máis emendas dos editores anteriores, debemos tentar dar unha explicación ao que hai no códice, malia que cheguemos á conclusión de que o que alí se transmite non é máis ca un erro. Segundo se desprende da edición dos autores antes citados, parece que para eles estes versos coa lección creedes carecen de sentido. Consideran que na segunda parte do v. 3 “e vós entender / non queredes ca vos quer’ eu melhor” constitúe unha oración unida á anterior mediante a conxunción copulativa e. Tal como eles editan o texto, este é correcto desde un punto de vista do significado e da métrica. Por unha banda, o infinitivo entender como complemento directo do verbo querer non o documentamos no corpus profano nunha estrutura de primeiro grao dun suxeito receptor (a amada) que non quere ser consciente de

26 O copista non debía ter claro que transcribir: pretendía escribir cr, con erre longo, e non estando seguro da lección tratou de transformalo nun q? No verso anterior reproduce dous erres longos en rrapaz.

27 No v. 17 a palabra en rima é rrém, mentres que o copista de V non copia texto. Cremos que máis cá letra do copista estamos ante unha letra “coidada” de man de Colocci. Podemos supoñer que, non sabendo que transcribir, se cadra, o copista advertiu o iesino do problema e el deulle unha solución. Non é inusual achar en B este tipo de intervencións do humanista.


53


algo, mais si documentamos estruturas complexas en que o emisor (amante) é o que pide que o entendan: (vv. 1-4II, 97,1: Martin Soarez) “ca non quer Deus, nen vos, nen meu pecado / que me queirades per ren entender” (47,22: Fernan Rodriguez de Calheiros), malia que na segunda e terceira cobra desta cantiga a estrutura pase a ser primaria e o trobador lle diga a amante “E vos non queredes mentes meter” (similar a non queredes entender) ou “pois que nunca o quisestes saber”. Do mesmo xeito que non documentamos a anadiplose querer como ‘ter a vontade ou a determinación para’ e querer ‘amar ou ter cariño a alguén’: entender non queredes que vos quero. O que si documentamos é o infinitivo creer como complemento directo do verbo querer (expresión “semellante” a entender non queredes) coa primeira das acepcións antes proposta: “pero mi-o vos non queredes creer” (43,18: Fernan Garcia Esgaravunha); “e me non queredes creer” (75,1: Joan Perez de Aboin) “Non-no queredes vos creer” (78, 9: Joan Soarez Somesso); “Senhor fremosa, pois me non queredes / creer a cuit’ an que me ten Amor” (97,40: Martin Soarez); “que mi non queredes creer” (vv. 1-2II, 109,1: Nuno Rodriguez de Candarei). Como dixemos, nestes exemplos podemos ver que querer está asociado en amor a creer, nunca a entender nin a querer. A expresión ‘crer que vos quero’ aparece en Martin Soarez: “por Deus, creede ca vus quero ben” (97,42). E expresións similares, pero con amar, en “Senhor fremosa, creede per mi / que vus amo ja mui de coraçon” (101,12) ou actuando como obxecto directo a coita que sofre o amante nesta cantiga de Cogominho “E non mi creedes qual coita sofri / sempre por vos, nen quant’ afan levei” (40,8). Michaëlis (1990, “Glossario”: 34) recolle para entender, ademais dos significados xerais de “compreender, perceber”, “reparar em alg.” ou “ter conhecimento”, a acepción de “ser amante, pretendente de alg.”. Riquer (1975, II: 918) traduce o verso de Guilhem Magret “qu’en tal dompna mi fai amors entendre” como “pues amor me ha hecho enamorar de tal señora”. Unha das nosas propostas (e afirmamos desde xa que pode ser errada ou un tanto forzada) pasaría por coordinar vosco falar coa expresión vós entender co significado de amar a dama, de ser o seu amante (o seu entendedor), como un paso posterior ao simple feito de lle declarar o seu amor. Lorenzo (1977, II: 556-557), rexistra “‘comprender, darse cuenta, saber, oír28’ ‘cortejarse’ ‘entendimiento’”. Dinos tamén que tivo a acepción de ‘pretender,

28 Deteñámonos agora na acepción ‘oír’, da cal nos advirte Lorenzo que pode confundirse con ‘comprender’. Os exemplos que ofrece son “o que vos diziades entẽdiao eu moy bẽ” (dos Miragres) e “os rreys, poys que entenderon a messagen, rresponderonlle” (da Crónica Troyana). Poderiamos interpretar o sentido do verso como que o trobador non é quen de lle falar nin ela está disposta a escoitalo: vós entender? Neste sentido as palabras de Bec (1970, vol. I: 328-329), falando da forma entendeo nunha pasaxe da Demanda do Santo Graal, con que advirte que “le sens de ‘ouvir’, qu’on trouve parfois dans la Demanda, est peut-être dû modèle français: ex. entendeu bem quanto disserom. Mais il est plus probable qu’il s’agit là d’une valeur sémantique sous-jacent; sa lexicalisation, en fr. même, ne date que du XVIIe s. (bien que la valeur d’ ‘entendre’ soit attestée dès le XIe s.)”, tamén poderían apoiar esta hipótese.

54


amar, cortejar’, acepción que, como a que ofrecía a filóloga alemá, lle acae ben a esta cantiga. Como exemplo ofrece o eminente investigador a CSM 130: “Quen entender quiser, entendedor / seja da Madre de Nostro Sennor. // Ca ela faz todo ben entender, / e entendendo nos faz connocer / Nostro Sennor e o seu ben aver / e que perçamos do demo pavor”. O significado do verbo entender relacionado co amor móstrase con maior claridade no corpus de escarnio: “Elvira López, que mal vos sabedes / vós guardar sempre daqueste peon, / que pousa vosco, e á coraçon / de jazer vosqu’, e vós non lh’ entendedes” (MedDB2 70,19). Nesta cantiga de Don Denis poderiamos apreciar un xogo entre o bo goberno dun reino por parte do seu rei á hora de ter lucidez e de escoller sempre o mellor, e a boa elección da senhor á hora de se namorar (de entender, aquí empregado tamén en posición de rima) e de escoller o mellor candidato: “E pois sabedes entender / sempr’ o melhor e escolher, / verdade vos quero dizer, / senhor, que servh’ e servirei: / pois vos Deus atal foi fazer, / erades bõa pera rei” (MedDB2 25,79). Mesmo podemos achar o correlato nas cantigas de amigo; por exemplo nesta de Pedr’ Amigo de Sevilha: “E ben vus poss’ eu en salvo jurar / que outr’ ome vivo non sab’ amar / dereitamente, ca, per me provar, / vẽheron outrus en min entender/ se poderiam de mi gaanhar; mays non poderon de mi ren aver” (MedDB2 116,34). Temos pois que razóns de índole paleográfica e temáticas fannos buscarlle unha interpretación á lectio ofrecida polo códice.

5. A lección do apógrafo transmite un verso hipómetro, que, malia ser correcto desde un punto de vista semántico, preferimos emendar: de quantas couſas no mundo ſon. Michaëlis e Arias suplen a falta dunha sílaba no verso engadindo un e a no: [e]no. Poderiamos pensar que esta integración entraría en conflito co v. 21 onde temos un verso isómetro coa expresión no mundo. Porén, comprobamos que a alternancia dentro da produción dun mesmo trobador (igual que no caso de tal / atal) de formas do tipo no e eno non son estrañas mesmo dentro dunha mesma cantiga29, co único fin, cremos, de lograr a isometría dos versos e de conseguir un esquema estrófico completamente regular. Ademais deste feito, podemos lembrar a intertexualidade total do verso coa cantiga 73,3 de Joan Mendiz de Briteiros “de quantas cousas eno mundo som” (v. 4I; B 860-V 446); da 114,6 de Pai Gomez Charinho (v. 1I; A 256) e da 151,26 de Vasco Fernandez Praga de Sandin (v. 4II; A 330-B 93). Expresións similares documéntanse na cantiga 9,11 de Afonso Sanchez “de quantas cousas son

29 Véxase por exemplo a cantiga 7,10 (B 377: “eno mundo” v. 6II / “no mundo” v. 2 III); 33,1 (B 615bis-V 217: “no <meu> coraçon” vv. 4I, 4 III / “eno coraçon” v. 4II); 34,1 (B 923-V 511: “eno iferno” v. 4I / no iferno 1III); 43,9 (A 127-B 242: “no mundo” vv. 2,6I / eno mundo v. 4 I) ou 43,20 (B 229: “no seu coraçon” v. 4I / “eno seu coraçon” v. 4II).

30 Neste verso a partir de eno e ata mundo escribe o corrector identificado por Fernández Guiadanes (2010) como o amanuense que copia os folios 74v-79r de A.

55


/ oje no mund’ e…” (B 409-V 20: vv. 2-3III) ou 103,2 de Munio ou Nuno Fernandez de Mirapeixe “de quantas cousas no mund’ á” (B 44: v. 2I). Entre os casos citados, pódese apreciar que en A 3 a expresión eno mundo é froito dunha corrección. Á vista do seguinte exemplo (A 17131: f. 44r, col. a, l. 2 ) no que vemos unha nota marxinal e e a súa marca de inserción no verso entre o -s de outras e o n- de no, indicando onde se debe inserir a nota marxinal, quizais poidamos concluír que en A 3 a corrección (neste caso introducida no texto) foi a mesma.

Estas explicacións lévannos a considerar que a emenda levada a cabo polo editores anteriores, a que nós nos acollemos, ten moitas posibilidades de ser a correcta.

9. A lección uiueR mostra un uso asistemático da letra maiúscula, é dicir, un uso ou forma nun contexto distinto ao de capital e poscapital, lugares onde se poden rexistrar na letra gótica. Segundo Varela (2005: 284), estas letras maiúsculas úsanse no Cancioneiro da Ajuda en posición final de palabra –case sempre en final de liña– ou en inicio de palabra no medio da liña. No primeiro dos casos, Varela defende que, no códice de Ajuda, son usos de carácter residual e en todos eles a letra maiúscula é sempre a mesma: <R>. O estudoso defende, pois, que o <R> en final de palabra tería, por un lado, un valor lingüístico-literario e, por outro, un valor codicográfico: este <R> indicaría fin de verso e fin de liña. Podemos supoñer, entón, que o copista, fiel ao seu orixinal, transladaba este tipo de letras.

13, 32. Michaëlis, Machado, Molteni e Arias conservan nas súas respectivas edicións a forma oesse por ouvesse, así como a forma oer (v. 32) por ouver.

Polo que respecta á forma oesse recollida neste verso, e segundo Carolina Michaëlis (1990, “Glosario”, I: 61, s.v. oesse), a “redução de ou a simples ô é possível, e realizou-se por ex. em loar e oir. A queda de v intervocálico em formas de um vocábulo tão usado como aver, seria todavia difícil de explicar. Para supormos houvesse apenas deficiente representação gráfica de ouu, acho os exemplos demasiadamente numerosos”. Recentemente, Monteagudo (2008: 370-377) considerou as formas “oer / oera / oesse, formas do paradigma de aver”. Constata o investigador que estas variantes só as rexistra en B e V e, na prosa documental, nunha carta de Sobrado de Trives. Ofrece unha lista de autores na produción dos cales se documentan estas formas nos apógrafos italianos, advertindo que a xulga completa malia non poder

31 Desmentido m’ á ‘qui un trobador (79,13) de Johan Soarez Coelho, transmitida tamén en B 322, onde a lección que ofrece o códice é eno.


56


aseguralo, posto que partiu de edicións críticas (contrastadas cos manuscritos) e que algún dos editores puido apagar estas variantes. A súa afirmación non era desacertada. Como el ben di (2008: 377) “se se repasa a lista de textos que rexistran variantes de tipo oer, chama a atención a presenza de nomes do núcleo inicial, que son maioría, pero non pode deixar de constatarse que tamén figuran autores de cronoloxía máis adiantada (Martin Soarez, Johan Garcia de Guilhade, Gonçalo Eanes do Vinhal)”. Coa súa argumentación, Monteagudo tentaba deixar claro que “a presenza destas variantes asocia Osoyro Anes cunha serie de autores do núcleo inicial ou do círculo inmediato de seguidores: Roy Gomez o Freyre, Fernan Rodriguez de Calleiros, Pero Garcia de Ambroa, Vasco Praga de Sandin, Johan Soayrez Somesso” (2008: 377).

Do noso estudo deste tipo de variantes nos cancioneiros trobadorescos constatamos os seguintes feitos:

a) Concordamos con Monteagudo en que A só presenta formas de tipo ouuer32.

b) Do primeiro punto infírese que, naqueles textos conservados en B e V (ou nun destes) e tamén en A, comprobamos que onde os primeiros presentan as formas de tipo oer, o segundo ofrece sempre as formas “correctas” de tipo ouver, polo que os editores optaron por ofrecer as formas do códice ajudense, sen comentar a distinta lectio ofrecida polo códice da outra póla.

c) Concordamos tamén con el en que as formas de tipo oer / ouer/ ouuer alternan en B e V na produción dun mesmo trobador (como en B 49 e B 50, do autor que estamos estudando), malia que adoito estas últimas son amplamente maioritarias, e mesmo dentro dunha mesma cantiga (mais na súa forma átona, onde en principio diremos que nunca hai monotongación, fronte á tónica: ouve vs. oer en Gonçal’ Eanes do Vinhal (60,2) ou Pero d’ Ambroa (126,4).

d) Ademais de no elenco de autores que ofrece Monteagudo, achamos oer en Afonso Lopez de Baian (6,10: B 395-V 5) e Don Denis (25,15: B 544-V 147). O primeiro deles podería entrar no ámbito do grupo en que Monteagudo metía “Martin Soarez, Johan Garcia de Guilhade, Gonçalo Eanes do Vinhal”, mais o segundo é un pouco posterior.

e) Monteagudo contempla en Osoir’ Eanes o estadio intermedio ouer, entre o etimolóxico ouver e reducido oer, e na forma oui rexistrada en Gonçal’ Eanes do Vinhal (60,7: V 1002, no v. 2I, fronte a ouualy no v. 2II: erro ou variantes gráficas ou fonéticas?). Nós, ademais do oui que localiza Monteagudo en Gonçal’ Eanes do Vinhal, documentamos algúns outros exemplos de oue / oui como en Martin

32 Véxase o que se di no punto e).


57


Soarez (97,23: A 4333, v. 2IV moui én sabor), Afonso Fernandez Cebolhilha (3,7: B 404-V 15, v. 4I sempro oue) ou Estevan da Guarda (30,30: B 620-V 221, v. 2II senrpouy). Segundo el, poderiamos pensar que estas leccións serían unhas meras variantes gráficas de ouuer, posto que, como pode comprobarse no seu estudo sobre o Foral do Burgo de Caldelas e na Noticia de torto (2008: 186 e ss.), rexistra exemplos de tipo oue (forma átona) e ouer en lugar das formas etimolóxicas ouve e ouver, ademais de constatar para a representación gráfica do ditongo ou ata un total de cinco grafías diferentes: ou, ov, oc, o e au. Porén, conclúe (2008: 377), “tanto as variantes de tipo oer coma oui (de aver) (…) alertan sobre unha situación especial deste grupo de autores [refírese aos que presentan as variantes non etimolóxicas] algún chanzo da tradición manuscrita: tanto se se tratase de variantes puramente gráficas coma se representan (como xulgamos) variantes tamén fónicas, apuntan para un estadio scriptolingüístico e/ou lingüístico máis retrasado ca o manifestado en xeral polos manuscritos sobreviventes (incluído o Cancioneiro da Ajuda)”. Preguntámonos: mesmo no caso de Don Denis e de Estevan da Guarda? A este respecto, nós, en B, rexistramos tres formas ouesse (25,71: B 717b; 75,2: B 674 e 157,41: B 605-606, todos casos do copista a) fronte á variante etimolóxica ouuesse que envía V (120, 276 e 208, respectivamente). Ante estes exemplos podemos preguntarnos en primeiro lugar cal era a lección que ofrecía o antecedente34. De ser a que envía B, ouesse, debemos supoñer que o copista de V tiña competencia lingüística e corrixiu as formas? De ser correcta a lección de V, debemos supoñer que o copista a de B cometeu un erro por haplografía e eliminou un u ou que o erro foi debido ao contexto en que aparecen estas formas (eu ouesse, outrouesse e ben ouesse, respectivamente), ou que tiña competencia lingüística polo que o pasaba a ser a representación do ditongo ou? Que debemos editar se tomamos B como testemuño base?: colleremos a lección de V ou admitindo que existen formas con redución do ditongo editaremos a lección de B? A desaparición?/redución?/monotongación? do u dun titongo ou (dun au secundario) encontrámola tamén en formas como soub- e proug-: B 976 proguess (copista e) / V 563 prouguess (45,3: v. 1I); B 601 (copista a) sobestes / V 204 soubestes (25,80: v. 5II)35; B 359 sobera (copista e) / A 208 soubesse (72,17: v. 2II); B 1359 sobel (copista e) / V 967 soubel (97,45: v. 1II); B 188a sobesse (copista d; 125,7: v. 3III) ou B 703 p¿u?guer

33 Michaëlis (1990 I: 93-94) edita “m’ ouv’ én sabor” sen facer ningunha referencia á forma do códice de Ajuda. Bertolucci (1992: 76) edita o mesmo que Michaëlis, e recolle erroneamente no aparato como lectura de A ouui én. Esta forma única no códice responderá a un erro por haplografía ou terá que ver con estoutras formas documentadas nos códices coloccianos?

34 Se B fose testemuño único, teriamos tres casos máis en que testemuñariamos a redución do ditongo ou a o.

35 Estes caso parece non dar lugar a dúbidas. O v. 5 é un verso de refrán, e isto quere dicir que na cobra un e tres ambos os dous códices transmiten soubestes.


58


(copista d) / V 304 proguer. Cando temos dous testemuños (que supostamente parten dun antecedente común) podemos pensar que, para os catro primeiros casos, estamos ante un erro dos copistas de B e editar a forma con ou; tamén podemos pensar que as lecturas son tan correctas como as de V, só que presentan a redución ou monotongación. Non obstante, se temos un testemuño único (B 188a sobesse), ou dous, un cunha lectio de difícil lectura (B 703 p¿u?guer) e outro cunha clara lectura cun ditongo reducido ou monotongado (V 304 proguer), de admitirmos que o ditongo ou pode representarse por o, que debemos editar? Será suficiente para admitirmos que unha forma existiu que apareza unhas cantas veces nun único documento, nun cancioneiro, etc. e que siga leis fonéticas comprobadas (como sería a monotongación dun ditongo ou a redución gráfica dun ditongo?). As formas con epéntese consonántica derivadas de laudare e audire, louvar e ouvir aparecen na lírica profana só en B e V de forma moi minoritaria (do mesmo xeito que moito/moyto fronte a muito/muyto), mais sabemos que son formas existentes porque, en primeiro lugar, ademais de nestes cancioneiros rexístranse noutros moitos textos (malia que tamén de forma minoritaria) e, en segundo lugar, a variación das formas chega ata hoxe en día. Como ben afirma Monteagudo, o tema require dunha investigación máis polo miúdo, que nós tampouco imos levar a cabo nesta ocasión. É por todas estas dúbidas que preferimos deixar as formas transmitidas no códice. Quizais poidamos pensar que nos atopamos ante unha evolución fracasada, e que esteamos ante unha evolución semellante a de ouir> oír> ouvir ou louar> loar> louvar, froito da transposición da semiconsoante do grupo -bw- e posterior caída do -b- ante o ditongo secundario -au-, feitos que ocasionarían a “redución dunha anómala secuencia de tres elementos vocálicos” (Ferreiro 1995: 66-67).

17. Arias edita: ja sei. O apógrafo italiano presenta, neste caso, unha lectura dubidosa; nós optamos pola forma ca fronte a ja, como o resto dos editores da cantiga, porque, ademais de se adecuar mellor ao contexto, evitamos a repetición de ja, que aparece no inicio do verso seguinte (v. 18). No ms. non está claro que a lectura sexa ia nin ca. Ao que máis semella a grafía é a un erre; ademais confusións de c po t non son nada infrecuentes e de c por r ou i tampouco, dependendo do grao de curvatura cara á esquerda que presente o c. Un claro caso de intertextualidade con este verso e o seguinte témolo nunha cantiga de Vasco Fernandez Praga de Sandin “que de vus atenda, ca sei / ca ja per vos non perderei / “gran coita do meu coraçon” (151,5: vv. 5-7I).

19. A lección do apógrafo italiano transmite un verso hipérmetro: Senõ por uos ſenhor minha ſe nẽbrar. Para restablecer a isometría do verso, Michaëlis e Arias editan mia senhor, lectura que nós tamén adoptamos, a pesar de que o apógrafo transmite claramente a forma ſenhor minha. Fronte á reiterada e frecuentísima


59


fórmula mia senhor (repetida no texto do freire en catro/cinco ocasións36) para facer mención ou invocar a muller amada, temos para este verso unha fórmula infrecuente e sospeitosa por supoñer a súa presenza no verso unha sílaba de máis. De feito, no corpus lírico galego-portugués tan só documentamos dúas cantigas que recollen a construción senhor minha: o escarnio de amor do trobador Afonso Sanchez, Conhocedes a donzela (9,2) e a cantiga de malmonxada de Rodrigu’ Eanes de Vasconcelos, Preguntei ũa dona eu como vos direi (140,4). Co posesivo anteposto temos a cantiga atribuída a Roi Queimado Pois minha senhor me manda (148,1637). Polas razóns ata aquí expostas cremos que a forma do posesivo ten que ser a monosilábica mia.

22. A lección de B transmite un verso hipérmetro e semanticamente non aceptable: comauos querer e par ds@ ſeme dar. Michaëlis e Arias, para establecer a isometría do verso e o seu sentido, substitúen a forma verbal de infinitivo que reproduce B pola 1ª persoa do presente de indicativo, e editan: com’ a vos quer’; e par Deus, se me dar, lectura que nós aceptamos. Machado, por outra parte, entende que o verso transmite un erro por substitución do copista, que transcribe r por n, e edita: com a uos queren, e par Deus, se me dar, cambiando o sentido do verso; é dicir, interpreta que o trobador non sabe querer ningunha outra cousa no mundo tanto como queren a súa señora; polo que a súa interpretación carece de sentido con respecto ao significado global da cobra. O erro quizais o cometeu o copista do códice, malia que tamén puidese estar xa no antecedente. Tendo en conta que no verso anterior aparece o infinitivo querer, o máis económico será que pensemos no común erro de salto de igual a igual.

27. A lección de B transmite un verso hipómetro: mal poys pc uos ta@to mal me uen. Michaëlis e Arias emendan a falta dunha sílaba no verso engadindo a preposición de: mal, pois por vos tanto [de] mal me ven. Atendendo á collatio intratextual e en correspondencia co v. 25, “a que Deus tan muito de ben deu”, xa teriamos un primeiro motivo polo que poder emendar cun grao alto de probabilidade. Tamén atendendo á collatio intertextual podemos ofrecer os seguintes exemplos en que documentamos usos similares de construcións intensificadoras con de: “O meu amigo a de mal assaz, / tant’, amiga, que muito mal per é” (25,62: vv. 1-2I); “Pero faz m’ el tanto de mal / quanto lh’ eu nunca poderei / contar” (78,16: v. 1 III); “ca diz que lhi faze de mal assaz. / con seus cantares vai-o escarnir” (88,11: vv. 4-5I); “Perder-vus ei! que vus tan muito dura / de mal, com’ eu por vos ei a sofrer, / e que non sei de vos aver rancura, / pero m’ en coita fazedes viver, / e que vus ei por amor a

36 Cinco, se se admite a integración proposta para o v. 33.37 Nesta cantiga a expresión aparece no v. 1I-II (B 266: “Pois minha senhor me manda” e “Minha senhor

me defende”). Sorprendentemente, Arias (2003: 846) edita o primeiro verso da cantiga, en contra da lección enviada polo códice, como “Pois mia senhor me manda”, deixando o verso hipómetro.


60


tẽer / quanto de mal me fazedes sofrer” (111,8); “Amiga, per ceos e quant’ eu ey / de mal, mays nunca o já cearey” (116,22: fiinda); “mays ca mi fez, hu a primeyro vi, / tan muyto levar d’ afam e de mal / que morrerey ..., hu non jaz al” (116,30: 3-5I); “poys que mi tanto de mal faz amor” (125,49: v. 5 IV); “mais pois per vos tan muito de mal ei” (125,51: v. 4III) ou “Non atendo de vos, por que me ven /muito de mal, mentr’ eu viver, poren” (125,52: fiinda).

28. Michaëlis e Arias transforman a lección Quãdeu do códice en quant’ eu.

33. Estamos ante un verso de difícil interpretación debido á lacuna que contén o apógrafo italiano: comoieu ey m [lac.] or teuer. Do material gráfico conservado (sete sílabas), e tendo en conta o esquema métrico, deducimos, por collatio intratextual, que faltan tres. Os editores propoñen distintas interpretacións. Michaëlis edita [e por a]mor tever’, a proposta dos Machado é m[ays, mha senh]or. A lectura de Arias, igual ca a dos Machado, presenta un vocativo m[ia senh]or e, para lograr a isometría do verso e conseguir un sentido axeitado, integra despois do vocativo a conxunción copulativa [e]. A lectura do filólogo galego xa fora avanzada por Nobiling que afirma “o aditamento m[ha senh]or é assegurado pelo fato de que esta invocação parece duas vezes em cada estrofe. Só que o sentido e o metro ainda exigem a inserção da conjunção e, em relação à qual pode restar evidentemente a dúvida, se tem de ser inserida antes ou depois” (2007: 205).

34. Fazenda aparece recollido nos glosarios da lírica medieval (Lapa 1995, Nunes 1971, Michaëlis 1990) co significado de ‘estado, situación, negocio’, que é o que mellor se adapta ao contexto comentado. A cantiga de Johan Lopez de Ulhoa En que affan que oge viv’! e sei (72,5) recolle e sintetiza moi ben na súa fiinda “Ca per quant’ eu de mia fazenda sei, / o mellor é pera mi de morrer” o significado da cobra IV da cantiga do noso trobador.

Falando da cantiga de Johan Soarez Coelho Pero m’ eu ei amigos, non ei niun amigo e do termo fazenda que nela aparece, Â. Correia afirma que:

os dois textos que apresentan mais afinidades com a cantiga em estudo são Non á ome que m’ entenda de Fernan Rodriguez de Calheiros (47,15) e Pois eu d’ atal ventura, mia senhor de Rui Gomes. O primeiro texto apresenta, na primeira estrofe, os mesmos rimantes dos três primeiros versos da presente cantiga (“entenda”, “prenda”, “fazenda”), terminando todas as estrofes com a palabra-rima “fazenda”. Os verbos que lhe são associados (“com’ og’ é”; “non sei mandado de”, “Perece”, “melhore”) aproximam também ambas as situações discursivas. Quanto à segunda cantiga, o ponto de contacto é mais circunscrito e diz respeito ao que tem influência negativa sobre a “fazenda” do sujeito” (Correia 2001: 261).


61


Unha vez máis a investigadora portuguesa volve dar conta da súa perspicacia ao mostrar estas intertextualidades entre estes autores. Teremos novamente aquí a presenza de Roi Gomes e Gonçal’ Eanes de Novoa e a relación deste irmán de Osoir’ Eanes co de Calheiros.

35. A lección de B presenta unha lacuna neste verso: nõ [lac.] greu. Michaëlis, Machado e Arias emendan este paso mediante a integración [me será], restablecendo, deste xeito, tanto o sentido como a isometría do verso. De novo o coidado con que parece traballar o copista c levouno a sinalar con claridade cal era o anaco de texto que non nos pudo transmitir, por impericia ou porque o texto se presentaba borroso ou lacunoso no antecedente. Polo que respecta ó termo greu38, e botando man do que denominamos collatio intratextual, parece evidente do confronto co verso anterior (que presenta rima en –eu) e do confronto co esquema rimático da cantiga que o elemento en rima debe ser este. A análise do esquema métrico permítenos certificar que o espazo deixado polo copista debería darlle cabida a tres sílabas. Malia que nos parece acertada a integración levada a cabo polo editores anteriores (lectura que parte de Michaëlis), consideramos oportuno ver os contextos en que aparece greu para poder certificar con máis seguridade a integración: “dizede-mi-o, e non vos seja greu” (2,3: v. 3IV); “e, poys a vós aquest’ é greu” (12,4: v. 5I); “greu vos seri’, a meu cuydar” (12,4: vv. 5-6I); “e por aquesto m’ é greu (25,9: v. 7I); “que des oi mais, pero m’ é greu” (25,64: v. 4II); “e dizede-lhi, pero me foi greu” (25,82: v. 3I); “Ca de me matar amor nom m’ é greu” (25,108: v. 1III); “e, mha senhor, pero que m’ é muy greu” (73,3: v. 5III); “Muyto lh’ é greu” (87,16: v. 7III); “Martin Soarez, a mi non é greu” (97,2: v. 1IV); “de se tornar; e foi-lhi greu” (97,28: v. 5V); “e, pero que sey que lh’ este muy greu” (100,3: v. 5II) e “Que mi-ante de vos era greu” (157,15: v. 1V). Os datos que podemos extraer desta collatio intertextual é que a construción en que participa o provenzalismo parece responder sempre (en negativo ou afirmativo) a un pronome persoal mais o verbo ser mais greu (modificado mediante o adverbio muy ou non). O pronome que parece pedir a oración é o de obxecto directo de primeira persoa me. Polo que respecta ao verbo ser necesitamos unha forma bisílaba que encaixe na consecutio temporum: neste caso cremos que só a forma de futuro será ten correlación co prazer-mi-á do verso seguinte. Poderiamos pensar, entón, en editar esta última forma como prazer-m’-ía, forma que tamén tería sentido, mais desbotámola tendo en conta que esta lectura requiriría dun condicional sería no verso anterior, forma trisílaba que faria que reconstruísemos un verso hipérmetro.

38 O termo é un provenzalismo que procede do latín popular greve, que substituía a forma grave por analoxía co seu antónimo leve.


62


37. Ao respecto da lectura de Michaëlis ía vos fazer (tamén adoptada por Arias) di Nobiling (2007:205) “o manuscrito tem hi auos fazer, sendo que com hi auos se quer dizer sem dúvida i a vos. O fazer rima con o poder da linha seguinte; mas como a fiinda que começa aquí repete rimas da estrofe precedente e como precisamos uma rima ęr, e não em ẹr, o fazer é com certeza grafia equivocada de fezer”.

39. De novo un verso de difícil interpretación, como se aprecia nas distintas lecturas que ofrecen os editores. Michaëlis edita: e vos nembrar (o qu(e) é ben lheu); Machado: nenbra que uos a ben lheu; mentres que Nobiling (2007: 205) e Arias: nembrar-vos á ben lheu. Optamos pola lectura de Nobiling, xa que consideramos coma el que a lectio que ofrece o apógrafo italiano (que xa podería estar no antecedente), nẽbraqu9, presenta un erro por substitución do copista, que interpreta un erre longo coma un ‘q’ pola atracción do ‘u’ ao estar perante unha cadea de palabras en escrita continua. Por esta razón, entendemos que estamos ante unha construción perifrástica de futuro, é dicir, nembrar-vos-á, co significado de ‘lembrarédesvos’, con que establecemos o sentido do verso.

Ben lheu é unha locución adverbial que presenta o significado de ‘axiña, moi facilmente’. Esta expresión é empregada por outros seis trobadores (Alfonso X, “se aquesto sofredes ben lheu / querran a outr’ assi furtá-lo seu” 18,41); Fernan Paez de Tamallancos, (“e dira-vo-lo ben lheu quen vos en cos / vir tira-los nadigões apos vós” 46,4); Johan Baveca, (“E quen vos pois vir la saia molhada / ben lheu terrá que é con escasseza” 64,10); Johan Nunez Camanes, (“Podedes vos nembrar bem leu / de mim que sofro muito mal” 74,3); Pero de Bardia, (“mui fremosa, meu amigo ben leu / querrá falar migo e non querrei eu” 122,5); Osior’Anes, (“e se vos end’ al cuidades, / ben leu tort’ én prenderei!” 111,3)) e, segundo H. Monteagudo (2008: 377-378), resulta descoñecida no resto de textos galego-portugueses. Por outra banda, o adverbio lheu é considerado un provenzalismo introducido na linguaxe trobadoresca que non arraigou noutros rexistros do galego-portugués. Segundo García-Sabell (1991: 203-205), rexístrase nos cancioneiros con dúas variantes: leu, empregada tan só por Osoir’Anes, e lheu para todas as demais ocorrencias. García-Sabell defende que a variedade que presenta consoante palatal chegaría a través do catalán lleu. O termo non se conservou no galego actual, mais si no portugués na expresión ao leu (leo). Repárese, ademais, na rima antitética sobre os termos provenzais greu (v. 35) e lheu (v. 39). A expresión, ademais de na lírica profana e nas CSM39, achámola na tradución portuguesa do Foro Real de Alfonso X o Sabio:

39 CSM 69, cobra 14: “Entonçe diss’ el conde muit’ agynna: / “M’ ide polo que fez a meezinna, / ca ben leu é maestre de Meçinna, /ou de Salerna, a çizillãa”. / Santa Maria os enfermos sãa...” (To 54 ben leu, E 69 ben leu, T 69 ben lleu); CSM 97, cobra 3: “Demais un rico pano y deu / na eigreja e fezo-sse seu / ome da Virgen, com’ aprix eu; / e est’ avia nome Mateu, / e ben leu / pode-l-an en cas del Rei


63


Porque acaeçe muytas uees que ante que os fruytos seyan tolheytos das herdades morre o marido ou ben leu fica o marido e morre a molher, porende estabelecemos que se os fruytos ficã e parecë ena herdade aa sazõ da morte, que se partã per meo o viuo e os erdeyros do morto; e se nõ parecerë, aya os fruytos ou aia por herdade e d é as mixões que forë feytas a quë a laurou e esto seya se a rayz for uinha ou arbores (Ferreira 1987: 207).

E se peruentura o souber ella ca era cassado cû outra, os fillos della nõ seyã erdeyros e seyã ambos metudos en poder da molher primeyra cû todo seu auer, se fillos doutro marido non auia ou ben leu legitimos que leuen toda sa boa (e) e de sa madre”. Livro III, título VI (Ferreira 1987: 216).

40. Á hora de transcribir, moitas veces non resulta nada doado desingrir os trazos verticais e as unións superiores e inferiores que dan lugar a certas letras con paus, como as cadeas mui, nu, min, etc. Neste caso non hai dúbida de que o copista cometeu un erro por incomprensión do antecedente e reproduce como demuj un suposto demin.

4.2. Oimais non sei eu, mia senhor

B 50, ff. 16r, col. b – 16v, col. aTavani, 149, 1

Oimais non sei eu, mia senhor, ren per que eu possa perder coita, nos dias que viver, pois vós non avedes sabor5 que vos eu diga nulha ren de quanto mal me por vós vén. E pesa-vos de vos amar eu, e non m’ ei end’ a quitar,

en tanto com’ eu vi[vo] for,10 ca non ei poder d’ al fazer, ca se d’ al ouvesse poder, aver-vos-ia desamor assi como vos ei gran ben

connocer. / A Virgen sempr’ acorrer, acorrer...” (To VIII ben leu, E 97 ben leu, T 97 ben lleu); CSM 389, cobra 6: “Con el alá offreçessen; / ca non tiinnam dinneyros // que partir de ssi podessem, / nen ovellas nen carneiros // dos seus dar non y queriam, / ca os santos son arteiros; //mais dar-ll-ia dous capões / ou ben leu dous ansarin[n]os. // A que pera parayso / irmos nos mostra caminnos...” (T 389 ben leu).


64


a querer sen grad’, e por én15 me pessa, porque com[e]çar foi convosc’, a vosso pesar.

E pois a vós pesa, de pran, de que convosco comecei, guisad’ é que non perderei,20 sen morrer, coita nen afan por vós, senhor, pois me non val contra vós serviço, nen al que vos faça, pero que-quer vos sofrerei mentr’ eu poder

25 viver. Mais non me leixarán os desejos que de vós ei, que eu, senhor, non poder[ei] sofrer; assi me coitarán por vós, que me queredes mal30 porque vos amo: é, pois atal ventura ei eu, mui mester de morrer, pois a vós prouguer.

Edición crítica de Michaëlis (1990: 334; 667-668).Edición semidiplomática e interpretativa Molteni (1880: 24; 15-16) e Machado (1949-1964, I: 24; 66-67).

9. vivo] uy om. B 15. começar] comçar B 18. comecei] comoçej B 19. perderei] p2erderey B

1. Oy; maýs; no @; ſey; mha 3. coýta; n9; uiuer 4. poys; uos; aue des 5. queu9 6. uos; uen 7. epeſau9; deu9 8. enonmeý; endaquytaR 10. no @; eý; 11. ouueſſe; pod≥ 12. au≥u9 hia 13. aſſy; comou9; ey; gwm 14. aq @rer; ſe @; gide; pore @ 15. pr q @ 16. foý; co @uoſca; uoſſo; peſar 17. poys; auos; pra @ 18. q @; co @ uoſco 19. giſade 20. ſen; coýta; ne @; affan 21. ſenhor; poyſme; no @; ual 22. 9̃; uos; ſuiço 23. q @; u9; p 2 2o; q @ q @r 24. u9; ſof?frerey; ment≥u 25. Uiuer; mays; no @me; leixara @ 26. deſei9; q @; deuos; eý 27. q @; ſenhr; no @ 28. coytaram 29. pr; uos; q @; q @redes 30. pr q @u9; poys 31. ue @tura; ey; muj; meſt≥ 32. morr≥; poys; auos; pug≥


65


Sinopse retórico-formal

Cantiga de amor, de mestría que consta de catro cobras dobras de 8 versos, todos eles octosílabos agudos. O número de esquema métrico que lle outorga Tavani ao texto é 168:7 (8a8b8b8a8c8c8d8d).

Notas aos versos

5. O pronome indefinido nulha, que deriva da forma latina nūlla, co significado de ‘ningunha’, documéntase especialmente na lingua da poesía trobadoresca, mais tamén se rexistra esporadicamente na prosa. Segundo Azevedo (1986: 704), estas formas “têm sido interpretadas como provençalismos ou castelhanismos”, e insiste que “é provável que lh represente a lateral alveolar, sendo, portanto, nulho, nulha formas genuinamente galego-portuguesas”. Un estudo pormenorizado desta expresión e outras similares pode verse en Monteagudo (2008: 269-312), malia que, como no caso de ben lheu, debamos ter coidado con algunhas das súas afirmacións: “a locución nulla ren, documentada nos textos latino-galaicos desde o século XI e que circula abundantemente nos textos en galego do século XIII, simplemente non existe en castelán [a cursiva é nosa]” (2008: 311). No CORDE achamos os seguintes exemplos: “uen vedar que ninguno de las partes non lis digan nulla ren a los combatedores (c. 1250, Anónimo, Fuero de Tudela); “quien de bueys ode uacas coyier pan. En lla uüla nulla ren non lles den” (c. 1252, Anónimo, Fuero de Ledesma); “su uasalla su desde que passo su marido, e non de nulla ren” (c. 1252, Anónimo Fuero de Ledesma); “Mugieres de porteros non den aliujz nulla ren del sal que uendieren” (c. 1252, Anónimo, Fuero de Ledesma); “endera njn por pecho nin por nulla parada nin por nulla ren. Delos que sse meten so otro senorio” (c. 1252, Anónimo, Fuero de Ledesma; “precio plogo anos et auos et del precio tras vos nulla ren non remaso et simaes uai la quarta desta” (1258, Anónimo, Dominga Iohaniz vende parte de una casa en Oviedo); “orabetinos onde somos bian pagados e non remanece nulla ren por dar ca todo ia conplido” (1239, Anónimo, Carta de venta); “nas coitas deste mundo ben quiser soffrer. Per nulla ren que ll’ o Emperador dissesse, nunca quis” (c. 1284, Anónimo, Traducción de las Cantigas de Santa María; “ant’ o Emperador aque-a ven; mas o demo enton per nulla ren nona connoceu nen lle disse nada” (c. 1284, Anónimo, Traducción de las Cantigas de Santa María); “vidieron que de nuevo nulla ren non levaron, los paños que trasquieron esso” (c. 1236, Gonzalo de Berceo, Vida de Santo Domingo de Silos); “castillos e aldeas e otras heredades, nulla ren non robava en ningunos lugares” (1240-1250, Anónimo, Libro de Alexandre).

8. A forma verbal quitar é o infinitivo que depende da perífrase aver a + infinitivo. Os glosarios (Lapa 1995: 369, s.v. “quitar”; Lorenzo 1977: 1095, s.v. “quitar”;


66


Michaëlis, 1990, I, “Glossário”: 76, s.v. “quitar”) recollen as acepcións “deixar, liberar, eximir dunha obriga, separar, impedir” como posibles valores semánticos da forma quitar na lingua medieval. Decantámonos pola acepción de “liberar” neste contexto. Non obstante, Lorenzo (1977: 1095) sinala a orixe dubidosa deste termo, xa que, segundo este, deriva do latín quiētāre ou ben do adxectivo quito, aínda que, para el, “no está claro el punto de partida”.

A perífrase aver a + infinitivo ten o sentido de obrigatoriedade, neste caso por parte do suxeito, e adquire matiz de futuridade.

9. De novo o copista deixa un espazo para indicar unha lacuna textual, feito que nos advirte dunha lectura incomprensible ou dun treito borroso ou afectado por un burato ou unha humidade. Temos pois que o apógrafo italiano transmite un verso hipómetro carente de sentido: En tanto comeu uy … for. Michaëlis edita Entanto com’ eu vivo for’ e, pola súa parte, Machado Entanto com eu uy[uo] for.

14. O conglomerado “grade” aparece escrito como gide, cunha abreviatura típica de ui rexistrada, entre outros, no v. 19 giſade “guisade”. O normal sería que aparecese o representante da abreviatura visigótica que semella un a aberto por arriba.

15. A lección do apógrafo italiano, na forma que nos chegou, transmite un verso hipómetro e carente de sentido: me peſſa pc q@ comçar. As posibilidades semánticas do verso parecen estar esgotadas coas lecturas achegadas por cada un dos editores. Así, Michaëlis edita: me pesa, porque começar; e Machado: me pesa, porque com[e]çar. Nótese o erro por omisión do copista, que non transcribiu a vogal e na forma verbal começar.

Malia que a forma pessa ten como étimo pensare e o seu resultado debería ser a fricativa alveolar sonora (presente no v. 7 e 17), mantemos a lección xorda transmitida polo manuscrito.

18. A lección de B, tal e como nos chegou, transmite un verso carente de sentido: de q@ co@ uoſco comoçej. Nótese o erro por substitución do copista, que transcribe o por e na forma verbal comecei; este erro é frecuente tamén en V, tal e como recolle Monaci na súa táboa (1880: xviii). Tanto Michaëlis como Machado emendan este erro e editan nas súas respectivas edicións: de que con vosco comecei, e de que conuosco começej.

20. Tomado do provenzal afan, derivado de afanar, o termo afan presenta un dobre significado, tal e como recollen os diferentes glosarios e dicionarios galego-portugueses (Lorenzo 1977: 43-44, s.v. “afam”; Michaëlis 1990, I, “Glossário”: 3, s.v. “afan, afam”; Lapa 1995: 290, s.v. “afan”: por un lado, un significado de


67


sintomática física, equivalente a ‘fatiga, traballo, esforzo, molestia’, e, por outro, un de tipo psicolóxico, sinónimo de ‘pena, tormento, angustia, dor’. Na lírica galego-portuguesa o termo está documentado desde os primeiros textos –en concreto, o rexistro máis antigo de afan está nas cantigas da chamada segunda xeración trobadoresca (1200-1240)–, e aparece asociado, na maioría das ocasións, a outros vocábulos que configuran o campo sémico da coita de amor, sobre todo, coita e mal, como se observa neste verso. Domínguez Carregal (2009: 163-64), apunta que o termo “é usado exclusivamente cun significado específico, de carácter metafórico, moi relacionado co sentimento de coita amorosa [...]. A especialización do termo no campo léxico da coita amorosa xa desde os primeiros trobadores dálle ao termo unha forza especial, un valor central no código poético do sufrimento amoroso, e acompañará o xénero poético trobadoresco na súa difusión”.

21. O pronome persoal tónico vós aparece neste verso escrito co alógrafo an-gular v fronte ao resto das ocorrencias onde encontramos o alógrafo curvo u. Diferénciase dun b- (B 49) polo primeiro astil ascendente fusiforme inclinado cara á esquerda.

23. O pronome indefinido que-quer presenta o significado de “calquera cousa, sexa o que fose, o que”. Segundo Ferreiro (1995: 266), trátase dun indefinido arcaico procedente da aglutinación ‘que + quer’, que se perdeu co paso do tempo entre o galego-portugués e o galego moderno.

24. A transmisión do termo nesta cantiga mostra unha “posible” variatio gráfica, na súa vertente etimolóxica neste verso soffrerey (dicimos “posible” porque o primeiro efe non está claro: ou por incomprensión do antígrafo ou por inacabamento da parte superior da grafía), mais non no v. 28, onde se rexistra claramente sofrer.

27. A lección do apógrafo italiano transmite un verso hipómetro: q@@ eu ſenhr no@ poder. O verso, tal e como nos chegou, carece de sentido. Nótese o erro por omisión do copista deste cancioneiro ou do do seu antecedente que non transcribiu a forma de 1ª persoa de singular do futuro de indicativo (poderei), senón a forma do infinitivo ou do futuro de subxuntivo (poder). A emenda lévase a cabo por collatio intratextual, posto que seguindo o esquema rimático da cantiga só é posible esta rima.

30. A lección de B, na forma que nos chegou, transmite un verso que fai necesaria a sinalefa entre amo e a conxunción copulativa e ou ben podemos pensar no uso con valor métrico dos dous pares tal/atal. Michaëlis, na súa edición propón a seguinte lectura e edita: porque vus am(o); e pois atal. Unha busca simple pola palabra ventura permítenos constatar que con este termo tanto se usa tal coma atal, polo que sería factible tanto un termo coma o outro. Agora ben, unha busca da primeira


68


persoa do presente de indicativo do verbo amar e da conxunción copulativa e, fainos constatar que en todas as ocorrencias documentadas no corpus profano ou se dá a elisión vocálica ou é necesaria unha “suposta” sinalefa como neste caso.

31. Michaëlis substitúe a lección do ms. ue@tura ey muj; meſt≥ por ventura ei, ei mui mester. A lectura destes versos, que non altera a lección do apógrafo, foinos ofrecida polo profesor Manuel Ferreiro.

Referencias Bibliográficas

Alvar, C. (1978): Textos trovadorescos sobre España y Portugal (Madrid: Cupsa Editorial).

Arias Freixedo, X. B. (2003): Antoloxía da lírica galego-portuguesa (Vigo: Xerais).

Avalle, D. S. (1960): Poesie / Peire Vidal (Milano: R. Ricciardi).

Ayala Martínez, C. de (2003): Las órdenes militares hispánicas en la Edad Media : siglos XII-XV (Madrid: Marcial Pons : Latorre Literaria).

Azevedo Maia, C. de (1986): História do galego-portugués. Estado lingüístico da Galiza e do Noroeste de Portugal desde o século XIII ao século XIV (Com referencia à situação do galego moderno) (Coimbra: Fundação Calouste Gulbenkian).

Barbieri, M. (1993): “Roi Gomez, o Freire”, en DLMGP, 584-585.

Bec, P. (1970): Manuel practique de philologie romane, 4 vols. (Paris: Éditions A. & J. Picard).

Beltran, V. (1995): A cantiga de amor (Vigo: Xerais).

Bertolucci Pizzorusso, V. (1992): As poesías de Martin Soares (Vigo: Galaxia).

Boullón Agrelo, A. I. (1999): Antroponimia medieval galega (ss. VIII-XII), Patronymica Romanica (Max Niemeyer Verlag, Tübingen).

Brea, M. (2005): “Que gran coita d’endurar. Anotacións sobre o uso lírico de endurar”, en Boullón Agrelo, A. I. / Couceiro Pérez, X. L. / Fernández Rei, F. (eds.): As tebras alumeadas: Estudos filolóxicos ofrecidos en homenaxe a Ramón Lourenzo, 527:539 (Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela / Servicio de Publicacións e Intercambio Científico).

Cappelli, A. (1995): Dizionario di abbreviature latine ed italiane: usate nelle carte e codici specialmente del Medio-Evo riprodotte con oltre 14000 segni incisi (Milano: Ulrico Hoepli).


69


CSM = Mettmann, W. (ed.) (1959-1972): Alfonso X, Cantigas de Santa María, 3vols. (Coimbra: Universidade de Coimbra).

CORDE: REAL ACADEMIA ESPAÑOLA: Banco de datos (CORDE) [en línea]. Corpus diacrónico del español. Dispoñible en http://www.rae.es [consult. 31/01/2011].

Correia, Â. (1995): “O sistema das coblas doblas na lírica galego-portuguesa”, en Paredes, J. (ed.): Medioevo y Literatura. Actas del V Congreso de la Asociación Hispánica de Literatura Medieval (Granada, 27 septiembre-1 octubre 1993): II, 75-90 (Granada: Universidad de Granada).

Correia, Â. (2001): As cantigas de D. Joam Soares Coelho e o “ciclo da ama” [Dissertação de doutoramento em Literatura Portuguesa] (Lisboa: Faculdade de Letras da Universidade de Lisboa).

Cruz Coelho, M. H. da (1988): O Mosteiro de Arouca : do século X au século XIII (Arouca: Cámara Municipal, Real Irmandade da Rainha Santa Mafalda).

DLMGP = Lanciani, G. / Tavani G. (orgs.) (1993): Dicionário de Literatura Medieval Galega e Portuguesa (Lisboa: Ed. Caminho).

Domínguez Carregal, A. A. (2009): “O uso de afan na lírica galego-portuguesa”, en Brea, M. (ed.): Pola melhor dona de quantas fez nostro senhor. Homenaxe á profesora Giulia Lanciani, 153-168 (Santiago de Compostela: Xunta de Galicia / Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades).

Fernández Guiadanes, A. (2010): “Particularidades gráficas e de impaxinación do folio 79r do Cancioneiro da Ajuda: o seu copista é ¿un copista corrector?”, en Arbor Aldea, M. / Fernández Guiadanes, A. (eds.): Estudos de edición crítica e lírica galego-portuguesa. Anexo 67 de Verba, 163-194: (Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela / Servizo de Publicacións e Intercambio Científico).

Fernández Guiadanes, A. / Río Riande del, G. [no prelo]: “Hacia una emendatio legítima: la collatio intra e intertextual en la edición de la lírica profana gallego-portuguesa”, Incipit XXX.

Ferrari, A. (1979): “Formazione e struttura del Canzoniere Portoghese della Biblioteca Nazionale di Lisbona (Cod. 10991: Colocci-Brancuti). Premesse codicologiche alla critica del testo (Materiali e note problematiche)”, Arquivos do Centro Cultural Português XIV, 27-142.

Ferreira, J. de Azevedo (1987): Afonso X. Foro Real (Lisboa: Instituto Nacional de Investigação Científica).


70


Ferreiro, M. (1995): Gramática histórica galega. I. Fonética e Morfosintaxe (Santiago de Compostela: Edicións Laiovento).

Ferreiro, M. / Martínez Pereiro, C. P. / Tato Fontaíña, L. (eds.) (2007): Normas de edición para a poesía trobadoresca galego-portuguesa medieval (A Coruña: Servizo de Publicacións da UDC).

Figueiredo J. A de (2003) [reimp. facs. da ed. de 1800]: Nova Historia da Militar Orden de Malta e dos Senhores Grão-Priores della em Portugal, 3vols. (Lisboa: Servicios gráficos Edinova).

Frateschi Vieira, Y. (1999): En cas dona Maior: os trovadores e a corte senhorial galega no século XIII (Santiago de Compostela: Laiovento).

García-Sabell Tormo, T. (1991): Léxico francés nos cancioneiros galego-portugueses: revisión crítica (Vigo: Editorial Galaxia).

Gonçalves, E. (1976): “La Tavola colocciana. Autori portoghesi”, Arquivos do Centro Cultural Português, X: 387-448.

Gonçalves, E. (1994): “O sistema das rubricas atributivas e explicativas nos cancioneiros trovadorescos galego-portugueses”, en Lorenzo, R. (ed.): Actas do XIX Congreso Internacional de Lingüística e Filoloxía Románicas. IV, 979-990 (A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza, Conde de Fenosa).

LPGP = Brea, M. (coord.) (1996): Lírica profana galego-portuguesa. Corpus completo das cantigas medievais, con estudio biográfico, análise retórica e bibliografía específica, realizado por F. Magán Abelleira, I. Rodiño Caramés, M. C. Rodríguez Castaño e X. X. Ron Fernández, coa colaboración de A. Fernández Guiadanes e M. C. Vázquez Pacho, 2 vols. (Santiago de Compostela: Xunta de Galicia / Centro de Investigacións Lingüísticas e Literarias “Ramón Piñeiro”).

Lapa, M. Rodrigues (1995): Cantigas d’escarnho e de mal dizer dos cancioneiros medievais galego-portugueses. Edição crítica e vocabulário (Vigo, Lisboa: Ir Indo Edicións, Edições João Sá da Costa).

Lorenzo, R. (1977): La traducción gallega de la Crónica General y de la Crónica de Castilla, 2 vols. (Ourense: Instituto de Estudios Orensanos “Padre Feijoo”).

MedDB: Base de datos da Lírica Profana Galego-Portuguesa (MedDB), versión 2.0. [en línea], Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades. Dispoñible en http://www.cirp.es [consult. 21/02/2011].

Machado, J. P. / Paxeco, E. (1949-1964), Cancioneiro da Biblioteca Nacional, antigo Colocci-Brancuti (Lisboa).


71


Mattoso, J. / Sousa, A. de (1993): História de portugal. A monarquia feudal (1096-1480) (Lisboa: Editorial Estampa).

Menéndez Pidal, R. (1964): Cantar de Mio Cid. Texto, gramática y vocabulario, 3 vols. (Madrid: Espasa Calpe).

Michaëlis de Vasconcellos, C. (1990): Cancioneiro da Ajuda, 2 vols. (Lisboa: Imprensa Nacional-Casa da Moeda).

Millares Carlo, A. (1983); Tratado de Paleografía Española, 3 vols. (Madrid: Espasa Calpe).

Miranda, J. Ribeiro (2004): Aurs mesclatz ab argen. Sobre a primeira geração de trovadores galego-portugueses (Porto: Edições Guarecer).

Molteni, E. (1880): Il Canzoniere portoghese Colocci-Brancuti (Halle: Max Nie-meyer).

Monaci, E. (1880): Il Canzoniere Portoghese della Biblioteca Vaticana (Halle: Max Niemeyer Editore).

Monteagudo, H. (2008): Letras primeiras. O Foral do Burgo de Caldelas, os primordios da lírica trobadoresca e a emerxencia do galego escrito (A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza).

Nobiling, O. (2007): As cantigas de D. Joan Garcia de Guilhade e Estudos dispersos [edición de Yara Frteschi Vieira] (Niterói: Xunta de Galicia / EduFF).

Nunes, J. J. (1971): Cantigas d’amor dos trovadores galego-portugueses. Edição crítica acompanhada de introdução, comentário, variantes e glossário (New York: Kraus Reprint).

Rades y Andrada, F. de (1980): Crónica de las tres Ordenes de Santiago, Calatrava y Alcántara: con un estudio sobre “la obra histórica de Rades y Andrada” de Derek W. Lomas (Barcelona: El Albir).

Resende de Oliveira, A. (1994): Depois do espectáculo trovadoresco. A estrutura dos cancioneiros peninsulares e as recolhas dos séculos XIII e XIV (Lisboa: Edições Colibri).

Riquer, M. de (1975): Los trovadores: historia literaria y textos (Barcelona: Planeta).

Rodríguez, J. L. (1980): El Cancionero de Joan Airas de Santiago. Edición y estudio. Anexo 12 de Verba (Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela / Servizo de Publicacións e Intercambio Científico).


72


Rodríguez, J. L. (1988): “Os nomes dos trovadores. Algumhas anotacons para umha fixacom possível”, en Beltrán, V. (ed.): Actas del I congreso de la asociación hispánica de literatura medieval, Santiago de Compostela, 2 al 6 de Diciembre de 1985, 523-538 (Barcelona: P.P.U).

Souto Cabo, J. A. [no prelo]: “Intersecção escritural discursiva no primeiro documento romance da Galiza. A cessão do mosteiro de Arneses à condessa Dª Sancha (1222)”.

Varela, X. (2005): “Os usos das letras maiúsculas no Cancioneiro da Ajuda”, en Boullón Agrelo, A. I. / Couceiro Pérez, X. L. / Fernández Rei, F. (eds.), As tebras alumeadas. Estudos filolóxicos ofrecidos en homenaxe a Ramón Lorenzo, 275-288 (Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela / Servicio de Publicacións e Intercambio Científico).

Viejo Fernández J. (1998): La onomástica asturiana bajomedieval. Nombres de persona y procedimientos denominativos en Asturias de los siglos XIII al XV (Tübingen: Patronymica Romanica / Max Niemeyer Verlag).

73

Revista Galega de Filoloxía, ISSN 1576-2661, 2011, 12: 73-113Data de recepción: 11 de abril de 2011 | Data de aceptación: 31 de maio de 2011

A variable morfolóxica animais / animaes / animás / animales / animals no galego contemporáneo1

Ramón Mariño PazUniversidade de Santiago de Compostela

Resumo:

Neste traballo analízase como o purismo e a estandarización influíron no moderno desen-volvemento dunha variable morfolóxica da lingua galega: o plural dos nomes polisílabos agudos terminados en /-l/ no singular.

Palabras chave:

Purismo lingüístico, estandarización, lingua galega.

Abstract:

In this paper I study how purism and standardization influenced in the modern development of a morphological variable of the Galician language: the plural of the polysyllabical acute nouns finished in /-l/ in their singular form.

Key words:

Critical Linguistic purism, standardization, Galician language.

1. Obxecto de estudo e metodoloxía

No galego medieval estes plurais adoitaban formarse coa supresión da consoante lateral final e a adición do alomorfo -es (leal – leaes, cabedel – cabedees, catasol – catasoes, azul – azues) ou do alomorfo -is (gentil – gentijs). Pola súa parte, a innovación morfolóxica consistente en manter no plural a consoante final do sin-gular e engadir o alomorfo -es (catedral – catedrales, sotil – sotiles) presentábase en xeral en porcentaxes residuais, con excepcións como as da Crónica de Castela

1 Este artigo é unha versión bastante ampliada destoutro que hai uns anos publiquei na revista Linguística da Universidade do Porto: R. Mariño Paz (2008): “O purismo e a estandarización como factores condicionantes da mudanza lingüística. O caso dos plurais dos nomes polisílabos agudos terminados en /-l/ no singular no galego contemporáneo”, Linguística. Revista de Estudos Linguísticos da Universidade do Porto, III, 1, 155-176.

Ramón Mariño Paz

74


e da Crónica Particular de San Fernando da Crónica Xeral Galega (1295-1312) e do Libro de notas de Álvaro Pérez (1457). As ocorrencias en que esta innovación se manifestou, cando non se deberon simplemente a traducións servís dos textos ou das fórmulas notariais castelás que se estaban a verter para o galego, talvez se poidan explicar como resultado da atracción analóxica exercida tanto polo modelo das palabras que formaban o plural engadindo o morfema -es pero sen eliminaren a consoante final do lexema (amor – amores, mes – meses, voz – vozes) coma polo daqueles polisílabos non oxítonos e monosílabos terminados en /-l/ no singular que nunca ou raramente coñeceron outra solución para os seus plurais (perdurauilles, viles, vales, etc.).

Durante os séculos XVI, XVII e XVIII produciuse en galego unha certa progresión dos plurais en terminados -les para o tipo de nomes polisílabos agudos que se estudan neste traballo. Ora ben, é probable que na lingua galega oral das camadas populares este avance fose menor ca o que se observa nas escasas fontes escritas da época que se conservan, fontes que, obviamente, foron producidas por representantes das exiguas minorías que daquela sabían escribir e que case sempre o facían en castelán. Outra conclusión que semella irrebatible é a de que naquel tempo gozaron de grande extensión as solucións que resolveron mediante asimilación e coalescencia (ou só coalescencia) os antigos hiatos <aes>, <ees> e <oes>: reaes > reaas > reás, pichees > pichés, españoes > españoos > españós2.

O incremento do número de individuos bilingües con coñecemento activo do galego e do castelán que se produciu sobre todo no século XX propiciou o avance da variante desta variable morfolóxica que supoñía unha converxencia co único idioma oficial en España durante a maior parte da Idade Contemporánea (animales, españoles...), nomeadamente nos contextos vilegos e urbanos3. Ao mesmo tempo, o

2 Para máis detalles sobre a evolución desta variable morfolóxica desde a Idade Media ata o século XIX, cf. Mariño Paz (2004).

3 Neste artigo non me propoño abrir unha discusión sobre se esta innovación se debe interpretar ou non como un préstamo estrutural que o galego tomou do castelán. Limitareime por tanto a afirmar que, se é certo que o préstamo de morfemas flexionais esixe entre as linguas doadora e receptora un contacto máis intenso ca o que pide o préstamo de morfemas derivativos ou de elementos fónicos ou lexicais (cf. McMahon 1994: 209-213), o contacto galego-castelán ten xa en Galicia antigüidade e intensidade abondas para producir transferencias de morfemas flexionais. Máis aínda, no último século produciuse un rápido aumento do número de individuos con competencia activa en ambas as linguas que creou condicións idóneas para que no galego xurdan e se espallen préstamos estruturais de distinto tipo tomados do castelán ou para que avancen con máis rapidez aquelas variantes lingüísticas que, aínda que fosen xeradas autonomamente polo galego, camiñan na dirección da converxencia co castelán. En todo caso, o que me interesa subliñar no inicio deste traballo é que ao longo dos séculos XIX e XX diversos observadores tiveron a percepción de que a variante animales se utiliza en galego por castelanismo e, en consecuencia, que non foron poucos os gramáticos e escritores que, como resposta a tal percepción, utilizaron ou chamaron a utilizar variantes de plural sobre as que non pesase tal inconveniente.

A variable morfolóxica animais / animaes / animás / animales / animals...

75


cultivo rexenerador do galego sustentado polo galeguismo desde mediados do XIX supuxo a posta en práctica de actitudes puristas que intentaron descastelanizalo de diversas maneiras. Aprobada a Constitución española de 1978, Galicia converteuse nunha Comunidade Autónoma con rango de histórica e o seu Estatuto de Autonomía de 1981 declarou o galego lingua cooficial no seu territorio, o que inmediatamente supuxo que se lle reservasen distintos usos de carácter formal: nas administracións públicas, no ensino, na vida política, nos medios de comunicación públicos e nalgúns privados, etc. En 1982 publicáronse as Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego da Real Academia Galega (RAG) e o Instituto da Lingua Galega (ILG), axiña declaradas oficiais. O primeiro dos catro principios que se presentaron como inspiradores destas Normas non era outra cousa ca unha transparente declaración de purismo descastelanizador:

A lingua normativa ten que estar ó servicio da cultura dun pobo real e concreto, e por tanto ha de ser necesariamente continuadora da lingua falada pola comunidade e ha de achegarse canto sexa posible a ela, a fin de enraizar sobre bases seguras e vivas. Agora ben, para que estas bases sexan efectivamente sólidas, a normativa debe acoller un galego fiel a si mesmo e limpo de canto de espúreo hai incrustado na fala viva pola presión do castelán. É dicir, a lingua común debe se-lo máis galega posible, establecida sen sometementos nin dependencias, con atención escrupulosa á estructura e características lingüísticas do galego (Real Academia Galega / Instituto da Lingua Galega 1982: 7)4.

Para a variable morfolóxica estudada neste artigo, a selección da variante animais, hoxe minoritaria no conxunto das falas populares, como a propia do estándar galego configurado e socializado a partir da década de 1980, puxo en xogo un novidoso e importante factor sociolingüístico que parece estar a reorientar a secular marcha desta mudanza. Desde hai un tempo, a variante seleccionada para estes plurais no estándar galego vai sendo incorporada aos repertorios lingüísticos de certos falantes con estudos e con fasquía urbana, de tal xeito que nalgúns medios estes plurais terminados en –is van entrando en variación contextual coa solución popular converxente coa do español (animales). Por outra parte, os plurais do estándar dominan case por completo no galego escrito, literario ou non, publicado desde a década de 1980 ata hoxe.

No contributo que vou presentar estudo con detalle a evolución desta mudanza lingüística desde a época da entrada en escena do galeguismo (arredor de 1840) ata a actualidade. Nel propóñome explicar como, fronte ás tendencias populares,

4 Na décimo oitava edición destas Normas, de 2003, substituíuse “e limpo de canto de espúreo hai incrustado na fala viva” por “e limpo de canto de alleo innecesario hai incrustado na fala viva” (p. 11).

Ramón Mariño Paz

76


se alzaron durante este tempo dous factores que promocionaron distintas solucións alternativas libres de toda sospeita de seren españolismos:

1. O purismo lingüístico, máis ou menos acentuado segundo as épocas pero propio en xeral de todo o cultivo literario do galego desde mediados do século XIX ata a actualidade.

2. A elaboración e socialización do estándar galego a partir da década de 1980, que asumiu o purismo descastelanizador como o primeiro dos seus principios inspi-radores.

As fontes de estudo que sometín á análise foron, dunha parte, unha ampla repre-sentación de traballos dos séculos XIX, XX e XXI que, guiados pola intención de describir a lingua galega ou de prescribir sobre o seu correcto uso, achegan infor-mación de interese para quen queira trazar a liña evolutiva desta variable morfo-lóxica galega nos últimos cento sesenta ou cento setenta anos, aproximadamente; trátase de gramáticas sincrónicas e diacrónicas, propostas normativas e traballos de investigación de diverso tipo. Alén disto, analicei o comportamento desta va-riable en textos, literarios ou non, escritos entre 1840 e a actualidade. A meu pare-cer, a ponderación dos datos extraídos destes dous grandes tipos de fontes permite realizar con suficientes garantías unha descrición da moderna liña evolutiva desta variable morfolóxica tanto na lingua oral formal e informal coma na escrita. Como veremos, para facer esta descrición resulta moi útil distinguir estas tres dimensións da actividade lingüística (lingua oral formal, lingua oral informal e lingua escrita), dimensións que, en última instancia, creo que poderían presentarse como soamente dúas: a lingua da proximidade entre emisor e receptor (basicamente oral) e a lingua da distancia (oral ou escrita).

Cómpre advertir que, aínda que o obxecto deste artigo é exclusivamente o de analizar a liña evolutiva desta mudanza nos nomes polisílabos e oxítonos, tomei en consideración os datos relativos ao comportamento dos plurais dos monosílabos que puidesen achegar información complementaria de relevancia.

2. Datos das fontes metalingüísticas

As variantes da desinencia para a formación destes plurais que detectei nestas fontes foron as seguintes: 1) -s, con supresión do -l final do singular; 2) -is, coa mesma supresión; 3) -es, coa mesma supresión; 4) -es, sen tal supresión; e 5) -s, sen tal supresión.


77


2.1. Gramáticas sincrónicas

Aqueles autores que ata o día de hoxe se ocuparon de reflexionar sobre a tradición gramatical galega5, nacida na segunda metade do século XIX como unha faceta máis do noso Rexurdimento, conveñen en afirmar que unha parte importante das pezas que a constitúen está animada por unha vocación prescritiva –máis ou menos intensa e a miúdo explícita– que se explica tanto porque con elas os seus autores trataron de contribuír á fixación dunha variedade modélica da que carecía unha lingua durante séculos confinada case en exclusiva ao uso oral informal coma pola inexistencia de institucións ou de persoas de prestixio recoñecido que antes de 1982 fosen quen de configurar os perfís básicos dese modelo. Igualmente, os historiadores da produción gramatical galega coinciden en afirmar que moitas das obras que a configuran están imbuídas dun celo purista que impulsou os seus autores a rexeitar, non sempre con acerto, aquelas formas e construcións que ao seu parecer se inseriran no galego moderno como consecuencia da pesada influencia que sobre el veu exercendo o castelán, ou ben aqueloutras que por distintos motivos percibían como vulgares e indignas de seren usadas nos estilos formais6. Se ao prescritivismo e ao purismo que animou o traballo de moitos dos gramáticos galegos do XIX e do XX lle engadimos o feito de que ata a década de 1970 non se fixeron no noso país estudos científicos de amplo alcance sobre a variación diatópica propia do galego oral do noso tempo, comprenderemos por que nas gramáticas elaboradas durante toda esta época non atopamos descricións completas das distintas variantes operativas para a variable morfolóxica que neste traballo estudamos. Nas gramáticas máis antigas esta descrición pode faltar porque os seus autores omitiron de propósito información sobre algunhas das variantes en uso ou porque, carentes da información dialectolóxica

5 Cf., entre outros, Brea (1994), Freixeiro Mato (1998: 31-37), Sánchez Rei (2005) e Santamarina (1974).

6 Actitudes deste tipo detéctanse patentemente expresadas en obras máis antigas (especialmente, quizais, nas de Valladares e Lugrís Freire), pero tamén encontran expresión diáfana nas dúas últimas gramáticas dadas ao prelo durante o período anterior ao momento da constitución do galego como lingua cooficial de Galicia. O galego común que Carballo Calero (1966: 13) tratou de fixar definíase en relación co espazo (era aquel en que prevalecían as variantes dialectais de uso máis xeneralizado), co tempo (tratábase do galego moderno) e, finalmente, co medio social: ese “gallego común” non era o “gallego vulgar, profundamente alterado en su pureza por la erosión de la lengua oficial, y reducido en muchos casos a diferentes formas coloquiales empobrecidas. Es el gallego culto, el gallego literario, que aspira a ser un instrumento cabal de cultura, el que nos interesa”. Pola súa parte, Carré Alvarellos (1967: 7-8) iniciaba a súa obra con esta advertencia: “Es nuestro criterio que, puesto que nos proponemos estudiar la Gramática Gallega, sea ésta la del antiguo idioma del Reino de Galicia, tomando como base aquellos elementos que a partir de la Edad Media han persistido hasta hoy en el lenguaje popular, y con los cuales nuestros escritores del pasado siglo XIX han reanudado una riqueza literaria que había sido truncada en el XVI”. Isto era así porque a gramática de Carré non tiña unha orientación descritiva do galego moderno, senón un propósito decididamente depurador: “Los gramáticos, como los literatos, debemos procurar corregir defectos en los cuales incurre el vulgo iletrado” (Carré Alvarellos 1967: 8).

Ramón Mariño Paz

78


necesaria, non poderían facela aínda que o desexasen; nas máis recentes a descrición completa falta porque, con excepcións parciais coma a de Freixeiro Mato (2000), os seus autores soamente se propuxeron facer a descrición da variedade estándar. Porén, o espírito purista e prescritivista desta nosa tradición gramatical obséquianos ás veces con xuízos interesantes sobre a orixe ou a extensión das variantes que os gramáticos condenaron, admitiron ou recomendaron.

Posto que con este traballo non pretendín facer unha especulación sobre o discurso gramatical galego, senón recoller nas obras que o constitúen información sobre un fenómeno morfolóxico dotado de variación diatópica, diastrática e diafásica, decidín acollerme aquí a un concepto laxo de gramática, e en concreto de gramática sincrónica, xa que isto me permitiría presentar conxuntamente a información recadada nun nutrido grupo de fontes de estudo. Por conseguinte, para os efectos desta investigación considerei nesta sección toda obra gramatical ou pseudogramatical que, cando menos nunha das partes que a constitúen, contivese unha exposición das regras polas que se rexe a formación do plural no galego moderno ou que, a falta disto, polo menos proporcionase datos que puidesen ser de relevancia para o meu obxecto de estudo. As obras que examinei foron as de Mirás (1864), Saco Arce (1868), Cuveiro (1868), Valladares (1970)7, Cornu (1906), Santiago y Gómez (1918), R. A. (1919), Lugrís Freire (1931)8, Carballo Calero (1966), Carré Alvarellos (1967), Álvarez / Regueira / Monteagudo (1986), Costa Casas / González Refoxo / Morán Fraga / Rábade Castiñeira (1988), Freixeiro Mato (2000) e Álvarez / Xove (2002).

2.1.1. -s, con supresión do -l final do singular

A utilización da variante -s con supresión do -l final do singular (animal – animás, papel – papés, funil – funís, español – españós, azul – azús) é a única norma que proclaman Saco Arce, Santiago y Gómez, R. A. e Carballo Calero ata a cuarta edición da súa gramática, publicada en 1974. Alén disto, é a norma a que se atén o plural da maioría dos nomes deste tipo utilizados no vocabulario e nos apéndices inseridos na gramática de Mirás (1864), na que non se explicita ningunha doutrina a este respecto: animás (pp. 72, 75, 96, 142 –2 veces–, 143), “Fusís.– Fusiles” (p. 44), infernás / mortás / criminás (p. 83 en posición de rima), mortás (p. 74), “Papés.– Papeles” (p. 47), riás ‘reás, a moeda’ (pp. 131, 134)9.

7 Aínda que publicada en 1970, o manuscrito desta obra está datado en 1892.8 A primeira edición desta gramática é de 1922.9 Saco Arce (1868: 59) e Cornu (1906: 8) mencionan tamén aqués, variante do demostrativo aqueles que

se utilizou por veces no galego escrito moderno e que debeu de xerarse por analoxía, xa que a forma histórica (aqueles) non é outra ca a esperable en galego como consecuencia adición do morfema –s á

79


Valladares, Cornu e Lugrís Freire tamén recoñeceron esta variante, mais poñéndoa en paridade con algunha outra. Valladares enunciou como norma que o plural dos substantivos oxítonos rematados en -l no singular se formaba con eliminación desta consoante e adición do morfema -s ou -es “segun las localidades”, é dicir, con distribución diatópica:

Coral ................................................. Coráes, corásCaravel .............................................. Caravèes, caravèsAguacil.............................................. Aguacíes, aguacísPirifòl ................................................ Pirifòes, pirifòsBaríl .................................................. Baríes, barís (Valladares 1970: 30-32).

Cornu non enunciou ningunha norma, pero no exemplario que ofreceu víase que nel alternaban sen criterio visible as variantes –s, -es, -les e –ls:

parral ................................................. parrásfroital ................................................ froitalesmortal ................................................ mortástal cal................................................ tales cales taes caespapel.................................................. papés papelesaquel.................................................. aqueles, más raro aquéscadril ................................................. cadrisval ..................................................... vales y vals

mol .................................................... mós (Cornu 1906: 8).

Lugrís Freire, pola súa parte, estableceu que a variante -s con supresión do -l do singular era a que esixían os nomes que acaban en -al, -el ou -il (reás, papés, cadrís), mentres que os que terminaban en -ol, polisílabos ou monosílabos, pedían -es con mantemento do -l (caracoles, foles). Alén disto, este observador reparou na alta frecuencia desta variante na toponimia (en concreto, na terminación -ás), poñendo así sobre a mesa un dato certo que, aínda que el non chegase a dicilo, apuntaba cara á conclusión de que esta opción gozara no pasado dunha ampla extensión diatópica:

base singular ocasionada pola actuación regular das regras de paso fonético do latín ao noso romance: aquele (< *ACCU-ILLE). Aquel, solución rexistrada tamén no galego medieval, foi o resultado dunha tardía apócope do –e átono final.

Ramón Mariño Paz

80


“Nos toponímicos atópanse moitas formas en ás, como de Cañal, Cañás; de Cerval, Cervás; de Casal, Casás” (Lugrís Freire 1931: 23).

Finalmente, varios autores da segunda metade do século XX só recoñeceron esta variante en excepcións que se apartaban da regra que describiron para o que eles consideraban galego exemplar ou, despois de 1982, galego estándar. Do meu punto de vista, estas excepcións non son máis ca reliquias de sincronías pasadas en que este procedemento de formación do plural, caduco nas últimas décadas do novecentos, aínda gozaba de gran vitalidade. Carré Alvarellos (1967: 48) contempla as excepcións xeneralizadas de reás, papés e cadrís e a dialectalmente circunscrita de pernís10, mentres que Álvarez, Regueira e Monteagudo (1986: 67) e Freixeiro Mato (2000: 49) só mencionan reás. Con todo, Freixeiro especifica que tal solución, que el cataloga como “patrimonial centro-occidental” e usada “na fala e na lingua literaria”, convive “coa oriental e común reais”.

O normal é que nestas gramáticas os monosílabos acabados en -l sexan excluídos da relación de formas que toman esta variante para a formación do plural, pero merecen ser rescatadas as informacións que sobre este particular nos dan Cornu e Carballo Calero.

Como vimos anteriormente, no seu apéndice gramatical Cornu incluíu, sen explicacións de ningún tipo, o excepcional caso de mós como plural de mol. Trátase dunha variante que descoñezo e da que o Tesouro Informatizado da Lingua Galega (TILG) non ofrece ningún testemuño. Por tanto, teño serias dúbidas sobre a autenticidade da súa existencia11.

Ata a sétima edición da súa gramática, Carballo Calero mantivo que para o plural dos monosílabos o uso común prefería a variante -es sen eliminación do -l do singular tanto en substantivos coma en adxectivos e pronomes (mal – males, fol – foles, cal – cales), mais en nota de rodapé ofrecía información importante sobre a permanencia de vestixios da antiga solución con -s e sen -l:

10 Como variante de perniles, pernís só a rexistra en Mañón, Becerreá, Ourense capital, O Carballiño e Maside (Carré Alvarellos 1967: 201).

11 Cornu (1906: 7) declarou o seguinte sobre os materiais que empregou para a elaboración do seu apéndice: “En su elaboración he tenido en cuenta la excelente Gramática Gallega de Juan A. Saco Arce, publicada en Lugo en 1868. Algunos datos preciosos suplementarios me los proporcionó la lectura de considerable número de modernos textos gallegos, publicados en su mayor parte, en la Biblioteca Gallega de La Coruña”. Mós non aparece na gramática de Saco e, canto á posibilidade de que aparecese nalgún dos textos modernos que Cornu manexou, non estou en condicións de negala, aínda que o feito de que o TILG non a recolla me move a dubidar dela.


81


Aun en los monosílabos se dan las formas más evolucionadas, con caída de la -l final al convertirse en -l- intervocálica por agregación del sufijo -es, cuya vocal es asimilada por la que en el singular precede a la -l. En una de las versiones de la Relación do suceso da morte do Mariscal Pardo de Cela, de principios del siglo XVI, se lee tas ‘tales’, y en una décima anónima de 1820, fos ‘fuelles, pulmones, entrañas’; si bien hoy lo común es decir y escribir tales y foles (Carballo Calero 1966: 92, n. 6)12.

Máis adiante, noutro capítulo da gramática, inseriu a seguinte nota a propósito do interrogativo e relativo cales:

Las formas caes, cas son arcaicas o locales. Cual, cuales/cuaes/cuás son hoy sentidas como castellanismos, portuguesismos o arcaísmos (Carballo Calero 1966: 134, n. 56).

Esta nota ampliouse na sétima edición no sentido que máis adiante expoñeremos, mais en todo caso sen modificar a doutrina referente a cas ou cuás, variantes ás que na pasaxe que acabo de transcribir semellan corresponderlles as etiquetas de arcaísmos ou localismos, é dicir, de antigas formas xa en claro proceso de recesión que poderían permanecer en uso só en esporádicos, escasos e illados falares locais.

2.1.2. -is, con supresión do -l final do singular

O emprego da variante -is con supresión do -l final do singular (non aplicable no galego moderno aos nomes oxítonos que no singular terminan en -il, por coñecidas razóns de desenvolvemento fonético diacrónico: barriles > barries > barriis > barrís) non foi declarado de regra por ningún gramático antes da cuarta edición da gramática de Carballo Calero, datada en 1974:

Si el singular termina en -l, ese fonema se sustituye por -is:

animal ‘animal’ .................... animáis ‘animales’papel ‘papel’ ......................... papéis ‘papeles’cadril ‘cadera’ ....................... cadrís ‘caderas’perol ‘perol’ .......................... peróis ‘peroles’azul ‘azul’ ............................. azúis ‘azules’

(Carballo Calero 1974: 160).

12 Para outros rexistros de tas ‘tales’ en textos de principios do século XIX cf. Mariño Paz (2003: 170).

Ramón Mariño Paz

82


Deste xeito, Carballo abandonaba a súa primixenia predilección polo plural con supresión de -l e adición de -s (animás) e apostaba por aquel que xa postulara nas normas morfolóxicas da Real Academia Galega de 1971, das que fora o principal inspirador e das que axiña falaremos. Sucedía isto nun momento avanzado do proceso de elaboración non planificada da variedade estándar do galego moderno, cando ao impulso purista que o viñera animando desde o século XIX se lle empezaba a unir, logo da incorporación da investigación sobre a lingua galega á Universidade de Santiago de Compostela na década de 1960, un maior coñecemento da súa variación diacrónica e diatópica. Con efecto, xa na primeira edición de 1966 sinalara Carballo que os plurais do tipo de animais, ademais de seren formas xeradas no idioma antigamente, permanecían en uso en zonas do leste do dominio lingüístico galego e foran tamén utilizadas xunto a outras opcións por Rosalía de Castro, o clásico indiscutible da nosa literatura contemporánea:

La forma histórica del plural de los nombres terminados en l es la que aña-de -es al singular, suprimiendo la l: sinaes ‘señales’, mantees ‘manteles’, catasoes ‘girasoles’. En el siglo XV la vocal del sufijo es asimilada por la tónica de la base, resultando las formas del tipo estadaas ‘estadales’, barriis ‘barriles’, españoos ‘españoles’, que se resuelven en las modernas con una sola vocal larga. Pero el gallego antiguo conoció también la de-bilitación en i de la e del sufijo, que se conserva hoy dialectalmente: no-gáis ‘nogales’, españóis ‘españoles’, especialmente en la Galicia extremo-oriental y el habla del Bierzo. Es la solución portuguesa moderna. Rosalía también la conoce: mortáis ‘mortales’, lo mismo que la que mantiene -es: azúes ‘azules’, y la que añade simplemente -s: frols ‘flores’ (Carballo Ca-lero 1966: 91, n. 6).

Canto aos monosílabos, Carballo (1979: 166-167) mudou de posición na sétima edición da súa obra, na que deixou a un lado o que defendera anteriormente (o uso do morfema -es con mantemento do -l: males, foles, cales) para abrazar unha norma expresada de forma algo confusa mais na que se apreciaba unha vontade inequívoca de achegarse ao portugués a custa de se distanciar do uso popular e mesmo do uso daquela común na lingua escrita13:

-es con conservación do -l empregaríase cos “nombres y pronombres terminados en -le [e os seus compostos], en los que esa l era doble en el étimo, que se usan a veces con la -e apocopada”: vales, eles, aqueles, meles, foles, pirifoles; igualmente, o “uso” xustificaría a aplicación desta regra a “algún

13 Verbo disto, é ben elocuente que na sétima edición da súa obra o autor mantivese unha observación sobre os monosílabos que estaba xa na primeira: “hoy lo común es decir y escribir tales y foles” (Carballo Calero 1979: 167).


83


monosílabo terminado en -l que no la tenía duplicada en el étimo”, caso para o que só ofrecía o exemplo de males;

-is con eliminación do -l utilizaríase nos monosílabos sen /l:/ (longo) no étimo; mais o emprego deste segundo alomorfo, contraditorio sen xustificación declarada co dito anteriormente para males, só se exemplificaba co caso de tais, dándose ademais a circunstancia de que esta regra se establecía case furtivamente, nunha fugaz referencia case perdida no interior dunha nota de rodapé: “hoy lo común es decir y escribir tales y foles. Pero la normativa pide tais en el primer caso y foles en el segundo, según la simplicidad o duplicidad de la l en el étimo” (Carballo Calero 1979: 167).

Antes destes cambios de posición na obra do académico e catedrático da universidade compostelá, só atopamos dúas referencias pasaxeiras ao emprego da variante -is en dúas exposicións gramaticais do século XX que a catalogan como arcaica ou antiga. Santiago y Gómez (1918: 148-149) reparou na condición de arcaísmo do monosílabo cais, para o que no galego falado nos principios do século XX en varias comarcas de Galicia sinalou a correspondencia cales. Analogamente, Carré Alvarellos (1967: 48) deixou escrito que picheis e froixeis eran formas do pasado que se podían ler en escrituras antigas.

As gramáticas aparecidas despois da publicación das Normas da RAG e o ILG en 1982 reproducen a doutrina que a este respecto se oficializou naquel ano no relati-vo aos nomes oxítonos polisílabos: animais, papeis, barrís, españois, azuis son as formas canonizadas e prescritas en todas elas. No entanto, discrepan no tocante aos monosílabos, pois, mentres que as respectuosas coas Normas (Álvarez et alii 1986 e Álvarez / Xove 2002) establecen o uso de .es con preservación do -l en todos os casos (cales, foles, males, meles, tales, etc.), as que teñen unha inclinación reinte-gracionista (de aproximación ao portugués) e se sitúan na liña que marcara Carballo Calero (Costa Casas et alii 1988 e Freixeiro Mato 2000) distinguen entre os que piden ou admiten -is ou -s sen -l (cais, tais, sais, sois; vis, de vil) e os que esixen -es con -l (males, vales, feles, meles, foles, moles, etc.).

2.1.3. -es, con supresión do -l final do singular

Se Valladares, como xa vimos, declarou ao final do século XIX que coraes e corás, caravèes e caravès, etc. eran variantes con distribución diatópica para a formación deste tipo de plurais, aínda varias décadas despois Carré Alvarellos (1967) acolleu o uso de -es sen -l como de regra para os nomes polisílabos acabados en -al (sinaes, xornaes…) ou en -ol (arioes, rouxinoes…) no singular, mais non para os rematados

Ramón Mariño Paz

84


en -el ou -il, que tomarían o morfema -es con -l conservado (caraveles, funiles…)14. É posible que Carré fixese esta escolla porque tivese en mente formas predominantes no galego medieval e no de certos escritores do Rexurdimento decimonónico (modelos que, como xa dixemos, declarou seguir no prólogo da súa gramática), mais o certo é que este argumento non nos pode dar razón de por que ao mesmo tempo decidiu prescribir o uso de -les para os nomes polisílabos oxítonos que no singular acaban en -el ou en -il.

Certamente, os que vivimos nos inicios do século XXI contamos con fontes de información que nos permiten asegurar que xa durante o XX non gozaban os plurais do tipo de animaes de gran difusión na lingua galega oral. E, se é certo que as prescricións de Valladares e Carré poderían inducir algúns desinformados a concluír o contrario, tamén o é que xa na centuria pasada Lugrís Freire e Carballo Calero falaron con toda a clareza do carácter “arcaico” ou “histórico” dos plurais do tipo de animaes. É da responsabilidade do primeiro a seguinte observación:

No galego arcaico, o mesmo na “Crónica Troiana” que en documentos posteriores, vemos que o prural dos que acaban en al perde o l e se lles añade es. Exempro: capital, capitaes; vocal, vocaes; carregal, carregaes. Sendo o a predominante no singular e tónico no prural, o e que admite neste número foi absorbido pol-o a. As formas vocás, carregás, reás, son, pois, contraiciós de vocaes, etc. (Lugrís Freire 1931: 24).

Carballo Calero (1966: 91, n. 6), como xa dixen, anotou que “la forma histórica del plural de los nombres terminados en l es la que añade -es al singular, suprimiendo la l: sinaes ‘señales’, mantees ‘manteles’, catasoes ‘girasoles’”.

Nas gramáticas posteriores, todas publicadas de 1986 en diante e centradas na descrición da variedade estándar, xa se omite toda referencia a esta variante, que as investigacións realizadas desde a década de 1970 confirmaran como fundamentalmente antiga e só utilizada nalgunhas falas orientais do galego popular de hoxe en día.

2.1.4. -es, sen supresión do -l final do singular

Polo que se refire aos polisílabos oxítonos, a prescrición a favor desta variante para o plural só a atopamos, con certos condicionantes, nas obras de Lugrís e Carré. Poderiamos dicir, por tanto, que semella aparecer nas gramáticas sincrónicas tardia-

14 Esporádicos rexistros desta variante témolos nas obras de Cornu (1906: 8), na que lemos taes e caes á par de tales e cales, e R.A. (1919: 3), na que, a pesar de se prescribir o plural do tipo de animás, se utilizou en dúas ocasións vocaes.


85


mente, cando a súa difusión na lingua popular xa debía de estar bastante avanzada, e desaparece delas cando, constituído o galego como lingua cooficial de Galicia, se instaura un modelo normativo animado por un espírito descastelanizador que levou a optar, neste caso, por unha variante tradicional que non podía suscitar ningún tipo de receo entre os máis puristas.

Mentres que Lugrís Freire (1931: 23-24) ditaminou o seu emprego cos nomes rematados no singular en -ol (caracoles, tirizoles) mais non, salvo excepcións como carballales e caraveles15, cos acabados en -al, -el ou -il, Carré Alvarellos (1967: 48) seleccionouna só para os terminados en -el (caraveles, picheles...) ou -il (funiles, perniles...), coas excepcións de papés e cadrís. Así, pois, Lugrís propuxo unha regra para os nomes acabados en -ol e outra para os demais, ao paso que Carré estableceu unha norma para os que rematan en -al ou en -ol e outra distinta para os que o fan en -el ou en -il. A meu ver, estas “irregulares regras” son o lóxico resultado do feito de os autores destas gramáticas traballaren con grandes lagoas de información sobre o galego do pasado e do seu tempo e tamén cun evidente déficit de reflexión a propósito do seu labor. Alén disto, creo que traducen a súa impresión –non ratificada polas oportunas investigacións de campo e insatisfactoriamente expresada no papel– de que a mudanza que propulsaba o emprego dos plurais terminados en -les estaba máis adiantada cunhas unidades lexicais ca con outras e ía deixando no camiño reliquias ou “excepcións” que por diversas razóns se resistían a secundar a innovación ou, para dicilo con máis exactitude, que a estaban a secundar con maior morosidade. Ao paso que tras das “escepciós que o bon uso insina” de que falou Lugrís o que se albisca non é outra cousa ca o coñecido fenómeno da difusión léxica (o cambio difúndese con máis rapidez nunhas palabras ca noutras), casos coma os de reás, papés e cadrís que apuntou Carré deben contemplarse, como xa advertín noutro lugar (Mariño Paz 2003: 164-169), como os esperables vestixios deixados na súa retirada por unha norma xeneralizada no pasado pero en 1967 xa esmorecente. Máis adiante haberá que comprobar se os datos tirados de fontes literarias confirman ou non estas hipóteses.

Debémoslle a Carballo Calero (1966: 91-92, n. 6) a opinión, concordante cos datos que as investigacións dialectolóxicas nos proporcionarían moi pouco despois, de que a mediados da década de 1960 a variante -les xa era maioritaria na lingua popular: “Lo más vulgar es mantener la l y añadir -es, a la castellana, especialmente cuando precede a la l una vocal de la serie posterior”16. Porén, os

15 Así se expresou a este respecto este autor: “Os nomes que finan en al, el, il, adoitan formaren o prural perdendo o l e añadíndolles s. Exempros: real, papel, cadril; reás, papés, cadrís [...]. Ten moitas escepciós que o bon uso insina: Lanzal forma o prural lanzales; mal, males; carballal, carballales; caravel, caraveles, froital, froitales; val, vales; xornal, xornales” (Lugrís Freire 1931: 23-24).

16 Isto último quere dicir que Carballo Calero tiña a respecto disto unha percepción distinta da de Carré Alvarellos pero compatible coa que expresou Lugrís: a de que a mudanza a prol da solución

Ramón Mariño Paz

86


rexistros desta variante xa non son raros nalgunhas gramáticas do XIX ou do XX cuxos autores, aínda que non optasen explicitamente a prol dela, aduciron de vez en cando exemplos terminados en -les. Na obra de Mirás (1864) predomina o uso de animás, mortás, etc., pero tamén se len mortales (en rima co monosílabo tales, p. 73) e ijuales (p. 105). Na de Saco Arce (1868: 268) atopamos cascabeles; na de Valladares (1970), caraveles (p. 14) e mais os castelanismos lexicais arrabales (p. 33) e andurriales (p. 33); na de Cornu (1906: 8), froitales e papeles (a carón de papés). Nas dúas gramáticas redactadas en galego pouco antes da Guerra Civil española os seus autores foron bastante escrupulosos no acatamento das regras de formación do plural que eles mesmos enunciaron nelas, mais non conseguiron evitar a infiltración dalgunhas voces con plural en -les pertencentes ao campo semántico da terminoloxía gramatical: xunto a animás (p. 6), cardinás (p. 12), finás (p. 30), etc., R.A. (1919) empregou tamén adverbales (p. 27), causales (p. 28), condicionales (p. 28), finales (p. 28), impersoales (p. 33) e persoales (pp. 13, 33), en tanto que Lugrís Freire (1931), ao lado de adverbiás (p. 34), animás (p. 99), artificiás (p. 17), cardinás (pp. 4, 29), etc., usou tamén adverbiales (p. 76), Causáles (p. 81), nasales (pp. 6, 2 veces; 185) e plurales (p. 36). O hábito de reproducir mecanicamente a terminoloxía gramatical en castelán difundida a través da escola e doutros medios (modos adverbiales, conjunciones condicionales, pronombres personales, etc.) debeu de inducir estes dous autores a incorrer nestas incoherencias.

Cos monosílabos, o uso da variante -es con -l mantido estaba moi estendido xa no século XIX, pois en todas as gramáticas anteriores á sétima edición da de Carballo Calero, tanto se os seus autores se pronuncian explicitamente verbo disto coma se non o fan, recóllense como normais cales, tales, males, vales, meles, coles, foles, froles ‘flores’ ou soles. Canto ao cambio de posición de Carballo e á doutrina das gramáticas posteriores, remito o lector ao que dixen en páxinas anteriores.

Os substantivos compostos que teñen como segundo lexema un monosílabo debátense entre a selección da variante -es con -l, esperable en virtude da súa análise como unidades bimembres cun segundo elemento monosilábico, e o seu comportamento como unidades polisilábicas, evidenciado polo emprego de solucións con eliminación da consoante lateral. A primeira opción rexístrase nas obras de Saco Arce (pirifoles, pousa-foles)17 e Carré Alvarellos (zugameles, pousa-foles)18, na sétima edición da

converxente coa propia do castelán estaba máis adiantada no caso das terminacións en -oles e en -ules.

17 Véxase en Saco Arce (1868: 33, 52).18 Véxase en Carré Alvarellos (1967: 46, 183).


87


de Carballo Calero (pirifoles)19 e nas gramáticas posteriores a esta que se ateñen á letra das Normas da RAG e o ILG de 1982; a segunda, na de Valladares (pirifòes, pirifòs)20 e nas seis primeiras edicións da de Carballo Calero (pirifós)21.

2.1.5. -s, sen supresión do -l final do singular

Só nas obras de Cornu, Carballo Calero e Carré Alvarellos se encontran pasaxeiras mencións desta variante, que parece nacida do debilitamento articulatorio da vogal átona final da terminación -les: vales > vales > vals.

O primeiro dos devanditos tres autores, que elaborou o seu apéndice morfolóxico a partir da gramática de Saco e do escrutinio de textos galegos do seu tempo, apuntou vales e vals como formas posibles para o plural de val (Cornu 1906: 8). Consonte o TILG, vals foi, en efecto, unha variante moi utilizada en obras aparecidas entre 1876 e principios do século XX.

Na súa nota sobre a evolución diacrónica da variable morfolóxica que estamos a estudar, Carballo Calero (1966: 91-92, n. 6) incluíu a referencia ao feito de que na obra de Rosalía de Castro se le o plural frols ‘flores’. O TILG corrobora a corrección desta afirmación, pois, ademais de noutras fontes datadas entre 1880 e 1949, frols aparece en dúas ocasións no poemario rosaliano titulado Follas Novas (1880).

Finalmente, Carré Alvarellos (1967: 201) anotou pernils e vals como variantes dialectais de perniles e vales.

2.2. Gramáticas diacrónicas

Explorei para este traballo as obras de García de Diego (1909: 88-90), Couceiro Freijomil (1935: 131)22 e Ferreiro (1995: 234-236), das cales só reproducirei a infor-mación que poida botar algo de luz sobre o obxecto de estudo deste artigo.

19 Véxase en Carballo Calero (1979: 166).20 Véxase en Valladares (1970: 32).21 Véxase en Carballo Calero (1966: 91).22 Débese ter presente que esta obra de Couceiro é unha versión algo ampliada –e en certas pasaxes

distinta– do traballo que incluíra no volume colectivo intitulado Geografía General del Reino de Galicia, publicado en Barcelona en edición do historiador Carreras Candi no ano 1926. Ora ben, o que Couceiro Freijomil dixo en 1935 verbo da formación do plural dos polisíbalos oxítonos acabados en -l no singular (Couceiro Freijomil 1935: 131) era unha reprodución exacta do que xa dixera anteriormente (cf. Couceiro Freijomil (s.d.): “El idioma gallego”, p. 214). Por outra parte, cómpre advertir que na redacción da parte gramatical do seu contributo Couceiro seguiu moi de cerca a gramática histórica de Vicente García de Diego, como el mesmo recoñeceu (Couceiro Freijomil 1935: 101, n. 92).

Ramón Mariño Paz

88



Trátase da variante que García de Diego presenta como propia de “la lengua actual” ou da lingua “moderna” (animás, painzás, pallás, papés, fusís, virís, azús, etc., exemplos aos que lles engade aqués como solución alternativa de aqueles) e tamén, significativamente, da que Couceiro sinala en primeiro lugar na súa breve exposición (sinás, tonés, cadrís, rousiñós, azús). Ao final do século XX Ferreiro catalogouna, do punto de vista diatópico, como variante central e occidental, coa singularidade do caso de -ís (infantís), solución propia de “todo o territorio”.

Canto aos monosílabos, só na obra de García de Diego (1909: 100) se atopa unha alusión á rara posibilidade de se usar cas como plural do indefinido cal. Segundo este autor, as solucións empregadas “preferentemente” para este plural eran cales e caes.


Para García de Diego esta era unha solución rara “en los principios de la lengua”, é dicir, no galego medieval (de cuxas fontes cita testimoyais e o monosílabo quais), e pouco usada no seu tempo, nos inicios do século XX. Ferreiro, coñecedor da investi-gación dialectolóxica realizada desde a década de 1970, presentouna como variante oriental e, alén disto, como a solución propia do estándar elaborado desde os anos oitenta (reais). Na liña mantida por Carballo Calero e outros autores con maior ou menor inclinación reintegracionista, Ferreiro sinalou para sales, soles, tales e cales unhas variantes sais, sois, tais e cais que, evidentemente, non tomou da fala popular contemporánea.

En 1935 Couceiro Freijomil non mencionou a existencia desta variante.


García de Diego e Ferreiro coinciden en considerala unha solución antiga. O primeiro rexistrouna “en los principios de la lengua” (estadaes, cendaes, puçaes, casaes, mantees, tonees, caes, taes, etc.) e semellaba estar a referirse en exclusiva á lingua escrita do seu tempo cando a propósito dos monosílabos tal e cal afirmaba que “el antiguo plural lo emplean varios en taes y caes”. O segundo só cita esta variante como “medieval”.

Non hai ningunha referencia a ela na obra de Couceiro.


89



Basicamente, os autores destas tres gramáticas históricas presentan esta variante como moderna, castelanizante no caso dos polisílabos oxítonos (mortales, papeles, cadriles, catasoles, azules) e libre de sospeita cando se emprega con monosílabos (tales, vales, soles…). Da exposición de García de Diego infírese que ese autor non a consideraba moi estendida nos principios do século XX, pois dicía que “algunos23 usan también plurales en ales”. Ferreiro, pola súa parte, non se pronuncia respecto da súa difusión diastrática e diafásica, xa que soamente afirma que, fóra da comarca “galego-asturiana” en que non se perdeu o /l/ intervocálico, as solucións -ales, -eles, etc. “tamén se rexistran […] por interferencia morfolóxica do español”. Couceiro, talvez inspirándose na gramática de Lugrís, apuntou que esta variante se usaba “especialmente en los nombres terminados en ol”.


García de Diego presentouna como solución de moi pouco uso empregada tanto con polisílabos oxítonos (catedrals, rousiñols, etc.) coma con monosílabos (vals, sols). Couceiro mencionouna, xunto a sinales, toneles, etc., como simple alternativa á solución común do tipo de sinás, tonés, etc. Ferreiro non fala dela.

2.3. Propostas normativas

Das propostas normativas dadas a coñecer antes da Guerra Civil española só me referirei á publicada polo Seminario de Estudos Galegos (SEG) en 1933. A brevísima Engádega ás Normas para a unificazón do idioma galego que a mesma institución deu ao prelo en 1936 non contén nada de interese para os obxectivos que persigo neste traballo. Das propostas que se fixeron despois da guerra e antes da aparición das Normas de 1982 que foron declaradas oficiais, tiven en consideración as da Real Academia Gallega (RAG) (1970, 1971), as Bases prá unificación das normas lingüísticas do galego de 1977, as da Comisión de Lingüística da Xunta de Galicia (1980) e as da Asociación Sócio-Pedagóxica Galega (AS-PG) (1980). Canto ás Normas da Real Academia Galega e o Instituto da Lingua Galega (ILG) (1982), revisei non só a súa redacción inicial, senón tamén as súas reformas de 1995 e 2003, nas que non se introduciron mudanzas substanciais no tocante a estes plurais. Finalmente, explorei tamén a resposta reintegracionista que ás Normas oficiais lle deu a Associaçom Galega da Língua (AGAL) en 1983, completada en 1989 cunha segunda edición corrixida e aumentada.

23 O emprego da letra itálica con esta palabra é da miña responsabilidade.

Ramón Mariño Paz

90


Os métodos de aprendizaxe do ILG titulados Gallego 1 (1971), Gallego 2 (1972) e Gallego 3 (1974) funcionaron durante parte da década de 1970 como unha refe-rencia normativa que nalgunhas cuestións se apartaba do que a RAG ditaminara en 1970 e 1971. Por esta razón, tamén incluín nesta alínea as informacións que sobre a variable morfolóxica que aquí estudo extraín das primeiras edicións de Galle-go 1 e de Gallego 2 (Instituto de la Lengua Gallega 1971, 1972), que en entregas posteriores foron sometidas ás modificacións necesarias para adaptalas ao modelo normativo que acabou prevalecendo.


Esta é a solución proposta para os polisílabos oxítonos polo SEG en 1933 (casás), e aínda a que a RAG utilizou na redacción do seu opúsculo ortografíco de 1970 (culturás, vocás, etc.), no que esta institución non se pronunciou explicitamente verbo desta variable morfolóxica. Así mesmo, é a que o ILG recoñeceu no Gallego 1 (1971) e no Gallego 2 (1972) só para os substantivos cadrís e reás, que presentaba como excepcións que escapaban á regra xeral de formar estes plurais coa adición do morfema -es e o mantemento do -l (animales).

Non hai prescrición a favor desta variante en ningún dos textos publicados posteriormente.


Para os polisílabos agudos, esta é a solución (animais, papeis...) que en 1971 propugnou a RAG, institución que, no entanto, un ano antes empregara a va-riante animás na redacción do seu folleto ortográfico de 1970. ¿Cales foron as razóns que motivaron esta mudanza de orientación normativa, que non soamente rompía co que anteriormente fixera a mesma RAG e coas normas do SEG de 1933, senón tamén, como xa vimos, coa xeneralidade do discurso gramatical galego que arrincara en 1864? Na argumentación que acompañaba a proposta da Academia do ano 1971 manexábanse os seguintes tres argumentos para mo-tivala: a) animais é unha variante viva no galego moderno (característica das terras orientais, mais non “violenta” para ningún galegofalante); b) permite a harmonización co portugués; e c) ten sobrada tradición na documentación histó-rica24. Aínda que isto non se explicitaba, desta explicación podíase inferir que, pola súa parte, a solución animás xa non gozaba daquela do respaldo dun uso

24 “A solución que recomendamos, característica hoxe do galego oriental, non resulta violenta para ningún galego, coincide co portugués e está abonada históricamente” (Real Academia Gallega 1971: 25).


91


popular estendido e tamén que, como é obvio, a súa adopción non propiciaba un achegamento ao portugués.

Esta variante foi tamén propugnada nos textos posteriores, coas únicas excepcións do Gallego 1 (1971) e do Gallego 2 (1972), dúas obras en que o galego que se ensinaba estaba moi achegado ao uso popular predominante e en que a intervención purista se aplicaba con moita mesura. Nas Bases de 1977, ao argumento da harmonización co portugués agregáronselle, para defender a solución rematada en -is, o de que era máis “arcaizante”, o de que estaba “plenamente recuperada” “no galego escrito dos últimos tempos” e, diafanamente expresado, o de que a terminada en -s e sen -l era xa unha opción en avanzado estado de decadencia:

Deses dous morfemas, o único produtivo hoxendía é -is, mentres que -s só aparece en certas palabras, tres ou catro todo o máis en cada lugar, das acabadas en -al [...]. Ambalas dúas son formas galegas, pro a primeira é mais produtiva. Téñense rexistrado formas como españois, caracois, artificiais, pro non españós, caracós, artificiás (Bases, p. 30, n. 5).

Na argumentación das Normas da RAG e o ILG (1982: 52) insistiuse moito na idea de que, sendo tanto animás coma animais variantes galegas tradicionais, a primeira delas presentaba o inconveniente de se achar xa nun avanzado estado de abandono:

En canto á extensión xeográfica, a solución animais ocupa unha área moi restrinxida, na parte máis oriental de Galicia, pero ten ó seu favor que dentro dela segue sendo un plural productivo (caracois, artificiais, etc., pódense oír dentro dela). A solución animás debería ocupa-lo resto do territorio, pero só se oe en palabras illadas (como reás ou cadrís) e ás veces mesmo sen continuidade xeográfica (en puntos illados pódese recoller animás, ou toxás, ou currás, e poucas máis). A solución animás foi suplantada case totalmente por animales, de tal maneira que hoxe é imposible caracós, españós, nacionás, fusís, etc.; esta mesma suplantación dáse no caso de animais, pero en menor medida.

No tocante ao plural dos monosílabos, só as propostas da Comisión de Lingüística da Xunta de Galicia (1980) e da AGAL (1983, 1989) propugnaron, con diferentes alcances, o emprego desta variante. Na primeira delas unicamente se defendeu esta opción no caso de tais, mentres que na segunda, ademais de a tais, aplicóu-selles a mesma regra a quais, aos substantivos sais e sóis e mesmo a méis (alter-nativa de meles). En todo caso, é evidente que o que motivou estas propostas non foi o empeño de rescatar para o estándar algunhas formas vivas daquela na lingua popular, senón a vontade de intervir conscientemente sobre o instrumento lingüís-

Ramón Mariño Paz

92


tico para depuralo de variantes que se estimaban castelanizantes (cales, tales...) e canonizar, no canto delas, as que son propias do portugués e, nalgún caso, as que contan tamén con precedentes rexistrados no galego medieval (quaes, taes, maes). Que tal tipo de solucións xa non goza de uso no moderno galego popular é un argumento que se utilizou para desbotalas nas Bases de 1977 e nas Normas da RAG e do ILG de 1982.


Ningunha das propostas exploradas apoiou esta opción, que só nas Bases de 1977 e nas Normas da RAG e do ILG se menciona como variante diatópica moi minoritaria que “nalgures” alterna con -is (animais ou animaes).


Para os polisílabos oxítonos a defensa desta variante encóntrase nos métodos de aprendizaxe Gallego 1 e Gallego 2, onde con todo se recoñeceron as excepcións de reás, cadrís e adrais, das que se aseguraba que conservaban unha alta frecuencia de uso popular. Os argumentos en que esta decisión se baseou explicounos do seguinte xeito García:

Coidamos que o plural dos nomes rematados en -l debe facerse engadindo o morfema -es ó singular. Non se nos oculta que na Edade Media desaparecía regularmente este l. Nembargantes, a tendencia moderna da lingua é a restau-ración deste sonido consonántico, cousa non infrecuente e, polo tanto, non sospeitosa de castelanismo. Esta tendencia é moi clara nos monosílabos e nos polisílabos rematados en -ol, -il, -el e -ul: alcoles, fusiles, papeles, baúles.

Os casos máis dubidosos serían os dos rematados en -al. Tamén estes están su-frindo unha nivelación analóxica de grande intensidade: catedrales, animales, cristales, especiales... Somentes palabras de uso esclusivo en plural resisten a esta nivelación (reás, adráis). Nós mantemos esta distinción.Polo tanto, visto que esta tendencia responde a unha evolución da lingua, que na literatura ten un uso maior que calquera outra forma de plural, que está moi estendida popularmente e que as gramáticas non coinciden, non dubidamos en adoutar este esquema unificador (García 1971: 139-140).

Tórnase evidente que nesta explicación se investía de gran importancia o feito de que este tipo de plurais acabados en -les representase “a tendencia moderna da lingua”, que mesmo os nomes terminados en -al no singular estivesen sumándose con “grande intensidade” a ela, que esta variante estivese xa entón,


93


en definitiva, “moi estendida popularmente”. Esta era, pois, sen discusión, a dirección dominante desta mudanza morfolóxica na lingua popular da segunda metade do século XX.

Na mesma idea abundaron anos despois as Bases, onde animales foi declarada como alternativa admisible de animais:

Amais das citadas, son tamén admisibles as formas animales, difíciles, posíbeles..., moi xeneralizadas na fala. Estas formas son sospeitosas de castelanismo, pro tamén puideran se-lo resultado dunha recuperación do l a partir do singular, ou as dúas cousas á vez, o que explicaría o enorme éxito que tiveron nos últimos tempos, ata facer recuar ás outras formacións.

Se ben, como decimos, son admisibles tanto animais como animales, coidamos que debe dárselle preferencia á primeira por representa-la nosa tradición (Bases, 30-31).

Igualmente, a idea do alto grao de difusión que nestes anos atinxira esta variante expresouse, como antes vimos, nas Normas da RAG e do ILG, nas que se afirmaba que “a solución animás foi suplantada case totalmente por animales” e que o mesmo estaba a acontecer, aínda que en menor medida, a custa de animais.

O acatamento do uso popular está na base da selección da variante -les para os plurais de todos os monosílabos (vales, cales, meles...) en todas as propostas examinadas menos na da Comisión de Lingüística da Xunta de Galicia de 1980 e na da AGAL (1983, 1989). Os textos que se pronunciaron sobre o plural dos nomes compostos cuxo segundo elemento é un monosílabo (Real Academia Gallega 1971, Instituto de la Lengua Gallega 1972, Comisión de Lingüística da Xunta de Galicia 1980, Real Academia Galega / Instituto da Lingua Galega 1982) fixérono unanimente tamén a favor desta variante: cartafol – cartafoles, chuchamel – chuchameles, pirifol – pirifoles, etc.


Esta variante non se menciona en ningunha das propostas normativas exploradas.

2.4. Traballos de investigación

Nesta sección presentarei algúns datos tirados dunha selección de traballos que conteñen información sobre a variación diatópica, diastrática e diafásica no gale-go falado e escrito entre a primeira metade do século XIX e o ano 2000, aproxi-

Ramón Mariño Paz

94


madamente. Apuntamentos sobre a evolución da variable morfolóxica que estou a estudar na lingua do XIX tomeinos das obras de Mariño Paz (2003: 164-170), Freixeiro Mato / Sánchez Rei / Sanmartín Rei (2005: 273-276) e Sánchez Rei (2006: 186-189). Información sobre a súa situación na última década do XX re-cadeina nas contribucións de Dubert García (1999: 93-96; 2002). Dos mapas do Atlas Lingüístico Galego (ALGa 2) e da contribución de Fernández Rei (1990: 64-65) tomei a fotografía do estado evolutivo desta variable entre a década de 1970 e as postrimerías do século, e non me resultou difícil inferir de tal fotografía e do seu contraste con outros datos xa coñecidos a evolución que a este respecto se deu entre finais do XIX e finais do XX. Finalmente, tamén tiven en conta as achegas de Regueira (1999, 2003, 2005).


Os traballos de investigación consultados coinciden en afirmar que esta variante gozou dun elevado nivel de uso na lingua literaria decimonónica que probablemente se correspondía coa súa conservación aínda moi difundida na lingua popular da Galicia centro-occidental, é dicir, na da maior parte do territorio galegofalante. As fontes escritas da primeira metade do oitocentos amosan que esta regra aínda era daquela produtiva cos neoloxismos: constitucionás, servís ‘partidarios do absolutismo’, etc. Con unidades lexicais como reás, plural de real ‘unidade monetaria’, e papés o seu mantemento maniféstase con particular firmeza na documentación decimonónica conservada.

No entanto, o Atlas Lingüístico Galego (ALGa 2: mapas 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77), Fernández Rei (1990: 65) e Dubert García (1999: 96) mostran que no derradeiro cuartel do século XX esta variante estaba xa próxima a sucumbir ante o asoballante progreso que nas décadas anteriores viñera coñecendo -les na lingua popular. Quedaban daquela, con todo, certas unidades lexicais en que os tradicionais plurais centro-occidentais rematados en -ás, -és, etc. aínda conservaban unha desigual frecuencia de uso. Así, currás gozaba de máis vitalidade ca ladrás ou reás, que por súa vez semellaban máis estendidos ca candís ou cadrís; e todos estes plurais se usaban daquela máis ca catedrás e fusís. Como ben se sabe, isto é algo que se observa en moitos procesos de cambio lingüístico: é frecuente, mesmo habitual, que as distintas unidades susceptibles de resultaren afectadas por el non se transformen simultaneamente, senón con ritmos distintos e con desigual resistencia ao avance da innovación. As innovacións esténdense por medio de procesos de difusión léxica que non alcanzan nin transforman todas as palabras ao mesmo tempo nin coa mesma rapidez e que mesmo poden deixar que algunhas delas se libren do seu influxo.

95


Neste caso, dá a impresión de que a variante tradicional resistiu máis firmemente o embate da innovación terminada en -les en dous casos: 1) co vocabulario elemental máis vinculado ás formas de vida tradicionais das clases populares: animás, currás, ladrás (plural de ladral), reás, papés, cadrís (plural de cadril), candís, fusís, etc.; 2) cos nomes utilizados a miúdo ou case en exclusiva en plural (reás, papés, etc.), con algúns dos cales mesmo puido chegar a quedar escurecida a existencia da base singular (caso, por exemplo, de cadril ‘cada un dos ósos da cadeira’25 e de ladral < LATERALE ‘cada unha das táboas laterais do carro galego tradicional que serven para suxeitar a carga’).

Para o monosílabo tal aínda temos documentación minoritaria mais non desdeñable de tas nas fontes escritas das primeiras décadas do XIX. Con todo, non cabe dúbida de que o uso maioritario con todos os monosílabos na lingua popular dos dous últimos séculos foi, con contadas excepcións, o da variante -es con -l mantido.


É unha variante minoritaria na lingua literaria decimonónica, na que, cando aparece, adoita facelo en obras cunha evidente coloración dialectal oriental ou, en todo caso, abertas á incorporación de variantes con esta procedencia. É o que ocorre coas Proezas de Galicia (1810) de José Fernández Neira, onde lemos papeis, e mais cos Ensayos poéticos en dialecto berciano (1861) de Antonio Fernández y Morales, nos que achamos ráis ‘reás, reais’.

Consonte o ALGa 2 (mapas 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77) e Fernández Rei (1990: 65), nas décadas finais do século XX esta variante seguía sendo produtiva en moitos puntos do centro e o sur do leste do territorio galegofalante, ao paso que a zona asturiana, onde historicamente non se perdeu o /l/ intervocálico, mantiña os seus plurais autóctonos do tipo de animales.

Logo de ser seleccionada para a variedade estándar nas Normas da RAG e do ILG declaradas oficiais en 1983 e axiña difundidas a través de diversas vías ata o conxunto da poboación, cara ao final da década pasada esta variante parecía empezar a comportarse xa como unha innovación propagada “desde arriba”. No seu estudo da fala do Santiago de Compostela finisecular Dubert García (1999: 94-95) encontrouse con “falantes con estudios e con abundantes trazos lingüísticos de fasquía urbana” que, situados nun contexto formal, utilizaban esta variante (azuis, espirituais,

25 Repárese na seguinte pasaxe dos Contos galegos d’antano e d’hogano (1920) de Manuel Vidal Rodríguez, onde, significativamente, cadrís foi usado como substantivo en singular, xa que o seu -s non se interpretou como desinencia de plural, senón como consoante final do lexema: “se sei que volves a dar con el un pío, co mallo de mallar creboche un cadrís” (cf. TILG).

Ramón Mariño Paz

96


municipais...) en alternancia coa popular -les. Ao seu parecer, isto demostraba “que algúns procesos morfolóxicos da lingua estándar comeza[ba]n a estenderse nalgúns medios sociais e a entrar en variación contextual coas formas populares, de modo que o galego estándar comeza[ba] a compartir co castelán o papel de lingua teito e a competir con el na creación de formas de prestixio”. Para estes falantes, a utilización da variable animales – animais funcionaba xa como un marcador de status. Non hai motivos que nos induzan a pensar que o que Dubert sinalou para o dialecto de Santiago de Compostela non se estivese a producir, con maior ou menor intensidade, noutras zonas do país. Cara a isto apuntan, precisamente, algunhas observacións realizadas nos últimos anos polo propio Dubert García (2002: 22-23) e por Regueira (1999: 865, 867), quen ademais sinala o esperable uso case exclusivo da variante normativa animais na lingua escrita e publicada de 1980 en diante (cf. Regueira 2003: 210; 2005: 81).


Trátase dunha variante moi minoritaria na lingua escrita decimonónica e, con certeza, moi minoritaria tamén na lingua oral coetánea. Para o período final do século XX, o ALGa 2 só a amosa nalgúns puntos do leste, case sempre en concorrencia coa variante -is con -l suprimido (currais – curraes, catedrais – catedraes, reais – reaes, etc.) ou coa variante con -les (reales – reaes).


É unha variante bastante frecuente na lingua escrita decimonónica, mais aínda non maioritaria á altura de 1840. Parece que, mediado o século XIX, non se chegara aínda ao punto de se estar a producir unha rápida expansión desta variante innovadora, cousa que debeu de acontecer máis tardiamente, a son co veloz avance do coñecemento e o uso do castelán que se deu en Galicia sobre todo no século XX.

De acordo co ALGa 2 e con Fernández Rei (1990: 65), esta é a variante maioritaria no galego popular de finais do novecentos, imposta xa case por completo á solución animás no centro e no oeste do territorio e tamén utilizada en concorrencia con animais naquelas zonas do leste onde se mantén estoutra variante tradicional. Ao final da década dos noventa, Dubert García (1999: 93-94) concordaba con esta apreciación.

Polo que atinxe aos polisílabos oxítonos, esta variante innovadora debeu de progresar máis velozmente cos neoloxismos (faroles en lugar de farós, chavales no canto de chavás...), cos castelanismos flagrantes (Madriles por Madrid) e co léxico máis vencellado co mundo e a ideoloxía oficial do estado-nación español en proceso de


97


construción desde a primeira metade do XIX (españoles en vez do antigo españós). Todo este léxico contou con axentes propagadores tan eficaces coma o ensino (cada vez máis estendido), a prensa escrita, os modernos medios de comunicación audiovisual ou o castelán falado nas vilas e cidades polas persoas influentes.

Esta foi a variante máis frecuentemente utilizada para os plurais dos monosílabos e das palabras compostas cuxo segundo elemento é un monosílabo no galego popular e mesmo no galego escrito dos dous últimos séculos26.


É unha variante infrecuente no galego escrito dos séculos XIX e XX. Segundo o ALGa 2 e Fernández Rei (1990: 65), nos últimos tempos aínda se usa nalgúns falares populares do occidente, sobre todo en puntos da provincia da Coruña en que esporadicamente se oen currals, catedrals, etc.

3. Datos das fontes literarias

Se os datos expostos na sección anterior permiten recompoñer, polo menos parcialmente, a andadura desta mudanza lingüística no galego oral, sobre todo popular, e tamén no galego escrito de case os últimos dous séculos da historia de Galicia, é evidente que os que deseguido se van presentar achegan información sobre o comportamento desta variable morfolóxica no moderno galego escrito. Ora ben, coido que colateralmente pode derivarse desta información algunha hipótese non demasiado desencamiñada a propósito do que a respecto disto debeu de ocorrer nos contextos –non moi numerosos antes da década de 1970 e certamente raros no século XIX e nos inicios do XX– en que se fixese un uso oral formal, esixente ou pulido da lingua galega. Ben é certo que a lingua escrita non é unha fiel e mecánica transcrición da lingua falada, e tamén que sería inxenuo supoñer que nas súas alocucións os bos oradores utilizan un rexistro calcado do propio dos textos escritos. Con todo, sabemos que tanto no caso do galego coma no doutros idiomas do noso contorno prevaleceu durante moito tempo, e a meu ver prevalece aínda, a idea de que o discurso oral formalizado debe aproximarse no posible ás formas dos textos escritos máis selectos, máis refinados, máis elaborados (cf. Regueira 1999, 2003, 2005), xa que se pensa, e non sen razón en bastantes ocasións, que fala mellor o que mellor escribe, ou que a falar ben se aprende lendo e escribindo con frecuencia

26 Para o galego popular de finais do século XX cf. ril – riles e cal – cales (ALGa 2, mapas 79 e 369) e tamén chuchameles (ALGa 2, mapa 78).

Ramón Mariño Paz

98


e corrección. Por este motivo, creo que a observación do ocorrido a este respecto no galego escrito dos últimos tempos pode permitirnos que, coas debidas cautelas, elaboremos algunha hipótese do que paralelamente puido ir acontecendo no galego utilizado en actos públicos de carácter político, cultural ou académico.

Coa brevidade esixible nunha contribución coma esta, aproximareime a esta cuestión por medio de nove ilustracións que amosan as porcentaxes de uso alcanzadas polas distintas variantes dos plurais de oito nomes polisílabos oxítonos e do identificador monosilábico tal no galego escrito entre 1840 e 2002. Como o que aquí nos importa é só o comportamento da variable morfolóxica que estamos a analizar, agrupei nunha soa entrada todas as variantes fonéticas de cada palabra que comparten a mesma variante para o morfema de plural: así, por exemplo, reás, reiás, raás, raiás, riás e rás presentareinas unificadamente baixo a entrada reás. Os datos necesarios para elaborar estas ilustracións recadeinos no Tesouro Informatizado da Lingua Galega (TILG), servido gratuitamente polo Instituto da Lingua Galega a través da Internet. A propósito disto é necesario advertir que entre os textos de entre 1612 e 2002 que se incluíron no TILG se encontran algunhas gravacións orais que proceden principalmente de memorias de licenciatura e de teses de doutoramento realizadas ao final do século XX; na análise que deseguido vou facer esta circunstancia deberá ser ponderada en diversos casos.

Tomo o ano 1840 como data de inicio desta pescuda porque os datos das décadas anteriores xa os ofrecín e estudei en dous traballos previos (Mariño Paz 2003, 2004) e tamén porque hoxe en día se considera que foi arredor de 1840 cando botou a andar o movemento galeguista, que animou cun crecente espírito purista e descastelanizador o cultivo do galego. Pola súa parte, 2002 é o último ano para o que na actualidade contén información o TILG.

Distinguín catro grandes etapas neste período de 163 anos. A primeira (1840-1915) correspóndese con toda a época anterior á irrupción en escena do nacionalismo galego. Nesta etapa o purismo lingüístico, aínda non sendo descoñecido, non chegou a atinxir a intensidade que si alcanzou entre 1916 e 1936, cando o cultivo do idioma galego, promovido en boa medida –mais non só– polo nacente nacionalismo, adoitou facerse con esixencias de intelectualización, desruralización e descastelanización. Nos anos posteriores á instauración do franquismo en Galicia en xullo de 1936 foise conseguindo –moi devagar ata a década de 1950– unha recuperación do galego escrito, recuperación que a partir dos anos sesenta se fixo xa en consonancia coas orientacións que naqueles tempos foron proporcionando gramáticas e propostas normativas. Por fin, a publicación das Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego (1982) da RAG e o ILG marcou o inicio do proceso de estandarización xa planificado.


99


3.1. -s, con supresión do -l final do singular

É unha variable con desigual nivel de uso antes de 1982: moi alto no caso das coñe-cidas “excepcións” reás e cadrís (Ilustracións 6 e 8) e algo menos alto no da tamén “excepción” papés (Ilustración 7); notable cos plurais de animal e fusil (Ilustracións 1 e 3); baixo cos de caravel e azul (Ilustracións 2 e 5); exiguo e en certos períodos nulo cos de español e tal (Ilustracións 4 e 9). Sobre os motivos polos cales o nivel de mantemento desta variante de plural é moi alto ou alto nos casos de reás, cadrís e papés e moi baixo ou nulo nos de españós e tas xa me pronunciei anteriormente, de modo que agora me limitarei a subliñar que os datos tomados das fontes escritas concordan cos extraídos das fontes metalingüísticas no tocante ás tendencias obser-vables no desenvolvemento desta opción e á identificación dalgunhas das unidades lexicais que máis resistencia opuxeron ao seu abandono.

Ilustración 1. Plurais do substantivo animal no galego escrito entre 1840 e 2002.

Cómpre advertir que a leve recuperación de caravés entre 1937 e 1981 é máis aparente ca real, pois alicérzase sobre só dous rexistros desta variante (o 9,1% dos casos) fronte a vinte (o 90,1%) de caraveles. Ademais, o feito de que un deses dous rexistros de caravés se encontre nunha colectánea de cántigas populares de 197327 move a sospeitar que esta forma de plural era xa naquela altura máis unha cousa do pasado (de onde proceden tanto os cantares transmitidos pola tradición oral coma as formas lingüísticas que estes conteñen) ca do presente.

27 Trátase do Cantigueiro popular da Limia Baixa (Vigo: Galaxia, 1973) recompilado por Xoaquín Lorenzo Fernández.

Ramón Mariño Paz

100


Ilustración 2. Plurais do substantivo caravel no galego escrito entre 1840 e 2002.

Moita máis importancia teñen, con certeza, os trinta e un usos de azús entre 1916 e 1936 (o 25,2%) e os corenta e cinco da mesma variante deste adxectivo entre 1937 e 1981 (o 26,3%), que marcan unha tendencia ben discordante respecto dos só cinco casos (o 5,3%) de entre 1840 e 1915. Sen dúbida, azús foi un plural libre de sospeita castelanizante do que gustaron non poucos autores de textos publicados a partir da eclosión da etapa nacionalista, na que se sitúan as gramáticas de R. A. e Lugrís e mais a proposta normativa do Seminario de Estudos Galegos de 1933, que avogaron a favor da variante -s con supresión de -l para a formación destes plurais. Despois da Guerra Civil azús lese a partir de 1950 sobre todo en obras de autores máis ou menos próximos á Editorial Galaxia, que promoveu o uso desta variante do plural, canonizada pola gramática de Carballo Calero (publicada precisamente por Galaxia) ata 1974 e utilizada na redacción das normas ortográficas da RAG de 1970.

Ilustración 3. Plurais do substantivo fusil no galego escrito entre 1840 e 2002.


101


Na realidade, o esforzo purista por recuperar ou manter esta variante entre 1916 e 1981 apréciase tamén nos casos de animás e fusís, aos cales se lles poderían engadir outros como, por exemplo, currás, que atinxe unha representación do 30% entre 1916 e 1936 (3 rexistros de 10) e de nada menos ca o 58,8% entre 1937 e 1981 (10 rexistros de 17).

Despois de 1982 o emprego desta variante só se mantivo con vigor cos nomes terminados en -il no singular (cos que é de regra no estándar) e mais coa reliquia reás, sobre a que as Normas da RAG e o ILG se pronunciaron dunha maneira que, a meu parecer, debeu de inducir a moitos a pensar que se trataba dunha excepción, se non promovida, si polo menos tolerada ou non mal vista no canto da normativa reais: “A solución animás –afirmaban a RAG e o ILG 1982: 52– debería ocupa-lo resto do territorio, pero só se oe en palabras illadas (como reás ou cadrís)”. Con certeza, con esta excepción resultou decisivo o feito de que na gramática de Álvarez, Regueira e Monteagudo (1986: 67) se dixese taxativamente que “o plural de real é reás” e, xa máis tarde, que Freixeiro Mato (2000: 49) lle dispensase certa acollida na súa obra ao afirmar que “o substantivo real mantén a solución patrimonial centro-occidental reás no plural na fala e na lingua literaria, en convivencia coa oriental e común reais”.

A sentenza normativa a prol da variante animais, caraveis, etc. significou o rápido eclipse de animás, caravés, etc. no galego escrito e/ou publicado despois de 1982.

Ilustración 4. Plurais do substantivo e adxectivo español no galego escrito entre 1840 e 2002.

Ramón Mariño Paz

102


3.2. -is, con supresión do -l final do singular

En xeral, esta variante utilizouse pouco entre 1916 e 1982 e moi pouco antes de 1916. Os seus contados rexistros de entre 1840 e 1915 adoitan estar condicionados pola orixe xeográfica oriental dos autores das obras en que se atopan: españois, reais e tais lense nos ensaios poéticos do berciano Fernández y Morales, do ano 1861, e papeis nunha entrega de 1913 da publicación fonsagradina O Tio Pepe. Chama a atención, con todo, o considerable nivel de uso de tais, plural de tal, mais é preciso recoñecer que lle debe moito á constancia con que en 1886, 1888 e 1889 foi empregado en dúas publicacións periódicas da cidade de Pontevedra: O Galiciano (con 24 rexistros) e O Novo Galiciano (con 9 rexistros).

Ilustración 5. Plurais do adxectivo azul no galego escrito entre 1840 e 2002.

O ánimo purista que inspirou o cultivo do galego de non poucos autores despois de 1916 abonda para explicar o moderado progreso do uso escrito desta variante entre ese ano e 1981, progreso que se revela máis ostensible nos casos de animais, españois e papeis e algo menos nos de azuis e tais28. Se antes da Guerra Civil foi o nacionalista Vicente Risco o escritor que máis salientou no seu gusto por ela, no período posterior o seu gran salto adiante non empezou a producirse ata despois de 1971, é dicir, ata despois de que a RAG, na súas Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego dese ano, emitise unha prescrición favorable a ela.

28 O insignificante nivel de emprego atinxido por reais (na súa variante fonética rais) entre 1937 e 1981 concrétase en tres únicos rexistros que ademais se achan non en textos propiamente escritos, senón en transcricións de textos dialectais orientais publicados na década de 1970: un nas Narraciones orales gallego-asturianas (1972) de Dámaso Alonso e dúas na Etnografía del Valle de Ancares (1978) de José Ramón Fernández González.


103


Despois de 1982 o esperable avance desta variante verificouse rapidamente, con algunha competencia dos plurais terminados en -les que máis adiante será comen-tada.

3.3. -es, con supresión do -l final do singular

É unha variante minoritaria que, con todo, antes de 1982 acadou unha discreta frecuencia de uso nos casos de animaes, azúes e taes e, con especial significación mais cun importante matiz que a seguir expoñerei, tamén no caso de españoes. Animaes, azúes e taes (e especialmente azúes e taes) foron formas que alcanzaron unha notable fortuna na literatura posterior á segunda metade do século XIX, pois circularon con profusión entre escritores de distintas tendencias ideolóxicas, diversas procedencias xeográficas e diferentes estilos. Poida que azúes se beneficiase do feito de ser empregada por Rosalía de Castro, o gran clásico da literatura galega moderna, na segunda edición dos seus Cantares Gallegos, aparecida en 1872. A variante españoes, que antes da Guerra Civil foi unha solución da que gustaron escritores nacionalistas como Vicente Risco, Antón Villar Ponte, Ramón Villar Ponte, Manuel Antonio ou Ramón Otero Pedrayo, aparece como forma maioritaria no período posterior (cunha cota do 74,4%) só porque foi utilizada ata en 217 ocasións polo tamén nacionalista Alfonso Rodríguez Castelao no seu Sempre en Galiza (1944).

Despois de 1982 os niveis de emprego desta variante de plural son insignifi-cantes.

0

40

60

20

80

100

1840-1915 1916-1936 1937-1981 1982-2002

Reás

Reais

Reaes

Reales

Ilustración 6. Plurais do substantivo real ‘unidade monetaria’ no galego escrito entre 1840 e 2002.

Ramón Mariño Paz

104


3.4. -es, sen supresión do -l final do singular

Antes de 1982 gozou dun elevado nivel de uso, nomeadamente nos casos de caraveles, fusiles, españoles29 e tales. Aínda que tamén importante, foi sensiblemente menos frecuente a súa selección coas unidades animales, azules e papeles. Finalmente, as súas porcentaxes de uso resultan moi baixas ou mesmo insignificantes nos casos dos substantivos reales e cadriles. Podemos, por tanto, reiterar aquí a idea de que esta variante converxente co castelán xa gozaba dunha notable difusión na segunda metade do século XIX e repetir a observación de que, debido a causas diversas ás que xa se aludiu, ao seu avance posterior opuxeron máis resistencia unhas unidades lexicais ca outras. No moderno galego escrito transparentáronse estas diferenzas entre os ritmos de difusión desta innovación ás distintas palabras susceptibles de adoptala.

Ilustración 7. Plurais do substantivo papel no galego escrito entre 1840 e 2002.

Despois de 1982 o seu uso decaeu notoriamente agás coas palabras monosilábicas (tal – tales, etc.) e coas palabras compostas cuxo segundo lexema é un monosílabo (como chuchamel – chuchameles30), para as cales a prescrición da RAG e o ILG

29 Intimamente vinculada coa ideoloxía segregada durante o proceso de construción do moderno estado español, a variante españoles utilizouse con contudente maioría entre 1840 e 1915 (no 94,3% dos casos rexistrados) e algo menos entre 1916 e 1936 (co 70,8%), cando comezou a ceder, sobre todo, ante dúas variantes promocionadas polos autores con actitudes máis puristas: españois (13%) e españoes (14,6%). No período posterior chegou incluso a facerse minoritaria (co 19,6%) debido ao sistemático e frecuentísimo uso que de españoes fixo Castelao no Sempre en Galiza (1944).

30 Para o período abranguido entre 1840 e 2002 o TILG ofrece dous rexistros do plural chuchamelos, un de chuchamels e trinta e dous de chuchameles. Entre 1982 e 2002 a mesma fonte amosa, fronte a oito casos de chuchameles, soamente un de chuchamelos.


105


correu ao seu favor. Coas outras voces aquí exploradas os rexistros desta variante pertencentes a esta época, minoritarios nuns casos (caraveles, fusiles) e sumamente escasos noutros (animales, españoles, azules, reales, papeles, cadriles), proceden a miúdo de fontes en que o que se recolle non é na realidade galego escrito, senón galego oral popular: cando non se trata de memorias de licenciatura ou de teses de doutoramento que conteñen transcricións de gravacións de actos de fala en que se utilizou un rexistro informal moi achegado aos caracteres propios do falar dunha determinada comarca, trátase do Cancioneiro popular galego (1984-1995) editado por Dorothé Schubarth e Antón Santamarina. Noutras ocasións estes plurais aparecen en obras destes anos escritas propositadamente na variedade do galego de Asturias, onde non se perdeu o /l/ intervocálico durante a etapa constitutiva do romance.

Ilustración 8. Plurais do substantivo cadril no galego escrito entre 1840 e 2002.

3.5. -s, sen supresión do -l final do singular

Na nosa moderna tradición escrita esta variante só atinxiu as residuais porcentaxes que cabía esperar da súa condición de solución moi minoritaria na lingua oral popular coetánea. As relativas excepcións que a esta pauta se lle poden sinalar distan de ter entidade suficiente para a invalidar: dous rexistros de vinte e dous (o 6,1%) para caravels entre 1916 e 1936, catro de noventa e cinco (o 4,2%) para azuls entre 1840 e 1915 e pouco máis.

Ramón Mariño Paz

106


Ilustración 9. Plurais do identificador tal no galego escrito entre 1840 e 2002.

4. Conclusións

Polo que se refire á lingua da proximidade entre emisor e receptor, os datos tomados dos distintos tipos de fontes exploradas permítennos afirmar que a variante tradicional animás aínda debía de gozar dun notable nivel de uso na Galicia central e occidental a mediados do século XIX e que posteriormente, conforme foi aumentando o número de individuos con condutas bilingües galego-castelás ou polo menos con coñecemento pasivo do castelán, experimentou un rápido retroceso en beneficio de animales que a abocou á marxinalidade en que xa a presentan sumida os traballos de investigación realizados na segunda metade do XX. Como adoita suceder en toda mudanza lingüística, a innovación animales avanzou máis velozmente cunhas palabras ca con outras, e por distintas razóns algunhas unidades opuxéronlle particular resistencia (reás, cadrís, papés...). A variante animais conservouse ata hoxe como produtiva en moitos falares populares do centro e o sur do leste do territorio galegofalante; a meu ver, a súa selección como variante propia do estándar socializado a partir da década de 1980 está a propiciar a súa incorporación ao discurso oral informal de persoas que tiveron como primeira lingua adquirida o español mais que por distintos motivos utilizan con maior ou menor frecuencia o galego e tamén ao de individuos que, aínda que adquirisen na infancia algunha variedade popular do galego con plurais terminados en -les, van introducindo solucións propias do estándar nas súas interaccións lingüísticas cotiás; entre os aínda minoritarios grupos de persoas que tiveron como lingua inicial o galego estándar ou unha variedade próxima a el, animais é a solución empregada habitualmente tanto nos contextos


107


formais coma nos informais. Pola súa parte, animaes e animals son variantes minoritarias que desde mediados do século XIX ata hoxe deberon de se manter con poucas alteracións nas contadas falas populares en que se utilizan, orientais no caso de animaes e occidentais no de animals. Cos monosílabos o uso oral popular foi durante todo este tempo, case sen excepcións, o da variante con desinencia -es e /l/ conservado.

No tocante á lingua da distancia, convén distinguir entre o uso escrito e o uso oral. As variantes do tipo de animás gozaron dun considerable nivel de uso na literatura decimonónica e, con desigualdades entre unhas palabras e outras, beneficiáronse do aprecio que non poucos escritores amosaron por elas entre 1916 e 1981. Foron ademais as que o Seminario de Estudos Galegos prescribiu en 1933 e aínda as que a Real Academia Galega utilizou na redacción do seu opúsculo ortográfico de 1970 e as que Carballo Calero apoiou ata a cuarta edición da súa gramática, de 1974. Non obstante, a decantación académica a prol da variante animais en 1971 acabaría por revelarse como unha reorientación destinada a perdurar, pois, logo de que os métodos de aprendizaxe do Instituto da Lingua Galega (favorables a animales) a contradixesen durante uns anos e despois de que as Bases de 1977 aínda lle recoñecesen animales como alternativa tolerable, foi consagrada polas Normas da RAG e o ILG de 1982. Evidentemente, o que prevaleceu á hora de optar por esta prescrición non foi o desexo de se achegar á variante maioritaria no galego popular contemporáneo, senón o espírito depurador, descastelanizador e harmonizador co portugués que en maior ou menor medida xa se viñera revelando na tradición escrita anterior. Con excepcións coma a de españoes no Sempre en Galiza (1944) de Castelao, as variantes do tipo de animaes e de animals foron pouco usadas no galego escrito moderno, especialmente as segundas; con todo, animaes beneficiouse da acollida favorable que lle dispensaron as gramáticas de Valladares e Carré Alvarellos. En xeral, cos monosílabos o uso escrito predominante foi o das variantes rematadas en -les.

Carecemos de fontes de estudo que nos permitan facer un seguimento da liña evolutiva da variable morfolóxica aquí estudada no galego utilizado oralmente en contextos formais desde mediados do século XIX ata hoxe. Así e todo, polas razóns que apuntei con anterioridade, paréceme sensato supoñer que esa liña evolutiva debeu de coñecer un trazado non moi distanciado do que acabo de sinalar para a lingua escrita. Antes de 1982, e quizais sobre todo entre os oradores máis comprometidos coa tarefa de descastelanizar o galego, debeu de predominar a preferencia polas variantes tradicionais sen mantemento de /l/ (animás, animais, animaes). Despois de 1982 os oradores máis esixentes e mellor preparados adoptan nos seus discursos a variante estándar animais, de modo que o uso de animales, sobre todo se é reiterado, se considera un sinal de descoido e de baixa competencia lingüística; as variantes

Ramón Mariño Paz

108


animás, animaes e animals non se utilizan hoxe neste rexistro. Por outra banda, nos últimos tempos a variante animais comezou a competir con animales tamén na actividade lingüística de individuos con estudos e fasquía urbana que, situados en contextos de semiformalidade, intentan aproximarse no posible á variedade estándar. Cos monosílabos prevalece a adopción da solución terminada en -les, mais os oradores con convicións reintegracionistas adoitan usar con eles a variante -is (tais, cais ou quais, etc.).

A meu parecer, a exposición anterior invítanos a concluír este artigo cunha brevísima reflexión que, de podermos contar co espazo que aquí nos falta, deberiamos corroborar con suficientes exemplos tomados de mudanzas acontecidas en situacións de contacto lingüístico parangonables coa galega. Considero que no caso do galego contemporáneo as innovacións lingüísticas que supoñen unha converxencia co castelán ou un achegamento a el tiveron na lingua da proximidade un ritmo de difusión máis rápido do que tiveron na lingua da distancia (oral ou escrita). Na lingua da proximidade o aumento da presión exercida do século XIX para acó polo idioma dominante encontrou poucas resistencias ao seu avance, cousa que semella lóxica se pensamos na indefensión en que ata hai moi pouco se achou o galego, percibido por moitos dos seus falantes como un simple dialecto ou variedade baixa do castelán. Polo contrario, sobre a lingua da distancia actuou con rigor crecente unha reacción purista inserida no marco dun proceso de reemerxencia e elaboración lingüísticas contrario á dialectalización do galego baixo o dominio exercido sobre el polo castelán. Logo da elaboración da variedade estándar e do inicio da súa socialización a través de institucións e organizacións públicas e privadas, as formas propias da lingua da distancia parecen ir comezando a infiltrarse en certas variedades da lingua da proximidade.

Podemos aseverar tamén que, aínda que o purismo se revelou como un factor decisivo no proceso de estandarización (planificada) do galego moderno, a súa incidencia sobre a lingua escrita e sobre os crecentes espazos de uso oral que a esta lingua se lle foron abrindo no último século e medio da súa historia arrinca polo menos a mediados do século XIX, se ben se lle poden sinalar precursores coma o Padre Sarmiento (1695-1772). Concordo, por tanto, con Brincat / Boeder / Stolz (2003: viii) cando aseguran que non existe unha interdependencia entre a emerxencia de tendencias puristas nunha comunidade lingüística e a creación planificada dun estándar no seo dela, é dicir, que o purismo non nace sempre e necesariamente como un atributo dos procesos de elaboración consciente dun estándar, pois pódense mencionar casos de diversas linguas en que as actitudes puristas floreceron desconectadas de toda actividade conducente á forxa dun estándar. Segundo os autores antes mencionados, “the English ‘inkhorn term’ debate of the 16th century precedes the ‘appeal to authority’ in the 17th/18th centuries” e “purism is an issue that


109


can come up in societies where literacy is heavily restricted and institutions which could organise purist movements are largely missing” (Brincat / Boeder / Stolz 2003: viii). Creo, con todo, que, aínda que o purismo non estea necesariamente conectado cos procesos de elaboración consciente de variedades estándar, si é polo menos un comportamento que tende a asociarse co nacionalismo cultural e político en sentido amplo (cf. Thomas 1991); no caso galego pódese correlacionar o progresivo aumento da intensidade do purismo lingüístico desde mediados do século XIX ata hoxe co paralelo desenvolvemento cultural e político da consciencia da identidade galega durante toda esta época.

Finalmente, coido que, se é certo que o purismo exacerbado obstaculizou a revitalización de linguas ameazadas coma o tiwi australiano, o náhuatl ou o gaélico escocés (cf. Dorian 1994), no caso do galego moderno o que está a prevalecer é un purismo moderado que, sen abrir abismos entre a lingua da proximidade e a lingua da distancia, estase revelando como un factor capaz de expandir variantes diatopicamente pouco estendidas mais adornadas co gran atractivo de representaren unha tradición libre de toda sospeita de influencia castelanizante. Con certeza, a proximidade entre as estruturas fonolóxicas, morfolóxicas, sintácticas e lexicais do galego e o castelán esixe neste caso unha severa pero prudente actitude de vixilancia para impedir que o galego se desnaturalice por completo como consecuencia dun corremento cara ao castelán que acabaría por convertelo, tanto para os galegos coma para os non galegos, nunha simple variante deturpada e empobrecida do idioma español.

Fontes exploradas

Gramáticas sincrónicas

Álvarez, R. / Regueira, X. L. / Monteagudo, H. (1986): Gramática galega (Vigo: Galaxia).

Álvarez, R. / Xove, X. (2002): Gramática da lingua galega (Vigo: Galaxia).

Carballo Calero, R. (1966): Gramática elemental del gallego común. 266 pp. (Vigo: Galaxia) [2ª ed., 1968, 286 pp.; 3ª ed., 1970, 338 pp.; 4ª ed., 1974, 330 pp.; 7ª ed., 1979, 346 pp].

Carré Alvarellos, L. (1967): Gramática gallega (A Coruña: Imprenta Moret).

Cornu, J. (1906): “Gramática de la Lengua Portuguesa. Apéndice: Morfología del gallego moderno”, Boletín de la Real Academia Gallega 1, 7-9; 2, 28-30; 3, 52-54; 4, 75-77; 5, 99-101.

Ramón Mariño Paz

110


Costa Casas, X. X. / González Refoxo, M. A. / Morán Fraga, C. C. / Rábade Casti-ñeira, X. C. (1988): Nova gramática para a aprendizaxe da língua (A Coruña: Vía Láctea).

Cuveiro, J. (1868): El habla gallega. Observaciones y datos sobre su origen y vici-situdes (Pontevedra: Imp. de José A. Antúnez y Cª).

Freixeiro Mato, X. R. (2000): Gramática da lingua galega. II. Morfosintaxe (Vigo: A Nosa Terra).

Lugrís Freire, M. (1931) [1ª ed.: 1922]: Gramática do idioma galego. 2ª ed. (A Co-ruña: Imprenta Moret) [Edición facsímil: Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega, 2006].

Mirás, F. (1864): Compendio de gramática gallega-castellana (Santiago: Estableci-miento tipográfico de Manuel Mirás) [Ed. facsímil: Madrid: Akal, 1978].

R. A. [atribuído a L. Carré Alvarellos] (1919): Compendio de gramática galega (A Coruña: Imprenta Nova).

Saco Arce, J. A. (1868): Gramática gallega (Lugo: Soto Freire) [2ª ed.: Ourense: Gráficas Tanco, 1967].

Santiago y Gómez, J. de (1918): Filología de la lengua gallega (Santiago de Com-postela: Tip. de El Eco Franciscano).

Valladares, M. (1970) [ms.: 1892]: Elementos de gramática gallega (Vigo: Ga-laxia).

Gramáticas diacrónicas

Couceiro Freijomil, A. (s.d.): “El idioma gallego”, en Carreras y Candi, F. (dir.), Geografía general del Reino de Galicia. Vol. 1, 161-327 (Barcelona: Casa Editorial Alberto Martín).

Couceiro Freijomil, A. (1935): El idioma gallego: historia, gramática, literatura (Barcelona: Alberto Martín).

García de Diego, V. (1909): Elementos de gramática histórica gallega (fonética-morfología) (Burgos: Hijos de Santiago Rodríguez) [Ed. facsímil: Anexo 23 de Verba (Anuario Galego de Filoloxía). Universidade de Santiago de Com-postela, 1984].

Ferreiro, M. (1995): Gramática histórica galega (Santiago de Compostela: Laio-vento).


111


Propostas normativas

Asociación Sócio-Pedagóxica Galega (1980): Orientacións para a escrita do noso idioma (A Coruña: Xistral).

Associaçom Galega da Língua (1983): Estudo crítico das Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego ([A Coruña]: AGAL) [2ª ed. corrigida e acres-centada: [A Coruña]: AGAL, 1989].

Bases prá unificación das normas lingüísticas do galego (= Bases). Madrid: Anaya, 1977.

Comisión de Lingüística - Xunta de Galicia (1980): Normas ortográficas do idio-ma galego (Santiago de Compostela: Xunta de Galicia). Utilicei a seguinte edición: Rábade, X. C. (1980): Normas ortográficas do idioma galego. Texto íntegro. Guía e comentario (A Coruña: La Voz de Galicia).

Instituto de la Lengua Gallega (1971): Gallego 1 (Universidade de Santiago de Compostela).

Instituto de la Lengua Gallega (1972): Gallego 2 (Universidade de Santiago de Compostela).

Real Academia Gallega (1970): Normas ortográficas do idioma galego (A Coruña: RAG).

Real Academia Gallega (1971): Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma ga-lego (A Coruña: RAG).

Real Academia Galega / Instituto da Lingua Galega (1982): Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego (Vigo: RAG / ILG) [13ª ed. revisada, 1995; 18ª ed. revisada: 2003].

Seminario de Estudos Galegos (1933): Algunhas normas pra a unificazón do idioma galego (Santiago de Compostela: Nós).

Traballos de investigación

ALGa 2: Instituto da Lingua Galega (1995): Atlas lingüístico galego. Vol. 2: Mor-foloxía non verbal (A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza, Conde de Fenosa).

Dubert García, F. (1999): Aspectos do galego de Santiago de Compostela. Anexo 44 de Verba (Anuario Galego de Filoloxía) (Universidade de Santiago de Com-postela).

Ramón Mariño Paz

112


Dubert García, F. (2002): “Os sociolectos galegos”, Cadernos de Lingua 24, 5-27.

Fernández Rei, F. (1990): Dialectoloxía da lingua galega (Vigo: Edicións Xerais de Galicia).

Freixeiro Mato, X. R. / Sánchez Rei, X. M. / Sanmartín Rei, G. (2005): A lingua literaria galega no século XIX (A Coruña: Universidade da Coruña).

Mariño Paz, R. (2003): O idioma galego no limiar da súa renacenza. Estudo lin-güístico de textos pregaleguistas. Monografía 2 da Revista Galega de Filo-loxía (A Coruña: Universidade da Coruña).

Regueira, X. L. (1999): “Estándar oral e variación social da lingua galega”, en Ál-varez, R. / Vilavedra, D. (eds.), Cinguidos por unha arela común. Homenaxe ó profesor Xesús Alonso Montero. I, 855-875 (Santiago de Compostela: Uni-versidade de Santiago de Compostela).

Regueira, X. L. (2003): “Lingua falada e estándar escrito: O galego desde o Rexur-dimento á modificación ortográfica de 2003”, Galicia dende Salamanca 4, 185-220.

Regueira, X. L. (2005): “Estándar oral”, in R. Álvarez & H. Monteagudo (eds.): Norma lingüística e variación, 69-95 (Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega / Consello da Cultura Galega).

Sánchez Rei, X. M. (2006): A lingua galega no cancioneiro de Pérez Ballesteros (Santiago de Compostela: Laiovento).

Tesouros informatizados

TILG: A. Santamarina (dir.) (2003): Tesouro Informatizado da Lingua Galega (Ins-tituto da Lingua Galega / Universidade de Santiago de Compostela). Dispoñi-ble en: http://www.ti.usc.es/TILG/.

Bibliografía

Brea, M. (1994): “Galegisch: Grammatikographie und Lexikographie / Gramati-cografía y lexicografía”, en Holtus, G. / Metzeltin, M. / Schmitt, Ch. (eds.), Lexikon der Romanistischen Linguistik. Vol. 6, 2: Galegisch, Portugiesisch, 110-129 (Tübingen: Max Niemeyer).

Brincat, J. / Boeder, W. / Stolz, Th. (2003): “Preface”, en Brincat, J. / Boeder, W. / Stolz, Th. (eds.) (2003), Purism in minor languages, endangered languages,


113


regional languages, mixed languages. Papers from the conference on ‘Purism in the Age of Globalisation’ (Bremen, September 2001), vii-xiv (Bochum: Universitätsverlag Dr. N. Brockmeyer).

Dorian, N. C. (1994): “Purism vs. compromise in language revitalization and lan-guage revival”, Language in Society 23, 4, 479-494.

Freixeiro Mato, X. R. (1998): Gramática da lingua galega. I. Fonética e fonoloxía (Vigo: A Nosa Terra).

García, C. (1971): “Orixen e problemas do método de galego”, Grial 32, 129-141.

Mariño Paz, R. (2004): “Diacronía da Formación do Plural dos Nomes Oxítonos Galegos Terminados en /l/ no Singular”, en Brito, A. M. et alii (orgs.), Lin-guística Histórica e História da Língua Portuguesa. Actas do Encontro de Homenagem a Maria Helena Paiva (Faculdade de Letras da Universidade do Porto, 5-6 de novembro de 2003), 169-195 (Porto: Universidade do Porto).

McMahon, April M.S. (1994): Understanding Language Change (Cambridge: Cambridge University Press).

Sánchez Rei, X. M. (2005): “Trazos xerais da tradición gramatical galega”, Revista Galega de Filoloxía 6, 93-121.

Santamarina, A. (1974): “Gramática”, en Gran Enciclopedia Gallega. Vol. 16, 191-195 (Xixón: Silverio Cañada).

Santamarina, A. (1994): “Norma e estándar”, en Holtus, G. / Metzeltin, M. / Sch-mitt, Ch. (eds.): Lexikon der Romanistischen Linguistik. Vol. 6, 2: Galegisch, Portugiesisch, 66-79 (Tübingen: Max Niemeyer).

Thomas, G. (1991): Linguistic purism (London / New York: Longman).

115

Revista Galega de Filoloxía, ISSN 1576-2661, 2011, 12: 115-153Data de recepción: 1 de xuño de 2010 | Data de aceptación: 1 de decembro de 2010

A voltas co uso do artigo nas denominacións toponímicas

Xosé-Álvaro Porto DapenaUniversidade da Coruña

Resumo:

O obxecto do presente traballo é estudar a natureza e funcións do artigo que nunha grande porcentaxe de casos, tanto en galego coma en español, precede aos nomes de lugar como en A Coruña, Os Peares, El Escorial, Los Monegros. A idea, xeralmente aceptada, de que este artigo forma parte do propio topónimo é tan só certa en contados casos, como son os de Oporto ou Alcalá en español, ou, en galego, Arriba, Ocastro e Acernada, porque, ademais de aglutinarse graficamente co topónimo, xa non se sente nin funciona como verdadeiro artigo. Agora ben, segundo se argumenta nas páxinas que seguen, normalmente o artigo que prece-de aos topónimos segue funcionando como tal artigo, constituíndo, polo tanto, un vocábulo en si mesmo que, obviamente, non pode interpretarse como constituínte do nome propio a que acompaña. Con este forma o que aquí imos chamar sintagma denominativo, onde tal apéndice gramatical pode desempeñar tres funcións moi distintas: a anafórica (por exemplo, en o Miño, o Pindo, el Ebro), a recategorizadora (así, en a Galicia medieval, el Madrid de los Austrias) e, finalmente, a pleonástica, como, por exemplo, en A Coruña, La Rioja. É cer-to que, neste último caso, o artigo se acha máis unido ao nome –de aí o costume de escribilo con maiúscula incial–; pero segue comportándose como tal, como o demostra o feito de ser incompatible con outro artigo de carácter anafórico ou recategorizador (por exemplo, en a Coruña de antes da guerra / *a A Coruña de antes da guerra), ou que, precedido de certas preposicións, se funde con elas (así, Vai na Coruña, Anda polas Pontes). A conclusión que se tira de todo isto é que o artigo pleonástico é igualmente traducible que, por descontado, o anafórico e recategorizador cando se fala ou escribe nunha lingua diferente á orixinaria do topónimo: Nació en la Mariña, Veño das Batuecas.

Palabras chave:

Artigo, Toponimia, Toponomástica, Lingüística.

Abstract:

The object of this work is to study the nature and functions of the article that in a large percentage of cases, both in Portuguese and in Spanish, precedes the names of places such as in A Coruña, Os Peares, El Escorial, Los Monegros. The idea, generally accepted, that this article is part of the place name is only true in rare cases, such as Oporto and Alcalá in Spanish, or Arriba, Ocastro and Acernada in Portuguese, this is due to the fact that apart from blending with the place name, the article no longer is felt or functions as a real article. Nevertheless, as it is stated in the pages that follow, usually the article preceding place names continues to operate as such article and therefore creates a new place name, which cannot be interpreted as part of the name that goes with it. This form which is called here sintagma

Xosé-Álvaro Porto Dapena

116


denominativo (denominative phrase), can play three different grammatical functions: the anaphoric function (eg, in O Minho, O Pindo, El Ebro), the function of recategorization (thus, in a Galicia medieval, el Madrid de los Austrias) and finally, the pleonastic one, for example, in A Coruña, La Rioja. Admittedly, in the later case, the article is more linked to the place name -hence the custom of writing it with initial capital letter, but it is still behaving as such, as evidenced by the fact that it is incompatible with another article of anaphoric character or recategorization (eg, in a Coruña de antes da guerra / *a A Coruña de antes da guerra), or preceded by certain prepositions, it merges with them (thus, Vai na Coruña, Anda polas Pontes). The conclusion which follows from all this is that the so called pleonastic article as well as the anaphoric one and the one with the function of recategorization can also be translated both in oral and written forms into a target language, other than the one that originated the place names, therefore: Nació en la Mariña, Veño das Batuecas.

Key words:

Article, Toponymy, Toponomastics, Linguistics.

0. Introdución

Recordo que, hai uns anos, o BNG de Cedeira me invitou a unha pequena festa na sede do partido, e alí me atopei cun rapaz –da UPG, segundo me dixo– que me relatou unha singular “fazaña” que tempo atrás protagonizara con motivo dunha visita á Coruña: resulta que, pasando na súa pequena moto pola avenida de Alfonso Molina, observou de súpeto que nun dos xardíns próximos había un letreiro, realizado cos propios elementos vexetais, no que, anunciando a entrada na cidade, dicía La Coruña; sen pensalo nin un intre, aparcou a moto como puido e dispúxose a arrancar o L sen máis, proseguindo a continuación a súa ruta á cidade. Naturalmente, a letra foi restituída de inmediato e a noticia saltou aos xornais, que o atribuíron a unha simple falcatruada “galeguista” sen maior importancia. A cousa, sen embargo, non parou aí, pois o noso “heroe” volveu repetir a fazaña unhas cantas veces máis ata que –claro está– na última ocasión xa o estaba a agardar a policía municipal.

Do que talvez non se decataba entón este rapaz era de que estaba a librar unha batalla máis na que eu chamo “guerra do artigo”, a cal, aínda que parecía terse rematado –a prol, claro está, dos que defenden A Coruña– coa oficialización desta forma por parte da Xunta, xorde aínda de cando en vez algunha que outra escaramuza sobre o tema, de xeito que a loita entre os partidarios de A Coruña e os de La Coruña tense convertido nunha especie de lugar común da política municipal coruñesa e parece que non ten visos de rematar xamais.

Sen pretender tomar partido en semellantes disputas –sen dúbida dabondo estériles a causa dunha pouco construtiva postura tanto de tirios como de troianos– e menos,


117


dende logo, erixirme en xuíz nunha causa que se me antolla máis política que verdadeiramente lingüística, propóñome nas páxinas que seguen realizar un estudo acerca do uso do artigo cos topónimos, cuestión que apenas foi tratada coa detención que merece non só por estudosos do galego, senón tamén do español. Observemos, entre outras cousas, a este respecto que existe a tendencia a considerar o artigo que precede a topónimos como A Coruña, O Carballiño, As Pontes, Os Canteiros ou, en castelán, La Habana, El Escorial, Las Batuecas, Los Monegros, como parte integrante do topónimo, o que explica o xeneralizado costume de representalo graficamente tamén con maiúscula. No presente artigo, porén, propóñome presentar algúns argumentos que, ao meu ver, contradín semellante apreciación, sempre, naturalmente, que se parta, como vou facer eu aquí, dun concepto estrito de ‘topónimo’, é dicir, entendido como nome propio de lugar e non, segundo se tende a pensar con frecuencia, como calquera tipo de denominación referida a unha realidade xeográfica.

1. Algunhas distincións básicas

Cómpre, pois, partir dunhas distincións básicas sobre as que vou fundamentar a miña argumentación: por unha parte, entre topónimo e corónimo, que, en relación cos nomes de lugar, é a mesma que existe entre nome propio e común, e, por outra, entre topónimo e sintagma denominativo.

1.1. Topónimo / corónimo

Que non todo nome indicador dun lugar ou espazo xeográfico constitúe un topónimo podemos observalo no feito de que toda lingua dispón dun léxico, máis ou menos amplo, relativo a realidades xeográficas (pénsese, por exemplo, en cidade, río, illa, monte, cabo, etc.) que, utilizados en condicións normais, ninguén se atrevería a clasificar como topónimos. Trátase dos chamados corónimos, que son nomes comúns e ademais pertencen ao léxico estruturado da lingua, pois forman paradigmas ou subparadigmas como, por exemplo, no caso de cidade / vila / aldea / casal / rueiro..., todos eles relativos ao campo léxico ‘lugar habitado’. Fronte a eles, hai que situar os topónimos, representados sempre por nomes propios do tipo Galicia, Lugo, Fisterra, Toledo, e que, por outra banda, non constitúen –contra o parecer por certo de M. Trapero1– ningún paradigma léxico, pasando a conformar dunha simple lista ou repertorio, é dicir, dunha nomenclatura que, se ben pode presentar certas

1 Este autor propón un estudio da toponimia aplicando os principios e métodos da lexemática de Coseriu. Véxase M. Trapero (1999: 53 e ss).


118


variacións dunha lingua a outra, adoita ter carácter interidiomático en grande parte dos casos2.

Isto suposto, a distinción topónimo / corónimo vén ser a mesma que existe entre nome propio e nome común, cuestión que, como é ben sabido, fixo verter bastante tinta e que, de por si, daría materia para escribir un libro enteiro, naturalmente un máis xunto aos xa existentes3. Non vou entrar aquí, polo tanto, en toda a problemática que semellante distinción implica. Limitareime, en todo caso, a observar que a diferenza fundamental entre ambos os dous tipos de nome estriba en que, sincronicamente considerados, o nome común posúe significado, que é precisamente o que fai posible a súa pertenza a un paradigma léxico, mentres que o nome propio carece del –de aí que non forme parte propiamente do léxico– e para o único que serve é para conectar directamente cunha realidade concreta. Dito doutro xeito, a distinción non funciona propiamente na lingua, senón na súa realización discursiva, o que quere dicir que un nome non é común nin propio ata que se realiza no discurso, porque é no modo de referirse ás cousas onde en realidade reside a diferenza: o nome común, ao referirse á realidade, faino indirectamente, a través do significado ou concepto a el asociado e, por iso, dicimos que serve para caracterizar ou clasificar esa realidade que lle serve de referencia –pon de manifesto todos os trazos ou notas que na lingua definen a clase a que esa realidade pertence–, mentres que o nome propio, polo seu lado, serve unicamente para conectar de forma directa cunha realidade sen mostrar para nada ningunha das súas notas ou características, nin sequera, por suposto, a clase a que pertence. Se partimos, efectivamente, dunha forma como rúa, tanto pode funcionar como nome común, co significado de ‘vía pública urbana’, na súa

2 Así, por exemplo, Madrid é seguramente unha forma toponímica invariable –só na escritura, claro está– en practicamente todas as linguas do mundo; pero non acontece, sen ir máis lonxe, o mesmo con España, que en inglés é Spain, en alemán Spanien, francés Espagne, etc. Dende logo, cando se trata de topónimos estranxeiros ou formados a partir dunha lingua distinta, aínda que, en xeral, é perfectamente lexítimo mantelos na súa forma orixinaria, en moitos casos unha mínima acomodación fónica parece necesaria e imprescindible; pensemos, por exemplo, no caso de que a lingua recipiendaria careza dalgún fonema ou son da lingua orixinaria correspondente ao topónimo; por iso, en galego, non tería moito sentido pronunciar Argentina, á forma castelá, en vez de Arxentina, como tampouco, á recíproca, non parece xusto esixir a un castelán de Valladolid que pronuncie Sanxenxo como nós, pois tenderá a dicir Sansenso, que non existe, ou, como parece máis obvio, a utilizar o tan deostado Sanjenjo, que, aínda que non teña carácter oficial e aos galegofalantes nos soe a diaños, existe realmente no uso. Hai que recoñecer, porén, que é esta unha cuestión delicada e de solución non sempre sinxela e que, polo tanto, merecería un estudo independente.

3 Sen pretensións de exhaustividade, considérense, por exemplo, M. Ariza (1993), E. Bajo Pérez (2002), Burge (1973), T. E. Carratalá García (1975), E. Coseriu (19672), M. T. Díaz Hormigo (1998), M. J. Fernández Leborans (1999), C. García Gallarín (1998), A. Gardiner (1940), M. N. Gary Prieur (1994), K. Jonasson (1994), G. Kleiber (1992), A. López García (1985 e 2000), B. Migliorini (1968), J. Molino (1982), J. R. Morala (1986), E. Pulgram (1984).


119


referencia a calquera realidade así clasificable, como propio, podendo neste caso referirse a calquera obxecto, isto é, con independencia da clase a que pertenza: pode tratarse, efectivamente, dun lugar como en A Rúa de Petín, dunha persoa así apelidada ou, en principio, de calquera outro tipo de realidade sen máis limitacións que as impostas polos usos, gustos ou costumes de cada momento. Isto último é especialmente claro, por exemplo, cando se trata de elixir un nome para un recén nacido. Digamos, en fin, que a utilización dun nome común para denominar un obxecto implica unha clasificación previa –ou adscrición a unha clase ou categoría– dese obxecto concreto, mentres que a aplicación dun nome propio é libre –non vén condicionado pola lingua– e directa: nós chamamos león a un animal que posúe unhas determinadas características, as da clase ‘león’, polas que non pode entrar, por exemplo, na clase ‘can’; pero, independentemente diso, podemos bautizar co nome de León un can concreto ou, pola contra, chamar Can a un determinado león.

Agora ben, dicir que un nome propio carece de significado non equivale a afirmar que careza de motivación semántica, que é outra cousa. A motivación está clara, por exemplo, na creación de alcumes ou sobrenomes, que sempre poñen de relevo algún trazo ou feito que teña que ver coa persoa así chamada, o que nos permite cualificar –e ata celebrar ás veces– o grao de acerto ou desacerto dun determinado alcume. E en toponimia, como é sabido, constitúe precisamente o principal punto de atención non só, evidentemente, por parte dos estudosos desta materia, senón mesmo dos usuarios da lingua en xeral, que senten sempre curiosidade por saber a orixe dos nomes dos seus respectivos pobos ou aldeas. Os nomes propios posúen, en efecto, un significado etimolóxico, o cal pode resultar máis ou menos claro aos falantes –de aí por certo a distinción entre topónimos opacos e transparentes que se vén facendo frecuentemente nos nomes propios de lugar–, pero non fai falta insistir en que o devandito significado nada ten que ver co funcionamento lingüístico deses nomes á hora de se conectar coa realidade designada: ninguén chama Uxío a unha persoa porque pense que é un “ben nacido”, nin, por suposto, ninguén pretende chegar á fin da terra cando di que vai a Fisterra. O significado etimolóxico, en todo caso, pode crear certas connotacións –positivas ou negativas– en torno ao nome propio; de aí que un poida sentirse máis ou menos –ou, simplemente, nada– orgulloso do significado do seu nome de pila ou apelido, ou da denominación do lugar onde vive: sempre será máis agradable apelidarse Cortés, Garrido ou Ledo que non Feo, Gordo ou Porca, poñamos por caso, e vivir nun sitio chamado A Marabilla ou O Paraíso e non en Monfero, O Toxo ou O Inferniño.

A distinción, con todo, entre topónimos e corónimos pode en ocasións amosar problemas, pois non hai que esquecer que, como veremos máis adiante, moitos topónimos teñen a súa orixe en corónimos, de maneira que a dificultade está en


120


determinar en qué momento estes se fan nomes propios e se converten, polo tanto, en verdadeiros topónimos. Como xa sinalei nalgunha ocasión4, os veciños de Cedeira refírense con frecuencia a esta coa denominación de a vila, que, evidentemente, pode interpretarse como corónimo, posto que, efectivamente, alude a unha realidade clasificable como vila, pero ao mesmo tempo non hai dúbida de que semellante denominación se utiliza con finalidade identificativa, cousa evidente cando, como acontece con frecuencia, se refire máis especificamente tan só a unha parte –a máis antiga– da zona urbana cedeiresa.

1.2. O sintagma denominativo

Pero isto lévame máis ben a ocuparme dun novo concepto que, ao meu xuízo, tam-pouco se debe confundir co de ‘topónimo’, que é o de sintagma denominativo. En realidade unha expresión como a vila para referirse a Cedeira, o mesmo que a ría de Arousa ou o monte Pindo son sintagmas denominativos, que, ao igual que os topó-nimos, se caracterizan por teren función referencial e poden estar constituídos tan só por un corónimo ou topónimo precedidos de artigo (ou determinante que o inclúa) e, en xeral, por calquera conxunto de palabras que sirvan para nomear un obxecto calquera. Digo máis: un corónimo –e mesmo ás veces un topónimo– está incapaci-tado para desempeñar por si mesmo a función referencial, función que soamente ad-quire cando pasa a formar parte dun sintagma denominativo. Así pois, máis que da oposición topónimo / corónimo –ou, máis xeralmente, nome propio / común– do que hai que falar é da oposición nome propio / sintagma denominativo, ou, máis concretamente, topónimo / sintagma denominativo toponímico. Precisamente á confusión destas dúas últimas nocións débese a tendencia –bastante xeneralizada– a crer que o artigo que acompaña a certos topónimos é parte integrante destes, o que leva a escribir o devandito artigo con maiúscula inicial5. Evidentemente, considerar o artigo como parte integrante do topónimo –isto é, dun nome propio de lugar– equivalería a aceptar, como algunha vez se ten proposto para o español, o carácter morfemático deste apéndice gramatical ou polo menos, como sostén F. Lázaro Ca-rreter (1975), de “signo intermedio” ao morfema e a palabra. Pero desta cuestión ocupareime no seguinte apartado.

En conclusión, chamo denominación a toda expresión con función referencial ou, o que é o mesmo, identificativa, expresión que pode estar constituída por un nome, denominado nese caso nome propio, o cal, cando ten como referencia un lugar, se chama topónimo, ou por toda unha frase ou conxunto de palabras enlazadas

4 Véxase Porto Dapena (2008: 87).5 A propia RAE na súa última Ortografía de la lengua española (1999: 34) observa que “cuando el

artículo forme parte del nombre propio, ambas palabras comenzarán por mayúscula”.


121


sintacticamente, e entón propoño falar de sintagma denominativo, o cal, por outra banda, pode ter ou non carácter fixo. E así, por exemplo, un título como Os vellos non deben namorarse é un sintagma denominativo con carácter fixo (non un nome propio como ás veces se pensa6), así como o son tamén, entre outros, A Coruña, O Parrote, Os Peares, S. Andrés de Teixido, ou río Tambre, a ría de Ortigueira, rúa Federico Tapia ou, mesmo –aínda que sen carácter fixo–, o mestre, os alumnos desta facultade, o pai de Antón, etc., porque todas estas expresións teñen por obxecto a identificación doutras tantas realidades nunha situación concreta. Observemos, finalmente, que o topónimo, como palabra que é, pode ser á súa vez morfoloxicamente simple, como Lugo, Vigo, Sillobre, e composto como Caldas de Reis, Baños de Molgas ou Toxos Outos, unhas veces de carácter analítico como estes últimos, e outras sintético como Campolongo, Pontevedra ou Pontedeume.

As dificultades poderían xurdir á hora de distinguir un topónimo composto de tipo analítico respecto dun sintagma denominativo toponímico; pero a este respecto convén sinalar que este último se caracteriza por ir sempre precedido por un artigo ou determinante, de modo que, mentres Vilagarcía de Arousa é un topónimo, As Pontes de García Rodríguez constitúe un verdadeiro sintagma constituído polo artigo as seguido do topónimo composto Pontes de García Rodríguez. É, polo tanto, o artigo peza fundamental na constitución do sintagma denominativo, no que convén ter, ademais, presente que, como veremos, non sempre desempeña idénticas funcións.

2. O artigo, compoñente do sintagma denominativo

Como dixen máis arriba, para que un artigo se puider considerar parte dun topónimo –e, en xeral, de calquera tipo de nome–, habería que partir do suposto de que se trata dun morfema nominal, como o xénero e número, posición que, a pesar de ter defensores, carece, ao meu modo de ver, de verdadeiro fundamento en español –e o mesmo en galego–, como hai anos puxen de manifesto7. Segundo creo ter demostrado entón, o artigo –se prescindimos dalgúns casos excepcionais, como os do romanés ou do danés, por exemplo– constitúe, malia o seu carácter claramente gramatical e funcional sempre como elemento adxunto dun substantivo,

6 É evidente que un título, pese ao seu frecuente emprego con función identificativa, non constitúe ningún nome propio, pois, entre outras cousas, ten significado (pretende dalgunha maneira indicar o tema ou resumir o contido dunha obra, capítulo, noticia, película, etc.) e pode estar constituido por toda unha oración ou enunciado que, malia responder á “técnica do discurso”, pasa, unha vez establecido, a ter carácter fixo. E esta é a razón pola que, gráficamente, se adoita distinguir do resto do texto en que se insire mediante maiúsculas, tipo especial de letra ou comiñas.

7 Véxase Porto Dapena (1985).


122


unha verdadeira e auténtica palabra, no que coincido, como é sabido, coa inmensa maioría dos nosos gramáticos. E hei de engadir que nin sequera me parece aceptable a postura salomónica consistente en ver nel un signo intermedio ou a cabalo entre o morfema e a palabra. Dada a importancia do asunto, voume permitir repetir aquí as principais liñas da miña argumentación.

2.1. O artigo como morfema ou palabra a medias

Aínda que a consideración do artigo, en español, como mero morfema flexional ou “accidente” do substantivo pode remontarse ao século XVII con G. Correas, cando na súa Arte de la lengua castellana (1954: 139) di:

Nonbre es aquella palabra i boz con que se nombra cada cosa, i tiene xéneros, artículos, números, casos o diferencia de casos con preposiziones,

en realidade os que a puxeron en circulación en tempos modernos foron R. Lenz (19353: 172) e, sobre todo, E. Alarcos (1970: 168, e 1994: 66). Segundo o pri-meiro, o artigo non sería máis que “un anexo formal del sustantivo, parecido a las terminaciones flexivas o aglutinadas”, sen importar que se escriba separado ou entre en fusión fonética co substantivo. E de acordo co segundo, trataríase dun morfema gramatical cuxo status non difire do dos morfemas de número; o que acontece é que esa situación se vería escurecida polo feito de que, orto-graficamente, artigo e substantivo se escriben separados, coma se de palabras distintas se tratar.

Máis cautos móstranse J. Lyons (1975: 211) e F. Lázaro Carreter (1975: 50-51 e 58), quen, partindo dos criterios establecidos por R. H. Robins (1971: 243-248) para a segmentación da cadea falada en palabras, observan que, efectivamente, o artigo non cumpre todas as condicións impostas por este autor, o que non significa que se deba considerar como un simple morfema, senón máis ben como unha palabra non plena ou fronteiriza.

Debo lembrar que as condicións establecidas por R. H. Robins para que un segmento se poida considerar palabra son tres: a) estabilidade interior, isto é, a imposibilidade de reordenar os seus elementos compoñentes, xa que estes ofrecen sempre unha orde fixa (por exemplo, cogumel-o-s non se pode reordenar como *o-s-cogumel ou *o-cogumel-s); b) mobilidade posicional dentro da frase (así,

Sabela traballa aquí / Aquí traballa Sabela / Traballa Sabela aquí),


123


e, por último, c) separabilidade, é dicir, a posibilidade de que entre dúas palabras contiguas sempre se pode introducir un novo segmento fónico (por exemplo, na secuencia

cidade antiga

pode intercalarse moi:

cidade moi antiga).

Pois ben, aplicando estes criterios ao artigo español, teriamos que este, segundo Lázaro Carreter, cumpriría a primeira e última desas condicións, pero non a segunda: a primeira porque, para este autor, o artigo estaría constituído por un único morfema e, polo tanto, non admitiría ningunha outra ordenación interna, e a última porque entre artigo e substantivo cabe sempre a posibilidade de introducir outro segmento; non admitiría, en troques, a segunda porque o artigo ha de ir sempre diante do substantivo, ten unha posición fixa respecto a este. O mesmo razoamento podería valer tamén para o galego: en o peixe podemos introducir, entre artigo e substantivo, abundante (o abundante peixe), pero non é posible *peixe o.

O razoamento de Lázaro parece correcto, pero non é satisfatorio. E non é satisfatorio porque non resulta científico nin metodoloxicamente aceptable falar de palabras a medias, como tampouco o sería admitir a existencia de, por exemplo, semi-morfemas ou cuasi-oracións. O que, dende logo, parece claro é que o artigo non constitúe de ningún xeito un morfema e se, por outro lado, non cumpre as condicións para ser palabra, unha de dúas: ou se está a partir dun concepto excesivamente restrinxido de ‘palabra’ ou, definitivamente, haberá que postular a existencia dun nivel de unidades intermedio ao morfema e á palabra; do que non pode falarse é de palabra non plena, imperfecta ou a medias.

En realidade, se tanto Lyons como Lázaro non se atreven a clasificar o artigo como verdadeira palabra é porque sobre eles pesa, ademais dos criterios de Robins, a definición bloomfieldiana de palabra como “minimal free form”, definición na cal non entraría o artigo nin outros signos gramaticais —preposicións, conxuncións ou pronomes átonos— considerados tradicionalmente como tales palabras. Tal é precisamente a razón de que o propio F. Lázaro suxira timidamente a conveniencia de eludir a definición de Bloomfield e restrinxir, por outro lado, as condicións de Robins a tan só a primeira e a terceira, facendo caso omiso da permutabilidade ou mobilidade posicional. Notemos, non obstante, que isto último sería inviable, pois iso levaríanos a aceptarmos como palabras os elementos —por ser separables e posuír cada un estabilidade interior— de vocábulos como libr-o en español


124


(temos libr-it-o) ou de pedr-a en galego (son posibles pedr-iñ-a ou pedr-eir-a, por exemplo).

2.2. O artigo como palabra

Ha de considerarse, non obstante, correcta a decisión de abandonar a definición bloomfildiana de ‘palabra’ polo simple feito de que, en efecto, tan só unha parte –a maioría sen dúbida– dos vocábulos tradicionais poden efectivamente constituír enunciados por si mesmos ou, o que é o mesmo, son verdadeiras “formas libres mínimas”; pero ao seu lado hai outras –entre elas o artigo– que non cumpren esa condición. O que, ao meu xuízo, define verdadeiramente a palabra non é a súa capacidade de formar enunciados por si mesma, senón o feito de posuír o que Coseriu chama “significado categorial” ou, o que vén ser o mesmo, o pertencer a unha categoría léxico-gramatical, e neste sentido o artigo constitúe unha verdadeira palabra, pois que forma parte dunha categoría, a dos determinantes, e mesmo, como é sabido, para toda unha longa tradición, constitúe unha categoría en si mesma ou independente.

Pero para que non se me acuse de querer levar a auga ao meu muíño, creando á miña conveniencia unha definición de ‘palabra’ que abranga tamén o artigo, vou enfocar a miña argumentación doutro xeito prescindindo de calquera definición previa e observando, por outro lado, que tanto pola súa constitución morfolóxica coma polo seu comportamento sintáctico os artigos español e galego se achan necesariamente nun nivel superior ao morfema, nivel que non pode ser outro que o da palabra.

Para empezar e enlazando co razoamento de Alarcos, penso con Lyons (1975: 211) que o caso do artigo español –e o mesmo cabe dicir do galego– non é equiparable ao doutras linguas como o danés e o romanés, onde, efectivamente, parece que funciona como verdadeiro morfema flexional, ao vir representado por un sufixo. Sería precisamente a posición posposta –como observa A. Martinet (1978: 210)– o que facilitaría a súa fusión morfolóxica co substantivo, fronte á anteposición, que, pola contra, facilita a independencia do artigo. E isto é xustamente o que acontece tanto en español como en galego, o que, por outro lado, quere dicir que a ortografía neste caso, lonxe de falsear un feito lingüístico, o que fai é poñelo de manifesto. Non resulta, polo demais, nada estraño que o expresado morfematicamente nunha lingua o sexa léxica ou sintacticamente noutra, e isto é o que realmente acontece co artigo.

Repito que se poden ofrecer argumentos suficientemente sólidos e concluíntes para demostrar que tanto o artigo español como o galego constitúen verdadeiras palabras. Existen, como dixen antes, argumentos morfolóxicos e sintácticos, que se poden resumir así:


125


a) En primeiro lugar, o artigo podería considerarse como mero morfema flexional só no caso de que non ofrecese variacións, ou ben que estas puidesen empregarse indistintamente –é dicir, que estivesen en distribución libre– ou viñesen condicionadas polo contexto fonolóxico ou morfolóxico (distribución complementaria). Condicionamento fonolóxico dáse, efectivamente, no caso do español, entre as formas el e la referidas a substantivos femininos, posto que o uso de ambas as dúas formas depende de que o substantivo que siga inmediatamente ao artigo empece ou non por á acentuado. Condicionamento –fonolóxico e morfolóxico á vez– existe tamén en galego a propósito das formas con l- inicial ou sen ela. Pero fóra destes casos, o uso das diversas formas do artigo vén condicionado polos contidos de xénero e número do substantivo, é dicir, responde a un fenómeno de concordancia, paralela á que se produce entre un substantivo e o adxectivo que o acompaña. De aí por certo que, en moitos casos, o artigo actúe, indirectamente, como único indicador do xénero e número no sintagma nominal (así, en español las tesis, ou en galego os venres) ata o punto de que algunha vez se teña chegado a definir como a palabra que se antepón ao nome para indicar o seu xénero e número.

b) Notemos, non obstante, que o feito de que o artigo presente distintas formas para a concordancia co substantivo –e nin sequera que se trate dunha verdadeira palabra– é suficiente para invalidar á súa vez o seu posible carácter morfemático, pois, efectivamente, poderíase tratar dun morfema nominal, aínda que non ligado, senón con carácter libre, é dicir, constituíndo á súa vez unha palabra, como acontece, por exemplo, coas preposicións. Na gramática española hai, en efecto, ademais de Alarcos, outros autores que se inclinan a prol desta consideración como morfema: o propio Lázaro Carreter é un deles e o mesmo pensa C. Hernández Alonso (1985: 115 e ss.). A realidade, non obstante, é moi outra, habida conta de que o artigo español é perfectamente analizable en varios morfemas, a saber: 1º) un morfema básico, /el/ e /l/ en distribución complementaria, encargado de expresar o contido ‘artigo’; 2º) un morfema de xénero, representado por Ø e /o/ para o masculino, Ø e /a/ para o feminino e /o/ para o neutro, e, finalmente, 3º) un morfema de número, Ø para o singular e /s/ para o plural. A mesma análise pódese facer do artigo galego, coa diferenza de que neste o morfema básico presenta as variantes ou alomorfes, Ø, /l/ e o practicamente desaparecido /el/.

c) Outro argumento que podemos opoñer á consideración do artigo como mero morfema nominal é que, nese caso, viría a ter carácter prefixal –por se tratar dun constituínte máis do substantivo– o que significaría que, nun sintagma nominal, calquera complemento non incidiría sintacticamente tan só sobre o substantivo, senón sobre o conxunto artigo + substantivo, o que quere dicir que a análise


126


de, por exemplo, las ovejas blancas ou, en galego, as ovellas brancas, tería a seguinte representación:

ovejasovellas

blancasbrancas

lasas

Adj

SN

SustArt

N

O cal podería ser aceptable se non for que o adxectivo, en lugar de se colocar, na súa función de epíteto, diante do artigo, pasa a ocupar o lugar intermedio entre substantivo e artigo, que, polo tanto, lonxe de ser un constituínte inmediato do substantivo, éo en realidade do sintagma incidindo sobre o grupo constituído polo substantivo e mais o adxectivo; así,

ovejasovellas

blancasbrancas

lasas

Adj N

Sust

GNArt

SN

d) E isto, precisamente, sérveme para enlazar cun novo argumento, representado polo feito de que o artigo non só precede a substantivos de lingua, senón tamén de discurso, compostos por todo un sintagma ou mesmo unha oración; por exemplo:

O que non esteas de acordo comigo non impide que sexamos amigosEstou máis cansado do que ti pensas.


127


Pois ben, ¿dende cando –cabe preguntármonos– un morfema flexional pode actuar como modificador de toda unha oración ou conxunto de palabras? Pola contra, un modificador deste tipo ten que ser como mínimo unha palabra.

e) Partindo, finalmente, dos tres criterios de Robins, que en realidade se reducen a dous, posto que o primeiro e o terceiro son practicamente o mesmo8, pode aceptarse que todo segmento mínimo separable e permutable é unha palabra, o que non quere dicir que toda palabra teña que cumprir a segunda condición. Basta, loxicamente, con que sexa separable mediante un segmento que si sexa separable e permutable á vez, isto é, que constitúa con toda seguridade unha palabra, pois é evidente que unha palabra nunca pode intercalarse dentro doutra. Todo isto quere dicir que, se entre o artigo e o substantivo se pode introducir, por exemplo, un adxectivo, como no caso de as [brancas] ovellas, ambos os dous elementos constitúen palabras independentes morfoloxicamente falando.

3. Compatibilidade entre topónimos e artigo

Visto todo o anterior, o artigo é por si mesmo unha palabra e, como tal, pertencerá a unha categoría, que, ao meu ver, non pode ser outra que a dos pronomes –entendidos estes como palabras gramaticais con función nominal9– e, dentro deles, á subcategoría dos determinantes, pois, como estes, anteponse sempre a un substantivo ou expresión equivalente. Por outra banda, como é ben sabido, dende o punto de vista diacrónico, o artigo non vén ser outra cousa que un demostrativo desposuído do seu contido localizador, o que explica, por exemplo, a súa incompatibilidade cos demostrativos cando estes van en posición antenominal, situación en que inclúen a función actualizadora xunto coa idea de ‘unicidade’ propias do artigo10. A súa incompatibilidade –polo menos en principio– esténdese así mesmo aos nomes

8 En ambos os dous alúdese á permutabilidade, vista dende dúas perspectivas: dende dentro da palabra (imposibilidade de permutar os seus elementos constituíntes) e dende fóra (posibilidade de permutar con outras palabras). Agora ben, isto significa exactamente que un segmento permutable nunca poderá interpretarse como constituínte ou parte dunha palabra; pero non que esta teña que ser necesariamente permutable nin, xa que logo, que todo segmento permutable constitúa unha única palabra: en, por exemplo,

O can non roeu o óso

os elementos permutables son o can, non roeu, o óso, os cales, mentres non se demostre o contrario, están constituídos por cadanseu par de palabras.

9 Véxase Porto Dapena (1986: 7).10 Isto explica, por certo, a neutralización ou igualación semántica de el / aquel en español e o / aquel en

galego en contextos comoCómpre pensar naqueles que non teñen ren = Cómpre pensar nos que non teñen ren.


128


propios en xeral, pois estes tamén inclúen os contidos de actualización e unicidade, aínda que logo, como imos ver, o artigo apareza de feito con eles en múltiples ocasións.

3.1. O artigo é, en principio, incompatible cun topónimo

Non vou entrar aquí, obviamente, na tan debatida cuestión acerca do trazo ou trazos semánticos que o artigo achega ao sintagma nominal e, polo tanto, mediante os que se caracteriza fronte a outros determinantes. Lonxe queda xa a vella postura tradicional, segundo a cal o artigo se caracterizaría por indicar o carácter definido ou determinado do obxecto representado polo substantivo a que acompaña e, dende logo, tampouco parece hoxe totalmente aceptable a doutrina que basea a caracterización na idea do ‘consabido’. Máis acertada resulta sen dúbida a postura –xeralmente aceptada na actualidade– segundo a cal o artigo sería un actualizador, é dicir, un elemento gramatical mediante o cal un substantivo pasa do plano meramente conceptual, esencial ou virtual ao actual ou existencial, conectándose cos obxectos da realidade11.

Segundo E. Coseriu, o artigo viría a ser o actualizador puro, pero en realidade, ao meu xuízo, á súa función actualizadora engade un contido moi importante, que é o de ‘unicidade’. Cando, por exemplo, lle dicimos alguén

O cura da miña parroquia non é galego,

a verdade é que non nos estamos a referir a unha persoa necesariamente coñecida –e, polo tanto, consabida, como dirían algúns– do oínte, quen nin sequera ten por que saber se na miña parroquia hai cura ou non. Agora ben, a utilización do artigo ten aquí un claro significado presuposicional: que na miña parroquia hai só un cura, o que quere dicir que estou a apuntar a un ser único, isto é, con independencia de que pertenza a unha determinada clase ou conxunto, e, polo tanto, totalmente identificado ou, mellor dito, identificable.

Por iso poderiamos dicir con E. Alarcos (1970: 175), que o artigo desempeña a función transpositora de converter un substantivo común, isto é, de clase, en nome propio ou identificador; utilizando o seu mesmo exemplo, serían, polo tanto, equivalentes as expresións

Son juguetes del niño = Son juguetes de Juanito.

11 Véxase E. Coseriu (1969: 293).


129


A todo isto cómpre engadir que “único” non debe entenderse no sentido cuantitativo equivalente a ‘singular’, pois, como é obvio, o artigo tamén precede a substantivos en plural, equivalendo neste caso á totalidade, totalidade como algo único –non oposto a outros da mesma especie– nun determinado contexto ou situación. Por iso se dicimos

Os curas da miña parroquia non son galegos

non só estaremos afirmando que na nosa parroquia hai varios curas, indicación que vén dada polo morfema cuantificador de plural, senón que a “todos eles” –é dicir, como conxunto único– lles corresponde o predicado. Tan identificador é, polo tanto, o artigo no seu uso singular como plural.

Agora ben, tendo todo isto en conta, o artigo –por definición– deberá acompañar sempre a substantivos comúns ou de clase, xa que estes son os únicos nomes que, nas linguas románicas –non así en latín–, non están normalmente capacitados para desempeñar por si mesmos a función designativa, denominativa ou identificadora. Por todo iso podería resultar chocante o feito de que, a pesar de todo, o artigo aparece ás veces acompañando a un nome propio de persoa –por exemplo nunha sentenza xudicial– e, dende logo, con bastante frecuencia, diante de topónimos. En relación con estes últimos, son múltiples os gramáticos tanto do español como do galego que se ocuparon do tema e ofrecen, a este respecto, toda unha casuística máis ou menos detallada. Así, tan só por citar algúns casos máis representativos, para o español ocupouse do asunto xa A. Bello na súa famosa gramática (ed. 1972, §§ 869-871), máis recentemente Alcina-Blecua na súa Gramática española (1975: 563) e agora a Gramática descriptiva del español, dirixida por I. Bosque e V. Demonte (2000: passim), así como, para o galego, cabe citar ante todo a completísima Gramática da lingua galega. II: Morfosintaxe de X. R. Freixeiro Mato (2000: 267-270). Non fai falta sinalar que en todos estes casos o uso do artigo con nomes propios de lugar se ve, dende logo, como algo excepcional sen que, por outro lado, se afonde nas orixes ou posibles motivos de tal uso así como tampouco nas distintas funcións que o artigo presenta de feito en tales circunstancias.

3.2. As distintas clases de artigo: topónimos con artigo integrado e non integrado

Quero dicir con todo isto que a utilización do artigo xunto a nomes propios de lugar non é nin moito menos equiparable en todos os casos. Dende o punto de vista da orixe, hai que distinguir en primeiro lugar entre artigo etimolóxico, como pode ser, por exemplo, o de O Valadouro ou, en castelán, El Escorial, e artigo antietimolóxico como o de O/El Ferrol, topónimo, como é sabido, procedente do antropónimo latino


130


Ferreolus en xenitivo e que, polo tanto, non puido esixir nunca a presenza de tal artigo. Dende outra perspectiva, que poderiamos chamar morfonolóxica, cabe aínda falar de artigo integrado no nome, como Oporto –no español– ou Arrasa (en Cedeira), que xa non se sente como tal artigo, e non integrado, como é o normal (así nos casos anteriores)12. Os artigos non integrados, por outro lado, poden ter carácter obrigatorio ou, pola contra, ser opcionais ou expletivos. Tamén existen artigos reais, isto é, que constitúen verdadeiros artigos dende o punto de vista etimolóxico, fronte a artigos falsos ou pseudoartigos, como é, por exemplo, o caso de O Grove, que en realidade debería ser Ogrove. E cabe aínda, finalmente, falar, como veremos na sección 4, doutros tipos de artigo segundo a función que desempeñan cando van seguidos dun topónimo.

Pois ben, en todo o que segue imos estudar cada un destes tipos por separado comezando –en realidade para desbotalo por quedar fóra do noso tema– polo caso do artigo integrado, o cal en realidade viría a contradicir a tese aquí defendida de que o artigo é unha palabra por si mesmo e, polo tanto, independente, no noso caso, do topónimo ou nome de lugar a que acompaña. Pero a contradición en realidade é só aparente, posto que precisamente dende o momento en que o artigo pasa a formar parte real do topónimo, deixa tamén de sentirse como tal artigo. Realmente ningún hispanofalante interpretaría o o- inicial de Oporto como un verdadeiro artigo, entre outras razóns porque, pola contra, tendería a adaptalo ao español convertendo o devandito topónimo en algo así como *Elporto ou *Elpuerto. Non fai falta notar que isto mesmo ten pasado co artigo árabe de topónimos como Alcalá, Alcántara, Alcañiz, Alcaucín, Alcira, onde tamén se acha totalmente integrado no nome e que xa ninguén sinte con tal artigo13.

Fóra dos casos aludidos, existen realmente poucos topónimos que, etimoloxicamen-te, sexan o resultado da suma –con aglutinación ortográfica incluída– dun artigo e

12 Creo que se trabuca a Academia Española cando na súa recente gramática (2009: 838-839) considera integrado o artigo en casos como La Haya ou El Cairo, ao non admitiren, segundo ela, estes topónimos a intercalación dun adxectivo entre o artigo e o nome: *la populosa Haya, *el variopinto Cairo, fronte, porén, a la vieja Habana, cuxo artigo sería así mesmo integrado. Trátase nestes casos, como veremos máis adiante, do que aquí imos chamar artigo pleonástico, o cal ás veces non permite esa intercalación, pero tampouco –contra a apreciación da propia Academia– ningún complemento despois do nome: notemos que en el Salvador actual o artigo xa non é o pleonástico de El Salvador, senón un recategorizador, ante o cal aquél desaparece.

13 En xeral, a non identificación do artigo –coa conseguinte integración no topónimo– prodúcese con frecuencia no paso dunha denominación toponímica, con artigo, a outra lingua completamente distinta, como acontece, por exemplo, en Norteamérica con algúns topónimos de orixe hispana —tipo Los Ángeles, Las Vegas— no seu paso ao inglés: os falantes, especialmente os que non falan español, xa non interpretan os artigos españois como tales e, polo tanto, non os traducen, pasando así a seren integrados aínda que se sigan escribindo separados.

131


un substantivo. Para Galicia, A. Moralejo Lasso (1978: 316) sinala tan só os casos de Ocastro, Abesada, Acernada (xunto co seu plural Acernadas), Afigueira, Ascaba-nas e Aspallas, aos que hai que engadir Arrasa en Cervo (Cedeira), Arrubial (Cas-troverde) e varios Arriba (< A Riba), como, por exemplo, en Chantada. Unha proba máis de que a vogal inicial non se percibe xa como artigo é que algúns destes topóni-mos –polo menos segundo o Nomenclátor da Xunta– desenvolveron un novo artigo, que neste caso si funciona como tal, como acontece, por exemplo, con A Arrasa de Cedeira e así mesmo con A Arriba en Sillobre (concello de Fene). Así pois, en todos estes casos, só se pode falar da existencia dun artigo dende o punto de vista da eti-moloxía, pero que sincrónicamente xa non se sinte nin funciona como tal.

Polo que se refire ás denominacións toponímicas con artigo non integrado, isto é, con artigo propiamente dito, xa observamos que poden levalo obrigatoriamente –aínda que logo haxa contextos en que non o leven, segundo veremos–, como é o caso de A Fonsagrada, O Piñeiro, As Enchousas ou Os Casás, ou, pola contra, úsase opcionalmente ou con carácter expletivo, que é o que acontece con A Coruña, por exemplo.

De acordo coas gramáticas ao uso14, levan artigo:

a) Os nomes de ríos, lagos, lagoas, montes, cordilleiras, mares, cabos, puntas e océanos: o Ulla, a Antela, o Xistral, o Cantábrico, o Prioriño, o Índico.

b) Os nomes de arquipélagos, como as Sisargas. Algunha vez tamén os de illas, cando se trata dunha soa: a Cortegada, a Marola.

c) Así mesmo adoitan levar artigo obrigatoriamente os nomes dalgunhas rexións ou bisbarras como O Condado, A Ulloa, ou, en español, la Rioja, la Mancha.

d) Moitos nomes de cidades, vilas, pobos e aldeas sobre todo cando o topónimo pro-cede dun substantivo común: O Freixo, As Penas, A Garda, O Viso, O Pereiro.

e) Algúns nomes de continentes, nacións e países, aínda que nese caso adoita ser potestativo; así, (O) Brasil, (O) Perú, (A) América, (A) Galiza.

f) Finalmente, lévano tamén obrigatoriamente todos os topónimos –isto é, aínda que non leven normalmente artigo– cando van precedidos por un adxectivo: a vella Compostela, o racionalista Ferrol, as contaminadas Pontes, o meu prezado Mondoñedo. Tamén cando levan calquera outro tipo de complemento: o Vigo doutros tempos.

14 Véxase, entre outros, Alcina-Blecua (1975: 563-564) e Freixeiro Mato (2000: 267-269.


132


3.3. Denominacións toponímicas con artigo etimolóxico ou antietimolóxico

Por artigo etimolóxico deberemos entender un elemento sentido na actualidade como tal artigo e que á vez poida xustificarse dende o punto de vista diacrónico. Normalmente, trátase de sintagmas denominativos cuxo núcleo nominal, convertido en nome propio, procede en realidade dun substantivo común –ou dun adxectivo substantivado– que existiu ou aínda existe como tal na lingua de orixe. A esta categoría pertence a inmensa maioría dos topónimos que hoxe se utilizan con artigo; pensemos, entre outros moitos, en Os Pazos, A Carreira, O Corgo, A Pena, A Lama, O Carballo, O Adro, A Igrexa, O Confurco, A Queiroga, As Nogais, A Cruz do Pouso, As Aceas, O Muiño e un longuísimo etcétera.

Naturalmente, este artigo non se debe confundir co que aparece en sintagmas, tamén denominativos, do tipo o río Sil, a illa de Ons, o cabo Fisterra, a provincia de Ponte-vedra e mesmo a ría de Ortigueira, o porto de Cariño ou a boca da ría, aínda cando orixinariamente responda a idéntica función: a de verdadeiro actualizador dun subs-tantivo xenérico ou común, que queda así enfocado cara a unha realidade existencial concreta. Naturalmente, esta función desaparece no momento en que ese nome xené-rico comeza a sentirse como propio e que, polo tanto, desempeña por si mesmo esa función identificadora ou de conexión directa coa realidade nomeada. Precisamente isto explica que moitos dos topónimos con artigo chegasen a perdelo ou, simplemente, o acepten con carácter expletivo. O primeiro é patente en casos, como, por exemplo, Carballo, Piñeiro e Piñeiros, Teixido, Teixeiro, Castro, Vilariño, Pontedeume, Irixoa, e o segundo dáse, entre outras moitas denominacións, en (A) Pastoriza, que, segundo a súa referencia, se usa con ou sen artigo, ou (O) Cabalo Branco en Ferrol, que unhas veces leva artigo e outras non, (Os) Estados Unidos, etc.

O problema en todo caso está en decidir cándo un nome común pasa a propio neste tipo de sintagmas. Proba desa indecisión é que ás veces podemos ter serias dúbidas á hora de escribir con minúscula ou maiúscula denominacións de lugar como Praza de España ou praza de España, Rúa Maior ou rúa Maior, Illa da Toxa ou illa da Toxa15, etc. A cousa, dende logo, non ofrece dúbidas cando o nome en cuestión desapareceu da lingua utilizada no lugar do que é designación (por exemplo, A Graña, Os Sarandós, A Estoxa), ou ben xa non se corresponde con ningunha realidade que teña que ver co significado etimolóxico, como acontece, poñamos por caso, con O Campo do Hospital, entre outras razóns, porque este lugar do concello de Cedeira

15 Parece lóxico que, cando o sintagma está constituído por un nome xenérico e un adxectivo, ambos os dous deben escribirse con maiúscula; habería que escribir, polo tanto, Praza Maior ou Rúa Real e non, como suxire a RAE (Diccionario panhispánico de dudas, s.v. mayúsculas, § 4.10), praza Maior e rúa Real, porque os adxectivos por si mesmos non constitúen ningún topónimo, a menos que estean substantivados, pero non é, naturalmente, este o caso.


133


xa non consiste precisamente nun campo –nin, por suposto, alí hai, nin semella que houbera, ningún hospital nin no sentido antigo de ‘albergue’ nin moderno de ‘centro de saúde’–, como tampouco en A Capela se está a pensar en ningunha capela ou igrexa. Non é raro, porén, que a realidade que dá nome ao lugar siga existindo ou estando presente, pero entón o nome, convertido tamén en propio, non se refire tanto a esa realidade coma ao lugar que esta ocupa; por iso non é raro chamar A Igrexa ao conxunto poboacional que rodea a igrexa dunha aldea, O Castelo a toda unha zona onde se atopan aínda as ruínas dun castelo, O Cruceiro ao lugar onde realmente se atopa un cruceiro, etc. O mesmo diriamos de O Porto do Son, onde segue habendo, obviamente un porto, mais o nome refírese a toda unha poboación ou extensión xeográfica non ocupada exclusivamente polo porto. Pero aínda así o límite –repito– non é doado de establecer dun xeito categórico e depende en todo caso do grao de fixación da denominación de que se trata, así como, sobre todo, do seu modo de designar –que é, como vimos, o que, en definitiva, distingue un nome propio doutro común–, e non tanto da súa transparencia ou xustificación obxectiva.

Destaquemos, finalmente, que –se ben menos numerosos– danse tamén casos de artigo antietimolóxico. Un deles é claramente, como queda dito, o de O Ferrol, denominación que, aínda hoxe, resulta estraña en Galicia, especialmente entre os veciños da bisbarra ferrolá, onde o natural é dicir Ferrol a secas, como realmente se dixo ata o século XVI, en que aparece historicamente por vez primeira a denominación castelá El Ferrol (segundo os meus datos, en 152616), que responde case que con toda seguridade a unha intención enfática –poderíase dicir que retórica– para encarecer o valor e importancia estratéxica do lugar e porto sobre todo por parte de organismos oficiais relacionados coa mariña17; sen dúbida a forma galega O Ferrol, que aparece escrita moi tardíamente, é con toda probabilidade unha tradución ou imitación da rimbombante denominación oficial en castelán, levada por certo ao extremo da

16 Así se le nun documento notarial dese ano:Pedro Gallego, grumete, fijo de Diego Ximénez e Leonor Alonso, vecinos del Ferrol: ha de haber de sueldo á ochocientos maravedís por mes. Pagáronsele por el sueldo de cuatro meses, tres mill é doscientos (José Toribio Medina, Imprenta y Encuadernación Universitaria, Santiago de Chile, 1908).

17 Non comparto a explicación –sen dúbida rebuscada e sen ningunha base histórica– de C. Torres (1960: 143 e ss.), segundo quen se trataría máis ben do que aquí chamo un pseudoartigo, ao consideralo derivación dun dominus que, en lugar de sanctus, precedería nun principio a Ferreoli, que –segundo el– sería un haxiotopónimo (S. Xiao, patrón de Ferrol, foi martirizado xunto con S. Ferreol, quen daría o nome á cidade); así, dun hipotético *Domferrol pasaríase a *Doferrol, cuxa primeira sílaba se chegaría a interpretar como a contracción da preposición de e o artigo o. Cómpre, por outra banda, sinalar que o S. Xiao que morreu con S. Ferreol é o de Brioude ou de Vienne e, como sinalan J.J. Burgoa e C. de Aracil (2009) non está claro que o patrón de Ferrol sexa precisamente ese santo; parece, pola contra, que se trata máis ben de S. Xiao de Toledo, cuxa festividade se celebra o 7 de xaneiro, que é o día que se vén celebrando tradicionalmente na cidade naval.


134


esaxeración barroquista polos que durante algún tempo a converteron en El Ferrol del Caudillo, que por certo neste caso non tivo tradución ao galego.

Creo que unha explicación parecida debe darse ao caso de Coruña con artigo, sinxelamente porque este topónimo non ten a súa orixe en ningún substantivo común que o galego coñecese xamais. Como é sabido, nos textos latinos medievais aparece baixo as formas Crunna, Cruna ou Crunia e sempre, loxicamente, sen artigo, aínda que cunha excepción: “[...] per honorabilem virum Alfonsum Roderici de la Corunna, canonicum compostellanum, principale, in iisdem literis apostolicis principaliter nominatum. (Justo Martín / Lucas Álvarez: Fontes documentais da Universidade de Santiago de Compostela. Pergameos da Serie BENS do Arquivo Universitario), debido probablemente a que la Corunna representa aquí un apelido, pero que demostra ben ás claras a existencia xa na Idade Media da forma castelá. Non é esta, porén, a primeira vez que aparece o topónimo Coruña con artigo castelán, cousa que corresponde a este outro texto de Alfonso X, do ano1270: “[...] e acabo [Span] la torre dalfaro que començara GRIEGOS hercules que es cabo la crunna” (Estoria de Espanna que fizo el muy noble rey don Alfonsso, ed. de Pedro Sánchez Prieto, Universidad de Alcalá de Henares, Alcalá de Henares, 2002).

Pois ben, a falta de textos galego-portugueses medievais que testemuñen a existencia da forma a Coruña fainos sospeitar que a denominación moderna A Coruña podería responder así mesmo –como o caso de O Ferrol– a unha tradución ou acomodación da denominación castelá La Coruña ao galego. De todos os xeitos, o que semella incontestable é que a forma máis antiga é Cruña sen artigo, que aínda existe hoxe en galego, ben é verdade que se sente como pertencente a un rexistro vulgar ou moi popular ao igual que a variante Curuña.

Á presenza dun artigo antietimolóxico –con características tamén expresivas– penso que responden algunhas denominacións de países, bisbarras ou rexións como O Brasil, O Perú, A China, A Alemaña, A Ulla ou o portuguesismo A Galiza. O artigo neste caso, empregado sen dúbida con maior frecuencia noutros tempos –por exemplo, no español do Século de Ouro, aínda que probablemente por influxo francés o uso se mantivo ata o século XVIII18– obedece a unha intención enfática de poñer de relevo a extensión ou poderío da nación, pobo ou rexión indicada polo topónimo19. Por iso penso que non sería nada estraño que o uso deste artigo en galego, cando é antietimolóxico (por exemplo, nos casos de A Coruña e, sobre todo, O Ferrol), responda en moitos casos a un verdadeiro castelanismo, dado que só en castelán sería dado, noutras épocas, o emprego dese estilo retórico.

18 A RAE (Gramática, § 78.c) observa o perigo que hai de incorrer en galicismo abusando deste uso.19 Cfr. A. Bello (Gramática, § 869) e R. J. Cuervo (Diccionario, III, s.v. el, la, lo, los, las, § 2.a.β).


135


3.4. Denominacións con artigo falso

Polo que atinxe á clasificación en artigo real e falso ou pseudoartigo, pode considerarse en realidade unha subclasificación dos artigos etimolóxicos, na medida en que un artigo real ten a súa orixe nun verdadeiro artigo, como acontece nos exemplos do apartado anterior, pero pode proceder tamén, por deglutinación, dun elemento do topónimo que, nun determinado momento da súa evolución, se interpreta incorrectamente como artigo. Por iso os que chamo pseudoartigos non corresponden senón a topónimos que, na súa orixe, levan o- ou a- iniciais. É o caso, xa citado máis arriba, de O Grove –do que existe mesmo a forma castelanizada El Grove–, aínda que nos documentos medievais aparece como Ocobre, Ogobre e Ogrove e, como tal, se conserva aínda para denominar un lugar da parroquia de Vilamor, no concello de Mondoñedo, xunto a outro de San Martiño de Andrade en Pontedeume.

Pero existen, evidentemente, outros casos, como o coñecido de A Golada, citado por A. Moralejo Lasso (1977: 316-317), que se atopa como denominación –agora corrixida baixo a forma Agolada– dun concello de Pontevedra, así como dunha parroquia de Coristanco e dous lugares en Mesía e Infesta, na provincia da Coruña. Precisamente en Coruña cidade atopamos outro caso de artigo falso no nome do polígono chamado A Grela –tamén castelanizado como La Grela–, que en realidade é Agrela, isto é, un diminutivo de agra.

É famoso tamén o caso de A Mahía –castelanizado La Mahía–, hoxe corrixido oficialmente como Amaía, nome, como é sabido, dunha pequena bisbarra próxima a Santiago. Pero hai outros posibles, como, por exemplo, o de O Beco, topónimo cedeirés que moi probablemente se trate dunha mala interpretación de Oveco –se non procede da raíz céltica becc- ‘punta’–, e tamén O Milladoiro, procedente do latín humiliatoriu.

4. Funcións do artigo seguido de topónimo

Unha cuestión fundamental para o tema que estamos a desenvolver é suliñar que –contra o que parecen dar a entender os tratados gramaticais– non todos os artigos que con carácter obrigatorio ou opcional aparecen nun sintagma denominativo de tipo toponímico desempeñan sempre a mesma función. Pódense, en efecto, destacar tres funcións básicas diferentes e, polo tanto, cabe falar doutros tantos tipos de artigos de acordo con esas funcións, a saber: artigo anafórico, como en o Umia, o recategorizador de, por exemplo, el Madrid de los Austrias ou o Lugo romano, e, finalmente, o pleonástico, que é o que, con carácter obrigatorio ou opcional e etimolóxico ou antietimolóxico, aparece encabezando múltiples topónimos.


136


4.1. O artigo anafórico

O artigo anafórico é o que se utiliza como presentador de nomes propios correspondentes a accidentes xeográficos, entre os que cabe destacar os de ríos ou correntes de auga en xeral –isto é, os hidrónimos–, así como os de montes, cabos, puntas, golfos, praias, penas, etc., como o Miño, o Sil, a Promontoiro (punta), a Castelo (illa), a Marola (pena). Semellante artigo en realidade apunta –de aí a denominación de anafórico– a un substantivo implícito, que non é outro que o representado polo correspondente corónimo ou nome de clase, é dicir, río, regueiro, cabo, punta, praia, etc. De aí que a forma xenérica do artigo veña dada polo xénero do correspondente corónimo e non pola terminación do topónimo, como acontece noutras ocasións; por iso, se di o Ulla, en masculino porque é un río, ou a Promotoiro, en feminino porque é unha punta da ría de Cedeira. En realidade tales denominacións non veñen ser máis que abreviacións, por eliminación do corónimo, das expresións o río Miño, o río Ulla, a punta Promontoiro.

Esta eliminación do corónimo non sempre é posible, cousa que acontece con frecuencia cando a denominación está constituída polo corónimo seguido dun adxectivo e así, dise sempre o Río Maior, o Río Grande (por exemplo, en Narón en vez de o río Xubia), ata o punto de que o propio corónimo tende a se converter en topónimo –de aí a súa grafía con maiúscula– e, dando un paso máis, se chegue a aglutinar co adxectivo, como é o caso de Rioseco, Riotorto, Montemeao, Arealonga, etc. Algo semellante adoita acontecer cando o corónimo vai seguido do sintagma preposicional de + topónimo, sempre que este non se identifique á súa vez como nome do río ou accidente xeográfico designado –isto é, sempre que non se trate dunha aposición–; por exemplo, a ría de Vigo, os montes da Faladoira, o lago de Doniños, as dunas de Corrubedo, a praia de Vilarrube20. Claro que, neste último caso, os sintagmas poden presentar distinto grao de fixación ata o punto de se sentir ás veces o corónimo como verdadeiro nome propio (por exemplo, o Río das Mestas), cousa dende logo evidente cando pasa a ter como referente unha realidade non pertencente á clase indicada polo corónimo, o que acontece, por exemplo, con Río de Janeiro, cuxo referente non é un río, senón unha cidade, ou con Río do Pozo (polígono industrial de Narón).

Ás veces poderíase doadamente confundir o artigo anafórico co que aquí imos chamar pleonástico: A Robaleira, por exemplo, podería entenderse como o resultado da elipse de punta, pero o caso é que a punta Robaleira non se di –nin posiblemente

20 Naturalmente, aquí non me estou a referir á elipse que se pode producir contextualmente, como sería o caso, por exemplo, de

A min gústame máis a praia de Valdoviño que a de Vilarrube.

137


se teña dito– nunca, senón, no seu lugar, a punta da Robaleira, o que quere dicir que o artigo de A Robaleira debe de ser pleonástico, aínda que á súa vez teña a súa orixe nun uso anafórico por perda dun substantivo xenérico representado por costa, mar ou outro semellante, habida conta do carácter etimoloxicamente adxectivo de Robaleira; en realidade este nome aplícase hoxe na ría de Cedeira a toda unha zona dentro da cal se atopa a punta en cuestión21. De todos os xeitos, unha reduplicación do artigo non sería totalmente estraña; é dicir, de a punta Robaleira pasaríase a a Robaleira, da que, unha vez producida a extensión da súa referencia a todo o contorno da costa, se pasaría novamente a a punta da Robaleira.

Algo semellante é o que debeu de acontecer coa denominación o Río das Mestas, tamén na ría de Cedeira: en realidade as Mestas, que non pode utilizarse por si mesmo como denominación do río, correspóndese etimoloxicamente co sintagma as augas Mestas (< lat. aquas mixtas ‘augas mesturadas’), onde augas vén a equivaler semanticamente ao corónimo río, e, finalmente, sobre as Mestas formouse o outro sintagma denoninativo o Río das Mestas.

Cabe notar por certo que Mestas xamais podería interpretarse aquí como nome do río, situación moi distinta á que se dá en sintagmas, formalmente idénticos, do tipo o río de Xubia ou monte de Ancos, onde Xubia e Ancos son verdadeiros nomes das realidades designadas, de modo que podemos utilizar as denominacións o Xubia e o Ancos. Atopámonos, nunha palabra, ante casos de aposición, nos que é á súa vez posible a eliminación da preposición, de modo que as denominacións anteriores poden alternar perfectamente con o río Xubia e o monte Ancos, que representan a construción hoxe preferida tanto en español coma en galego, e neste probablemente por influxo do primeiro, segundo G. Navaza (2004: 154), quen, por outro lado, observa que, non obstante, en documentos medievais, o máis frecuente é a construción apositiva coa preposición de: o río de Miño, o río de Deva, etc., e o que determinou a obrigatoriedade na lingua actual do uso do artigo anafórico –diante dos hidrónimos sobre todo– tivo que ser precisamente a perda desa preposición, perda producida, ao meu modo de ver, probablemente –tanto en español como en galego– para evitar a confusión co uso frecuente desa mesma preposición en sintagmas do tipo a ría de Cedeira ou o coto de Pantín, onde, evidentemente, non funciona como enlace de dous substantivos apostos, senón que introduce un verdadeiro complemento de pertenza.

A obrigatoriedade por certo do artigo anafórico con hidrónimos tanto en español coma en galego actual choca co uso antigo, en que, pola contra, como sinala

21 Véxase Porto Dapena (2008: 98-99).


138


Navaza para o galego e antes Cuervo22 para o castelán, o hidrónimo utilizábase sen artigo, situación da que hoxe son claro exemplo moitos topónimos compostos –sintagmas denominativos na súa orixe– cun hidrónimo como elemento formativo. Pensemos, por exemplo, en Aranda de Duero, Miranda de Ebro, Pontedeume ou Ribadeo (isto é, Ponte de Eume e Riba de Eo), Ribas de Sil, Xinzo de Limia, etc. Hoxe, non obstante, dado o uso, en sintagmas libres, do artigo diante do hidrónimo (pensemos, por exemplo, en casos como o desbordamento do Lérez, a limpeza do Belelle, etc.) existe a tendencia a incluír en topónimos deste tipo un artigo espurio23.

Non hai que esquecer de tódolos xeitos que a obrigatoriedade do artigo con hidrónimos, orónimos e demais nomes propios de accidentes xeográficos non é absoluta, pois, o mesmo que co artigo en calquera outra función, desaparece en casos especiais, como no uso vocativo do topónimo ou, tratándose de hidrónimos, cando van seguidos polos adverbios arriba, adiante ou abaixo24, como en

¡Ou Ancos! Cheo de maxestade,

que dixo Crecente Vega nun poema a este monte de Xubia, ou

Subimos nunha lancha Miño arriba.

E, xa para rematar este apartado, réstanos responder a unha pregunta, sen dúbida crucial neste traballo: ¿Dada a necesidade do artigo anafórico na utilización de hidrónimos e, en xeral, de nomes propios relativos a accidentes xeográficos, pódese considerar que tal artigo forma parte do nome propio en cuestión? Á parte do evidente status de palabra independente que, como vimos, corresponde a todo artigo –o que por si só nos impide o considerar como unha parte compoñente do nome que acompaña–, é obvio que o artigo que aquí chamo anafórico non se diferencia en realidade do que utilizamos en calquera outro sintagma nominal con núcleo elidido, do tipo, por exemplo, de, con referencia a unha cor, o limón por o verde limón. E en efecto: as expresións o río Eume ou o coto de Ancos son, como dixemos, aposicións unimembres de tipo especificativo en que tanto o corónimo ou substantivo xenérico como o específico teñen idéntica referencia e, polo tanto, o artigo, que incide sobre

22 Cfr. Diccionario, s.v. el, la, los, las, § 2.ag..23 Outro caso témolo, en Cedeira, no topónimo Porto de Cabo, que nos rótulos da estrada aparece

convertido nun incorrecto Porto do Cabo. Curiosamente, este nome utilízase tamén como nome do río –polo que parece, denominado Cabo, ou quizais mellor Cavo, na antigüidade– en competencia con río das Mestas, a que antes me referín. Véxase Porto Dapena (2008: 114).

24 Cfr. R. J. Cuervo, loc. cit., § 2.ag.. aa.


139


ambos os dous nomes25 –o mesmo que en o verde limón–, dalgún xeito apunta precisamente ao substantivo elidido ata o punto de que non falten gramáticos –aínda que non comparto esa opinión– que o consideran o verdadeiro núcleo do sintagma26, o que neste caso equivalería a consideralo substituto real do corónimo. Por iso pareceríame máis correcta a posición de F. Lázaro Carreter (1975: 370-371), segundo quen o artigo sería neste tipo de sintagmas verdadeiro adxacente, pero non do elemento presente, senón do elidido. Sexa iso como for, do que non cabe ningunha dúbida é de que o artigo que aparece, por exemplo, en O Xallas ou O Limia, que tendemos a escribir con maiúscula, precisamente porque se parte da idea –sen dúbida falsa– de que se trata dun elemento pertencente ao hidrónimo, en realidade non é outro que o que aparece en o río Xallas ou o río Limia, cuxa grafía con minúscula non ofrece, sen embargo, dúbidas porque se interpreta como actualizador exclusivo do substantivo común río.

4.2. O artigo recategorizador

Chamo artigo recategorizador, como vimos, ao que aparece en sintagmas do tipo el Madrid de los Austrias, o arzebispal Santiago, o caloroso Ourense ou a vetusta Pontevedra. Trátase dun artigo que pode preceder a calquera topónimo, con tal de que este se refira –mediante un adxectivo ou complemento– a unha parte, aspecto, momento existencial do lugar indicado polo topónimo ou, tamén, a un dos posibles lugares con idéntico nome. Chámoo recategorizador –aínda que quizais lle iría mellor o cualificativo de discriminador ou delimitador– inspirándome en E. Coseriu (1969: 269-270), habida conta de que, segundo este autor, a utilización de nomes propios implicando unha referencia múltipla –como acontece, por exemplo, en plurais do tipo Juanes, Marías, Romas– obedecería a unha recategorización destes, os cales pasarían a ser nomes de clase, isto é, verdadeiros substantivos comúns. Pois ben, de ser isto así, tamén o uso do artigo en casos como os que exemplifico máis arriba implicaría esa mesma recategorización na medida en que os devanditos topónimos pasan, mediante o artigo e outros complementos, a se utilizar cunha referencia concreta fronte a outras posibles. Precisamente por isto, penso que talvez o termo discriminador –de tamén clara inspiración coseriana27– podería resultar máis axeitado.

Estea ou non no certo Coseriu, cousa que discutirei deseguida, a verdade é que un topónimo así empregado se comporta en canto a posibilidades de determinación dun

25 Cfr. J. A. Martínez (1994: 193-194).26 Así, S. Fernández Ramírez (Gramática, § 141, 1987: 144 e ss), R. Lapesa (en Marcos Marín (1973:

IX-XIII)), B. Pottier (1959: 51).27 Cfr. Coseriu (1969: 304 e ss.).


140


xeito moi semellante ao dun verdadeiro substantivo común. De aí que sexa posible dicir, por exemplo, en español las dos Españas, los Madriles ou, en galego,

A esta Galicia non hai quen a recoñeza

Antón anda aló polas Pontevedras

Hai un Lugo intramuros xunto a outro Lugo extramuros

Coñezo ambas as dúas Vilalbas: a de Lugo e a de Madrid.

É dicir, o topónimo admite, en xeral, calquera tipo de determinante, non só o artigo, o cal por certo non é distinto do que antecede a outros nomes propios, mesmo referentes a persoas:

Eu quero ao meu Luis de sempre

Esta non é a Madalena de que me falabas

Na escola hai catro Fernandos.

Pero volvendo ao caso dos topónimos, convén precisar que o uso do artigo depende entón da multirreferencialidade daqueles, a cal pode consistir:

a) En primeiro lugar, como vimos, nunha especie de división ou desdobramento nunha serie de partes, etapas históricas ou aspectos do lugar de referencia, e polo tanto no que Coseriu chama unha delimitación, como é o caso de la España visigoda ou, en galego, a Galicia sueva, o Ourense das burgas, o Rábade de sempre. Notemos que a delimitación non só pode ser de tipo especificativo, como nos exemplos propostos, senón meramente explicativa, ao poñer de relevo unha característica do lugar indicado polo topónimo: en a célebre Compostela, o pintoresco Corcubión, a lembrada Cedeira, o caudaloso Miño¸ en que o adxectivo, que funciona como un verdadeiro epíteto, se coloca entre o artigo e mais o topónimo, aínda que cabe tamén a posibilidade –sen dúbida de carácter enfático– de que artigo e adxectivo se pospoñan (así, en Granada la bella ou Galicia a sempre esquecida).

b) Así mesmo pode vir dada por casos de multivocidade, baseada no feito de que un topónimo pode corresponder a un lugar de extensión variable, como é, por exemplo, o caso de Cedeira, que se pode entender como vila ou zona urbana, como parroquia e como concello –ou, no pasado, como xurisdición–, incluíndo sempre unhas referencias a outras como nunha especie de círculos concéntricos inscritos os uns nos outros. E así, a semellante posibilidade corresponderían expresións como


141


A Cedeira vila non é o mesmo que a Cedeira concello,

contexto no que por certo non disoaría a ausencia de artigo.

c) Outro caso viría representado por expresións consistentes nunha identificación, cousa que se produce cando o topónimo é polivalente, isto é, se utiliza como denominación de lugares diferentes. É o que acontece, por exemplo, en

A Vilaboa de Valdoviño non ten nada que ver coa de Pontevedra nin coa de Culleredo.

Non é infrecuente que o complemento co que se establece a identificación se teña fixado e, polo tanto, pase a formar parte do propio topónimo, que adquire así un carácter composto. Así, en A Pobra do Caramiñal fronte a A Pobra de Trives ou A Pobra do Brollón, cuxo artigo por certo se podería confundir co pleonástico, de aí que tenda a interpretarse como parte do topónimo e se escriba con maiúscula. Tales complementos constitúen o que Coseriu chama identificadores constantes ou usuais, fronte aos ocasionais, como no caso de Vilaboa antes citado. Convén, non obstante, advertir que con identificadores constantes ou usuais é frecuente a desaparición do artigo, como acontece, en Viana do Bolo para se diferenciar, por exemplo, de Viana do Castelo, ou en Vilanova de Lourenzá fronte aos numerosos lugares que reciben o nome de Vilanova. Debe engadirse que aínda no caso de que un topónimo veña acompañado dun complemento identificador ocasional, se este aparece desligado sintacticamente do topónimo –por exemplo, ao expresarse parenteticamente–, o artigo tampouco é necesario; así en

Rosario vive en Vilaboa (Valdoviño).

d) Tamén este artigo recategorizador aparece en contextos en que o topónimo é obxecto dunha cuantificación, sexa mediante un numeral ou, simplemente, un morfema de plural: las dos Españas, los Madriles, as Pontevedras, antes citados.

Pero volvendo agora á nosa formulación inicial, ¿o artigo recategorizador pode verdadeiramente considerarse nalgún caso parte integrante do topónimo? É evidente que non, entre outras razóns, porque a súa utilización é, como acabamos de ver, normalmente obrigatoria con calquera topónimo “recategorizado” –isto é, aínda que non posúa artigo etimolóxico– dependendo, polo tanto, exclusivamente do contexto. De feito ninguén –que eu saiba– puxo nunca en tea de xuízo ese feito, ata o punto de que, salvo en casos moi puntuais de topónimos con complemento fixado (tipo


142


A Pobra do Caramiñal, antes mencionado), ninguén escribiría o devandito artigo con maiúscula e tampouco, obviamente, vería ningunha dificultade en traducilo en caso de falar noutra lingua, de sorte, polo tanto, que, en español, serían perfectamente aceptables:

La Cedeira villa no es lo mismo que la Cedeira ayuntamiento

La Vilaboa de Valdoviño no tiene nada que ver con la de Pontevedra.

Sen dúbida as dificultades con que, pola contra, moitos aceptarían a Pobra do Caramiñal (de Trives ou do Brollón) derivaríanse –penso– da tendencia, xa antes apuntada, a ver moi probablemente este artigo como pleonástico.

Agora ben, un argumento sen dúbida poderoso a prol da interpretación do artigo recategorizador como un elemento gramatical independente do topónimo a que acompaña témolo precisamente nesa función recategorizadora, por canto que –segundo Coseriu– o topónimo quedaría convertido nun verdadeiro nome de clase ou común, cousa que, efectivamente, parece observarse no seu comportamento sintáctico ao aceptar outros determinantes non esperables cun nome propio. De tódolos xeitos, ¿prodúcese realmente semellante recategorizacción como quere o lingüista romanés? Dende logo, no caso de se producir, non sería nin moito menos equiparable á que, por metonimia, se atopa, por exemplo, en dous Picassos, cuxo referente son as obras do pintor malagueño, ou, por antonomasia, en

Pepiño é un verdadeiro Einstein,

onde Einstein apunta ás calidades do famoso científico.

Non lle falta razón a E. Bajo Pérez (2002: 62 e ss.) cando argumenta en contra do carácter común ou apelativo dos nomes propios —sexan de persoa ou topónimos— en contextos en que implican unha referencia múltiple, como acontece, por exemplo, cando utilizamos un nome propio de persoa en plural en contextos do tipo:

Hay varios Pedros en nuestra clase.

Esta autora acepta, non obstante, a existencia de recategorización cando o nome alude a partes ou aspectos da persoa ou lugar indicados.

De acordo coa postura de Coseriu, a quen seguen outros autores, como, por exemplo, Moreno Cabrera (1991: 219), o nome propio recategorízase como nome común sinxelamente porque pasa a indicar unha clase de seres caracterizados precisamente


143


por teren o mesmo nome28. Pero a verdade é que semellante caracterización, ao contrario do que acontecería nun verdadeiro nome común, non pode tomarse como definitorio, pois non constitúe un verdadeiro significado, e non o constitúe porque non responde a ningunha conceptualización ou categorización: nun plural como Pedros, o nome segue carecendo de significado algún, e o único que fai é apuntar directamente a varias persoas en lugar de a unha soa como fai o singular Pedro. Este fenómeno, por certo, pode darse tamén nos nomes comúns de carácter homónimo: se digo, por exemplo, que teño dúas tendas, unha de zapatos e outra para ir de campamento, estareime a referir a obxectos de clases moi distintas cuxa única característica común é posuír idéntico nome en galego, pero en modo algún responden a unha clase conceptual como cando falamos de dúas tendas de campaña, por exemplo. Trátase dun plural especial que podemos chamar homonímico e que, obviamente, non implica ningunha clase de recategorización. En definitiva, penso que tratar de ver na simple pluralidade referencial –isto é, homonímica– dun nome propio un caso de recategorización como nome común implica partir da vella concepción de nome propio como o que corresponde a un só e único obxecto, idea evidentemente falsa.

E o que digo do plural homonímico é aplicable tamén ao que podemos denominar plural meronímico, é dicir, cando este implica unha división en partes do obxecto designado, pluralización que así mesmo se produce en certos substantivos comúns, como en as augas do río por a auga do río, por exemplo. Referíndome máis concretamente ao caso dos topónimos, cando dicimos Ferrol e, con carácter expresivo, os Ferroles estamos apuntando ao mesmo referente, aínda que neste segundo caso véndoo como unha pluralidade de partes homónimas, entre as que podemos destacar, por exemplo, o Ferrol vello ou o Ferrol da Madalena, onde segue sendo tan nome propio como nos outros casos. Como se dixo máis atrás, insisto en que o que distingue un nome común do propio non é o número de referentes, senón a forma como esa referencia se leva a cabo: indirectamente, a través dun significado ou concepto definidor dunha clase, ou directamente sen mediar significado ningún.

Digamos, finalmente, para rematar este apartado, que o talvez mal chamado artigo recategorizador, precisamente por poder aparecer –repito– con toda caste de topónimos, o fai tamén, en principio, con aqueles que, á súa vez, van acompañados dun artigo anafórico ou pleonástico, o cal desaparece dada a incompatibilidade de dous artigos nun mesmo sintagma. Así pois, en o caudaloso Miño o artigo xa non é anafórico, senón recategorizador, e o mesmo hai que observar en a Coruña modernista, ou as contaminadas Pontes de García Rodríguez, onde así mesmo desaparece o artigo pleonástico inicial.

28 Nesta mesma liña parece estar a RAE na súa Nueva gramática de la lengua española (2009: 839).


144


4.3. O artigo pleonástico

Centrándonos agora neste último, o primeiro que debo advertir é que entendo por artigo pleonástico o que aparece diante dun bo número de topónimos sen outra función aparente que a de indicar o carácter actualizado ou referencial do nome a que acompaña, indicación que, ao corresponder xa de por si –por definición, diríamos– a todo nome propio, resulta pleonástica, e de aí, polo tanto, a denominación. Trátase en realidade do artigo que máis atrás clasifiquei como non integrado tanto de tipo etimolóxico como antietimolóxico. Precisamente a este carácter redundante quizais se deba que este artigo sexa en xeral sentido —en comparación co anafórico e o recategorizador— como máis unido ao topónimo, máis esencial, máis interno e cohesionado con el, ata o punto de que exista unha maioritaria tendencia a consideralo como parte integrante deste, o que á súa vez explica o xeneralizado costume de escribilo tamén con maiúscula29. Así, A Coruña, A Estrada, A Penela, As Aceas, O Seixo, O Incio, O Vicedo, Os Caneiros, Os Castros, etc. En realidade o proceso de integración no topónimo ten, efectivamente, graos, e indubidablemente o artigo pleonástico presenta —fronte ao anafórico e recategorizador— un primeiro paso nese proceso, pero sen chegar a se convertir nun verdadeiro artigo integrado, do que se diferencia porque, como imos ver, se segue sentindo como artigo e presenta, xa que logo, o comportamento propio desta categoría gramatical.

Sinalemos, para empezar, que o simple feito de que o artigo pelonástico –aínda naqueles casos en que se considera obrigatorio– se volatilice ou desapareza, como xa vimos, ante a presenza doutro con función anafórica ou, sobre todo, recategorizadora e así mesmo ante a presenza de calquera outro tipo de determinante actualizador, parece falar en contra dese pretendido carácter esencial ou integrado. Pensemos, sen ir máis lonxe, no caso relativamente frecuente de hidrónimos que reciben o nome dun lugar por onde pasan e cuxo topónimo leve artigo pleonástico; así, o río que desemboca en Cedeira chámase o Condomiñas, nome tomado do dun lugar, hoxe desaparecido, chamado As Condomiñas, e o mesmo se pode dicir de o Ferrería, outro río así denominado por pasar por un lugar chamado A Ferrería, en Pantín (Valdoviño): naturalmente, non sería posible *o As Condomiñas nin *o A Ferrería. Hai, por outro lado, múltiples exemplos tamén da desaparición do artigo pleonástico ante outro de tipo recategorizador ou determinante con esta mesma función:

29 E así, por exemplo, a RAE (1999: 34) di a propósito deste artigo que se escribirá con maiúscula cando forme parte oficialmente do nome propio, como en El Salvador, La Zarzuela, La Habana, Las Palmas. Na súa Nueva gramática del español (2009) considera a este artigo como integrado, cando é obligatorio, e non integrado –e polo tanto escrito con minúscula– cando é opcional: (el) Perú, (la) Argentina.


145


Eu non recoñezo esta Coruña

Gustaríame unha Gudiña menos fría

A sorprendente Estaca de Bares

Os divertidos Caneiros

As Negradas de outros tempos30.

Nótese, ademais, que neste caso o artigo recategorizador pode non coincidir morfo-loxicamente co pleonástico, como acontece, por exemplo, en

A miña querida Somozas /*As miñas queridas Somozas,

en que concorda máis ben co correspondente corónimo, isto é, parroquia, aldea ou outro semellante31, mentres que o xénero e número do pleonástico ven dado polo substantivo común do que procede o topónimo ou tamén pola terminación deste, entendido como feminino se acaba en -a, e como masculino nos outros casos.

É certo que, por outra banda, a incompatibilidade do artigo pleonástico co recategorizador podería constituír unha baza a prol da súa consideración como elemento integrante do topónimo na medida en que, segundo iso, non sería separable, e non sería separable porque non habería posibilidade de introducir entre el e mais o topónimo ninguna outra palabra, que é por certo o argumento que utiliza a RAE na súa Nueva gramática (2009: 839). Nótese que, en efecto, parece que se pode

30 Non serían, efectivamente, posibles

*Eu non recoñezo esta A Coruña*Gustaríame unha A Gudiña menos fría*A sorprendente A Estaca de Bares*Os divertidos Os Caneiros*As As Negradas de outros tempos.

31 En xeral, cando o elemento especializador ou delimitador é un adxectivo anteposto e o topónimo está en plural, pode darse vacilación entre a concordancia formal ou a ad sensum co corónimo. Esta última solución, non obstante, é a elixida cando o topónimo é suxeito, conserva o artigo pleonástico e o adxectivo funciona como predicado:

As Pontes é feo / *As Pontes son feas,

onde feo apunta sen dúbida a lugar, pobo ou outro substantivo parecido. Penso, polo demais, que na elección do número pode xogar un importante papel o feito de que o topónimo se sinta ou non como un verdadeiro plural.


146


pasar, por exemplo, de A Coruña a a incomparable Coruña, por intercalación dun adxectivo; pero isto é tan só aparente, segundo xa queda suxerido anteriormente, pois que, neste último caso, non se trata do mesmo tipo de artigo, dada, como se ve, a súa función recategorizadora, non pleonástica. Así que semella máis lóxico pensar que o proceso debeu de ser máis ben este outro:

a incomparable A Coruña → a incomparable Coruña

por perda do segundo artigo32. Non fai falta dicir, por outro lado, que a imposibilidade de introducir entre o artigo pleonástico e mais o nome algún outro elemento non depende propiamente da función do artigo, senón das características mesmas do nome propio que acompaña, ao non admitir este ningún tipo de determinación.

E falando precisamente das características sintácticas deste nome, algo do que non cabe dúbida é de que o artigo pleonástico vén esixido non –como o anafórico e o recategorizador– polas características semánticas do sintagma en que se insire, senón por unha valencia de tipo formal do propio topónimo, circunstancia que, por certo, parece falar tamén a prol do seu pretendido carácter intrínseco respecto ao topónimo. Quero dicir con isto que o uso do devandito artigo depende de trazos exclusivamente idiosincrásicos do topónimo, o cal esixirá ou simplemente permitirá a presenza do artigo ao se realizar no discurso. De aí que haxa topónimos que veñen marcados positivamente en canto á necesidade do artigo (trátase do que chamamos artigo obrigatorio, tipo O Corgo), outros, en troques, levan naturalmente a marca negativa, como, por exemplo, Lugo, Pontevedra, Foz ou Ribadeo, e, finalmente, outros son indiferentes á presenza do devandito apéndice gramatical, caso no que

32 O artigo pleonástico, porén, parece que non se perde nestes outros casos:

La populosa Los Ángeles A memorable Las Vegas (ou As Vegas),

fronte a

*La populosa Ángeles*A memorable Vegas,

o que nos levaría á conclusión de que aquí nos atopamos xa diante dun artigo integrado (aínda que non o sexa ortográficamente) e onde, polo tanto, Los Ángeles e Las Vegas é sentido como un auténtico bloque. A integración, de todos os xeitos, non sería completa, poisque o artigo segue funcionando como tal noutros contexos, perfectamente aceptables:

Nicolás estivo nos ÁnxelesPancho anda polas Vegas.

Así pois, poderíase falar, todo o máis, dunha semiintegración, pero non dunha verdadeira integración, como por certo quere a Academia Española (1009: 838).


147


falamos de artigo opcional ou expletivo como acontece, segundo vimos, con (A) Coruña. Isto suposto, non se pode dicir que o artigo forma parte do topónimo, senón, en todo caso, que ambos os dous constitúen –no caso de que o artigo sexa obligatorio– un sintagma denominativo de carácter fixo.

Repito, non obstante, que, aínda así, a obrigatoriedade neste último é de tódolos xeitos relativa, como vimos de ver, pois de feito o artigo séguese interpretando como tal posto que pode desaparecer nas circunstancias antes sinaladas, isto é, ante a presenza doutro tipo de artigo ou de certos determinantes. Pero hai máis aínda: como sinalaron algúns autores33 e aquí queda indicado, calquera artigo –incluído, polo tanto, o pleonástico– é, en principio, incompatible con calquera topónimo –ou nome en xeral– cando funciona no plano apelativo da linguaxe ou, o que é o mesmo, se utiliza en vocativo, cousa, evidentemente, pouco frecuente tratándose de topónimos; pero podemos imaxinar, nunha especie de arranque prosopopeico algo así como

Escoita, Coruña, o meu cantar,

onde, obviamente, non sería posible usar A Coruña, con artigo.

Despois de todo o dito, cómpre admitir que o artigo pleonástico presenta –como xa se dixo–, un maior grao de cohesión co topónimo que calquera outro artigo, isto é, en función anafórica ou recategorizadora. Pero iso non quere dicir nin moito menos que semellante cohesión teña acadado o punto de que artigo e nome se teñan fusionado constituíndo así ambos os dous o topónimo, cousa que se produce única e exclusivamente no caso, xa visto, do artigo integrado, o cal non se sinte –nin funciona– por certo como tal artigo. Pola contra, direi –para rematar– que existe outro argumento, ao meu ver, decisivo e poderoso a prol da idea de que, en galego, o artigo pleonástico non constitúe, dende logo, ningunha parte do topónimo, argumento que vén dado polo comportamento fonosintáctico do apéndice gramatical, segundo o cal este non se distingue en realidade do artigo en calquera función, mesmo cando acompaña a nomes comúns:

a) Por unha parte, existe a tendencia –aínda que non sempre se manifeste na escritura– a utilizar a variante lo e la cando o devandito artigo vai precedido por unha palabra rematada en -s ou -r34, coa que en certo modo se fonde foneticamente. E así, sendo fieis á pronunciación, teriamos que escribir:

33 Así, Freixeiro (2000: 267), Bajo Pérez (2002: 62).34 Cfr. Freixeiro (2000: 261).


148


¿Visitache-la Coruña?

Vaiche gusta-lo Barqueiro

Imos a Vilalba e mai-las Pontes.

b) Se a palabra que antecede ao artigo é unha das preposicións a, con, de, en e por, o artigo únese con ela formando, como é sabido, unha serie de conglomerados: ao (aos) (pronunciados ó, ós), á (ás), co (coa, cos, coas), do (da, dos, das), no (na, nos, nas) e polo (pola, polos, polas). Pois ben, os mesmos fenómenos de fonética sintáctica prodúcense co artigo pleonástico; é dicir,

Volverei á Coruña

Foise do Vicedo

Non comparemos Vigo coa Coruña

Non fai máis que pensar na Garda

Anda pola Costa da Morte.

Creo que grafías de A Coruña, en O Barqueiro, con O Parrote así como d’A Estrada, n’O Freixo, que algunha vez, sobre todo as primeiras, se utilizan –ou utilizaron–, o único que fan é desfigurar a realidade lingüística.

É evidente que estes últimos argumentos non nos serven para o caso do español, onde, excepción feita do encontro das preposicións a e de coa forma el do artigo, non se producen semellantes conglomerados, nin, por outro lado, o artigo se une encliticamente á palabra anterior. As gramáticas resolven o caso de a ou de + el, observando precisamente que, cando se trata do artigo dun topónimo, non debe producirse a contracción, de modo que teremos Viene de El Escorial, Vamos a El Fresno. Notemos, non obstante, que isto non pasa de ser un puro convencionalismo ortográfico, xa que na pronunciación se produce realmente a contracción, situación que por certo ás veces se reflicte, malia a regra ortográfica, na escritura: por exemplo, a empresa dos tranvías de Ferrol chamábase –e aínda se chama, pois é hoxe a encargada dos autobuses urbanos– en castelán Tranvías del Ferrol. Así pois, non cabe dúbida de que en español o artigo pleonástico dos topónimos aparece, agás neste caso, absolutamente desligado da palabra que lle precede, circunstancia que axuda a interpretar a súa asociación co topónimo como un auténtico bloque indisociable –e efectivamente se trata, como en galego, dun sintagma denominativo– funcionalmente equivalente a un verdadeiro nome propio e, en consecuencia, o artigo parece que se debe escribir tamén con maiúscula. Non obstante, despois de todo o anteriormente dito, non fai falta insistir no incorrecto


149


desta última apreciación, a cal virá, por outro lado, favorecida pola frecuencia con que, aínda sen formar parte do topónimo, o artigo ten que se escribir de feito con maiúscula, dada a cantidade de veces –pensemos, por exemplo, no caso dos rótulos das estradas, direccións postais, cartografía, etc. – en que o sintagma denominativo constitúe un texto en si mesmo e, polo tanto, o artigo aparece en inicial absoluto ou mesmo, tratándose dun texto máis amplo, despois dun punto, tendo, pois, que aparecer con maiúscula. Isto suposto, a conclusión que podemos tirar de todo o dito é que o artigo pleonástico non se escribe con maiúscula porque forme parte dun nome propio, senón máis ben ao revés: pénsase que forma parte do nome propio porque normalmente se atopa escrito con maiúscula. Agora ben, isto que, en principio, non parece ter maior transcendencia, si a ten en realidade á hora de utilizar noutra lingua o topónimo correspondente, cuxo artigo, ao ser interpretado como constituínte daquel, tenderá a pasar sen modificación á lingua receptora, converténdose así –dende logo de forma convencional– nun artigo integrado, isto é, sen se adaptar, ao revés do que acontecería se o devandito artigo se escribise con minúscula, á lingua de chegada.

5. Conclusión

Visto todo o dito, creo que a conclusión non pode ser outra que, como sospeitabamos ao principio, o artigo que precede aos topónimos, aínda o que á primeira vista se presenta como máis problemático, o de carácter pleonástico, non constitúe nin moito menos nin en español nin, por suposto, en galego, unha parte ou elemento constituínte do topónimo, senón só e exclusivamente do sintagma denominativo do que este último forma parte. Así pois, denominacións como El Escorial, Los Monegros, el Ebro, los Madriles e o mesmo, en galego, o Lérez, o Pindo, o lonxano Teixido, Os Devesos, A Toxa, O Porto do Son, etc. non son en si mesmo topónimos. O que acontece é que estes, xa sexa porque son nomes de ríos, montes, cabos ou doutros accidentes xeográficos, ou sexa porque levan algún complemento discriminador ou delimitador, ou sexa, en fin, porque así o esixe idiosincrasicamente o propio topónimo, poden vir esixidos –e ás veces tan só permitidos– polo propio topónimo, pero sen formar, evidentemente, parte del, pois, agás no caso de que se ache realmente integrado no nome de lugar, o artigo en calquera das súas funcións é sempre unha palabra morfoloxicamente independente, como creo que quedou suficientemente demostrado. Outra cousa é o aspecto ortográfico, segundo o cal se tende a escribir con maiúscula o artigo pleonástico –ás veces tamén o recategorizador– a non ser cando forma conglomerado cunha preposición precedente35. Penso que cando o

35 Segundo a última postura da RAE (2009: 839), escribirase con maiúscula tan só o artigo pleonástico de carácter obrigatorio.


150


artigo é recategorizador tal proceder é equivocado, e no caso do pleonástico, se ben eu me inclinaría a favor da utilización así mesmo da minúscula –como fan, sen ir máis lonxe, os portugueses–, a verdade é que o costume xa tan arraigado entre nos de escribilo con maiúscula –en castelán e tamén en galego, penso que por influxo da ortografía española– podería non resultar totalmente desatinado, pois diriamos que axuda dalgún xeito a manifestar graficamente ese carácter enfático que ás veces posúe este artigo e poderíase ó mesmo tempo xustificar por un afán de distinguir ou destacar o carácter fixo do sintagma denominativo fronte ao resto do texto en que se insire.

Por outra banda, cómpre engadir que se o artigo, como parece claro, non é verdadeiro constituínte do topónimo e segue funcionando como tal artigo, nada impide que poida acomodarse ou traducirse á lingua que se estea a empregar, sendo polo tanto perfectamente aceptable la Coruña en castelán, como the Corunna en inglés, la Corogne en francés ou das Coruna en alemán, e así mesmo, en galego, a Rioxa, o Escorial ou as Batuecas. O mantemento, por outro lado, do artigo orixinario, cando este vai con maiúscula, non deixa de ser, de acordo co dito, unha decisión non diría incorrecta, pero sí arbitraria e, xa que logo, dabondo artificial. Así pois, só no caso en que o artigo teña realmente carácter integrado e, polo tanto, xa non se sinta nin funcione como tal artigo, esa tradución ou acomodación sería, dende logo, inviable. Cousa diferente é plantexármonos como ese artigo pleonástico debería aparecer en contextos en que a denominación toponímica se emprega soa, isto é, fóra dun texto ou cadea falada pertencente a unha lingua concreta; pénsese, por exemplo, no caso de Galicia, nos letreiros das nosas estradas: parece natural que nesas circunstancias o topónimo deberá aparecer co artigo galego, é dicir, formando parte do sintagma denominativo fixado como oficial, como A Coruña ou A Garda, por exemplo.

E engadirei, para rematar, que, á vista do aquí exposto, a xa en exceso prolongada e realimentada “guerra do artigo” a propósito de A/La Coruña, na que tan heroicamente participou aquel rapaz da miña anécdota inicial, convértese en fume de palla ou en puros fogos de artificio moi propios ás veces da loita política.

Referencias bibliográficas

Alarcos Llorach, E. (1970): Estudios de gramática funcional del español (Madrid: Gredos).

Alarcos Llorach, E. (1994): Gramática de la lengua española (Madrid: RAE / Es-pasa-Calpe).

Alcina Franch, J. / Blecua, J. M. (1975): Gramática española (Barcelona: Ariel).


151


Ariza, M. (1993): “¿Es propio el nombre propio?”, en Alcaide Lara, E. R. / Salguero Lamilar, F. J. / Ramos Márquez, M. M. (coords.), Estudios lingüísticos. En torno a la palabra, 33-40 (Sevilla: Universidad de Sevilla).

Bajo Pérez, E. (2002): La caracterización morfosintáctica del nombre propio (A Co-ruña: Toxos Outos).

Bello, A. (1972): Gramática de la lengua castellana destinada al uso de los ameri-canos (Caracas: Ediciones del Ministerio de Educación).

Bosque, I. / Demonte, V. (dirs.) (2000): Gramática descriptiva de la lengua españo-la (Madrid: RAE / Espasa-Calpe).

Burge, T. (1973): “Reference and Proper Names”, Journal of Philosophy 70, 425-439.

Burgoa, J. J. / De Aracil, C. (2009): “San Julián, patrón de la ciudad de Ferrol”, Estudios Mindonienses 25, 303-318.

Carratalá García, E. (1975): “Sobre el nombre propio en castellano (Amado Alonso y Pedro Henríquez vs. Jespersen y Jakobson)”, Anuario de Filología I, 389-395.

Coseriu, E. (19692): Teoría del lenguaje y lingüística general (Madrid: Gredos).

Correas, G. (1954): Arte de la lengua castellana (Madrid: C.S.I.C.).

Cuervo, R. J. (1987): Diccionario de construcción y régimen de la lengua castellan. Vol. III (Bogotá: Instituto Caro y Cuervo).

Díaz Hormigo, M. T. (1998): “Sustantivos comunes y sustantivos propios”, en La categoría lingüística sustantivo, 159-167 (Cádiz: Universidad de Cádiz).

Fernández Leboráns, M. J. (1999): “El nombre propio”, en Bosque, I. / Demonte, V. (dirs.), Gramática descriptiva de la lengua española. 1: Sintaxis básica de las clases de palabras, 77-128 (Madrid: Real Academia Española / Espasa-Calpe).

Fernández Ramírez, S. (19872): Gramática española. 3.2: El pronombre. Vol. pre-parado por J. Polo (Madrid: Arco/Libros).

Freixeiro Mato, X. R. (2000): Gramática da lingua galega, II: Morfosintaxe (Vigo: Edicións A Nosa Terra).

García Gallarín, C. (1998): El nombre propio. Estudios de historia lingüística espa-ñola (Madrid: PatRon).

Gardiner, A. (1940): The Theory of Proper Names (Londres).


152


Gary Preur, M. N. (1994): Grammaire du nom proper (Paris: PUF Linguistique nouvelle).

Hernández Alonso, C. (1985): “Lo, ¿artículo o pronombre?”, Anuario de Lingüísti-ca Hispánica I, 115 y ss.

Jonasson, K. (1994): Le nom propre. Constructions et interpretations (Louvin-la-Neuve: Ducult).

Kleiber, G. (1992): “Quand le nom propre prend article: les cas de noms propres méthonimiques, French Languages Studies 2, 185-205.

Lapesa, R. (1974): “’El’, ‘la’, ‘lo’ como antecedente de relativo en español”, en F. Marcos Marín, Aproximación a la gramática española, IX-XVII (Madrid: Cincel).

Lázaro Carreter, F. (1975): “El problema del artículo en español: una lanza por Be-llo”, en Homenaje a la memoria de D. Antonio Rodríguez Moñino, 347-371 (Madrid: Castalia).

Lenz, R. (19353): La oración y sus partes (Madrid: Centro de Estudios Históricos).

López García, A. (1985): “Lo propio del nombre propio”, Lingüística Española Ac-tual VII, 37-54.

López García, A. (2000): “Clases de nombres propios”, en G. Wotjak (ed.), En torno al sustantivo y adjetivo en el español actual, 183-189 (Frankfurt am Main: Vervuert).

Lyons, J. (1975): Introducción en la lingüística teórica. Versión española de R. Cer-dà (Barcelona: Teide).

Martinet, A. (1978): “La palabra”, en Estudios de sintaxis funcional, 204-223 (Ma-drid: Gredos).

Martínez, J. A. (1994): “Las construcciones apositivas en español”, en Cuestiones marginadas de gramática española, 173-224 (Madrid: Istmo).

Migliorini, B. (1968): Del nome propio al nome comune (Firence: Leo S. Olschki).

Molino, J. (1982): “Le nom propre dans la langue”, Langages 66, 5-20.

Morala, J. R. (1986): “El nombre propio ¿objeto de estudio interdisciplinar?”, Con-textos 8, 49-61.

Moralejo Lasso, A. (1977): Toponimia gallega y leonesa (Santiago de Compostela: Pico Sacro).


153


Moreno Cabrera, J. C. (1991): Curso universitario de lingüística general. Tomo I: Teoría de la gramática y sintaxis general (Madrid: Síntesis).

Navaza, G. (2004): “Os topónimos Acea de Ama e O Xurés”, Revista Galega de Filoloxía 5, 141-162.

Porto Dapena, X. A. (1985): “A vueltas de nuevo con el artículo español”, en Ac-tas del Primer Congreso de Hispanistas de Asia, 147-162 (Seúl: Asociación Asiática de Hispanistas).

Porto Dapena, X. A. (1986): Los pronombres (Madrid: Edi-6).

Porto Dapena, X. A. (2008): “Topónimos costeiros da ría de Cedeira”, Revista Ga-lega de Filoloxía 9, 79-125.

Pulgram, E. (1954): “Theory of Proper Names”, Beiträge zur Namenforschung 5, 165-171.

Real Academia Española (1962): Gramática de la lengua española. Ed. reformada de 1931 (Madrid: Espasa-Calpe).

Real Academia Española (1999): Ortografía de la lengua española (Madrid: Espa-sa-Calpe).

Real Academia Española (2005): Diccionario panhispánico de dudas (Madrid: Espasa-Calpe).

Real Academia Española (2009): Nueva gramática de la lengua española, 2 vols. (Madrid: Espasa Libros).

Robins, R. H. (1971): Lingüística general. Estudio introductorio (Madrid: Gre-dos).

Torres, C. (1960): “En torno al nombre y origen de El Ferrol”, Cuadernos de Estu-dios Gallegos XV, 143 e ss.

155


Contributos para a caraterização da retórica ambiental na imprensa generalista portuguesa

Rui RamosUniversidade do Minho, Braga, Portugal

Resumo:

Situando-se no quadro da Análise do Discurso, o presente texto descreve e analisa aspetos funcionais e configuracionais relevantes de um breve corpus de artigos jornalísticos contemporâneos que tocam a problemática ambiental. Identifica alguns dos mecanismos mais salientes sobre os quais este tipo de discurso se constrói, nomeadamente a interdiscursividade com o discurso da ciência, as suas marcas de didaticidade, o seu caráter diretivo, a dramatização criada, a modalização avaliativa do enunciador e o balanço entre argumentação e emoção sobre o qual opera. Pretende, desta forma, constituir um contributo válido para a caraterização da retórica ambiental na imprensa generalista portuguesa contemporânea, numa época em que o ambientalismo é um dos discursos mais operativos da esfera pública nacional.

Palavras-chave:

Ambientalismo, media, interdiscursividade, discurso de divulgação.

Abstract:

Contributions to the characterisation of the environmental rhetoric in the Portuguese general press. In the framework of discourse analysis, this text describes and analyzes some of the functional and configurational aspects of a concise corpus of newspaper articles which deal with the issue of the environment. It aims to identify some of the most significant mechanisms which act as the basis for the construction of this type of discourse, namely interdiscoursivity with scientific discourse, its didacticity markers and directive nature, the dramatisation it creates, the evaluative modalisation of the enunciator and the balance between the argumentative and emotional aspects upon which it is based. In this way, the objective of this paper is to provide a valid contribution to the characterisation of environmental rhetoric in the current Portuguese general press, at a time when environmentalism is one of the most relevant discourses in the national public sphere.

Key words:

Environmentalism, media, interdiscoursivity, popularization discourse.

Rui Ramos

156


1. Introdução

Um dos traços consistentes da construção dos textos / discursos acerca do ambiente na imprensa portuguesa contemporânea encontra-se centrado no funcionamento da interdiscursividade, em particular aquela que se verifica entre o discurso científico e o ambiental: o primeiro disponibiliza ao segundo as vozes que se fazem ouvir, as informações que se apresentam, o vocabulário que se usa e os modelos de organização textual que se adotam, assim como os elementos de autorização que credibilizam o discurso.

Por seu lado, o jornal funciona como o suporte vital do discurso de divulgação da ciência, permitindo o acesso do público não iniciado a este universo de saberes frequentemente restrito e especializado.

Desta interação resulta o texto de explicação mediática, concretizando o caráter parcialmente didático da imprensa. Aquela é historicamente concebida como vulgarização, divulgação ou, mais recentemente, como recontextualização do discurso da ciência através dos media e, em princípio, pretenderia atingir o objetivo pragmático dominante de tornar os leitores mais competentes –o que constitui o objetivo fundamental que carateriza qualquer texto considerado didático. Contudo, a análise de muitos artigos concretos da imprensa generalista portuguesa permite identificar igualmente outros objetivos fundamentais, que se apresentam implicitamente (em grande parte dos casos) ou explicitamente: os objetivos pragmáticos de fazer-acreditar e de fazer-aderir, para atingir um fim derradeiro –o de fazer-fazer.

Estes objetivos são concretizados através da palavra edificadora do real, e através da exposição e da explicação das verdades científicas; mas resultam igualmente da interseção entre a (suposta) voz fria e autorizada da ciência e perturbantes argumentos de natureza passional.

Portanto, é pertinente identificar alguns traços da retórica “verde” tal como ela se apresenta nos media, para contribuir para a caraterização de um dos discursos dominantes da esfera pública (Jung 2001), um dos mais difundidos e mais fortemente operantes na sociedade portuguesa contemporânea.

2. Quadro teórico geral

2.1. O discurso sobre o ambiente na imprensa generalista portuguesa contemporânea não pode ser caraterizado por uma marca única, singular e definitiva, que permita estabelecer uma distinção imediata face aos restantes discursos que se cruzam

Contributos para a caraterização da retórica ambiental na imprensa...

157


e digladiam no espaço público. Contudo, pode afirmar-se a existência de um conjunto de marcas que o individualizam, que o distinguem e o afastam dos outros discursos constituídos publicamente, e que resulta de uma combinação particular de caraterísticas.

Uma dessas peculiaridades imediatamente identificável, e fortemente operativa na sua caraterização, é a presença constante de um interdiscurso científico. Pode, então, afirmar-se que o discurso mediático ambiental se encontra, a diversos níveis, intersecionado pelo discurso da ciência e manifesta bem os indícios desta influência.

Os “vários níveis” mencionados são o lexical (provavelmente, o mais ostensivo), o sintático, o textual e o argumentativo.

2.2. A interação entre o discurso científico e o ambiental produz resultados nos dois flancos desta união.

Por um lado, confere poder ao discurso científico. Este tem o seu espaço de constituição e circulação específico (a sua esfera técnica) e apresenta marcas ao nível microtextual, nomeadamente um léxico e uma sintaxe preferenciais e a tendência para a monossemização1, por oposição ao registo menos técnico do cidadão comum; além de marcas ao nível macrotextual, que respeitam ao enquadramento tipológico, às estruturas sequenciais preferidas, ou aos constrangimentos estilísticas (economia e pertinência máximas, objetividade, etc.). Este discurso obedece a restrições de uma retórica específica, normalmente exigindo a iniciação do seu público a um saber particular, explicitamente ancorado na tradição, que determina canonicamente as novas produções.

Ao nível pragmático, pode afirmar-se que a transposição das fronteiras comunicativas típicas, em direção a públicos laicos, nomeadamente aos decisores políticos, oferece ao discurso científico novas possibilidades de condicionamento ou de determinação da vida social, assim como cria novos desafios para a sua organização formal.

Sublinhe-se que a ideia, um tanto ingénua, de uma ciência fria, que descreve factos brutos com desprendida objetividade analítica, tem de se confrontar, hoje, com a de uma ciência que, em particular em certas áreas, se encontra intimamente associada ao exercício da influência relativamente a assuntos de domínio geral e da vida dos cidadãos. É o caso de toda a atividade científica relacionada com as questões

1 Genthilhomme (1984) refere, mais radicalmente, o “caráter monossémico” do discurso científico e Cassany / Martí referem a terminologia da Ciência como usando “términos unívocos” (2000: 2666), por oposição ao registo menos técnico do cidadão comum.

Rui Ramos

158


ambientais, onde se identifica uma luta exposta ao cidadão leigo entre várias interpretações dos dados físicos, e até sobre aspetos técnicos da constituição desses mesmos dados2. Daí ter-se vindo a apontar que, ao invés da visão mais ou menos tradicional associada à ciência pelo cidadão comum, esta está longe de ser isenta e pura nas suas opções, imaculadamente transparente, e que a comunidade científica é alheia a pressões sociais e políticas (Calsamiglia 2003). De facto, a atividade científica encontra-se entre as atividades das sociedades contemporâneas, assume um curso dinâmico, é permeável a interesses e participa nos jogos de poder.

Por outro lado, há que reconhecer que a presença do discurso da ciência no discurso mediático, isto é, a sua transição da esfera técnica para a esfera pública, confere poder a este último. Como o discurso da ciência é frequentemente concebido pelo cidadão comum como o discurso da razão, a sua presença interdiscursiva no discurso mediático associa as posições do mediador / jornalista à autoridade e credibilidade científicas, afastando-o do que seria a irracionalidade de outras posições ou formas divergentes de interpretar os estados de coisas. Assim, é potenciada a adesão do leitor aos pontos de vista adotados pelo enunciador que evoca a voz da ciência para com ela se identificar. Harré / Brockmeier / Mühlhäusler afirmam: “one of the reasons why the natural sciences serve as a powerful source of rhetorical devices is that they incorporate within their rhetoric the idea of impersonal authority” (Harré / Brockmeier / Mühlhäusler 1999: 67). A ciência permite ao discurso mediático apresentar uma retórica da evidência, autorizando asserções aparentemente inquestionáveis e conferindo força probatória intrínseca ao discurso (Delavigne 1994) – força que joga um papel fundamental para sustentar a diretividade que o discurso ambiental frequentemente assume.

Quanto à sua organização interna, os discursos de divulgação científica nos media apresentam traços recorrentes: constroem uma realidade tendencialmente simplista (no que respeita ao âmbito especificamente científico); adotam uma visão maniqueísta e marcada por contrastes, por problematizações intensas relacionadas com as aplicações ou consequências públicas / sociais dos problemas, por confrontações entre interesses conflituantes (competição aberta e agonismo); atribuem um relevo muito mais importante às conclusões visíveis, de âmbito público / social, do que às condições e passos intermédios dos processos científicos em causa; frequentemente apagam ou ignoram alguns dos intervenientes nos processos, nomeadamente

2 Não se trata somente de expor os cidadãos leigos aos dados e às lutas das comunidades científicas, mas também de os chamar a ter voz, com vista a tomar as decisões mais sensatas e sustentáveis, no interesse das populações: “collaboration between credentialed experts and ordinary citizens promises to produce a “socially robust knowledge” (Nowotny 2003) or a “public knowledge” (Rehg 2009) which has shown its worth by surviving scrutiny across diverse and demanding settings” (Goodwin / Honeycutt 2009: 20).


159


o agente; usam intensamente quantificações exatas, estatísticas, percentagens, números3 (nem sempre enquadrando e relativizando os valores, para definir o efetivo valor que eles transportam para o assunto em causa) (Ramos 2009), apresentados nas formas textuais típicas da ciência –ilustrações, esquemas, quadros, tabelas, gráficos. Desta forma, as vozes autorizadas evocadas, os dados apresentados, as ilustrações que acompanham os textos, o vocabulário empregado, a sintaxe usada, os modos de organização textual prototípicos do discurso da ciência migram para o discurso dos media, que os incorpora e reinterpreta, conferindo-lhes novos contornos e destinando-os a novos públicos. Portanto, como referem vários investigadores4, há vantagem em deixar de tratar este fenómeno como vulgarização, transposição, reformulação ou divulgação, para passar a encará-lo como um processo complexo de recontextualização5 do discurso da ciência.

2.3. A presença forte da ciência no discurso mediático confere a este uma didaticidade a assinalar. Sophie Moirand tem tratado esta questão com sistematicidade6. Afirma que é fácil identificar o discurso didático quando o cenário do seu funcionamento é o de uma instituição social e historicamente definida como de ensino, por exemplo. Tarefa mais complexa será a de definir a didaticidade fora destes contextos institucionais e através da identificação de outras caraterísticas. Para o fazer, considera três tipos de condições: situacional (determinada pela situação de comunicação), formal (relativa à organização material interna do texto/discurso) e funcional (ligada ao objetivo perlocutório do discurso). Assim, configurado deste ponto de vista, um discurso didático ambicionará “tornar o alocutário mais competente”, ou gerar nele um “saber-fazer”, e os seus recursos formais, assim com a situação que ele cria ou à qual se associa, serão orientados para a realização feliz deste objetivo pragmático dominante. Para a autora, a didaticidade dos discursos

3 Van Dijk refere a estratégia de usar profusamente as quantificações exatas nos textos mediáticos como “number games” (1988: 88). Segundo o autor, esta estratégia “forcefully suggests truthfulness by the implied exactness of precise numbers” (Van Dijk 1988: 87). Contudo, como complemento a esta constatação, há que apontar igualmente o que é designado como “number paradox” (Koetsenruijter 2008: 194): geralmente, “people do not remember numbers in news articles; using additional numbers does not help them to evaluate the news. (…) They function as arguments to stress the fact that the source is a reliable one. They say: ‘I did not make this up. I did my research. It’s not guess-work, it’s been counted’” (Koetsenruijter 2008: 194-195).

4 Cf., por exemplo: Wolton (1997); Calsamiglia / Bonilla / Cassany / López / Martí (2000); Bush / Moffatt / Dunn (2001); Moirand (2000, 2003); Ramos / Carvalho (2008); Ramos (2009).

5 Há que distinguir ”recontextualização” e “reformulação”: no presente estudo, a primeira designação remete para um mecanismo discursivo global ou macrotextual, enquanto a segunda se refere a processos de dimensão local (microtextual).

6 Cf. entre outros Moirand (1992, 1997, 1999, 2000, 2003, 2007); Moirand / Ali Bouacha / Beacco / Collinot (1995).

Rui Ramos

160


está necessária e fortemente imbricada na presença do outro: “la présence de l’autre, à travers certaines catégories de la personne et à travers des désignations repérées, à travers les dires relatés, évoqués, invoqués ou imaginés, nous a paru constituer un des points d’ancrage de la didacticité” (Moirand 1992: 12). Defende que a presença do alocutário se encontra marcada no discurso do locutor, mesmo nos discursos de divulgação científica destinados ao público leigo. Contudo, sobretudo nos casos de discurso produzido fora de um quadro institucional claramente identificável como didático (ditos de “didaticidade fraca”) e, nomeadamente, na imprensa generalista, estes precisam de encontrar os recursos que os qualificam e autorizam junto do alocutário –precisam de ser aceites como verdadeiros, válidos, pertinentes, fundamentados. Para isso, a evocação do discurso da ciência, com o seu véu de verdade incontestável e definitiva (ou quase…), de descrição derradeira das coisas e seus estados, constitui-se com argumento retórico de grande poder. Mesmo se o alocutário não o compreende inteiramente ou se se trata dos frequentes “number games” (Van Dijk 1988: 88) dos textos jornalísticos, o relato do discurso de uma autoridade, de um estudo científico ou de um especialista oferecerá um valor probatório ao discurso do jornalista. Portanto, a utilização estratégica da voz da ciência e dos cientistas estará ao serviço do “fazer-acreditar”, etapa fundamental para a concretização do objetivo de “fazer-saber”.

Se é verdade que, por um lado, um discurso didático visa “fazer-saber”, por outro verifica-se que, com frequência, nos discursos públicos sobre questões ambientais e marcados por didaticidade, está presente um outro objetivo pragmático, insistentemente ocultado: o de “fazer-fazer”. O envolvimento do jornalista e / ou da entidade mediática na promoção de comportamentos socialmente validados ou politicamente corretos não é condenado; pelo contrário, é correntemente aceite e até valorizado. Encontra-se, então, sob a capa da didaticidade, uma dimensão diretiva incontestável. Assim, “fazer-saber” seria somente uma etapa ou um estádio, fundamental mas não terminal, na sequência de atos que se orientam para a realização do macroato ilocutório de “fazer-fazer”. Este, por seu lado, depende ainda da concretização de uma outra etapa, a de “fazer-aderir”, pela interiorização concreta e pela adesão dos espíritos àquilo que é afirmado pelo locutor.

Há que sublinhar igualmente que o discurso sobre questões ambientais é marcado por uma dimensão temporal específica: trata-se de um discurso projetado no futuro. Com frequência, encontra-se asserções sobre o clima, o desaparecimento de espécies, a escassez de água potável, a degradação dos solos agrícolas, etc. –e tudo isto projetado num futuro mais próximo ou mais longínquo. Todas estas projeções são hoje marcadamente negativas. Enquanto previsões, são, naturalmente, afetadas por um grau de incerteza ou de variabilidade e, portanto, de credibilidade frágil. Para serem credíveis e aceites, têm absoluta necessidade de se autorizar,


161


de construir uma retórica que lhes confira força ilocutória a este nível. E um dos seus argumentos mais fortes nesta tarefa de credibilização é a presença do discurso científico, frequentemente apresentado imbuído de certezas inabaláveis, suportando os cenários e as hipóteses avançadas. Portanto, a projeção no futuro operada pelo discurso ambiental não se confunde com adivinhação, mas simula ser / tem necessidade de ser / é ciência.

Finalmente, é necessário revisitar a natureza dos argumentos. Se a ciência é a fonte fundamental da autoridade, conferindo credibilidade às asserções, mesmo aquelas que não podem ser imediatamente verificadas (porque se projetam no futuro), um outro tipo de argumento imprime no discurso a sua presença e o seu funcionamento: o argumento passional, que toca o coração, o medo mais profundo, o sentimento de injustiça, o desejo e a necessidade vital de sobreviver. A presença deste apelo às emoções não é particularmente surpreendente: Christian Plantin afirma que argumentação e emoção se envolvem de tal forma que se tornam indissociáveis, rejeitando a conceção tradicional da argumentação que vê os afetos como “les polluants majeurs du comportement discursif rationnel” e que considera que “le discours argumentatif valide est un discours stoïque, sans émotions” (Plantin 2004: 168).

De facto, pode encontrar-se entre os múltiplos discursos acerca do ambiente um leque significativo de exemplos que realizam este jogo entre razão e emoção para atingir os seus objetivos de atrair o destinatário à leitura, o envolver, o perturbar e o persuadir.

3. O corpus e os métodos

O corpus deste estudo é constituído por artigos de dois diários e de um semanário de grande tiragem, selecionados pelo critério de abordarem questões sobre a relação entre o homem e o ambiente. Trata-se dos diários Público e Jornal de Notícias, respetivamente um jornal de referência e um jornal popular, e do semanário Visão, em formato de revista. Estas publicações foram escolhidas por se destinarem a públicos distintos e por apresentarem textos com organizações formais e retóricas diferenciadas.

O período escolhido corresponde ao mês de março de 2009. Este é um mês simbólico, marcando o início da primavera, e nele se contam vários dias comemorativos relacionados com o meio natural, como o dia internacional da água e o da floresta. Corresponde a um período tradicionalmente ligado à natureza e os indivíduos sentem-se, genericamente, num estado de algum despertar após o fim do inverno.

Rui Ramos

162


Uma atenção particular dos media em relação a esta temática, nesta altura, não surpreende.

Há que sublinhar que este estudo não desenvolve uma análise quantitativa, e que não se trata da constituição de um corpus representativo do ponto de vista estatístico. O procedimento de recolha e triagem dos textos foi o seguinte: após uma análise de conteúdo dos artigos recolhidos –todos aqueles que, durante o período definido e nas três publicações, de alguma forma, abordam as questões que relacionam o homem com o ambiente– foram selecionados os mais ilustrativos. Trata-se, assumidamente, de uma escolha subjetiva, dentro dos limites definidos. A descrição restringe-se a este subcorpus limitado, que é composto por 20 artigos do Público, 14 artigos do Jornal de Notícias e dois da revista Visão. Destes, alguns exemplos foram selecionados para ilustrar a descrição desenvolvida.

4. As evidências

4.1. A voz da ciência e a didaticidade dos textos da imprensa

A voz da ciência está presente em vários dos artigos recolhidos. Surge sob a forma de discurso direto (DD), indireto (DI), indireto livre (DIL) ou através de alusões e as fontes são, normalmente, relatórios científicos ou os próprios cientistas, perfeitamente identificados.

O exemplo (1) apresenta a voz dos “cientistas”, dos “especialistas”, inicialmente em DI, depois em DD. O enunciador é adequadamente identificado e o seu estatuto de especialista (“investigador da Universidade de Colorado, Estados Unidos”) é tornado bem claro, o que justifica que o jornalista dê a ouvir a sua voz. O que os especialistas fazem é avisar e alertar, os verba dicendi empregados para introduzir o DI nos primeiros parágrafos do texto. Estes verbos evocam necessariamente uma situação de risco, sendo que a sua escolha pertence inteiramente ao jornalista, resultando da avaliação que este faz dos estados de coisas e manifestando a sua modalização avaliativa enquanto mediador. A sua escolha ativa o implícito segundo o qual uma ação se torna necessária, para evitar as consequências negativas configuradas por um aviso ou um alerta, e, portanto, a dimensão diretiva do discurso está presente, ainda que de modo derivado.

As quantificações exatas marcam presença, como testemunhos do discurso científico, assim como a dimensão prospetiva, decorrente de verbos como os referidos (advertir e alertar), mas também de avisar e prever:


163


(1) Cientistas avisam que o nível do mar pode subir mais do que o previsto

Especialistas reúnem-se em Copenhaga para actualizar relatório do IPCC; mas em Nova Iorque cépticos do aquecimento global dizem que não há problema

O nível do mar poderá subir mais do que se previa, alertaram ontem cientistas reunidos em Copenhaga. Segundo vários especialistas, os últimos cenários do Painel Intergovernamental para as Alterações Climáticas […]

O IPCC previa que o nível do mar poderia subir entre 18 e 59 centímetros, até 2100. Mas agora apontam-se valores maiores. “O limite superior do aumento do nível do mar até 2100 poderá ser de um metro acima da média global”, disse Konrad Steffen, investigador da Universidade de Colorado, Estados Unidos. (Público, 11/3/2009, pp. 13)7.

O exemplo (2) retoma as quantificações exatas, insiste na evocação da ciência (por metonímia, tratando-se, agora, de um “trabalho científico”), e, de seguida, apresenta a voz de um indivíduo explicitamente qualificado. Este indivíduo explica os detalhes da sua pesquisa. Este verbum dicendi, que introduz um segmento em DI, pode ser encontrado com relativa insistência, sobretudo para evocar enunciadores apresentados como especialistas ou cientistas. No final do artigo, o verbo resumir assumirá idêntica função, introduzindo um segmento em DD. De facto, ambos demonstram a dimensão didática presente nestes artigos e tornam evidente uma das funções das vozes autorizadas: estas devem explicar, mostrar, resumir, ensinar, em suma, contribuir para fazer-saber.

Há que assinalar que o emprego das quantificações precisas funciona mais como artifício retórico do que com efetiva transmissão de informação pertinente. Não será fácil para um leitor comum imaginar exatamente o que representam “10.300 hectares”, se estes forem deslocados da frase inicial do artigo, “Já arderam 10.300 hectares”. A partícula modal “já”, indicador das contraexpectativas de normalidade do jornalista, tem neste enunciado uma importância a não subestimar, provavelmente maior do que o próprio valor numérico.

Da mesma forma, é difícil avaliar a real importância de “uma margem de erro que nunca ultrapassa os 500 hectares”. O efeito produzido nestes dois enunciados aponta para a grande dimensão da zona ardida e a dimensão reduzida da margem de erro. Estas quantificações presentes nestes textos (como, note-se, aquelas que estão presentes no exemplo (1) e nos exemplos seguintes) podem ser vistas como manifestações de uma retórica do quantificável: trata-se, como foi indicado acima, de uma estratégia de

7 Neste e nos exemplos seguintes, a formatação a negrito é nossa.

Rui Ramos

164


credibilização do discurso –ainda que, como também foi referido, haja o paradoxo de os indivíduos dificilmente fixarem estes números, tendendo a conservar mais a ideia global que lhes subjaz e, portanto, servindo estes exercícios de quantificação para mostrar rigor e reclamar crédito de confiança, ou seja, fazer-acreditar.

(2) Já arderam 10.300 hectares. É este o resultado de um trabalho científico que quantificou a área ardida em Portugal continental até 25 deste mês feita a partir das imagens de satélite MODIS, da NASA, por um grupo de investigadores coordenados pelo professor José Miguel Cardoso Pereira, professor do Departamento Florestal do Instituto Superior de Agronomia. […]

José Miguel Cardoso Pereira explica que o seu número tem uma margem de erro que nunca ultrapassa os 500 hectares […]. Os 10.300 hectares são mais de dois terços do que ardeu durante todo o ano passado. […]

Em 2008 até final de Março arderam 2500 hectares, um quarto do que se queimou este ano […]. “São duas situações anómalas. O ano passado foi o ano em que ardeu menos desde que há registos fiáveis e este Março foi um Março com muita área queimada”, resume Cardoso Pereira. (Público, 31/3/2009, pp. 6).

O exemplo (3) permite identificar, em primeiro lugar, aquilo que já foi apontado nos exemplos anteriores –a voz dos especialistas, citada em DI– mas também a presença de dois casos de lexemas que manifestam o caráter didático presente e a recontextualização do discurso da ciência. O primeiro é “efeito de estufa”, que corresponde a uma metáfora largamente difundida e que nasceu da necessidade de explicar ao público laico um fenómeno que não é diretamente apreendido pelos sentidos dos indivíduos; a segunda é a equivalência, que este artigo estabelece por correferência, entre “carbono” e a fórmula “CO2”. Esta equivalência não é cientificamente rigorosa, mas torna-se aceitável num contexto de mediação na imprensa. Este emprego do discurso da ciência sugere o funcionamento do discurso indireto livre (DIL), um tipo particular de relato de discurso frequente nos artigos da imprensa.

(3) O Secretário Executivo da Convenção Quadro das Nações Unidas para as Alterações Climáticas lançou ontem um apelo para que sejam obtidos avanços no entendimento.

Yvo de Boer considera que o marco de Bona será a chave para um acordo sobre emissões de gases com efeito de estufa. […]

Entretanto, a crise económica levou à baixa do preço do carbono entre os 27 países industrializados […]. A credibilidade do sistema poderá ficar em causa, dizem os especialistas citados pela Reuters, se os preços da tonelada de CO2 continuarem a descer. (Jornal de Notícias, 5/3/2009, pp. 30).


165


O exemplo seguinte insiste nas quantificações precisas (“46% do país”, “37%”, “17%”, etc.), no vocabulário técnico (“seca fraca”, “normal a seco”) e na evocação de uma fonte autorizada (“o último boletim climatológico do Instituto de Meteorologia”), estando todos estes recursos ao serviço da construção de uma imagem de rigor e de transmissão de informação fiável e útil. Sob a organização do artigo e o seu vocabu-lário, pode identificar-se, provavelmente, o recurso ao DIL, pelo reconhecimento de um provável intertexto científico, reelaborado no discurso do jorna-lista. Todos estes traços foram já apontados nos exemplos anterio-res. O que este exemplo traz de novo é a infografia (ver Imagem 1) que acompanha o texto, expli-citamente anunciada, e que torna visível a didaticidade do artigo. Este tipo de recurso retoma dire-tamente o protótipo do discurso da ciência, com os seus esque-mas acessíveis aos iniciados, mas também o protótipo do discurso de divulgação, nomeadamente o do manual escolar ou o do ma-nual de instruções, com as suas estratégias visuais de apoio ao texto verbal, com o objetivo de tornar o saber científico e técnico compreensível pelo público leigo, mesmo por aqueles leitores que poderão ter dificuldade em ace-der à representação do mundo so-mente através do código verbal.

(4) Menos chuva em Fevereiro põe 46% do país em seca fraca

Mês normal a seco com precipitação inferior ao valor médio e últimos dias mais quentes […]

De acordo com o último boletim climatológico do Instituto de Meteorologia (IM), em 28 de Fevereiro, a situação de seca – embora fraca – regressou às regiões do interior Norte e Centro e boa parte das regiões do Sul (ver infografia), correspondendo a 46% do território continental. (Jornal de Notícias, 10/3/2009, pp. 29).

Imagem 1 – Jornal de Notícias, 10/3/2009, pp. 29

Rui Ramos

166


Finalmente (no que respeita a este tópico), o exemplo (5) atualiza algumas das caraterísticas apontadas nos casos anteriores, nomeadamente a presença de informação esquemática e visual em complemento do texto (onde se reconhecem em fundo, quase como marca de água, como se pode comprovar pela Imagem 2, um mapa-mundo, as típicas torres de arrefecimento das centrais nucleares, o símbolo da energia nuclear e outra informação gráfica), mas incorpora uma alusão a reter, uma forma difusa de relato de discurso, no seu título. Este é construído sobre um jogo de palavras que retoma a ideia de aquecimento global e cria uma nova expressão a partir desse jogo intertextual: “sobreaquecimento nuclear”. Neste caso, o discurso fonte não é necessariamente o discurso da ciência (pelo menos, aquela que é a fonte direta), mas terá transitado para a linguagem comum a partir do discurso do ambientalismo.

(5) “Sobreaquecimento nuclear” (Visão, 5/3/2009, pp. 76).

Imagem 2 – Visão, 5/3/2009, pp. 76


167


4.2. Projeções no futuro

O exemplo (1), acima, apresentou uma evidência da projeção no futuro que carateriza muitos dos textos sobre as questões ambientais na imprensa. O exemplo (6) apresenta-nos outra, associando as projeções a um dramatismo intenso8. Neste caso, a dimensão prospetiva identifica-se no semantismo de lexemas e lexias como “destino”, “até ao final do século”, “ter os dias contados”, “previsões”, “anunciada”, “anúncio”, etc., ou no Futuro de várias formas verbais, como “será”, “deixarão de existir”, “não poderão viver aqui”, “ficará submerso”, etc. Esta dimensão prospetiva (e mesmo télica) marca frequentemente o discurso ambiental e, tal como alguns investigadores (nomeadamente, Harré / Brockmeier / Mühlhäusler 1999) assinalam, constrói-se sobre um conceito-chave: o da esperança. De facto, é a esperança que norteia qualquer ação em prol do ambiente: a possibilidade de alterar os estados de coisas nefastos, no sentido de garantir desenvolvimentos sustentáveis, para que as gerações futuras possam gozar de um ambiente equilibrado capaz de suportar a vida com qualidade. “Esperança” é, pois, um conceito fundamental no discurso ambientalista.

Não se confunda esta esperança com o desenho de realidades cor-de-rosa. De facto, as realidades presentes são frequentemente pintadas de cor negra, mas o tom, por mais disfórico que seja, deixa (quase) sempre uma possibilidade de salvação, de correção – o que, aliás, corresponderá ao bem comum, cuja defesa justificará o caráter impositivo dos atos diretivos que tantas vezes caraterizam a dimensão ilocutória do discurso ambiental.

No caso em análise, o texto ilustrado em (6) não é somente dramático, mas verdadeiramente pessimista, visto que não apresenta qualquer reversão possível para o problema, nenhum “happy ending”, salvo uma referência breve a “quem acredite que ainda é possível evitar a subida tão radical das águas”. Para além disto, focaliza-se na descrição das medidas para a adaptação dos indivíduos a uma nova e agreste realidade, dada como consumada: “planear o êxodo [para novos territórios], reforçar os corais, instalar barreiras ou construir ilhas artificiais são todos cenários de facto consumado”. Trata-se de um incomum ponto de vista jornalístico (na imprensa portuguesa), que vem contrariar a tendência dos textos que, implícita ou explicitamente, adotam a postura de suportar ou promover a luta contra as alterações climáticas provocadas pela ação humana. Neste caso, a perspetiva assumida é a da adaptação. Eventualmente, poderá ser um indício da consciência pública da derrota na batalha, e uma preparação para a nova e inexorável realidade, contra a qual a

8 O caráter apocalíptico de que o ambientalismo frequentemente se reveste tem sido objeto de numerosas referências e estudos. Um dos mais recentes é o de Foust / Murphy (2009).

Rui Ramos

168


ação humana é já inoperante. Trata-se da manifestação de uma retórica apocalíptica: “apocalyptic rhetoric, we argue, represents a mediating frame in global warming discourse. Certain versions of this frame may stifle individual and collective agency, due to their persistent placement of ‘‘natural’’ events as catastrophic, inevitable, and outside of ‘‘human’’ control” (Foust / Murphy 2009: 153).

A inutilidade da luta está implícita no lugar-comum sobre o qual o título do artigo se constrói, e que determina que não vale a pena lutar contra o destino. Note-se que os dois lexemas, luta e destino, estão presentes. E verifica-se um deslizamento do foco da dúvida sobre o futuro: para além de o assumir como destino, o texto volta a dar como adquirido que o roubo do país (pelas águas) é garantido, deixando a dúvida somente para o momento de tempo em que isso acontecerá. Este é um traço recorrente na retórica apocalíptica.

(6) Maldivas : um país em luta contra o destino

Se a água dos mares subir mesmo um metro até ao final do século, conforme as previsões revistas do Painel Intergovernamental para as Alterações Climáticas, da ONU, as Maldivas deixarão de existir. […]

Para os cidadãos das Maldivas, portanto, a questão já não é se as águas lhes vão roubar o país. É quando. […]

Como uma Atlântida moderna, a paradisíaca nação do Índico corre o risco de desaparecer sob as águas. A diferença é que a catástrofe está anunciada. Um anúncio turístico, entretanto retirado por ser considerado alarmista, dava-se mesmo ao luxo de fazer humor com a situação: “Venha visitar-nos, enquanto ainda estamos por aqui” (Público, 23/3/2009, Caderno P2, pp. 4-5).

4.3. O caráter diretivo do ambientalismo

O caráter diretivo (ou de fazer-fazer) do discurso ambiental pode ser identificado em grande número de textos, e é ilustrado em vários segmentos apresentados acima. No essencial, pode dizer-se que esse vetor intromissivo na liberdade individual é justificado com o superior interesse comum, e que a sobrevivência ou o equilíbrio futuro devem ser acautelados por práticas sustentáveis hoje. Esse bem comum e futuro justificarão o direito de alguns imporem a sua visão do mundo a outros, e a imposição será tão mais aceitável quanto o risco se torna intenso. A visão do mundo será sustentada com o saber científico, como acima foi referido, e a orientação argumentativa terá sempre um cariz presente-futuro. Dificilmente alguém deixará de ser sensível, pelo menos ao nível abstrato, ao argumento de preservar o futuro com pequenos gestos no presente.


169


Contudo, o corpus de textos jornalísticos em análise integra uma crónica humorística publicada no diário Público, num dossier especial editado ao domingo, que põe em causa este raciocínio e estas bases argumentativas. Neste artigo, o autor afirma aceitar que os ecologistas entrem na sua casa e lhe ditem o que deve fazer para adotar um comportamento sustentável – na cozinha, no quarto, no lar em geral. E descreve, com humor, os seus pretensos comportamentos ecologicamente corretos e sustentáveis; porém, revolta-se quando lê que a Greenpeace pretende proibir a produção de papel higiénico macio, de folha tripla, porque este não pode ser fabricado a partir de papel reciclado.

Efeitos cómicos à parte, este texto testemunha um tópico central da problemática do ambientalismo: o grau de aceitação da sua dimensão diretiva pelos indivíduos. Como o humorista admite, está pronto a deixar-se convencer a abraçar um determinado número de práticas e alterações na sua vida, em prol de um futuro mais equilibrado, mas não aceita que a sua comodidade seja posta em causa para lá de um certo ponto.

Esta é uma estratégia terrorista de se opor às ideias ecologistas. Recusa a argumentação no terreno e nos termos “sérios” reclamados pelo saber científico e pela ética social e transfere-a para a esfera individual e radicalmente íntima das escolhas de índole particular, para a vida privada dos cidadãos, como se esta estivesse compartimentada e fosse alheia à sua dimensão social. Neste caso, uma eventual discussão seria praticamente impossível, porque parece não haver acordo sobre o terreno de base para que as ideias se confrontem. A argumentação ecologista dificilmente ganharia força contra o desejo inamovível de conforto na esfera íntima.

Não será por acaso que esta manifestação de resistência ocorre num formato humorístico. Num texto “sério”, com argumentação racional e válida, a posição do enunciador seria indefensável. Mas um texto com este perfil pode dar a ver os caprichos, os afetos, a adesão (ou a sua falta) de cariz emocional e não puramente racional. Neste caso, apesar de a razão ditar um comportamento, a adesão dos espíritos, ou a persuasão, parece ditar outro.

O locutor parece recorrer, neste caso, a um fenómeno polifónico: põe em cena um enunciador de que claramente se distancia. O “eu” é o “homem moderno”, que conhece e adere ao discurso / propostas ambientalista(s), mas esse saber e adesão não são suficientes para “fazer”, pelo menos em pleno. Poderá ver-se nesta estratégia um posicionamento irónico do humorista, que desconstrói o que apresenta como uma hipocrisia da sociedade. Parece que não se atinge facilmente o último patamar do fazer-fazer.

Rui Ramos

170


(7) Aceitei, com bonomia, que os ambientalistas entrassem em minha casa, trocassem as minhas lâmpadas e isolassem as minhas janelas. Deixei-os, não sem desconfiança, que penetrassem na minha cozinha. Agora só uso produtos orgânicos e cheguei a comer tofu. Não há cá nada transgénico. […]

Já tenho é alguma dificuldade em aceitar que me invadam a privacidade na casa de banho, principalmente quando estou com as calças pelos tornozelos. Isto porque a Greenpeace pretende que se deixe de fabricar papel higiénico macio, de folha tripla, […] porque é papel higiénico que não pode ser feito a partir de papel reciclado. […]

Um ambientalista acusar-me-á de pôr o bem-estar do meu rabo à frente da saúde de uma árvore. Estará a ser grosseiro, mas a dizer a verdade. […] Exijo que se cortem as árvores que forem necessárias para manter um nível de aconchego aceitável. (Publico, 29/3/2009, Caderno P2, pp. 3).

4.4. Modalização e emoções

Enquanto caraterística do género, o jornalista que produz uma notícia ou uma breve (genericamente, um texto de enunciação objetivizada (cf. Moirand 1999)) procura ocultar a sua subjetividade sob o relato frio e isento dos estados de coisas. Isto é o que as boas práticas determinam e é igualmente o que os próprios jornalistas tentam frequentemente fazer aceitar pelo público. Mas nenhum ser humano é isento e tomar a palavra significa instaurar um marco enunciativo, o que obriga cada ser falante a assumir-se como eu e, portanto, a perspetivar as coisas e os seus estados de uma forma singular9.

Como se viu em exemplos anteriores (nomeadamente, no exemplo (6) e, por razões diversas, no exemplo (7)), a emoção está presente. De facto, as emoções acompanham a argumentação ecologista e os jornalistas posicionam-se invariavelmente do lado das reclamações ambientais, dramatizando os problemas, ampliando riscos, agudizando perceções, potenciando as probabilidades do fazer-aderir que perseguem como etapa fundamental para o fazer-fazer final.

O texto da revista Visão de 5 de março, a propósito da opção nuclear, e que se prolonga por três páginas, com caixas de texto incorporadas, classifica a opção nuclear como uma “tentação”, no seu título; na caixa de texto da página 74, apresenta

9 “Aucune prise de position épistémologique ne peut rien changer au fait que l’autonomie et donc la responsabilité du sujet, même relatives, même masquées par l’effacement énonciatif, sont inhérentes au système du langage. Elles se manifestent, entre autres, dans le rôle primordial que joue la sélection dans les procédures de mise en discours, dans la subjectivité axiologique et dans la régulation du logos et de l’ethos par «l’argumentation linguistique», mais aussi par l’»argumentation rhétorique»“ (Koren 2006). Ver também Moirand (2006).


171


o título “proliferação nuclear” e, como se essa expressão não ativasse já na memória interdiscursiva dos leitores todos os frames de risco e alarme, antecede-o pelo lexema “perigo”, como se se tratasse de um antetítulo explicativo; e, após ter apresentado a opinião que o autor reputa mais forte no momento, favorável ao nuclear, termina da forma seguinte:

(8) Parece que o mundo se esqueceu da catástrofe de Chernobyl (Visão, 5/3/2009, pp. 76).

A responsabilidade da classificação da opção nuclear como “tentação”, a orientação interpretativa como “perigo” do título “proliferação nuclear” e a evocação de Chernobyl pertencem por completo ao jornalista e constituem uma forma de modalização. O primeiro caso exemplifica um traço particular de algum discurso ambiental, perpassado de alusões religiosas10 –e a “tentação” dá a ver, por implicitação, a opção de alguns países como um pecado ambiental. A evocação do acidente na central nuclear de Chernobyl, explicitamente classificada como “catástrofe”, torna-se pertinente como exemplo e, portanto, como alerta e como crítica: evocar aqui esse desastre, com consequências tão graves, constitui um óbvio argumento a favor da conclusão “rejeição do nuclear”; num cenário em que os argumentos se alinham com uma orientação contrária, o jornalista toma posição e vem recordar / impedir “o mundo” de se esquecer do imenso risco. Só há uma orientação argumentativa a reconhecer neste comentário final, cuja conclusão o leitor é convidado a “descobrir” por si, perante os factos: a da condenação do nuclear. E a argumentação implícita não é completamente racional, mas evoca o medo, uma das emoções mais difíceis de dominar.

De igual forma, os exemplos (9) e (10) dão a ver cenários de um dramatismo extremo para enquadrar os pontos de vista do enunciador. O título do primeiro destes artigos evoca a morte, com uma asserção criadora de um alto grau de comoção.

(9) Poluição do ar mata dois milhões em cada ano (Jornal de Notícias, 23/3/2009, pp. 29).

O texto ilustrado pelo exemplo (10), por seu lado, termina com uma outra asserção impactante, ainda mais dramática. Esta constitui exatamente a última frase do

10 Num outro contexto de discurso sobre o ambiente, Nerlich / Koteyko identificam um topos que pode ligar-se ao discurso religioso: “the compound “carbon sinner” can reference by way of metaphor either the religious frame or the diet frame, just as the interesting compound “carbon indulgence” does” (2009: 211); “the media in general tend to describe carbon emissions as “sins” and carbon credits as “indulgences” (Nerlich / Koteyko 2009: 214). Para uma análise do que designam como “green evangelicalism” nos EUA, ou seja, o discurso dos cristãos evangélicos sobre o ambiente, com a natural interseção entre o discurso religioso e o tipicamente ambiental, veja-se o trabalho de Prelli / Winters (2009).

Rui Ramos

172


texto, um epílogo de grau máximo, concentrando toda a força argumentativa que o enunciador consegue imprimir ao seu discurso, na sequência de asserções e projeções graves ao longo do mesmo. Reúne, sob um único véu dantesco, a morte e as crianças, em proporções inimagináveis, e surge como argumento máximo, ao nível do logos, para sustentar a tese do enunciador, ao mesmo tempo que desempenha um papel de expoente máximo de dramatização, ao nível do pathos.

Ainda que se reclame de natureza científica, enquanto argumento a favor da utilização racional da água, esta asserção fere a consciência dos indivíduos e manifesta uma posição enunciativa clara assumida pelo jornalista: não se trata aqui da voz dos outros, é a sua própria voz que se faz ouvir para exprimir a sua subjetividade – pouco importa que os dados científicos tenham sido recebidos de um boletim ou de um relatório de outrem. Há, assumidamente, uma tentativa de influenciar a opinião pública, tornando-a favorável à ideia de partilha da água e da sua preservação, ou um fazer-fazer final, suportado por argumentos de ordem racional e passional (fazer--saber e fazer-aderir).

(10) Conflitos

Faltará água se o mundo não partilhar

A escassez de água é cenário com probabilidade agravada, se não for feito melhor uso deste recurso, lembram as Nações Unidas, que apelam à redução da poluição pelos países ricos. As alterações do clima podem trazer mais sede. […]

Mas não é só a disponibilidade que poderá fazer com que em 2025 cerca de 1.800 milhões de pessoas vivam em zonas com absoluta escassez e dois terços da humanidade sofram restrições no abastecimento. […]

Em cada 15 segundos morre uma criança por doenças relacionadas com a falta de água. (Jornal de Notícias, 22/3/2009, pp. 30).

Assim, os exemplos (9) e (10) dão claramente a ver a dramatização extrema encenada pelo jornalista, aquela que envolve os sentimentos mais básicos e mais profundos, os medos e os instintos vitais: autoconservação individual, evocada na morte (primeiro caso) e mesmo a preservação da espécie, evocada no segundo exemplo, o que refere a morte de crianças a um ritmo chocante.

Acresce que, nos dois casos, o agente causador da morte é referenciado por nomes não contáveis ou vagos. No título do exemplo (9), é a “poluição do ar”, ativando o frame dos problemas com o elemento ar. Em Português, “ar” é um nome não


173


contável e, mesmo que se considere que é possível quantificar cientificamente os índices de poluição que ele comporta, assim como identificar cada poluente específico, de uma forma geral e para a generalidade dos indivíduos, a “poluição”, no seu todo, é um conceito dificilmente materializável. O exemplo (10) identifica as “doenças relacionadas com a falta de água”, o que constitui uma expressão vaga e que remete para o âmbito do uso do elemento água, apresentado igualmente como nome não contável11. Os estados de coisas evocados envolvem, então, dois elementos sem os quais a vida não é possível, mas sem identificar um responsável imediato ou palpável que seja possível apontar e, sobretudo, do qual seja possível os indivíduos protegerem-se ou contra o qual possam lutar. E lutar contra “fantasmas” ou o desconhecido amplia fortemente as dificuldades e atemoriza as expectativas.

5. Conclusões

De forma sintética, há que sublinhar que os exemplos apresentados testemunham topoï recorrentes do discurso acerca do ambiente na imprensa generalista portuguesa contemporânea.

Em primeiro lugar, volta a sublinhar-se a presença insistente do interdiscurso científico nos textos sobre as questões ambientais, como suporte credibilizante do discurso, identificado em DD, DI, DIL e sob formas difusas de citação, dando voz aos cientistas e citando relatórios e estudos. Fundamentadas nesta voz autorizada e autorizante, as asserções que projetam cenários futuros não se confundem com adivinhação e os conselhos, exigências e reclamações afastam-se do exercício do poder arbitrário. O leitor sabe que pode acreditar na voz do jornalista, porque esta é suportada pelas evidências científicas.

A presença da ciência testemunha uma outra dimensão do discurso ambiental na imprensa: o seu caráter didático. Não se afigura adequado afirmar que estes textos somente informam; eles também oferecem saber, explicam, tornam o leitor mais competente; enfim, ensinam.

Contudo, o leitor não se depara com a apresentação isenta ou neutra dos objetivos dados científicos. A modalização avaliativa do jornalista oculta-se frequentemente, mas também se revela em momentos-chave do discurso, e marca-o com um caráter tremendista, dramático, extremo. Estes momentos mostram que o efeito perlocutório do texto não se limita ao fazer-saber, como é próprio do típico texto didático, mas

11 Para alguns autores, como Halliday (2001) ou Chawla (2001), nas línguas ocidentais, os recursos naturais são configurados como nomes não contáveis (a água, a energia, o ar, etc.), o que sugere o seu caráter inesgotável, não favorecendo usos racionais.

Rui Ramos

174


que os dados e os recursos discursivos se orientam para fazer-crer e fazer-aderir, para ganhar a razão e a emoção do leitor. Assim, a imprensa confirma-se como poder, como instância mobilizadora, como agenciadora da vida pública, como configuradora de realidades, e a retórica “verde” encontra nela espaço de criação e ação.

Referências bibliográficas

Bush, J. / Moffatt, S. / Dunn, C. (2001): “Keeping the public informed? Public negotiation of air quality information”, Public Understanding of Science 10 (2), 213-229.

Calsamiglia, H. (2003): “Popularization discourse”, Discourse Studies 5 (2), 139-146.

Calsamiglia, H. / Bonilla, S. / Cassany, D. / López, C. / Martí, J. (2000): “Análisis discursivo de la divulgación científica”, em Bustos Tovar, J. J. / Charaudeau, P. / Girón Alconchel, J. L. / Iglesias Recuero, S. / López Alonso, C. (2000), Lengua, Discurso, Texto. (I Simposio Internacional de Análisis del Discurso). Vol. II, 2639-2646 (Madrid: Visor).

Cassany, D. / Martí, J. (2000): “Estrategias de divulgación de un concepto cien-tífico: el prión”, em Bustos Tovar, J. J. / Charaudeau, P. / Girón Alconchel, J. L. / Iglesias Recuero, S. / López Alonso, C. (2000), Lengua, Discurso, Tex-to. (I Simposio Internacional de Análisis del Discurso). Vol. II, 2665-2679 (Madrid: Visor).

Chawla, S. (2001): “Linguistic and Philosophical Roots of Our Environmental Cri-sis”, em Fill, A. / Mühlhäusler, P. (2001), The ecolinguistics reader. Langua-ge, ecology and environment, 115-123 (London / New York: Continuum).

Delavigne, V. (1994) : “Les discours institutionnels du nucléaire. Stratégies discur-sives d’euphorisation”, Mots 39, 53-68.

Foust, C. R. / Murphy, W. (2009): “Revealing and Reframing Apocalyptic Tragedy in Global Warming Discourse”, Environmental Communication: A Journal of Nature and Culture 3:2, 151-167.

Genthilhomme, Y. (1984): “Les faces cachées du discours scientifique”, Langue Française 64, 29-37.


175


Goodwin, J. / Honeycutt, L. (2009): “When science goes public: from technical arguments to appeals to authority”, Studies in Communication Sciences 9 (2), 19-30

Halliday, M. A. K. (2001): “New Ways of Meaning: The Challenge to Applied Lin-guistics”, em Fill, A. / Mühlhäusler, P. (2001), The ecolinguistics reader. Lan-guage, ecology and environment, 175-202 (London / New York: Continuum).

Harré, R. / Brockmeier, J. / Mühlhäusler, P. (1999): Greenspeak. A Study of Environ-mental Discourse (Thousand Oaks / London / New Delhi: Sage).

Jung, M. (2001): “Ecological Criticism of Language”, em Fill, A. / Mühlhäusler, P. (2001), The ecolinguistics reader. Language, ecology and environment, 270-285 (London / New York: Continuum).

Koetsenruijter, W. (2008): “How numbers make news reliable”, em Dam, L. / Holmgreen, L.-L. / Strunck, J. (2008), Rhetorical aspects of discourses in present-day society, 193-205 (Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Pu-blishing)

Koren, R. (2006): “Responsabilité des Uns dans le regard des Autres: l’effacement énonciatif au prisme de la prise de position argumentative”, Semen 22 (Énon-ciation et responsabilité dans les médias [En ligne], mis en ligne le 2 mai 2007). Disponível em: http://semen.revues.org/document2820.html [Consult. em 3 de abril de 2010].

Moirand, S. (1992): “Autour de la notion de didacticité”, em CEDISCOR (org.): Les carnets du CEDISCOR, 1 (Un lieu d’inscription de la didacticité. Les catastrophes naturelles dans la presse quotidienne), 9-20 (Paris: Presses de la Sorbonne Nouvelle).

Moirand, S. (1997): “Formes discursives de la diffusion des savoirs dans les mé-dias”, HERMÈS. Cognition, Communication, Politique 21, 33-44.

Moirand, S. (1999): “Les indices dialogiques de contextualisation dans la presse ordinaire”, Cahiers de praxématique 33, 145-184.

Moirand, S. (2000): “Les manifestations discursives dialogiques de la rencontre en-tre sciences, médias et politique”, em Bustos Tovar, J. J. / Charaudeau, P. / Gi-rón Alconchel, J. L. / Iglesias Recuero, S. / López Alonso, C. (2000), Lengua, Discurso, Texto. (I Simposio Internacional de Análisis del Discurso). Vol. II, 2681-2697 (Madrid: Visor).

Rui Ramos

176


Moirand, S. (2003): “Communicative and cognitive dimensions of discourse on science in the French media”, Discourse Studies 5 (2), 175-206.

Moirand, S. (2006): “ Responsabilité et énonciation dans la presse quotidienne : questionnements sur les observables et les catégories d’analyse ”, Semen 22 (Énonciation et responsabilité dans les médias, [En ligne], mis en ligne le 16 mai 2007). Disponível em: http://semen.revues.org/document2798.html [Consult. em 3 de abril de 2010].

Moirand, S. (2007): Les discours de la presse quotidienne. Observer, analyser, com-prendre (Paris: PUF).

Moirand, S. / Ali Bouacha, A. / Beacco, J.-C. / Collinot, A. (eds.) (1995): Parcours linguistiques de discours spécialisés (Berne / Berlin / Francfort-s. Main / New York / Paris / Vienne: Peter Lang).

Nerlich, B. / Koteyko, N. (2009): “Carbon Reduction Activism in the UK: Lexical Creativity and Lexical Framing in the Context of Climate Change”, Envi-ronmental Communication: A Journal of Nature and Culture 3:2, 206-223.

Plantin, Cr. (2004): “Ad passiones. Affects et logique dans l’argumentation”, em Marques, M. A. / Pereira, M. E. / Ramos, R. / Ermida, I. (2004), Práticas de Investigação em Análise Linguística do Discurso. Actas do II Encontro Internacional de Análise Linguística do Discurso, 163-179 (Braga: Centro de Estudos Humanísticos – Universidade do Minho).

Prelli, L. J. / Winters, T. S. (2009): “Rhetorical features of green evangelicalism”, Environmental Communication: A Journal of Nature and Culture 3:2, 224-243.

Ramos, R. / Carvalho, A. (2008). “Science as Rhetoric in Media Discourses on Cli-mate Change”, em Dam, L. / Holmgreen, L.-L. / Strunck, J. (2008), Rhetorical aspects of discourses in present-day society, 223-247 (Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing).

Ramos, R. (2009): O discurso do ambiente na imprensa e na escola. Uma aborda-gem linguística (Lisboa: Fundação Calouste Gulbenkian / Fundação para a Ciência e a Tecnologia).

Van Dijk, T. (1988). News as discourse (Hillsdale, New Jersey: Laurence Erlbaum).

Wolton, D. (1997): “De la vulgarisation à la communication”, HERMÈS. Cognition, Communication, Politique 21, 9-14.

177

Revista Galega de Filoloxía, ISSN 1576-2661, 2011, 12: 177-215Data de recepción: 31 de agosto de 2010 | Data de aceptación: 1 de decembro de 2010

Un documento notarial de Santiago de Compostela escrito en galego en 1337*

Raquel Rodríguez ParadaInstituto da Lingua Galega (USC)

Resumo:

O obxectivo deste artigo é ofrecer a edición crítica dun documento notarial inédito da comar-ca compostelá pertencente ao ano 1337. Trátase dun traslado que conta cunha copia (tamén conservada) dun texto de avinza e composición custodiado no Arquivo Histórico Diocesa-no de Santiago de Compostela (AHDS). Acompañamos a lectura dunha introdución na cal abordamos a descrición e estudo do documento e damos unhas breves notas dos notarios e escribáns; deseguido, achegamos un glosario en que aparecen recollidas todas as voces do léxico común contidas no dito texto e, finalmente, ofrecemos dous índices, un antroponímico e outro toponímico.

Palavras-chave:

Codicoloxía, ecdótica, lexicografía medieval, léxico xurídico-administrativo medieval, antroponimia, toponimia.

Abstract:

The purpose of this article is to offer a critical review of an unknown notarial document from the area of Santiago de Compostela dated in 1337. The text contains an agreement and composition, with a surviving copy of the transcription which is mentioned in the critical apparatus, housed in the Arquivo Histórico Diocesano (History Diocesan Archive) in Santiago de Compostela (AHDS). Its reading is accompanied by an introduction dealing with the description and the study of the document as well as some short notes about notaries and scriveners. Next, a glossary is provided with all the voices in common vocabulary comprised in the text, and finally we present two indices, one anthroponomycal and the other toponymical.

Key words:

Codicology, ecdotics, medieval lexicography, medieval legal-administrative vocabulary, anthroponomy, toponymy.

* Neste artigo recollo parte dun traballo academicamente dirixido (tad) e, pola súa natureza, quero deixar constancia dos meus agradecementos aos membros do tribunal: Ana I. Boullón, Xosé L. Couceiro e Ramón Lorenzo. Tamén quero agradecer a Ernesto González Seoane, a Maka Pérez e a Damián Suárez as súas indicacións e aos responsables do Arquivo da Catedral de Santiago, a información proporcionada sobre os deáns composteláns.

Raquel Rodríguez Parada

178


No Arquivo Histórico Diocesano de Santiago de Compostela (ahds) custódiase o texto que editamos. Trátase dun texto notarial inédito que resulta de interese dada a información que achega tanto dende o punto de vista histórico como filolóxico.

Por cuestións de espazo limitamos o noso estudo a unha breve nota introdutoria, á propia edición do texto, á relación de voces contidas nel e aos índices onomásticos, antroponímico e toponímico.

1. Estudo introdutorio

1.1. No cartafol 93 do fondo xeral, serie xurisdicional, do ahds gárdase o texto obxecto deste estudo. Esta carpeta recolle documentación en pergamiños e papeis soltos datados entre os anos 1261 e 1600, segundo o libro-guía do devandito arquivo (Temperán Villaverde e Cepeda Fandiño 2000: 26) e neles atopamos asuntos xurisdicionais, regalía da Mitra e outros acordos relacionados co goberno da cidade de Santiago.

Traballamos cun conxunto de dous pergamiños, cosidos; un é un traslado (t2) e o outro, unha copia posterior (c1), escrita ao sacar o instrumento dunha nota. O documento estudado, t2, está datado no ano 1337, é e un traslado feito a partir dun traslado anterior (t1) hoxe descoñecido: “Este he tralado dun tralado da dita composiçón et auijnça” (l.57). Á súa vez, t1 está feito sobre un documento (or) tamén descoñecido, datado no ano 1311, no cal se dá conta dun preito de avinza e composición. Descoñecemos os documentos or e t1, pois non se atopan nos fondos custodiados neste arquivo; con todo, podemos datar o texto t1 entre os anos 1311 -data de or- e 1333 -ano en que atopamos por última vez a rúbrica e sinal do notario Fernán Abril, que exerceu a notaría dende 1287 (Bouza Álvarez 1960: 620).

c1 é unha copia sacada a partir de t2, da que non coñecemos a data; con todo, supoñemos que é posterior ao ano 1337, en que datamos t2. Outra proba que nos permite conxeturar a súa posterioridade é a intervención de Afonso Mouro, quen exerceu de notario en Santiago entre os anos 1323 e 1351 (Bouza Álvarez 1960: 623). Polo tanto, o documento que denominamos c1 estará datado entre o ano 1337, data de t2, e o ano 1351, derradeiro ano en que atopamos a intervención de Afonso Mouro.

O stemma codicum é o seguinte:

Un documento notarial de Santiago de Compostela escrito en galego en 1337

179


α (or-1311)

β (t1- 1311-1333?)

t2 (1337)

c1 (1337-1351?)

1.2 Descrición e contido do documento

No documento estudado (t2) recóllese un preito escrito con letra gótica sobre un pergamiño groso. O texto vai acompañado por unha copia posterior (c1) escrita, igualmente, en letra gótica e en soporte pergamiño e á cal nos referiremos no aparato crítico que segue a lectura.

dorso

c1

(550x380 mm)t2

(480x455,5 mm)

cara

Nota: as liñas descontinuas ( ) representan o lugar polo que está dobrado o pergamiño.

A cara do texto (t2), de dimensións 455,5x480 mm, está cosida polo lado esquerdo co dorso da copia (c1), un pergamiño de 550x380 mm. No verso de ambos os


180


pergamiños atopamos unha serie de escritos (entre eles, unha probatione penae) dispostos horizontal e verticalmente, entre os que merece ser destacado un texto situado no reverso da copia, escrito en castelán, que di:

Número PrimeroConcordia y compusiçión fecha en el año de 1349 |2 entre alçobispo don Rodrigo y el dean y cabildo de Santiago, |3 dela vna parte y el conçejo y vezinos desta ciudad, de la otra. |4 Sobre la jurisdición y señorío liuertades y costumbres de |5 la dicha ciudad y sobre los daños, muertes y ynjurias |6 que sobre esto hauía auido. En la qual se declaran las |7 capitulaciones y compusiciones que entre las dichas par|8tes se deuía guardar y el dicho conçejo y vezinos se otor|9gan por basallos del arçobispo, como lo eran y hazen jura|10mento las dichas partes de cumplir lo contenido en esta |11 concordia sobre el altar de Santiago y sobre la corona |12 de Santiago Alfeo y sobre la cruz del ligno dominj.

Está aqu dentro otro traslado desta mesma concordia|13 y del mesmo tenor.

Tipoloxicamente é un preito de avinza e composición que, como indicamos, tivo lugar na comarca compostelá entre o arcebispo de Santiago, Rodrigo [de Padrón] -1307?-1316- (Cebrián Franco 1997: 123), e o deán compostelán, Aras Pérez Pardo -1311-1314/15- (Portela Pazos 1944: 109-112). No relativo ao contido, o documento comeza coa presentación das partes interesadas neste acordo, seguidas do cargo social que desempeñan, despois enuméranse as herdades outorgadas polos antepasados; exposto isto, faise unha redacción, polo miúdo, dos bens cedidos no acordo e das condicións que debe cumprir cada unha das partes. Finalmente, dáse unha listaxe de todas aquelas persoas participantes neste acordo, que é seguida pola fórmula e polo selo notarial.

1.3 Os notarios e os escribáns

Como xa indicamos liñas máis arriba, o documento que estudamos é un traslado dun traslado, motivo polo que imos ter en conta as referencias aos notarios que redactan as subscricións notariais e os escribáns que se citan.

O notario que escribe a completio e asina o manuscrito estudado (t2) é Pai Fagúndez, que exerceu a súa actividade na cidade de Santiago de Compostela: “Pay Ffagundes, notario do conçello de Santiago, jurado pola jgleia de Santiago” (l.53). Temos noticias da súa presenza na vida socio-económica da época dende o ano 1316, no cal efectúa unha compra, e posteriormente aparece como despenseiro do cabido e como cambiador e sábese que viviu na rúa da Moeda Vella. A documentación tamén nos achega datos do seu casamento en segundas nupcias, da existencia


181


dun fillo que herdou a súa profesión de despenseiro e das súas diversas compras de propiedades. O seu nome figura en 94 documentos custodiados no Arquivo Histórico Universitario de Santiago (ahus) (Justo Martín / Lucas Álvarez 1991: 694), con todo en poucos deles desempeña a función notarial, pois testemuñamos que só asina dous textos en 1344 e fai tres traslados que confirmará outro notario (Bouza Álvarez 1960: 613).

Os escribáns que se citan como testemuñas son Pero Migueles, Aras Eanes et Roy Freire.

Afonso Mouro é o notario que estampa o seu sinal na copia do documento (c1), de quen sabemos que foi notario da cidade compostelá entre 1323 e 1351 (Bouza Álvarez 1960: 623): “Eu, Affonso Mouro, notarjo público jurado de Santiago”. Entre os seus escribáns atópase Johán Fernandes, quen escribe o dito documento.

2. Criterios de edición

A edición do texto fixémola sendo o máis fieis posibles á lingua en que foi escrito o documento e seguimos as “Normas para a edición de textos medievais galegos” (Lorenzo 1988: 76-85), que complementamos co artigo “Edición de documentos medievais: problemas que presentan algunhas abreviaturas” (Lorenzo 2004: [449]-458).

2.1. No relativo á acentuación e á puntuación baseámonos nas regras modernas (nomig 2003), actualizamos a separación e unión de palabras e a disposición dos parágrafos.

2.2. Para o uso das maiúsculas e minúsculas seguimos as normas actuais salvo nos casos do R alto, que o interpretamos como -rr-: rregaengas (l.6), rreyno (l.2), Rrodrigo (l.1).

2.3. Desenvolvemos todas as abreviaturas e representámolas en cursiva, incluso a conxunción que. Entre as máis frecuentes cómpre destacar:

ar or os er

comprardes outorgades mandamos pertigeiro

182


A conxunción copulativa, que aparece representada como et ou mediante o signo tironiano, desenvolvémola sempre como et.

2.4. Mantemos a duplicación das consoantes. Así, conservamos ff: Affonso (l.7), alffozes (l.4), deffenderlas (l.13), ffaçan (l.8), ffuy (l.7) etc. Tamén reproducimos o s- inicial en scriptas (l.43); o -p- ante consoante, en escripta (l.52), subscripçom (l.15) e mais o <h> non etimolóxico: hu quer que (l.4), husaron (l.11), husem (l.11), hũu (l.2) etc.

2.5. Respectamos o uso que presentan no documento v e u. Así transcribimos u indistintamente, con valor vocálico: Lugo (l.2), ou consonántico: auedes (l.3), deue (l.1), noue (l.1), uós (l.3), uossas (l.3) etc.; v con valor consonántico: serviçaes (l.12), vedro (l.11), vender (l.6), villa (l.7), vizino (l.7), agás en vn (l.462 e 47) e vna (l.2). De acordo co uso, mantivemos a distinción entre b e v.

2.6. Conservamos os grafemas i, y e j tal como aparecen no texto. Para a representación da vogal palatal predomina o i tanto en núcleo silábico –arçibispo (l.1), arçibispado (l.4), composiçón (l.1), justiças (l.2), mill (l.1), Rodrigo (l.1), uida (l.4)– coma nos ditongos –chaçumia (l.5), depois (l.5), peita (l.5), preito (l.1), Santiago (l.25), senlleiramente (l.7). É seguido polo y, que como núcleo silábico só se rexistra en tres voces: sy (l.30), uy (53), y (l.11, 22), con todo é moito máis frecuente nos ditongos: Caualeyros (l.5), demays (l.8, 9,11), foreyras (l.6, 7), fuy (l.15), maneyra (l.7), monleyros (l.10), rrey (l.11), rreyno (l.2) etc. Finalmente o grafema j, que conta con menos presenza no texto, utilízase ocasionalmente en jnfante (l.38), pero é empregado a seguir da vogal curta, grafiado ij: avijnça (l.1), fijndo (l.20), frijgreses (l.10), foreijras (l.8), lij (l.53), uijnte (l.54) etc.

Con valor consonántico documentamos os grafemas i e y: oie (l.3), seiam (l.4, 5), aidades (l.5) etc. e y: dayam (l.2), escomoyões (l.20), mayor (l.17), sayades (l.23), testemoyo (l.51) etc.

2.7. A fricativa (previamente africada) prepalatal sonora /Z/ no manuscrito presenta o grafema j en janeyro (l.54), julgou (l.35), jur (l.3), jurem (l.18), jurisdiçón (l.33), justiça (l.15), justiças (l.2), juyz (l.21), juyzo (l.382), Johán (l.22) etc. e g, que se rexistra fundamentalmente na subscrición notarial redactada por Pai Fagúndez: rregistrado (l.56), rregistrados (l.57), rregistradas (l.57), geeral (l.60), puge (l.60) etc.


183


No que respecta ás fricativas ápico-alveolares, atopamos a sonora /ż/ e xorda /s ·/. A oposición entre a xorda, escrita ss, e a sonora, escrita s, só existe en posición intervocálica; dada a alternancia das grafías que se rexistra no texto, esta oposición xa se perdera: nossos (l.2) e nosos (l.6), suçessores (l.2) e suçesores (l.6), Afonsso (l.2) e Afonso (l.7) etc. Aínda así, temos a grafía primitiva correspondente á xorda en assy (l.3), pessõas (l.4) e suçessores (l.2); noutros casos temos a grafía correspondente á sonora: posa (l.14), uosa (l.4), uosos (l.11). Tamén hai casos en que a representación da primitiva sonora se fai coa grafía s: presentes (l.2), frijgreses (l.10), casas (l.12).

Para a representación da fricativa (primitiva africada) predorso-alveolar xorda existía a grafía ç que no noso texto se presenta en formas como: avijnça (l.1), composiçón (l.1), graça (l.1), arçibispo (l.1) e chançeller (l.2). Ao lado destas formas hai exemplos nos que aparece, en posición final de palabra, a grafía correspondente ao novo son fricativo xordo /s/: Dominges (l.27), Fernandes (l.49), Peres (l.2 etc.), Rrodriges (l.48), entre outros.

Para a fricativa (primitiva africada) predorso-alveolar sonora /z/ rexístrase a grafía z: trezentos (l.1), alfozes (l.4), uozes (l.6), vizino (l.7), fazer (l.8, 9...) etc. que convive coa grafía s: rrasón (l.20), ffaser (l.30), tresentos (l.55) etc., alternancia que evidencia a inestabilidade do sistema de sibilantes.

2.8. Con respecto ao til de nasalidade tivemos en conta dúas situacións: cando o trazo sobre a vogal representa a consoante nasal implosiva, que resolvemos desenvolvendo a abreviatura e poñendo a nasal correspondente: enno (l.1), cóengos (l.4), composiçón (l.1), quareenta (l.1), rregaengas (l.5) etc. O til de nasalidade, -m e -n alternan en todo o documento e cando o trazo representa unha verdadeira vogal nasal, xerada pola perda dun -n- intervocálico, conservamos o til de nasalidade: hũu (l.2), mão (l.3), nihũu (l.14), pessõa (l.4) etc.

2.9. Reproducimos tal cal aparecen no texto as representacións da nasal e da la-teral palatais. Para a nasal temos a grafía ñ en poñan (l.15), señor (l.35), señorío (l.10), teña (l.18), teñan (l.17) etc., e a grafía n en vizino (l.7). O ll en acolla (l.29), acoller (l.28), conçello (l.30), valla (l.32); en mill (l.1) aparece a grafía latinizante ll.


184


3. Lectura

Recollemos a lectura do texto estudado (t2) e no aparato crítico indicamos as variantes que presenta coa copia (c1).

1337, agosto, 9. Santiago de Compostela (480 x 455,5 mm)Preito de avinza e composición entre don Rodrigo, arcebispo de Santiago e chanceler do reino de León, e don Aras Pérez, deán de Santiago

Enno nome de Deus, amem. Era de mill1 trezentos et quareenta et noue anos1, noue días do mes d’agosto. Sabeam todos que este he preito et auijnça et composiçón que deue a estar et valer para sempre iamays omtre nós, dom Rrodrigo, perla graça de Deos arçibispo de |2 Santiago et chançeller do rreyno de Leom, et dom Aras Peres Pardo, dayam de Santiago et de Lugo, et o cabídoo de Santiago, por nós et por nossos suçessores de nós et de cada hũu de nós, da vna parte, et nós, o comçello de Santiago, presentes Gómez Aras et Afonsso Peres, justiças de Santiago, |3 outrosí que fasemos por nós et por aqueles que ham de vĩjr após nós da outra parte, et est assy que nós, arçibispo, dayam et cabídoo, queremos et outorgamos et mandamos que tódaslas herdades que oie este día uós, o comçello et cada hũu do comçello, auedes et teedes em jur et em mão por uossas et |4 en uosa uida, como1 quer que fossem gaanadas tambem por sempre como1 a uida ou a tempo, em todo o arçibispado de Santiago, tambem ennas villas et seus alffozes et mesa do arçibispo, hu quer que seiam, como1 en apréstamos de pessõas et de cóengos et en toda terra de Santiago, assy en coutos et préstamos como1 |5 en terras de Caualeyros et en Terra Chaa do arçibispado1, que seiam exemptas et liures et quitas de todo foro et peita et chaçumia de terra et pertigaría et que as aiades et seiam uosas liures et quitas, assy as que ante auiades exsenptas como1 as outras que depois comprastes que eram rregaengas |6 ou foreyras, et que todas as aiades para uós et para uossas uozes liures et quitas et exsemptas, assy como1 herdade liure1 et quita de fillos dalgo, sen embargo de nós et de nosos suçesores, so esta condiçón que, se uós ou cada hũu de uós veerdes a querer vender as herdades que eram rregaengas |7 ou foreyras tam senlleiramente ou parte dellas que comprastes et gaanastes em qualquer maneyra et que auyades de perder perla sentença et composiçón que ffuy feita et dada per rrey dom Fernando et per el rrey dom Affonso, seu fillo, a algum que non seia vizino da villa de Santiago, |8 que aqueles que as comprarom que ffaçan dellas aquel foro que sse deue fazer de herdade rregaenga. 2Demays queremos et outorgamos et mandamos que quantas herdades d’aquí en deante conprardes, que som foreijras ou rregaengas, que façades dellas o foro meesme1 que sse fazía ante como1 |9 sse deue fazer de herdade foreira ou

1 Hai un trazo sobre a palabra.2 Hai un caldeirón.


185


rregaenga, et porlas comprardes que as non pergades, saluo que non deue a pagar moeda. 2Demays queremos et outorgamos et mandamos que tódoslos priuillegios et liberdades et franquezas que auedes do emperador et dos rreis que non seiam |10 contra o señorío da igleia de Santiago que uos seiam guardadas et manteúdas en todo, segundo1 que mellor forom guardadas en nihũu tempo, que fosse tambem en monleyros et foreiros como1 en outros frijgreses moradores de fóra que ueem aquí aas cappellas da çidade, |11 que husem como1 husarom de vedro ata aquí. 2Demays queremos et outorgamos et mandamos que a merçee que uos el rrey dom Sancho et el rrey dom Fernando, seu fillo, fezerom, em que quitarom que os moradores da çidade de Santiago que agora y som et seerán d’aquí en deante et os uosos |12 serviçaes que moraren nas uosas casas et laurarem as uossas herdades, tambem as de compra et de gaança como1 as que teedes en uossa uida et a tempo, que seiam liures et quitas de moeda et de todo pidido, segundo que os ham quitos os nossos homes et os do cabídoo da nossa igleia, et que |13 nunca seiam demandados a uós nen a elles en nihũu tempo, pero que as el rrey lançe perla terra, et se noslas el rrey quiser demandar, que nós, arçibispo et cabídoo, que nos paremos a deffenderlas segundo que nos paramos a deffender as dos homes da nossa igleia con uossa aiuda; et posto |14 que os nosos serviçaes lauren tanta herdade, quer súa, quer arrendada, en que posa caber en semeadura hũ ´ a mea oitaua de pam, que o posa fazer sen nihũu enbargo et que non leuem del moeda nen chaçumia nihũ ´ a de terra. 2Demays queremos et outorgamos et mandamos que aiades justiças et |15 quatro notarios de foro, segundo que fuy declarado ontre nós, arçibispo et cabídoo, da hũ ´a parte, et uós, o comçello, da outra, et husado ata aquí et que outro nihũu non huse de justiça nen de notaría senón como1 husarom ata aquí, et os notarios leigos que poñan en súa subscripçom que som notarios do |16 comçello porla igleia de Santiago. 2Demays queremos et outorgamos et mandamos que, sse el rrey quiser põer alcaide en qual maneira quer, que nós, arçibispo et cabídoo, nos paremos nesto a non rreçeberlo et a ffazer per el rrey quanto podermos per nosa custa que noslo alçe con nosa aiuda et da igleia et de uós, conçello. |17 2Demays queremos et outorgamos et mandamos que o seello de que uós, conçello, deuedes asseellar et que rreçebedes de nossa mão et por nós, que husedes del en esta guysa: conuem a ssaber, que o teñan dous homes bõos do conçello, quaes escollerdes uós, o comçello, ou a mayor parte do conçello, et que hũu delles |18 teña hũ ´a táuoa et o outro a outra, et que estes dous homes bõos jurem que gaardem o noso señorío et o da igleia de Santiago et os nosos dereitos et os da igleia et os do comçello et que non seellen outras cartas senón as que fezer algũu dos notarios públicos, et estas que as asseellen sen bandería. |19 2Demays queremos et outorgamos et mandamos que tódaslas querelas que as nosas pessõas et cóengos ham de uós, comçello, et de cada hũu do conçello, et uós delles et de cada hũu delles, que acaesçeron omtre uós por rrazom de feridas, mortes et chagas, desonrras et maas paráuoas, que todo seia |20 fijndo et perdoado de parte a parte et tódaslas


186


sentenças d’escomoyões et sospensões et pẽas et sacrilegios et uozes que forom feitas et que fosen postas contra uós sobre esta rrasón, logo as todas rreuogamos et alçamos et quitamos sen satisfaçón ou corregemento. 2Demais queremos |21 et outorgamos et mandamos que tódaslas demandas que nós, arçibispo et cabídoo, auemos contra algũu vizino de uós, comçello, por rrazom de mandas de nosas pessõas ou cóengos, assy do abbade dom Paay da Cana et do juyz dom Ffernando como1 de qualquer outra pesõa et cóengo, que se |22 parta logo, sem nehũu deteemento, a mandado do arçidiago dom Johán Eanes et de dom Johán Domíngez do Preguntuyro, et o mando et auijnça que elles y mandaren, nós o outorgamos et auemos por firme. 2Demais queremos et outorgamos et mandamos que, se perla ventura nós, arçibispo, quisermos |23 fazer assũada, que uós, o comçello, non sayades, senón con nosa pessõa ou con nosso vigario ou con algũu do nosso cabídoo que uos nós mandarmos ou nosos vigarios ou o cabídoo per nosas cartas ou súas et todauía conna nossa sina, et se acaeçer que seiamos chamados en hoste del rrey, |24 que non uaades connosco como1 conçello. 2Demais queremos et outorgamos et mandamos que tódalas casas que oie estam derribadas na villa, en que o cabídoo ha aniuersario, saluo as casas que forom derribadas perlos nosos homes et perlos da igleia, que seiam quitos os aniuerssarios que y o cabídoo auía |25 ata aquí, et que de kalendas agostas que ora forom ata dous anos1 que seus donos1 que as ffaçam, et ellas feitas, que o cabídoo leue et aia seu aniuerssario segundo que o auíam et leuauan ante que fossen derribadas, et se as seus donos1 non ffeseren ata aly, que d’aly en deante os terreos dellas liures et quitas de |26 seus donos1. 2Demays queremos et outorgamos et mandamos que aquellas casas que derribarom os da igleia en que o cabídoo ha aniuersario, et assinaladamente as casas das táuoas que forom de dom Affonso Peres et as d’Albertín que aniuersarios que y iazem do tempo passado ata este día et deste día ata |27 o dito término de dous anos1, em que sse deuem a ffazer as casas, que seiam todas quitas et que logo o arçidiago dom Johán Eanes et dom Johán Dominges, de susoditos, veiam os aniuersarios destas casas que assy forom derribadas, que ameorgen esses aniuersarios segundo que entenderen que he guisado, et |28 como1 for stabeleçudo per estes homes bõos, que assy se aguarde, et se as non feseren en estes dous anos,1 des entom en deante os terreos fiquen ao cabídoo segundo sobredito he. 2Demays queremos et outorgamos et mandamos, se algũu uoso vizino feser algum, for feito na pértiga et se acoller |29 aa villa, que faça dereito perlas justiças, se for feito de sangue perque meresca morte ou perdimento de nembro, et per essa justiça sofra a pena1 et non ally hu o mereçer, saluo se o (o) pertigeyro achar no feito ante que sse acolla aa villa, et se non for feito de sangue, que o ouça o arçibispo ou seu |30 vigario ou juyzes de Santiago. 2Demays queremos et outorgamos et mandamos et prometemos a ffaser que os nosos vassalos, que fijam3 et perdoem et nunca coomem em nihũu tempo, per sy nen per outro, as

3 É posible que haxa un erro de copia, pois está escrito fijam no canto de fijem.


187


mortes ou chagas ou desonrras que o conçello et as justiças fezerom aos seus parentes per |31 rrazom de justiça. Demais queremos et outorgamos et mandamos que as posturas do vino et da castellagem et as outras cousas que acustumastes ata aquí d’antigo para uos acorrerdes dellas para rrefazemento do muro et para seruir a nós, arçibispo, et aa igleia, que as posades auer et põer et leuar |32 para uós, sem embargo de nós, arçibispo et cabídoo, saluo a postura noua do vino de dous anos1 a acó, que queremos que non valla nen se leue saluo para tres anos1 porque está arrendada et d’alí en deante que esta postura noua non valla. 2Demays queremos et outorgamos et mandamos |33 et tollemos todo poder a todo nosso pertigeiro, mayor et mẽor, que non faça justiça en nihũu dos vizinos da villa de Santiago, hu os achar fóra da uilla, nen aia sobre elles mayor jurisdiçón do que ante auía, saluo achándoo no feito segundo de susodito he, nen nihũu pertigeyro non aia |34 mayor poder nen jurisdiçón na villa de Santiago do que ante auía. 2Demays queremos et outorgamos et mandamos que as herdades dos notarios da çidade de Santiago, tambem clérigos como1 leigos, assy as que som súas como1 as que teen a vida et a tenpo, que seiam liures de todo pidido et |35 moeda4 et chaçumia de terra, segundo que som quitas as do conçello et de cada hũu delles. 2Et todas estas cousas et cada hũ ´a dellas uos fazemos et damos et outorgamos porque noso señor el rrey dom Fernando julgou et dou a nós et aa igleia de Santiago compridamente o señorío da villa |36 de Santiago et porque bem et compridamente uos outorgastes et outorgades por nosos vassalos et obedeeçestes et obedeeçedes aas cartas et ao priuillegio et sentença del rrey que nos dou sobre esta rrasom, o qual señorío prometedes por uós et por aqueles que han de vĩjr após uós a comprir et a guardar |37 ben et compridamente, como1 bõos uassalos et leaes et por muytos bõos déuedos que auedes connosco et conna igleia de Santiago et por muyto bem et aiuda que rreçebemos nós et os nosos anteçesores de uós et daquelles onde uós vijdes. Et todas estas cousas et cada hũa dellas nós por nós |38 et por nossos suçesores et uós por uós et por aqueles que ham de vĩjr após uós prometemos todos a comprir et a goardar a bõa ffe et non vĩjr contra ellas per nós nen per outro, en juyzo nen fóra de juyzo, nen gãanar cartas do papa nen del rrey nen da rreynna nen de jnfante nen de rricome nen doutro |39 nihũu señor perque sse estas cousas posam desfaser nen rreuogar nen pidir absoluçón de peiuro nen de quitamento de pẽa, se en ela caermos, et se forem gaanadas, que non vallam nen aiam firmidũe nen seiamos oydos sobre ellas. Et sobre esto nós, arçibispo, juramos aos santos auangeos en pre|sente et nós, dayam et cabídoo, que mandamos a uós, dom Aras Peres, nosso dayam; dom Johán Eanes, arçidiago de Cornado; dom Lourenço Peres, maestrescola; dom Pedro Affonsso, thesoureyro; dom Martín Bernaldes et Affonso Martíis, cardẽaes, que juredes en noso nome et uoso aos santos auangeos et em |41 nosas almas et uossas et sóbrelo altar de Santiago et sóbrela coroa de Santiago Alpheu et

4 Está escrito mon cun trazo por riba.


188


sóbrela cruz do ligno dominj, o qual juramento nós, de susoditos dayam et estes outros que assy som nomeados, fazemos em presente; et o qual juramento feito per estes, nós, cabídoo, outorgamos et fesémosuos et fasemos |42 nosos procuradores para esto, et nós, comçello et justiças, outrossí damos poder a uós, Gião Martíis de Todella, Sancho Sánchez, Martim Fernández de Todella, Johán Dominges, Martim Serpe, Johán Peres Montesino, Gómez Aras et Affonso Peres, justiças, que juredes en noso nome et uoso et em |43 uosas pessõas et nosas et nas almas de cada hũu de nós aos santos auangeos et sóbrelo altar de Santiago et sóbrela coroa de Santiago Alpheu et sóbrela cruz de ligno dominj et para esto uos ffazemos procuradores que cumpramos et agoardemos todas estas cousas como1 suso scriptas som, et demays, |44 se algũ ´a das partes contra esto veer, seia peiuro et peite aa outra parte sex mill1

marchos de prata fina, aa qual pena1 nós, arçibispo et dayam et cabídoo, obligamos nós et todos nosos bẽes et de cada hũu de nós et os da igleia de Santiago auidos et por auer, assy na villa de Santiago |45 como1 fóra; et nós outrossí, comçello, obligamos nossos bẽes et de cada hũu de nós hu quer que os aiamos, assy na villa de Santiago como1 fóra, et todauía este strumento fique firme et valla; et se nós, arçibispo et cabídoo, ou cada hũu de nós ou de nosos suçessores ou nós, conçello, |46 ou cada vn de nós ou aquelles que veeren en noso lugar, veeren ou veermos contra esto, en parte ou en todo, que nós ou cada vn de nós posamos demandar a nós ou a cada vn de nós esta pena1 perlo papa et per el rrey et per tódaslas partes para podermos demandar; et se ao conçello toda |47 non quiser demandar, que cada vn que a posa demandar et dar a quen quiser et outro tal o cabídoo ou cada hũu do cabídoo. Esto fuy nos ditos lugares do cabídoo et do comçello enna era et día de susoditos, presentes as pessõas et cóengos do cabídoo, conuem a ssaber: dom Aras |48 Peres Pardo, dayam de Santiago et de Lugo; dom Johán Eanes, arçidiago de Cornado; dom Lourenço Peres, maestrescola; Pedro Affonso, thesoureiro; dom Johán Iacob, juyz, vigarios do señor arçibispo; dom Affonso Rrodriges, Affonso Martíis, Gonçaluo Eanes, Martim Bernáldez, Marchos Peres, cardẽaes; |49 Pedro Fernández da Rrúa Noua, Nuno Gonçáluez, Johán Aras, Fernán Eanes do Villar, Martim Martíis, Rruy Gonçáluez, Diego Aras, Rruy Gómez, Martim Gianz, cóengos de Santiago. Do comçello: Gómez Aras, Affonso Peres, justiças; Gião Martíis de Todella, Martín Fernandes de Todella |50 et Pedro Eanes d’Allariz, Johán Peres Montesino, Martim Serpe, Martín Peres da Rrúa Noua et outros muytos do conçello de Santiago. Este he traslado, o qual eu, Fernand’Abril, notario do conçello de Santiago jurado porla igleia de Santiago, fiz fielmente tralladar con meu companón |51 Domingo Pérez, notario aquí scripto, da composiçón et auijnça sobredita et asseellada do seello do señor arçibispo que fuy et doutro seello do dito cabídoo et meu nome et sinal poño en testemoyo de verdade5 |52.

5 A nota do escribán remata aquí e séguena catro liñas dunha man distinta que se corresponde coa do notario Pai Fagúndez.


189


Este he tralado dun tralado da dita composiçón et auijnça que iazía escripta en un liuro do conçello de Santiago con nome et con sinal de Fernán Abril, notario que ffoy |53 de Santiago, o qual tralado da dita auijnça et composiçón eu, Pay Ffagundes, notario do conçello de Santiago, jurado pola jgleia de Santiago, uy et lij et de ueruo a ueruo en |54 mina presença fielmente aquí fis traladar, et en este tralado do dito tralado meu nome et sinal pono en testemoyo de uerdade; uijnte et sete días de janeyro, era |55 de mill1 et tresentos et seteenta et çinque anos1. Testemoyas: Pedro Migeles, Aras Eanes et Roy Freire, escripuaes [sinal Pay Fagúndez].

(Fórmula notarial de C1)

Eu, Affonso Mouro, notarjo público jurado de Santiago, este estromento ffiz sacar da nota ffeyta per Andrés Peres, notario que ffoy de Santiago, et que iazía rregistrado en hũu liuro en | que iazen scriptos et rregistrados outros estromentos, cartas et scripturas que fforon ffeytas et rregistradas perllo dito notario, Andrés Peres, et per outros notarios que fforon de Santiago, que perteeçem | ao arçibispo et cabídoo et aa igleia de Santiago, et en fondo da dita nota deste estromento iazía soscripto que ffora ffeyta per Gómez Eanes, Andrés Pay, Ffernán Abril et Affonso Eanes, notarios que fforon de | Santiago; et o qual estromento ffiz sacar de mandado et autoridade de dom Johán Ssanches de Cañas, juyz ordinario enna igleia de Santiago, et o qual dey a Domingo Rrodriges, cóengo1 de Santiago, | vigario geeral do señor arçibispo de Santiago, dom Pedro, o que o pedío para o dito señor arçibispo et aquí meu nome et signal1 puge en testemoyo de verdade et de meu mandado Johán | Fernandes scriu ´o et he a ssaber que nas xxx et viijº vijas uay entrelinado hu diz “des dous anos1 a aqá” et non he fforça, que ffoy erro do et scriuán. |

Eu, Johán Fernandes de mandado do dito notario, scriuy || [SINAL Afonsu].

3.1 Aparato crítico de variantes

1 amem] amen; trezentos] CCCos; preito] pleito; deue a estar] deue estar; valer] ualer; omtre] ontre; dom] don; perla] porla| 2 Leom] León; dom] don; vna] hũa; comçello] conçello; Afonsso] Affonso| 3 outrosí] outrossy; fasemos] fazemos; aqueles] aquelles; ham] an; vĩjr] uijnjr; est] este; tódaslas] tódallas; comçello] conçello; comçello] conçello; em] en; em] en| 4 uosa] uossa; uida] vida; fossem] fossen; uida] uyda; em] en; alffozes] alfozes; seiam] seian| 5 Caualeyros] Caualeiros; seiam] seian; exemptas] exentas; peita] peyta; chaçumia] chaçomya; pertigaría] pertegaría; seiam] seian; uosas] uossas; auiades] auyades; exsenptas] exentas; depois] depoys; eram] eran; rregaengas] rregeengas| 6 exsemptas]


190


exeptas; sen] sem; nosos] nossos; suçesores] suçessores; veerdes] ueerdes; eram] eran; rregaengas] rregeengas| 7 tam] tan; senlleiramente] senlleyramente; em] en; maneyra] maneira; composiçón] compoiçom; ffuy] foy; feita] feyta; Fernando] Ffernando; algum] algũu; vizino] uezino| 8 aqueles] aquelles; ffaçan] façan; deue fazer] deue a fazer; rregaenga] regeenga; foreijras] foreyras; rregaengas] regeenga| 9 sse] se; foreira] foreyra; rregaenga] regeenga; deue] deuen; tódoslos] tódollos; rreis] rreys; seiam] seian| 10 o] ø; seiam] seian; guardadas] guardados; manteúdas] manteúdos; forom] foron; guardadas] guardados; foreiros] foreyros; ueem] ueen| 11 husem] vsem; husarom] husaron; vedro] uedro; dom] don; dom] don; Fernando] Ffernando; em] en; d’aquí en deante] d’ aquí en adeante; uosos] uossos| 12 serviçaes] seruiçaes; uosas] uossas; laurarem] lauraren; como] coma; teedes] teedes; uida] vida; seiam] seian; pidido] pedido; ham] am| 13 seiam] seian; nos paramos a deffender as dos homes] paremos as dos homes| 14 serviçães] seruiçães; posa] possa; pam] pan; posa] possa; sen] sem; leuem] leuen; chaçumia] chaçomia| 15 fuy] foy; comçello] conçello; husarom] husaron; leigos] leygos; subscripçom] soscripçón| 16 comçello] conçello; sse] se; alcaide] alcayde; rreçeberlo] rreçebello; ffazer] fazer; nosa] nossa; noslo] nolo; nosa] nossa| 17 guysa] guisa; conuem] conuén; comçello] conçello| 18 jurem] juren; gaardem] guarden; noso] nosso; nosos] nossos; dereitos] dereytos; comçello] conçello; asseellen] aseellem; bandería] bandaría| 19 tódaslas] tódallas; nosas] nossas; ham] han; comçello] conçello; acaesçeron] acaeçeron; omtre] ontre; rrazom] rrazón| 20 tódalas] tódallas; sospensões] suspensões; forom] foron; fosen] fossen; rrasón] rrazón; sen] sem; Demais] Demays| 21 tódaslas] tódallas; vizino] uezino; comçello] conçello; rrazom] rrazón; nosas] nossas; dom] don; Paay] Pay; dom] don; pesõa] pessõa| 22 nehũu] nihũu; dom] don; dom] don; Preguntuyro] Preguntoyro; avijnça] auijnça; Demais] Demays; ventura] uentura| 23 assũada] assuada; comçello] conçello; nosa] nossa; nosos] nossos; nosas] nossas; todauía] todavya; conna] con a| 24 Demais] Demays; tódalas] tódallas; estam] están; forom] foron; seiam] seian; aniuerssarios] aniuersarios; auía] auya| 25 forom] foron; ffaçam] façan; feitas] feytas; auíam] auyan; fossen] fossem; ffeseren] fezerem; terreos dellas liures et quitas] terreos dellas fiquen ao cabídoo liures et quitas| 26 derribarom] derribaron; forom] foron; dom] don; Albertín] Albert ´n; que aniuersarios que] que os aniuersarios que; iazem] iazen| 27 deuem] deuen; ffazer] fazer; seiam] seian; dom] don; dom] don; veiam] ueian; forom] foron; ø] et| 28 stabeleçudo] estabelleçudo; assy] asy; se] sse; feseren] fezeren; entom] entón; uoso] uosso; vizino] uezino; feser] fezer; algum] algũu; feito] feyto| 29 dereito] dereyto; feito] feyto; perdimento] perdymento; sofra] soffra; pena] pẽa; feito] feyto; acolla] colla; feito] feyto| 30 vigario ou juyzes] vigario ou os juyzes; ffaser] fazer; nosos] nossos; vassalos] uassalos; perdoem] perdoen; coomem] coomen; em] en| 31 rrazom] rrazón; Demais] Demays; vino] viño; et] ø; castellagem] castellagẽe;


191


acustumastes] acostumastes; posades] possades| 32 sem] sen; embargo] enbargo; vino] viño; de] des; valla] ualla| 33 pertigeiro] pertigeyro; vizinos] uezinos; villa] uilla; auía] auya; feito] feyto| 34 mayor] moor; auía] auya; leigos] leygos; vida] uyda; seiam] seian; pidido] pedido| 35 chaçumia] chaçomia; noso] nosso; dom] don; Fernando] Ffernando| 36 nosos] nossos; vassalos] uassalos; rrasom] rrazón; aqueles] aquelles; vĩjr] uijnir; guardar] guardar| 37 ben] bem; por] põer; muytos] moytos; muyto] moyto; nosos] nossos; anteçesores] anteçessores; vijdes] uijndes| 38 suçesores] suçessores; vĩjr] uijnjr; goardar] guardar; vĩjr] uijnjr| 39 posam] possan; desfaser] desffazer; pidir] pedir; absoluçón] ausoluçón; ela] ella; forem] foren; vallam] uallan; aiam] aian; firmidũe] fermedũe| 40 dom] don; dom] don; dom] don; dom] don; dom] don; noso] nosso; uoso] uosso; em] en| 41 nosas] nossas; uossas] nossas; coroa] corõa; Alpheu] Alfeu; do] de; em] en; feito] feyto; fesémosuos] fezémosuos; fasemos] fazemos| 42 nosos] nossos; comçello] conçello; outrossí] outrossy; Martim] Martín; Dominges] Domingez; Martim] Martín; Johán Peres Montesino, Gómez Aras] Johán Peres Montesino et a Gómez Aras; noso] nosso; uoso] uosso; em] en| 43 uosas] uossas; nosas] nossas; Alpheu] Alfeu; ffazemos] fazemos; agoardemos] aguardemos| 44 veer] ueer; peite] peyte; sex] seys; nosos] nossos; villa] uilla| 45 outrossí] outrossy; comçello] conçello; todauía] todauya; valla] ualla; nosos] nossos| 46 vn] hũu; veeren] ueeren; noso] nosso; veeren] ueeren; veermos] ueermos; vn] hũu; posamos] possamos; vn] hũu; pena] pẽa; tódaslas] tódallas; para] que a; toda] todo | 47 vn] hũu; posa] possa; fuy] foy; comçello] conçello; conuem] conuén; dom] don| 48 dom] don; dom] don; Pedro] don Pedro; thesoureiro] thesoureyro; dom] don; dom] don; Martim] Martín; Marchos] Marcos| 49 Fernán] Ffernán; Rruy] Ruy; Diego] Diago; Rruy] Rroy| 50 muytos] moytos; conçello de Santiago] conçello.

4. Glosario

4.1. Organización

A continuación recollemos unha relación de todas as voces do léxico común que aparecen no documento e prestámoslle especial interese a aquelas que documentamos por primeira vez na lingua e que non atestamos no Dicionario de dicionarios do galego medieval –ddgm– (González Seoane 2006) nin no Tesouro Medieval Informatizado da Lingua Galega –tmilg– (Varela Barreiro 2004-). No tocante á compilación, organizamos alfabeticamente o léxico e elaboramos artigos enunciativos e, de seren precisos, artigos remisivos; nos primeiros, tras o lema ofrecemos a categoría ou subcategoría gramatical utilizando o sistema de abreviaturas recollido deseguido, pero cando o consideramos necesario ofrecemos a definición sinonímica, que ás


192


veces completamos con información enciclopédica; a continuación, as ocorrencias coas variantes gráficas, fonéticas, morfolóxicas e flexionais do lema rexistradas, seguidas do número de liña en que se atopan no texto orixinal. Nos artigos remisivos logo da categoría gramatical indicamos a entrada baixo a que se recolle a dita voz. De non documentarmos a palabra (e/ou variante gráfica) nos textos consultados e ser atestada por primeira vez a forma no documento estudado, indicámolo cun breve comentario e introducímola cunha frecha (→); con todo, cando o consideramos pertinente, tamén proporcionamos datos sobre algunha voz. O criterio para seleccionar o lema que encabeza a entrada entre as distintas variantes dunha palabra foi a frecuencia; cando rexistramos dúas formas dunha palabra que presentan o mesmo número de ocorrencias démoslle prioridade ao resultado moderno. Os artigos remisivos utilizámolos coas variantes gráficas, fonéticas, morfolóxicas e coas formas flexionais pertencentes a substantivos, adxectivos e formas verbais e neles só damos conta da categoría e subcategoría gramatical.

Por outra banda, nas entradas correspondentes a palabras gramaticais as formas femininas e, de existiren, tamén as neutras cítanse baixo as masculinas e esta disposición indícase a través dunha entrada remisiva. Ademais, as expresións pluriverbais recollémolas a carón das unidades monoverbais, que actúan como palabras chave, e para organizalas seguimos un criterio categorial: substantivo, adxectivo, verbo, adverbio, pronome e preposición.

As contraccións recollémolas baixo un dos seus constituíntes. No relativo ás formas verbais, o infinitivo é a forma de cita e no caso dos substantivos e adxectivos, é o masculino singular. Os participios foron recollidos baixo os infinitivos correspondentes, que figuran entre corchetes [ ] cando se trata dunha forma reconstruída; do mesmo xeito, sempre que o lema que encabeza a entrada é unha forma reconstruída demarcámolo mediante corchetes. Nos verbos en construción pronominal o pronome incorpórase no lema.

As palabras homógrafas organizámolas en entradas separadas encabezadas por lemas numerados. En cambio, recollemos conxuntamente as palabras pertencentes a categorías gramaticais diferentes que, ademais de compartiren a mesma forma, presentan unha orixe común e así mesmo, os usos substantivos e adxectivos dun mesmo termo. As diferentes acepcións do lema, de existiren, enumerámolas a continuación deste e marcámolas con numeración arábiga.

Os topónimos e antropónimos compilámolos en cadanseus índices á parte.


193


4.1.1. Abreviaturas

adv. adverbioadx. adxectivoApto. antepretéritoart. artigoaux. auxiliarCfr. confróntesecontr. contracciónCpto. copretéritodem. demostrativodet. determinado f. femininofut. futuro i. intransitivoI indicativoindet. indeterminadointer. interxecciónindef. indefinidoinf. infinitivo m. masculinonum. numeral p. pronominalP1 1ª persoa singularP2 2ª persoa singularP3 3ª persoa singularP4 1ª persoa pluralP5 2ª persoa pluralP6 3ª persoa pluralpart. participioprep. preposiciónPte. presentepos. posesivoPpto. pospretéritopron. pronomePto. pretérito s. substantivoS subxuntivoséc(s). século(s)sg. singulars. v. sub voce t. transitivo

unid. unidade(s)v. verbovid. véxasexer. xerundio

4.2. A-Z

A

a1 art. vid. s.v. o1.

a2 prep. (l. 1, 42, 6, 7, 9, 11, 12, 134, 162, 17, 22, 27, 30, 31, 32, 33, 342, 35, 362, 383, 40, 42, 462, 472). Contrae con artigo definido: ao (l. 28, 36, 46); aa (l. 292, 31, 35, 442); aos (l. 30, 39, 40, 43); aas (l. 10, 36).

a3 pron. átono vid. s.v. o2.

abbade s. m. (l. 21).

absoluçón s.f. (l. 39).

[acaeçer] v.i. IPto. P6 acaesçeron (l. 19); SFut. P3 aca-eçer (l. 23).

acó adv. de tempo (l. 32).

[acollerse] v.p.SPte. P3 sse acolla (l. 29); SFut. P3 se acoller (l. 28).

[acorrer] v.p.‘axudarse, valerse’ Inf. conxugado acor-rerdes (l. 31).

[acustumar] v.t.IPto. P5 acustumastes (l. 31).

[achar] v.t.SFut. achar (l. 29, 33); Xer. achándoo (l. 33).

[agoardar] v.t. vid. s.v. guardar.


194


agora adv. de tempo (l. 11).

agosto s.m. 1 agosto (l. 1).adx. 2 agostas (l. 25).

aiuda s.f. (l. 13, 16, 37).

alcaide s.m. (l. 16).

[alçar] v.t IPte. P4 alçamos (l. 20); SPte. P3 alçe (l. 16).

[alffoz] s.m.alffozes (l. 4).

algo indef. vid. fillo dalgo, s.v. fillo.

algũu indef. (l. 18, 21, 23, 28); algum (l. 7, 28); algũ ´a (l. 44).

alí adv. vid. s.v. aly.

[alma] s.f.almas (l. 41, 43).

altar s.m. (l. 41, 43).

aly adv. de lugar (l. 252); alí (l. 32); ally (l. 29). Unid. pluriverbal d’ aly en deante (l. 25).

ally adv. vid. s.v. aly.

amem inter. (l. 1).

→ ameorgar v.t.‘reducir, minguar’ SPres. P6 ameorgen (l. 27).Non documentamos esta voz nos corpora consultados.

aniuersario s.m. (l. 24, 26), aniuerssario (l. 25); aniuersarios (l. 26, 272), aniuer-ssarios (l. 24).aniuerssario s.m. vid. s.v. aniuersario.

[ano] s.m.anos (l. 1, 25, 27, 28, 322, 55).

ante adv. de tempo 1 ante (l. 5, 8, 33, 34).Unid. pluriverbal 2 ante que (l. 25, 29).

[anteçesor] s.m.anteçesores (l. 37).

antigo adx. (l. 31).

[apréstamo] s.m. vid. s.v. [préstamo].

após prep. (l. 3, 36, 38).

aquel dem. (l. 8); aqueles (l. 3, 8, 36, 38), aquelles (l. 46); aquellas (l. 26).

aquí adv. de lugar (l. 8, 10, 112, 152, 25, 31, 51, 54).Unid. pluriverbal d’ aquí en deante (l. 8, 11).

arçibispado s.m. (l. 4, 5).

arçibispo s.m. (l. 1, 3, 4, 13, 15, 16, 21, 22, 29, 31, 32, 39, 44, 45, 48, 51).

arçidiago s.m. (l. 22, 27, 40, 48).

[arrendar] v.t.Part. arrendada (l. 14, 32).

→ asseellar v.t.SPte. P6 asseellen (l. 18), sseellen (l. 18); Inf. asseellar (l. 17); Part. asseellada (l. 51).Documentamos a voz asseelar dende fi-nais do séc. xiii (ddgm). A variante gráfica asseellar non a rexistramos nos corpora consultados.

→ assinaladamente adv. de modo (l. 26).Rexistramos a variante gráfica sinaada-mente dende as orixes do idioma (ddgm), pero asinaladamente non a documenta-


195


mos nos repertorios consultados ata os anos 1390-1420 no texto do Miragres de Santiago (tmilg).

assy adv. de modo (l. 3, 4, 5, 21, 27, 28, 34, 41, 44, 45); Unid. pluriverbais: assy como (l. 6); assy que (l. 3). Cfr. s.v. como e que2.

assũada s.f. (l. 23).

ata prep. (l. 11, 15, 252, 262, 31).

auer v.t.1 ‘Aver, ter, estar en posesión dalgunha cousa’. IPte. P3 ha (l. 24, 26), P4 auemos (l. 21, 22), P5 auedes (l. 3, 9, 37), P6 ham (l. 19); Cpto. P3 auía (l. 24), P5 auiades (l. 5), P6 auíam (l. 25); SPte. P1 aia (l. 25, 332), P4 aiamos (l. 45), P5 aiades (l. 5, 6, 14), P6 aiam (l. 39); Inf. auer (l. 31, 44); Part. auidos (l. 44).2 ‘Aver, existir, estar presente’. Cpto. P3 auía (l. 33, 34).3 Auer+part.: ‘dar por’. IPte. P3 ham qui-tos (l. 12).4 Auer de+inf.: IPte. P6 ham de vĩjr (l. 3, 38), han de vĩjr (l. 36); Cpto. P5 auyades de perder (l. 7).

[auangeo] s.m.auangeos (l. 39, 40, 43).

auijnça s.f. (l. 1, 22, 51, 52, 53).

B

bandería s. f. (l. 18).

bem s.m. 1 bem (l. 37); -usado en plural- bẽes (l. 44, 45).adv. de modo 2 bem (l. 36);

ben (l. 37).

ben adv. vid. s.v bem.

[bẽe] s.m. vid. s.v. bem.

[bo] adx. vid. s.v. [bõo].

[bõo] adx.

bõa (l. 38); bõos (l. 17, 18, 28, 37); bos (l. 37)

C

caber v.i.Inf. caber (l. 14).

cabídoo s.m. (l. 2, 3, 12, 13, 15, 16, 21, 232, 242, 25, 26, 28, 32, 40, 41, 44, 45, 474, 51).

cada indef. (l. 2, 3, 6, 192, 352, 43, 44, 45, 463, 472).

[caer] v.i.SFut. P4 caermos (l. 39).

[cappella] s.f.cappellas (l. 10).

[cardẽal] s.m.cardẽaes (l. 40, 48).

[carta] s.f.cartas (l. 18, 23, 36, 38).

[casa] s.f.casas (l. 12, 242, 262, 272).

→ castellagem s. (l. 31).Non documentamos esta forma nos corpo-ra consultados.

chaçumia s.f. (l. 5, 14, 35).

chançeller s.m. (l. 2).


196


[chaga] s.f.chagas (l. 19, 30).

[chamar] v.t.Part. chamados (l. 23).

çidade s.f. (l. 10, 11, 34).

çinque num. (l. 55).

[clérigo] s.m.clérigos (l. 34).

cóengo s.m. (l. 21); cóengos (l. 4, 19, 21, 47, 49).

comçello s.m. vid. s.v. conçello.

como conx. 1 modal (l. 4, 28, 43).1.1 Como quer que (l. 4).2 comparativa (l. 4, 8, 10, 11, 12, 34, 37). 2.1 Así... como (l. 4, 5, 21, 34).

companón s.m. (l.50).

composiçón s.f. (l.1, 7, 51, 52, 53).

compra s.f. (l.12).

[comprar] v.t.IPto. P5 comprastes (l. 5, 7), P6 com-prarom (l. 8); SFut. P5 conprardes (l. 8), comprardes (l. 9).

comprir v.t. SPte. P4 cumpramos (l. 43); Inf. comprir (l. 36, 38).

compridamente adv. de modo (l. 35, 36, 37).

con prep. (l. 13, 16, 233, 50, 522). Contrae co artigo definido: conna (l. 23, 37).

conçello s.m. (l. 16, 173, 19, 24, 30, 35, 452, 46, 502, 52, 53); comçello (l. 2, 32, 15,

16, 17, 18, 19, 21, 23, 42, 47, 49).

condiçón s.f. (l. 6).

connosco pron. persoal tónico P1 pl. –for-ma ligada- (l. 24, 37).

contra prep. (l. 10, 20, 21, 38, 44, 46). Cfr. s.v. vĩjr.

coroa s.f. (l. 41, 43).

[cousa] s.f.cousas (l. 31, 35, 37, 39, 43).

[couto] s.m.coutos (l. 4).

[conuir] v.t.Unid. pluriverbal: convir a+saber: IPte. P3 conuem a ssaber (l. 17, 47). Cfr. s.v. ssaber.

[coomar] v.t. ‘vingarse’ SPte. P6 coomem (l. 30).

corregemento s.m. (l. 20).

cruz s.f. (l. 41, 43).

custa s.f. (l. 16).

D

da contr. vid. s.v. de.

dalgo contr. vid. s.v. fillo.

[daquel] contr. vid. s.v. de.

dar v.t. 1 ‘Dar, facer que alguén reciba certa cou-sa’ IPte. P4 damos (l. 35); IPto. P3 dou (l. 35). Inf. dar (l. 47).2 ‘Dar, outorgar, conceder’. IPte. P4 damos (l. 42); IPto. P3 dou (l. 36). Part. dada (l. 7).


197


→ dayam s.m. (l. 2, 3, 402, 41, 44, 48).Rexistramos a variante gráfica dayan nas csm e dayã en documentos galegos do últi-mo terzo do séc. xiv (ddgm).

deante adv. vid. s.v. aly, aquí e entom.

de prep. vid. s.v. des.

de prep. (l. 13, 29, 3, 44, 53, 64, 72, 8, 9, 102, 112, 124, 142, 153, 162, 172, 18, 194, 213, 22, 252, 26, 272, 293, 30, 31, 322, 332, 342, 353, 362, 37, 384, 393, 40, 413, 435, 445, 455, 463, 47, 483, 49, 502, 522, 533, 54, 55); d’ (l. 1, 8, 11, 20, 25, 26, 31, 32). Contrae co arti-go determinado e indeterminado: do (l. 1, 2, 3, 4, 5, 9, 12, 15, 172, 18, 19, 212, 22, 23, 26, 312, 32, 33, 34, 35, 38, 41, 474, 48, 492, 502, 513, 52, 53, 54); del (l. 14, 17, 23, 36, 38); da (l. 2, 3, 7, 102, 11, 12, 13, 152, 16, 182, 24, 26, 31, 332, 34, 35, 38, 44, 51, 52, 53); dos (l. 9, 13, 18, 33, 34); das (l. 26, 44); dun (l. 52). Contrae co pronome persoal: dellas (l. 7, 82, 25, 31, 35, 37); de-lles (l. 17, 192, 35). Contrae co demostra-tivo: deste (l. 26); destas (l. 27); daque-les (l. 37). Contrae co indefinido: doutro (l. 38, 51); dalgo vid. s.v. [fillo dalgo].

[declarar] v.t.Part. declarado (l. 15).

deffender v. t. Inf. deffender (l. 132).

demais adv. de cantidade vid. s.v. de-mays.

del contr. vid. s.v. de.

[demanda] s.f.demandas (l. 21).

demandar v.t. Inf. demandar (l. 13, 462, 472); Part. de-mandados (l. 13).

demays adv. de cantidade (l. 8, 9, 11, 14, 16, 17, 19, 26, 28, 30, 32, 34, 43); demais (l. 20, 22, 24, 31).

depois adv. de tempo (l. 5).

dereito s.m. (l. 29); dereitos (l. 18).

[derribar] v.t.IPto. P6 derribarom (l. 26); Part. derri-badas (l. 242, 25, 27).

desfaser v.t. (l. 39).

[desonrra] s.f. desonrras (l. 19, 30).

des prep. de tempo (l. 28); de (l. 11). Cfr. s.v. entom.

deste contr. vid. s.v. de.

deteemento s. m. (l. 22).

[deuer] v.t.A construción con inf. ás veces faise coa prep. a. IPte. P3 deue a estar (l. 1), sse deue fazer (l. 8), sse deue fazer (l. 9), deue a pagar (l. 9), P5 deuedes aseellar (l. 17), P6 deuem a ffazer (l. 27).

[déuedo] s.m.déuedos (l. 37).

deus s.m. (l. 1).

día s.m. (l. 3, 262, 47); días (l. 1, 54).

dito adx. (l. 27, 51,54); dita (l. 52, 53); ditos (l. 47).

do contr. vid. s.v. de.

dom s.m. (l.1, 2, 72, 112, 212, 22, 26, 272, 35, 405, 47, 484).

dominj s.m. (l. 41, 43).


198


[dono] s.m.donos (l. 252, 26).

dous num. cardinal (l. 17, 18, 25, 27, 28, 32).

doutro contr. vid. s.v. de.

dun contr. vid. s.v. de.

E

el1 art. vid. s.v. o1. Forma do artigo mascu-lino singular que acompaña ao substantivo rei. Únese coa prep. de, vid. s.v. de.

el2 pron. persoal tónico P3.

ela (l. 39), ellas (l. 25, 38); elles (l. 13, 22, 33).

embargo s.m. ‘impedimento’ (l. 6, 32); enbargo s.m. (l. 14).

em prep. vid. s.v. en.

emperador s.m. (l. 9).

en prep. (l. 44, 52, 104, 12, 13, 142, 15, 16, 17, 23, 24, 26, 28, 32, 33, 38, 39, 40, 42, 462, 52, 53, 54); em (l. 32, 4, 7, 11, 27, 30, 40, 41. Contrae co artigo determinado: enno (l. 1); no (l. 29, 33); enna (l. 47); na (l. 24, 28, 34, 44, 45); nos (l. 47); ennas (l. 4); nas (l. 12, 43). Contrae co demostrati-vo: nesto (l. 16). Cfr. s.v. presente, todo.

enbargo s.m. vid. s.v. embargo.

enno contr. vid. s.v. en.

[entender] v.t. SFut. P6 entenderen (l. 27).

entom adv. de tempoUnid. pluriverbal des entom en deante (l. 28).

era s.f. (l. 1, 47, 54).

[escoller] v.t.SFut. P5 escollerdes (l. 17).

[escomoyón] s.f. escomoyões (l. 20).

[escripuir] v.t. vid. s.v. [scripuir].

[escripuán] s.m.escripuaes (l. 55).

[esse] dem.

essa (l. 29); esses (l. 27).

estar v.i.‘Estar’ IPte. P3 está (l. 32), P6 estam (l. 24); Inf. estar (l. 1).

este dem. (l. 3, 26, 45, 50, 52, 54); esta (l. 6, 17, 20, 32, 46); esto (l. 39, 42, 43, 44, 46, 47); estes (l. 18, 282, 412); estas (l. 18, 35, 37, 39, 43). Cfr. s.v. de e en.

esto dem. vid. s.v. este.

et conx. copulativa (l. 15, 28, 39, 45, 59, 66, 75, 82, 96, 102, 115, 127, 133, 144, 155, 166, 175, 188, 198, 209, 215, 226, 232, 243, 256, 265, 273, 284, 293, 306, 318, 324, 332, 344, 358, 369, 3710, 385, 392, 405, 418, 425, 438, 447, 456, 463, 475, 48, 502, 515, 522, 533, 543, 559).

eu pron. persoal tónico P1 (l. 50, 53).

[exempto] adx.

exemptas (l. 5, 6); exsenptas (l. 5).

F

fazer v.t.1 ‘Facer, producir a existencia dalgunha cousa’. IPte. P4 fasemos (l. 3, 41), faze-


199


mos (l. 35, 41), ffazemos (l. 43); ICpto. P3 fazía (l. 8); IPto. P4 fesémosuos (l. 41), P6 fezerom (l. 11), feserom (l. 30); IPpto. P6 feseren (l. 28), ffeseren (l. 25); SPte. P3 faça (l. 29, 33), P5 façades (l. 8); P6 ffaçam (l. 25), ffaçan (l. 8); inf. fazer (l. 8, 9, 14); fazer (l. 23), ffazer (l. 16), ffazer (l. 27), ffaser (l. 30), fezer (l. 18), feser (l. 28). Part. feito (l. 28, 292, 41), fei-ta (l. 7), feitas (l. 20, 25).2 ‘Facer, obrigar a que se execute unha acción’. Ten valor causativo e vai segui-do dun infinitivo. IPto. P1 fiz (l. 50), fis (l. 54).

feito s.m. (l. 29, 33).

ffe s.f. (l. 38).

[ferida] s.f.feridas (l. 19).

[ficar] v.i.IPte. P3 fique (l. 45), P6 fiquen (l. 28).

fielmente adv. de modo (l. 50, 54).

fillo s.m. (l.11). Unid. pluriverbal fillos dalgo ‘fidalgo’ (l.6).

[fijnar] v.i. Part. fijndo (l. 20).

[fino] adx.fina (l.44).

firme adx. (l. 22, 45).

firmidũe s.m. (l. 39).A primeira atestación da voz firmidũe ato-pámola nun documento de 1228 (Montea-gudo Burgo); non obstante, é unha forma frecuente nos documentos xunto con firmi-due e firmidũee dende comezos do séc. xiv (ddgm/tmilg).

[fijar] v.i. ‘ter confianza’SPte. P6 *fijam (l. 30). É posible que haxa un erro do copista (vid. 3 Lectura) ao escribir fijam en lugar da for-ma esperable fijem.

fóra adv. de lugar (l. 10, 33, 38, 452).

[foreijro] vid. s.v. [foreiro].

[foreiro] s.m. foreiros (l. 10)adx. foreira (l. 9); foreijras (l. 8); fore-yras (l. 6, 7).

[foreyro] vid. s.v. [foreiro].

foro s.m. (l.5, 82, 15).

[franqueza] s.f.franquezas (l. 9).

[frijgrés] s.m.frijgreses (l. 10).

G

gãanar v.t. IPto. P5 gaanastes (l. 7); Inf. gãanar (l. 38); Part. gaanadas (l. 4, 39).

gaança s.f. (l. 12).

goardar v.t. vid. s.v. guardar.

graça s.f. (l. 1).

guardarv.t. 1 ‘Gardar, protexer, coidar’. SPte P4 agoardemos (l. 43), P6 gaardem (l. 18); Inf. guardar (l. 36), goardar (l. 38); Part. guardadas (l. 102). v.p. 2 ‘Gardarse, protexerse, defenderse’. SPte. P3 se guarde (l. 28).


200


guysa s.f. (l. 17).

[guisar] v.t.Part. guisado (l. 27).

H

haber v.t. vid. s.v. auer.

herdade s.f. (l. 6, 8, 9, 14); herdades (l. 3, 6, 8, 12, 34).

[home] s.m. homes (l. 12, 13, 17, 18, 24, 28).

hoste s.f. (l. 23).

hu adv. de lugar (l. 29, 33). Cfr. s.v. [que-rer].

hũu art. indet. 1 Un (l. 52); hũ ´a (l. 14, 15, 18); vna (l. 2).num. cardinal. 2 Hũu (l. 17,2.1 Úsase en relación con cada. Hũu (l. 2, 3, 6, 192, 35, 43, 44, 452, 47); vn (l. 463, 47); hũ ´a (l. 35, 37).

[husar] v.t.IPto. P5 husarom (l. 11, 15); SPte. P3 huse (l. 15), P5 husedes (l. 17), P6 husem (l. 11); Part. husado (l. 15).

I, J, Y (vogal)

igleia s.f. (l. 10, 12, 13, 16, 182 24, 26, 31, 35, 37, 44, 50); jgleia (l. 53).

jgleia s.f. vid. s.v. igleia.

jnfante s.m. (l. 38).

[ir] v.i.IPte. P5 uaades (l. 24).

y adv. de lugar (l. 11, 22, 24, 26).

I, J, Y (consoante)

[iazer] v.i.IPte. P6 iazem (l. 26); ICpto. P3 iazía (l. 52).

janeyro s.m. (l. 54).

[julgar] v.t.IPto. P3 julgou (l. 35).

jur s.m. (l. 3).

[jurar] v.t.IPte. P5 juramos (l. 39), P5 juredes (l. 40, 42), P6 jurem (l. 18); Part. jurado (l. 50, 53).

juramento s.m. (l. 412).

jurisdiçón s.f. (l. 33, 34).

justiça s.f. 1 ‘Xustiza, lei’. Justiça (l. 15, 29, 31, 33).2 ‘Oficial de xustiza’. Durante a Idade Me-dia eran oficiais do concello que actuaban como xuíces e ocupábanse das cuestións económicas da localidade (García de Val-deavellano 1993: 539). Justiças (l. 2, 14, 29, 30, 422, 49).

juyz s.m. (l. 21, 48); juyzes (l. 30).

juyzo s.m. (l. 382).

iamays adv. de tempo (l. 1).

K

[kalenda]s.f.kalendas (l. 25).


201


L

[lançar] v.t. SPte. P3 lançe (l. 13).

[laurar] v.t.SPte. P6 lauren (l. 14); SFut. P6 laura-rem (l. 12).

[leal] adx. leaes (l. 37).

[leigo] s.m. 1 leigos (l. 15).adx. 2 leigos (l. 34).

leuar v.t. v.t. ICpto. P6 leuauan (l. 25); SPte. P3 leue (l. 25, 32), P6 leuem (l. 14). Inf. leu-ar (l. 31).

[liberdade] s.f.liberdades (l. 9).

ligno s. ‘madeira’ (l. 41, 43).

[ler] v.t.IPto. P1 lij (l. 53).

liure adx. (l. 6); liures (l. 52, 6, 12, 25, 34).

liuro s.m. (l. 52).

logo adv. de tempo 1 ‘Despois’. Logo (l. 27).2 ‘Axiña’. Logo (l. 22)conx. 3 ‘Xa que logo, en definitiva’. Logo (l. 20).

-lo pron. vid. s.v. o2.

lugar s.m. (l. 46); lugares (l. 47)

M

[maa] s.f. vid. s.v. mão.

maestrescola (l. 40, 48).

[manda] s.f.mandas (l. 21).

[mandar] v.t.IPte. P6 mandamos (l. 3, 8, 9, 11, 14, 16, 17, 19, 21, 24, 26, 28, 30, 31, 32, 34, 40); SFut. P5 mandarmos (l. 23), P6 manda-ren (l. 22).

mandado s.m. (l. 22).

mando s.m. (l. 22).

maneira s.f.Unid. pluriverbais: em qualquer maneyra (l. 7), en qual maneira quer (l. 16).

[manter] v.t.Part. manteúdas (l. 10).

mão s.f. (l. 3, 17).

[mao] adx.maas (l. 19).

[marcho] s.m. ‘Marco, peso de media li-bra usado para a prata’.marchos (l. 44)

mayor adx. 1 ‘Máis grande’ (l. 17, 33, 34).2 ‘De maior idade’ (l. 33).

[meo] adx.mea (l. 14).

mellor adv. de modo (l. 10).

mẽor adx. (l. 33).


202


[mereçer] v.t. SPte. P3 meresca (l. 29); SFut. mereçer (l. 29).

merçee s.f. (l. 11).

mes s.m. (l. 1).

mesa s.f. (l. 4).

meesme indef. (l. 8).

mill num. cardinal (l. 1, 44, 55).

meu pos. de P1 (l. 50, 51, 54); mina (l. 54).

mina pos. vid. s.v. meu.

moeda s.f. (l. 9, 12, 14, 35).

[monleyro] s.m.monleyros (l. 10).

[morador] s.m.moradores (l. 10, 11).

[morar] v.i.SFut. P6 moraren (l. 12).

morte s.f. (l. 29)mortes (l. 19, 30).

muyto indef. 1 muyto (l. 37); muytos (l. 50).adv. de modo 2 muytos (l. 37).

muro s.m. (l. 31).

N

nehũu indef. vid. s.v. nihũu.

nen conx. (l. 13, 14, 15, 30, 32, 332, 34, 388, 395).

nesto contr. vid. s.v. en.

nihũu indef. (l. 10, 13, 14, 15, 30, 332, 39); nehũu (l. 22); nihũ ´a (l. 14, 20).

nembro s.m. (l. 29).

no contr. vid. s.v. en.

nome s.m. (l. 1, 40, 42, 51, 52, 54).

[nomear] v.t.Part. nomeados (l. 41).

non adv. de negación (l. 7, 93, 14, 15, 16, 18, 23, 24, 28, 292, 322, 332, 38, 39, 47).

nós pron. tónico P4 (l. 1, 24, 33, 6, 13, 15, 16, 17, 21, 222, 23, 31, 32, 35, 373, 38, 39, 40, 412, 42, 43, 443, 455, 465).

nos pron. átono P4 (l. 132, 16, 36). Con-trae co artigo definido: noslo (l. 16); nos-las (l. 13).

noslo contr. vid. s.v. nos.

noso pos. de P4 (l. 18, 35, 40, 42, 46); nos-so (l. 232, 33, 40), nosa (l. 162, 23), nossa (l. 12, 13, 17, 23), nossos (l. 2, 12, 38, 45), nosos (l. 6, 14, 18, 23, 24, 30, 36, 37, 42, 44, 45), nosas (l. 19, 21, 23, 41, 43).

nosso pos. vid. sv. noso.

notaría s.f. (l. 15).

notario s.m. (l. 50, 51, 52, 53); notarios (l. 153, 18, 34).

[nouo] adx.noua (l. 322).

noue num. ordinal (l. 12).

nunca adv. de tempo (l. 13, 30).


203


O

o1 art. det. (l. 22, 3, 4, 8, 10, 15, 172, 182, 22, 232, 242, 25, 26, 272, 292, 30, 35, 36, 412, 47, 50, 53); el (l. 7, 112, 132, 162, 35, 46); a (l.29, 32); os (l. 112, 12, 14, 15, 18, 24, 25, 27, 28, 30, 37); as (l. 12, 19, 24, 26, 27, 302, 312, 34, 47).

o2 pron. átono P3 (l. 14, 17, 18, 22, 25, 292), -o (l. 33), -lo (l. 16); a (l.6, 122, 47); os (l. 122, 182, 26, 33, 44, 45); as (l. 53, 6, 8, 9, 122, 132, 182, 20, 252, 26, 28, 31, 342, 35), -las (l. 13).

[obedeeçer] v. t.IPte. P5 obedeeçedes (l. 36); IPto. P4 obedeeçestes (l. 36).

[obligar] v.t.IPte. P4 obligamos (l. 44, 45).

oie adv. de tempo (l. 3, 24).

oitaua num. ordinal (l. 14).

omtre prep. (l. 1, 19); ontre (l. 15).

onde pron. relativo (l. 37).

ora adv. de tempo (l. 25).

ou conx. disxuntiva (l. 4, 62, 72, 8, 9, 17, 20, 21, 235, 292, 303, 453, 466, 47).

[ouuir] vid. s.v. [oyr].

[outorgar] v.t.IPte. P4 outorgamos (l. 3, 8, 9, 11, 14, 16, 17, 19, 21, 222, 24, 26, 28, 30, 31, 32, 34, 35, 41), P5 outorgades (l. 36); IPto. P5 outorgastes (l. 36).

outro indef. (l. 15, 18, 30, 38, 47); outra (l. 3, 15, 18, 21, 44); outros (l. 10, 41, 50); outras (l. 5, 18, 31).

outrosí vid. s.v. outrossí.

outrossí adv. de modo (l. 42, 45); outrosí (l. 3).

[oyr] v.t.SPte. P3 ouça (l. 29); Part. oydos (l. 39).

P

pagar v.t. (l. 9).

pam s.m. (l. 14).

papa s.m. (l. 38, 46).

para prep. (l. 1, 62, 313, 322, 42, 43, 46).

[pararse] v.p.IPte. P4 nos paramos (l. 13); SPte. P4 nos paremos (l. 13, 16).

[paráuoa] s.f. paráuoas (l. 19).

[parente] s.m.parentes (l. 30).

parte s.f.1 ‘Cada un dos fragmentos dun conxunto considerados por separado’. Parte (l. 7).2 ‘Cada unha das persoas que participan no mesmo asunto’. Parte (l. 2, 3, 15, 17, 44, 46); partes (l. 44, 46).Unid. pluriverbal de parte a parte (l. 20).

[partirse] v.p.SPte. P3 se parta (l. 22).

[passar] v.i. Part. passado (l. 26).

pẽa s.f. vid. s.v. pena.


204


pena s.f. (l. 29, 44, 46); pẽa (l. 39); pẽas (l. 20).

peita s.f. (l. 5).

[peitar] v.t. ‘pagar’SPte. P3 peite (l. 44).

peiuro s.m. (l. 39, 44).

perder v.t.SPte. P5 pergades (l. 9); Inf. perder (l. 7).

perdimento s.m. (l. 29).

[perdoar] v.t.SPte. P6 perdoem (l. 30); Part. perdoado (l. 20).

per prep. (l. 72, 162, 23, 28, 29, 303, 382, 39, 41, 462). Contrae co artigo determi-nado: perlo (l. 46); perla (l. 1, 7, 13, 22); perlos (l. 242); perlas (l. 29). Cfr. s.v. por.

perlo contr. vid. s.v. per.

pero conx. adversativa (l. 13).

perque conx. vid. s.v. porque.

→ pertigaría s.f. (l. 5).Non documentamos esta forma nos corpo-ra consultados ata o ano 1328 (tmilg).

pértiga s.f. (l. 28).

pertigeyro s.m. (l. 29, 33); pertigeiro (l. 33).

pesoa s.f. (l. 21), pessõa (l. 23); pessõas (l. 4, 19, 21, 43, 47).

pessõa s.f. vid. s.v. pesoa.

pidir v.t. Inf. pidir (l. 39).

pidido s.m. (l. 12, 34).

poders.m. 1 poder (l. 33, 34, 42).v.t. 2 SPte. P3 posa (l. 142, 47), P4 posa-mos (l. 46), P6 posam (l. 39); SFut. P4 podermos (l. 16); Inf. conx podermos (l. 46).

põer v.t.IPte. P1 poño (l. 51), pono (l. 54); SPte. P6 poñan (l. 15); Inf. põer (l. 16, 31); Part. postas (l. 20). Unid. pluriverbal posto que (l. 13-14).

[poñer] v.t. vid. s.v. põer.

por prep. (l. 22, 33, 4, 17, 19, 21, 22, 363, 373, 383, 44). Contrae co artigo determina-do: porla (l. 16, 50); pola (l. 53); porlas (l. 9). Cfr. s.v. per.

porlo contr. vid. s.v. por.

porque conx. causal (l. 32, 35, 36); per-que (l. 29).

postura s.f. (l. 32); posturas (l. 31, 32).

prata s.f. (l. 44).

presença s.f. (l. 54).

preito s.m. (l. 1).

[presente] adx. presentes (l. 2, 47).Unid. pluriverbal en presente (l. 39-40), em presente (l. 42). Cfr. s.v. en.

[préstamo] s.m.préstamos (l. 4); apréstamos (l. 4).

priuillegio s.m. (l. 36); priuillegios (l. 9).

[procurador] s.m.procuradores (l. 42, 43).


205


[prometer] v.t.IPte. P4 prometemos (l. 30, 38), P5 pro-metedes (l. 36).

[público] adx.públicos (l. 18).

Q

qual pron. relativo (l. 36, 412, 44, 50, 53); quaes (l. 17). Cfr. s.v. maneira.

qualquer indef. (l. 7, 21).

quanto pron. relativo (l. 16); quantas (l. 8).

quareenta num. cardinal (l. 1).

quatro num. cardinal (l. 15).

que1 pron. relativo (l. 1, 32, 52, 6, 73, 84, 92, 10, 112, 122, 14, 15, 171, 182, 192, 202, 21, 22, 23, 244, 25, 265, 273, 302, 31, 332, 343, 362, 372, 38, 40, 41, 42, 46, 51, 522).

que2 conx. (l. 1, 32, 52, 62, 7, 84, 92, 102, 114, 122, 133, 143, 152, 163, 175, 183, 192, 212, 22, 232, 243, 253, 26, 272, 28, 29, 30, 312, 323, 342, 39, 40, 43, 46, 472). Cfr. s.v. ante, assy, como, põer, saluo, segundo.

quen pron. relativo (l. 47).

[querer] v.t.‘Querer, desexar facer certa cousa’. IPte. P4 queremos (l. 3, 8, 9, 11, 14, 16, 17, 19, 20, 22, 24, 26, 28, 30, 31, 322, 34); SFut. P3 quiser (l. 13, 16, 472); P4 quisermos (l. 22); Inf. querer (l. 6). Unid. pluriverbais: quer...quer (l. 14); como quer que (l. 4); hu quer que (l. 4, 45. Cfr. s.v. como e hu.

[querela] s.f.querelas (l. 19).

[quitar] v.t.IPte. P5 quitamos (l. 20); IPpto. P6 qui-tarom (l. 11); Part. quita (l. 6); quitos (l. 12, 24); quitas (l. 52, 6, 12, 25, 27, 35).

quitamento s.m. (l. 39)

R

rrazom s.f. (l. 19, 21, 31); rrasón (l. 20); rrasom (l. 36).

rrasom s.f. vid. s.v. rrazom.

rrasón s.f. vid. s.v. rrazom.

[rreçeber] v.t.IPte. P4 rreçebemos (l. 37), P5 rreçebe-des (l. 17); Inf. rreçeberlo (l. 16).

rrefazemento s.m. (l. 31).

[rregaengo] adx.rregaenga (l. 8, 9); rregaengas (l. 5, 6, 8).

rrey s.m. (l. 72, 112, 132, 162, 23, 35, 36, 38, 46); rreis (l. 9). Cfr. s.v. rreynna.

rreuogar v.t. IPte. P4 rreuogamos (l. 20); Inf. rreuo-gar (l. 39).

rreynna s.f. (l.38). Cfr. s.v. rrey.

rreyno s.m. (l. 2).

rricome s. m. (l. 38).

S

saber v.t. vid. s.v. ssaber.

[sacrilegio] s.m.sacrilegios (l. 20).Documentamos as voces sacrilegio, sacri-lego, secrilegio e sacrilegyo no Foro Real


206


e nun texto portugués do séc. xv (Lorenzo Cronologia).

saluo prep. (l. 24, 29, 322, 33). Unid. pluriverbal saluo que (l. 9).

sangue s.m. (l. 292).

[santo] adx.santos (l. 39, 40, 43).

→ satisfaçón s.f. (l. 20)Documentamos as variantes gráficas sa-tisfaçom e satisfaçõ en documentos portu-gueses dos séc. xiv, pero satisfaçón só a documentamos nos corpora consultados a partir do séc. xv (ddgm e tmilg).

[sayr] v.i.SPte. P5 sayades (l. 23).

ssaber v.t. SPte. P6 sabeam (l. 1); Inf. ssaber (l. 17, 47). Cfr. s.v. [conuir].

[scripuir] v.t.Part. scripto (l. 51), escripta (l. 52), scriptas (l. 43).

se1 pron. (l. 21, 32); sse (l. 82, 9, 27).

se2 conx. condicional (l. 6, 13, 22, 23, 25, 282, 293, 392, 44, 45, 46); sse (l. 16, 39).

seello s.m. (l. 17, 512).

segundo prep. (l. 28).Unid. pluriverbal segundo que (l. 10, 12, 13, 15, 25, 27, 35).

sem prep. vid. s.v. sen.

semeadura s.f. (l. 14).

sempre adv. de tempo Unid. pluriverbais: para sempre (l. 1); por sempre (l. 4).

senlleiramente adv. de modo (l. 7).

sentença s.f. (l. 7, 36); sentenças (l. 20).

sen prep. (l. 6, 14, 18, 20); sem (l. 22, 32)

senón conx. adversativa (l. 15, 18, 23).

señor s.m. (l. 35, 39, 48, 51).

señorío s.m. (l. 10, 18, 35, 36).

[ser] v.i.1 ‘Existir’. Atribúelle a un suxeito a cali-dade ou circunstancia expresada por un adxectivo ou substantivo . IPte. P3 he (l. 1, 28, 33, 50, 52), P2 est (l. 3), P6 som (l. 8, 15, 43); Apto. P6 eram (l. 5, 6); IPto. P3 fuy (l. 51), ffoy (l. 52); SPte. P3 seia (l. 7),2 ‘Estar, encontrarse nunha determinada situación, lugar...’. IPto. P6 forom (l. 25, 26); SPte. P6 seiam (l. 4, 9); SPto. P3 fos-se (l. 10).3 ‘Ocorrer ou ter lugar algo’. IPto. P3 fuy (l. 47).4 ‘Ser’ -con valor de posesión ou pertenza. IPte. P6 som (l. 11, 34); IFut. P6 seerán (l. 11); SPte. P6 seiam (l. 5)5 Ser + participio, pasiva. IPte. P3 he guisado (l. 27), P6 som quitas (l. 35), som nomeados (l. 41); IPto. P3 ffuy fei-ta (l. 7), fuy declarado (l. 15), P6 forom guardadas (l. 10), forom feitas (l. 20), forom derribadas (l. 24, 27); SPte. P3 seia | fijndo (l. 20) seia peiuro (l. 44), P4 seiamos chamados (l. 23), seiamos oydos (l. 39), P6 seiam exemptas (l. 5), seiam guardadas (l. 10), seiam liures et quitas (l. 12), seiam demandados (l. 13), seiam quitos (l. 24), seiam todas quitas (l. 27), seiam liures (l. 34); SPto. P3 fos-sen derribadas (l. 25), fossem gaanadas (l. 4), fosen postas (l. 20); SFut. P3 for stabeleçudo (l. 28) for feito (l. 28, 292), P6 forem gaanadas (l. 39).


207


seruir v.t.Inf. seruir (l. 31).

[serviçal] s.m.serviçaes (l. 12, 14).

sete num. cardinal (l. 54).

seteenta num. cardinal (l. 55).

seu pos. de P3 (l. 7, 11, 25, 29); súa (l. 14, 15); seus (l. 4, 252, 26, 30); súas (l. 23, 34).

sex num. cardinal (l. 44).

sina s.f. (l. 23).

sinal s.m. (l. 51, 52, 54).

sy pron. persoal -forma reflexiva libre- (l. 30).

so prep. de lugar (l. 6).

sobre prep. (l. 20, 33, 36 392). Aparece en combinación co artigo determinado: só-brelo (l. 41, 43); sóbrela (l. 412, 432).

sobredito adx. (l. 28); sobredita (l. 51).

sóbrelo contr. vid. s.v. sobre.

[sofrir] v.t.SPte. P3 sofra (l. 29).

→ [sospensón] s.f.sospensões (l. 20)Documentamos a variante gráfica sus-pensom en 1320 en Lorenzo Cronologia (ddgm); sospensón non a atestamos nos repertorios consultados ata 1390 (tmilg).

sse1 pron. reflexivo vid. s.v. se1.

sse2 conx. vid. s.v. se2.

[sseellar] v.t. vid. s.v. asseellar.

[stabeleçer] v.t.Part. stabeleçudo (l. 28).

strumento s.m. (l. 45).

súa pos. vid. s.v. seu.

subscripçom s.m. (l. 15)

[suçesor] s.m.suçessores (l. 2, 45); suçesores (l. 6, 38).

suçessor s.m. vid. s.v. [suçesor].

suso adv. de lugar (l. 43).

susodito adx. (l. 33); susoditos (l. 27, 41, 47).

T

tal indef. (l. 47).

tam adv. de cantidade tam (l. 7); Cfr. s.v. [tanto].

tambem adv. de afirmación (l. 42, 10, 12, 34).

[tanto] indef.tanta (l. 14). Cfr. s.v. tam.

táuoa s.f. (l. 18); táuoas (l. 26).

[teer] v.t.IPte. P3 teen (l. 34), P6 teedes (l. 3, 12); SPte. P3 teña (l. 18); P6 teñan (l. 17).

tempo s.m. (l. 4, 10, 12, 13, 26, 30); tenpo (l. 34).

término s.m. ‘límite temporal’ (l. 27).

terra s.f. (l. 4, 5, 13, 14, 35); terras (l. 5).

[terreo] s.m.


208


terreos (l. 25, 28).

[testemoya] s.f.testemoyas (l. 55).

testemoyo s.m.Unid. pluriverbal en testemoyo de (l. 51, 54).

thesoureiro s.m. (l. 48); thesoureyro (l. 40).

thesoureyro s.m. vid. s.v. thesoureiro.

todauía adv. de tempo (l. 23, 45).

todo indef. (l. 4, 5, 10, 12, 19, 332, 34, 46); toda (l. 4, 46); todos (l. 1, 38, 44); todas (l. 6, 20, 27, 35, 37, 43); únese co artigo determinado: tódoslos (l. 9); tódalas (l. 24); tódaslas (l. 3, 19, 20, 21, 46).

tódolos contr. vid. s.v. todo.

[toller] v.t.IPte. P4 tollemos (l. 33).

traladar v.t. Inf. traladar (l. 54); tralladar (l. 50).

tralado s.m. (l. 522, 53, 542); traslado (l. 50).

traslado s.m. vid. s.v. tralado.

tres num. cardinal (l. 32).

tresentos num. cardinal (l. 55); trezentos (l. 1).

trezentos num. vid. s.v. tresentos.

U, V (vogal)

un art. vid. s.v. hũu.

vn art. vid. s.v. hũu.

vna art. vid. s.v. hũu.

U, V (consoante)

[uassalo] s.m. vid. s.v. [vassallo].

uerdade s.f. vid. s.v. verdade.

uerbo s.m. Unid. pluriverbal de uerbo a uerbo (l. 53).

uijnte num. cardinal (l. 54).

uida s.f. (l. 42, 12); vida (l. 34).

[-uos] pron. persoal vid. s.v. uos.

uós pron. tónico P5 (l. 3, 63, 13, 15, 16, 172, 193, 20, 21, 23, 32, 362, 372, 383, 40, 42).

uos pron. átono P5 (l. 10, 11, 23, 35, 36, 43); -uos (l. 41).

uoso pos. de P5 (l. 28, 40, 42); uosa (l. 4); uossa (l. 12, 13); uosos (l. 11); uosas (l. 5, 12, 43); uossas (l. 3, 6, 41).

[uosso] pos. vid. s.v. uoso.

[uoz] s.f. uozes (l. 6, 20).

valer v.i. SPte. P3 valla (l. 322, 45); P6 vallam (l. 39); Inf. valer (l. 1).

[vassalo] s.m. vassalos (l. 30, 36); uassalos (l. 37).

vedro adx. (l. 11).


209


[veer] v.t. IPto. P1 uy (l. 53); SPte. P6 veiam (l. 27).

vender v.t. Inf. vender (l. 6).

ventura s.f. (l. 22).

verdade s.f. (l. 51); uerdade (l. 54).

vĩjr v.i. 1 ‘Vir, moverse cara ao sitio en que está o que fala’. IPte. P5 vijdes (l. 37), P6 ueem

(l. 10); SFut. P4 veermos (l. 46), P5 veer-des (l. 6), P6 veeren (l. 462); Inf. vĩjr (l. 3, 36, 38).2 Cando vai acompañado pola prep. cont-ra equivale ‚loitar contra algo‘. SFut. veer (l. 44). Inf. vĩjr (l. 38).

vida s.f. vid. s.v. uida.

5. Índice onomástico

5.1. Antropónimos

A lematización fixémola pola cadea onomástica máis complexa e, a continuación, indicamos o número de liña en que se atopa no manuscrito orixinal. Incluímos a información que nos achegan o textos sobre as actividades profesionais, as relacións persoais ou calquera outro dato relevante e, nalgúns casos, recollemos indicacións útiles para a identificación do personaxe. Ademais, tivemos en conta as variantes formais.

Affonso [xi]: l.7.

Affonso Martíis, cardeal: l.40, 48. Affonso Martíis: l.48.

Affonso Peres, xustiza do Concello de Santiago: l.26.Affonso Peres: l.49.Affonso Peres: l.42.Afonsso Peres: l.2.

Affonso Rrodriges, cardeal: l.48.

Albertín: l.26.

Aras Eanes, escribán: l.55.

Aras Peres Pardo, deán de Santiago e de

Lugo: l.2.Aras Peres Pardo: l.47-48.Aras Peres: l.40.

Domingo Pérez, notario de Santiago: l.51.

Diego Aras, cóengo de Santiago: l.49.

Fernand’Abril, notario de Santiago: l.50.Fernán Abril: l.52.

Fernán Eanes do Villar, cóengo de Santiago: l.49.

Fernando [iv]: l.7, 11, 35.

Ffernando, xuíz: l.21.


210


Giao Martíis de Todella, xustiza: l.42, 49.

Gómez Aras, xustiza do Concello de Santiago: l.2, 42, 49.

Gonçaluo Eanes, cardeal: l.48.

Johán Aras, cóengo de Santiago: l.49.

Johán Dominges, xustiza: l.42.Johán Domíngez do Preguntuyro, arcediago: l.22.Johán Dominges: l.27.

Johán Eanes, arcediago de Cornado: l.22, 27, 40, 48.

Johán Iacob, xuíz: l.48.

Johán Peres Montesino, xustiza: l.42.Johán Peres Montesino: l.50.

Lourenço Peres, mestre de escola: l.40. Lourenço Peres: l.48.

Marchos Peres, cardeal: l.48.

Martín Bernaldes, cardeal: l.40. Martim Bernáldez: 48.

Martim Serpe, xustiza: l.42. Martín Serpe: l.50.

Martim Fernández de Todella, xustiza: l.42.Martín Fernandes de Todella: l.49.

Martim Gianz, cóengo de Santiago: l.49.

Martim Martíis, cóengo de Santiago: l.49.

Martín Peres da Rrúa Noua: l.50.

Nuno Gonçaluez, cóengo de Santiago: l.49.

Paay da Cana6, abade: l.21.

Pay Ffagundes, notario do Concello de Santiago: l.53.

Pedro Affonsso, tesoureiro: l.40.Pedro Affonso: l.48.

Pedro Eanes d’Allariz: l.50.

Pedro Fernández da Rrúa Noua, cóengo de Santiago: l.49.

Pedro Migeles, escribán: l.55.

Rrodrigo [de Padrón], arcebispo de Santiago e chanceler do reino de Léon (Cebrián Franco 1997: 123): l.1.

Roy Freire, escribán: l.55.

Rruy Gómez, cóengo de Santiago: l.49.

Rruy Gonçáluez, cóengo de Santiago: l.49.

Sancho [iv]: l.11.

Sancho Sánchez, xustiza: l.42.

Santiago Alpheu, apóstolo: l.41, 43. Santiago: l.41, 43.

6 É posible que se trate do trobador compostelán, clérigo, Pai ou Pae da Cana. Era irmán ou fillo de Arias da Cana e desenvolveu a súa actividade poética a mediados do século xiii (Brea (coord.) 1996: 708, vol. ii).


211


5.2. Topónimos

Tras o nome de lugar indicamos a forma oficial do topónimo, só no caso de presentar algunha mudanza gráfica ou morfolóxica, e a localización -concello e provincia- e despois o número de liña en que se atopa no manuscrito orixinal. Para a súa fixación servímonos do Noménclator de Galicia (2003) e no caso de non localizarmos o topónimo, indicámolo poñendo n.i. –non identificado.

Cómpre advertir que recollemos os topónimos que ocupan o segundo e o terceiro lugar nas cadeas onomásticas, por considerarmos que constitúen unha información relevante no estudo da toponimia medieval.

Allariz: l.50.

Caualeyros, Cabaleiros, en Tordoia, A Coruña: l.5.

Cornado, antigo arcediagado da diocese de Santiago: l.40, 48.

Lugo, termo de provincia e diocese do mesmo nome: l.2, 48.

Preguntuyro, rúa do Preguntoiro, en Santiago de Compostela: l.22.

Rrúa Noua, rúa Nova en Santiago de Compostela: l.49, 50.

Santiago, capital de Galicia e arcebispado: l.2, 4, 7, 10, 30. Santiago: l.24, 4, 7, 11, 16, 18, 33, 342, 35, 36, 37, 442, 45, 48, 49, 503, 52, 533.

Terra Chaa, Terra Cha: l.5.

Todella, n.i.: l.42, 42, 49, 49.

Villar, posiblemente a rúa do Vilar, Santiago de Compostela: l.49.


Brea, M. (coord.) (1996): Lírica profana galego-portuguesa. Corpus completo das cantigas medievais, con estudio biográfico, análise retórica e bibliografía es-pecífica. 2 vols. (Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, Centro de Inves-tigacións Lingũísticas e Literarias Ramón Piñeiro).

Bouza Álvarez, E. (1960): “Orígenes de la notaría. Notarios en Santiago de 1100 a 1400”, Compostellanum v-iv, 607-609.

Cebrián Franco, J. J. (1997): Obispos de Iria Flavia y arzobispos de Santiago (San-tiago de Compostela: Instituto Teológico Compostelano).


212


csm = Mettmann, W. (ed.) (1959-1972): Afonso X, o sabio. Cantigas de Santa Ma-ría, 4 vols. ([Coimbra]: Universidade).

ddgm = González Seoane, E. X. (dir.) (2006): Dicionario de dicionarios do galego medieval. Anexo 57 de Verba (Santiago de Compostela: Universidade).

García de Valdeavellano, L. (1993): Curso de historia de las instituciones españolas (Madrid: Alianza).

Justo Martín, Mª J. / Lucas Álvarez, M. (1991): Fontes documentais da Universi-dade de Santiago de Compostela. Pergameos da serie de Bens do Arquivo Histórico Universitario (Anos 1237- 1537). Edición diplomática (Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega).

Lorenzo Cronologia = Lorenzo, R. (1968): Sobre cronologia do vocabulário Ga-lego-Português. (Anotações ao ‘Diccionário etimológico’ de José Pedro Ma-chado) (Vigo: Galaxia).

Lorenzo, R. (1988): “Normas para a edición de textos medievais galegos”, en Kremer, Dieter (ed.), Actes du xviii Congrès Internacional de Linguistique et de Philologie Romanes. Université de Trèves (Trier), 1986. Vol.vi, 76-85 (Tũbingen: Max Niemeyer).

Lorenzo, R. (2004): “Edición de documentos medievais: problemas que presen-tan algunhas abreviaturas”, en Álvarez, Rosario / Santamarina, Antón (eds.): (Dis)cursos da escrita. Estudos de filoloxía galega ofrecidos en memoria de Fernando R. Tato Plaza, [449]-458 ([A Coruña]: Fundación Pedro Barrié de la Maza).

Monteagudo Burgo = Monteagudo, H. (2005): “O Foro do Burgo do Castro Calde-las (1228) e a emerxencia do galego escrito”, Grial 166, 113-119. Dispoñible a transcrición do texto en: http://www.consellodacultura.org/mediateca/pubs.pdf/doc_en_.pdf.

Noménclator de Galicia: toponimia oficial das provincias, concellos, parroquias e lugares. Xunta de Galicia. Consellería de Presidencia. Comisión de Toponi-mia (2003). Dispoñible en http://www.xunta.es/nomenclator/index.htm [Con-sult. 05.04.2010].

nomig = Real Academia Galega e Instituto da Lingua Galega (200318): Normas or-tográficas e morfolóxicas do idioma galego ([Santiago de Compostela/A Co-ruña: RAG / ILG]).


213


Portela Pazos, S. (1944): Decanologio de la S.A.M. Iglesia Catedral de Santiago de Compostela, 109-112 (Santiago de Compostela: Cabildo de la S.A.M.I. Catedral).

Temperán Villaverde, E. / Cepeda Fandiño, A. (2000): Arquivo Histórico Diocesa-no. Fondo General (Mosteiro de San Martiño Pinario de Santiago de Com-postela) (Santiago de Compostela: Xunta de Galicia).

tmilg = Varela Barreiro, X. (dir.) (2004-): Tesouro Medieval Informatizado da Lin-gua Galega (Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega) Dispoñible en http://ilg.usc.es/tmilg [Consult. 15.05.2010].


214


Anexo


215


217

Revista Galega de Filoloxía, ISSN 1576-2661, 2011, 12: 217-243Data de recepción: 9 de xuño de 2010 | Data de aceptación: 9 de agosto de 2010

A cessão do mosteiro de Armeses à condessa Dª Sancha Fernandes (1222). Intersecções escriturais no primeiro documento romance da Galiza1

José António Souto CaboUniversidade de Santiago de Compostela

Resumo:

O Bullarium Ordinis Militiae de Alcantara (1759) e a Crónica de la Orden de Alcántara (1763) transmitiram-nos o texto de um documento (perdido) datado em 1222 pelo qual os mestres das ordens militares de Alcântara e Calatrava cediam o usufruto do mosteiro de Armeses (c. Maside, Ourense) à condessa Sancha Fernandes. A escritura apresenta, do ponto de vista idiomático, uma configuração compósita já que nela se amalgamam a expressão galego-portuguesa e a castelhana. O uso do romance como veículo linguístico desta carta constitui um fenómeno insólito nessa altura na Galiza e só pode ser entendido como resul-tado do acompanhamento fortuito das práticas scripto-linguísticas vigentes no território de Castela.

Palavras-chave:

Linguística histórica. Scripta. Diplomática. Ordens militares.

Abstract:

The Bullarium Ordinis Militiae de Alcántara (1759) and the Alcántara Order Chronicle (1763) recounted the text from a (lost) document dated 1222, according to which the masters of the military Orders of Alcántara and Calatrava gave the usufruct of the Armeses Monastery (Maside, Ourense) to Countess Sancha Fernandes. From a linguistic point of view, this document exhibits a complexity of composition, since both Galician-Portuguese and Castilian expressions coexist in it. The use of Romance as the linguistic vehicle in this letter constituted, at that time, an unusual phenomenon in Galicia, which can only be understood as a fortuitous chance of linguistic writing habits existing in Castile.

Key words:

Historical Linguistics. Scripta. Diplomatics. Military Orders.

1 Este trabalho é resultado dos projectos: PGIDIT06CSC20401PR e PGIDITINCITE09204068PR.

José António Souto Cabo

218


1. Introdução

Diversos trabalhos dados ao prelo nos últimos quinze anos têm permitido conhecer com algum pormenor as características do processo que, com origem na segunda metade do séc. XII, levou à adopção do romance na documentação notarial produzida na Galiza e em Portugal. Do lado positivo, devemos assinalar a definição precisa das pautas que, segundo parâmetros de natureza temporal, geográfica, diplomática e linguística, determinaram o surto e expansão dessa nova escrituralidade2. O panorama apresenta, porém, alguns pontos obscuros como a atribuição da etiqueta de galego-português a textos que não justificam esse carácter idiomático e a existência de localizações cronológicas desacertadas (cfr. infra)3.

De acordo com o referido, sabemos hoje que a vernaculização da tradição discursivo-jurídica na Galiza só se começa a instituir com alguma claridade ao longo da década de trinta do séc. XIII, isto é, num período posterior à agregação do reino galaico-leonês ao de Castela (1230). O processo progride a partir de ca. 1255, vindo a tornar-se geral em finais do terceiro quartel do século4. O desvio está representado pela diocese compostelana, salvo o extremo setentrional, na qual o uso do nosso idioma é serôdio, só começa a coalhar a partir de ca. 12805. Antes de 1231, data do primeiro documento plenamente romance, a expressão galego-portuguesa ocorre de preferência, embora de modo eventual e sempre inconsistente, naqueles segmentos do discurso diplomático de natureza menos formulística bem como na documentação não-dispositiva6.

Respeito do quadro cronológico, devemos notar que não é possível validarmos algumas propostas relativas à identificação de documentos galegos em romance anteriores de 1231. Monteagudo (2005) chegou a considerar como tais (uma versão galega d)o Foral de Caldelas e uma composição do núcleo documental de Ferreira

2 Tomamos como referência as obras seguintes: Castro (2006), Gutiérrez Pichel (2007, 2008), Gutiérrez Pichel / Cabana Outeiro (2007), Martins (2001, 2006), Pichel Gotérrez (2010), Souto Cabo (2003a, 2003b, 2004, 2006, 2008a, 2008b). Boullón / Monteagudo (2009) também publicaram uma colectânea virada para a análise escritural mais do que para a identificação de novos documentos.

3 Veja-se Souto Cabo (2006, 2008b: 28, 2009: 408).

4 Os diplomas em galego-português representam 85% do total para o período de 1276-1280 (Souto Cabo 2002: 442-443).

5 Veja-se Souto Cabo (2008a, 2009).

6 A documentação não dispositiva é aquela que não gera direitos nem deveres e costuma apresentar uma baixa formalidade diplomática. Essa natureza terá provocado o seu desaparecimento maciço ao longo do tempo, o que provavelmente oculta em boa medida a progressão escritural do romance.

A cessão do mosteiro de Armeses à condessa Dª Sancha Fernandes (1222)

219


de Palhares a que foram atribuídas, respectivamente, as datas de 1228 e 12277. Como tivemos ocasião de provar (Souto Cabo 2006: 28-35, 39), tais propostas não se coadunavam com a natureza nem com o conteúdo desses escritos para os quais sugerimos colocações cronológicas -hoje não contestadas- que os situam, no primeiro caso, depois de 1260 (talvez ca. 1280) e, no segundo, no ano 12578.

Tampouco parece verosímil a possibilidade, sugerida por Boullón / Monteagudo (2009: 98), de colocar entre 1193 e 1243 uma pesquisa testifical também pertencente ao extinto cenóbio de Ferreira de Palhares. Essa escritura foi publicada num trabalho da nossa autoria com a datação de “ca. 1243”, atendendo à ocorrência do juiz Rodrigo Rodrigues, documentado com esse cargo entre 1243 e 1244 precisamente na área em que a escritura em foco foi lavrada (Souto Cabo 2006: 38, 79-80). Apesar da notável objectividade deste último dado, Boullón / Monteagudo preferiram utilizar a comparência de (um) D. Pol entre 1193 e 1212 para afirmar que: “A presenza de don Pol, persoeiro que se documenta no Tombo de Sobrado entre 1193 a 1212, parece un argumento máis firme para retrotraer esta data, cando menos, a principios do século.”9. O período em que alguém exerce um cargo público permite obviamente um enquadramento temporal muito mais preciso do que simples referências nominais. No caso dos juízes, detectámos uma média de três anos de actividade10, o que autoriza a estabelecer a cronologia do texto, perante a ausência de dados mais sólidos, como “ca. 1242-1245”. Aliás, a hipótese colocada por Boullón / Monteagudo vai de encontro às informações que temos sobre D. Pol. Com efeito, a única referência documental que situa essa personagem na Galiza, concretamente em Sobrado11, leva-nos ao ano 1212; os registos anteriores demonstram que (ainda) se encontrava no Bierzo. Parece lógico considerar que só após a sua passagem por essa zona leonesa e, mais tarde, pelo mosteiro de Sobrado é que D. Pol se terá fixado na área de Vilar de Donas-Ferreira de Palhares12.

7 A proposta sobre a datação da escritura procedente do mosteiro lucense foi difundida pela imprensa (La Voz de Galicia, 2006.06.07) aquando da celebração de um encontro científico sobre esse cenóbio.

8 Monteagudo (2007: 311) reconsiderou posteriormente a sua proposta: “a data é insegura, quizais 1250ca”, “o diploma do foral de Caldelas constitúe nunha (sic) copia realizada por un notario local (de Allariz ou mas probablemente do propio Burgo) por volta de 1250” (Monteagudo 2008: 267).

9 Os dados cronológicos sobre D. Pol foram oferecidos num trabalho publicado em inícios de 2008 (Souto Cabo 2008: 58, n. 44).

10 Reportamo-nos àqueles que actuaram no concelho de Ribadávia citados no núcleo documental de Osseira até 1300. Gutiérrez Pichel (2008: 101-102) também trata da cronologia deste texto e nota que “o cargo de xuíz polo común non se caracterizaba por un demorado período de execución”.

11 Isto com algumas dúvidas, já que, apesar de ter sido aparentemente lavrada “apud Superaddum”, alude à compra de propriedades em Villafranca (Leão).

12 Sobre os problemas cronológicos doutros documentos posteriores a 1230, veja-se Souto Cabo (2006,


220


A situação que reflectem os diplomas produzidos em Portugal revela algumas diferenças a respeito do que foi observado na Galiza. Com efeito, a intensidade de elementos vernáculos atinge de modo ocasional, já na segunda metade do séc. XII, o nível que nos permite qualificar (com segurança) um documento como romance. Deste modo, é exequível identificarmos nesse intervalo cronológico os primeiros documentos galego-portugueses: o Pacto entre Gomes Pais e Ramiro Pais (ca. 1173 [antes de 15-04-1175]), a Carta foral da Benfeita (antes de 1196) e a Notícia de haver (s. d., 2ª metade do séc. XII)13. No entanto, o escritos em vernáculo anteriores a ca. 1260 são quase exclusivamente de natureza não-dispositiva, limitação diplomática desconhecida na Galiza, pelo menos, a partir de 1231, data do primeiro documento romance (cfr. infra)14.

No desenho que fizemos sobre o uso do vernáculo no nosso país, descobrimos um exemplo excepcional sob vários pontos de vista. Referimo-nos a uma escritura que, em 1222, estabelecia a Cessão do mosteiro de Armeses à condessa Dona Sancha –cit. CAr– por parte dos mestres das ordens militares de Alcântara e Calatrava. De acordo com a localização cronológica nele exibida, estaremos perante o mais antigo documento romance dos redigidos na Galiza por um agente de língua galego-portuguesa. O texto, cópia de um original provavelmente destruído em inícios do séc. XIX (cfr. infra), caracteriza-se por exibir uma conformação scripto-linguística mista galego-portuguesa e castelhana. Ele foi publicado duas vezes em meados do séc. XVIII: no Bullarium Ordinis Militiae de Alcantara –cit. B– (1759 I: 24) e na Crónica de la Orden de Alcántara –cit. C– (176315: 218), vindo a ser editado em tempos recentes, de acordo com a primeira dessas obras, por Palacios Martin (2000, nº 77)16. Vejamos a seguir as duas versões em paralelo de modo a permitir o cotejo entre ambas:

2008b: 26-29, 2009: 408, n. 16)

13 Quanto à Notícia de fiadores (1175), tida por alguns estudiosos como documento romance, consideramos que não exibe evidências scripto-linguísticas específicas nem suficientes para receber esse rótulo idiomático. Veja-se Souto Cabo (2003b) e Emiliano (2003).

14 A excepção é constituída por um diploma de 1243, recentemente identificado, procedente de Vila Verde no Minho, mas conservado nos fundos do mosteiro de Almoster (maço 6, nº 43). Esse exemplar, cujo estudo e edição preparamos, passa a ser o primeiro documento romance de características plenamente dispositivas dos lavrados em Portugal.

15 Apesar de ter sido publicada em meados do séc. XVIII, parece que fora provavelmente elaborada ca. 1652, segundo se deduz dos dados oferecidos na introdução a essa obra.

16 Um ano mais tarde, foi também publicado por Pereira Martínez (2001: 192). Aparece ainda registado no “Índice de Alcántara” do AHN: “Carta por la que el maestre don García Sánchez da a la condesa Dª Sancha por sus días el monasterio Dasmeses, era 1260” (Ordens Militares, Índice de Alcántara 64, fól. 25v, nº 1). Corral Val (1999: 333) proporciona uma síntese na “Regesta documental” com que encerra o seu trabalho.


221


Bullarium (B) Crónica (C)

Conosçuda cosa sea à todos quantos vieren esta presente Carta, como Eu Don Garcia Sanchez, Maestre de Alcantara, è del Perero, en uno con Dominus GonzalvoJoannes, Maestre de Calatrava, è con conselodos Freyres, qui estaban ì presentes, damos,è otorgamos o Monasterio de Asmesesà la Condesa Doña Sancha, è damoslo à talplecto, que lo tenga semper poplado pro noso Freyre, o pro nosa Freyra; e si por aventura o Freyre, ò Freyra que ì morar, non fecer pro en la casa, que o camien, è desi que à su morte da Condesa, que finque el Monasterio à la Orden de Calatrava con quanto ì over aprovectado, è ganado. E desto foron testis muctos Frayres. Don Garcia Sanchez Maestre dePerero, e de Alcantara. E don GonzalvoJoannes Maestre de Calatrava. E FerrantGonstiz Monge do Seyra Cavaleros. Don SuerDiaz. Lopo Verexanez. Fernant Gutierrez de Castrelo. Joan Fernandez seu filio. Pedro Joannes Dorantes. Don Thomè. Dona Urraqua Pedrez. Dona Maria Fernz.Dona Maria Moniz. E Frey Hilario, que fizo la Carta. E Frey Lambertus Capellanus Magistris Alcantarae. E fue fecta esta Carta en la Era de mil docientos sesenta anos.

Conocida cosa sea á todos quantos vieren esta presente carta, como eu D. Garcia Sanchez, Maestre de Alcantara é del Perero, en uno con D. Gonzalo Yañez, Maestre de Calatrava, é con consellodos Freyles que estaban y presentes damos y otorgamos o Monasterio das Meses á la Condesa D. Sancha, é damoslo á tal pleto, que lo tenga semper poplado per noso Freyle, ó por nosa Fereyla; é si por na ventura ó Freyre, o Freyra que y morar, non fecer pro en la casa que ó camiene de sí. Que á su morte la Condesa, que finque el Monasterio á la Orden de Calatrava, con quanto y over aprovetado e ganado; e de esto foron testes muchos frades. D. Garcia Sanchez, Maestre do Perero y de Alcantara; é D. Gonzalvo Yañez, Maestre de Calatrava; y Fernan Gostiz Monge do Seyra, Caballeros D. Suer Diaz; Lope Joanez; Fernan Guterrez de Castrelo; Juan Fernandez seu filio; Pedro Yañez Dosantes; D. Thome. D. Urraca Pedrez; D. Maria Fernandez: Marina Moniz; é Frey Hilario, que fizo la carta; é Frey Lambertus Capellanus Magistri Alcantara. E fue fecta esta carta en la Era de 1260. que es del Señor 1222.


222


2. O documento17

A escritura regista a entrega vitalícia à condessa dona Sancha Fernandes do (extinto) mosteiro de Armeses (c. Maside, Ourense)18 por parte de Garcia Sanches e de Gon-çalo Eanes da Nóvoa, respectivamente, mestres das ordens militares de Alcântara e de Calatrava (cfr. infra)19. A condessa dona Sancha [1198-1234] foi prole de Fernan-do Airas Batissela [1147-1196] e de Teresa Bermudes de Trava, por sua vez, filha de Bermudo Peres de Trava e de Urraca Henriques (irmã do Afonso Henriques)20. O pai dela, Fernando Airas {Batissela}, pertenceu aos Lima21, estirpe vinculada de modo preferente aos antigos distritos galegos de Orzelhão, Búval e Castela, área em que se situa o mosteiro de Armeses e na qual D. Fernando Airas chegou a ser tenente. Ele foi irmão de João Airas da Nóvoa entre cujos filhos se encontra Gonçalo Eanes da Nóvoa –o mestre de Calatrava– que foi, portanto, primo da condessa Dª. Sancha22.

17 Para a correcta compreensão de alguns dados deste capítulo convém lembrarmos que os reinos de Galiza e Leão constituíram uma entidade política autónoma desde a morte de Afonso VII em 1157 até ao ano 1230, período que se corresponde com os reinados de Fernando II (1157-1188) e Afonso IX (1188-1230). Fernando III de Castela, contrariando a vontade de Afonso IX, que desejava ser sucedido pelas filhas, conseguirá ser proclamado rei de Galiza e Leão em 1230.

18 Duro Peña (1977: 113-114) oferece algumas notícias sobre este antigo cenóbio: “Armeses fue un monasterio familiar. El 23 de enero de 1102, Gelvira Vimaraz y sus hijos Rapinato Eriz, Eldonzia Eriz y Velasquita dan en trueque a Suario Petriz, “de nostro monasterio proprio quos vocitant Asmeses, qui est in territorio Castella, VIIIª de eo” (AHN, Osera, carp. 1.408, núm. 16). Después pasó a la Orden de Alcántara. En la documentación catedralicia hay una mención de una leira y una viña en Nazar (Cenlle) que lindan, “cum vinea fratrum Asmeses” (6-XII-1258) y “per hereditatem fratrum Ordinis de Alcantara” (23-XII-1258) (Escrituras, XIX, 382-3); en 1435, Juan de Armeses se dice morador “eno mosteiro dArmeses” (Escrituras, XIX, VI, 36). Estaba en el llamado monte Mosteiro, arriba de la actual iglesia. En el siglo XVI avanzado, conservaba la iglesia; en 20-XI-1566, el visitador lic. Pedro de Castro, “atento que la iglesia está muy bieja y para caerse”, manda al rector que haga el coro, y a los feligreses, el cuerpo; y añade: en esta feligresia, junto a la iglesia, está una iglesia, que fue monasterio en otro tiempo, grande y de buenas paredes, la cual es del comendador de la Batundeira, y en ella no hay santos ni otra cosa más que un altar, y se dice misa de mes en mes; valdría más para que se sirviesen de ella los feligreses, en vez de aderezar la vieja, pero el comendador no la querrá dejar, por ser de la Orden, y recogen junto a ella una tulla de pan (ACO, Libro de visitas 1566-1569, fol. 55)”. Sobre as relações de Alcântara com a Galiza, veja-se Estévez Puga (2000), Novoa Portela (2000: 133-140) e Pereira Martínez (2001).

19 Garcia Sanches foi mestre de Alcântara entre 1219 e 1227.

20 A última ocorrência documental da condessa Dª Sancha é constituída pelo seu testamento outorgado em 1234 (Martínez Martínez 1997, nº 369). Nele pede ser enterrada no mosteiro de Carracedo (c. Carracedelo, Leão) e oferece diversas propriedades, entre outros, aos mosteiros galegos de Melom, Osseira, Pena Maior, Sobrado, Junqueira ou São Clódio do Ribeiro.

21 Referimo-nos ao âmbito familiar de Airas Calvo e de Godinha Oares, fundadores do mosteiro situado nessa povoação ourensana. João Airas e Fernando Airas, filhos dos anteriores, fundaram por seu turno as linhagens da Nóvoa e de Batissela, respectivamente. Veja-se Souto Cabo ([no prelo/2]).

22 As dúvidas sobre a identidade e relações familiares de Dª Sancha podem ser esclarecidas com a ajuda


223


Esta última esteve casada com o conde Froila Ramires [1150-1202], um desta-cado membro da linhagem leonesa dos Flaínes-Froilaz, que ocupou importantes cargos na governação do reino galaico-leonês durante os reinados de Fernando II e Afonso IX23.

A presença conjunta dos mestres de Alcântara e de Calatrava bem como os termos concretos do negócio jurídico24 explicam-se pelas própria história da milícia al-cantarina, inicialmente chamada de São Julião do Pereiro25. As primeiras notícias documentais seguras evidenciam que em 1176 existia uma colectividade monás-tica e/ou hospitalária ao cuidado da igreja de São Julião do Pereiro (c. Figueira de Castelo Rodrigo26) no antigo Riba Côa leonês27. Essa comunidade, perante a ameaça almóada, vai sofrer um processo de militarização, ao longo da década de oitenta, sob a orientação da castelhana Ordem de Calatrava. A confraria do Pereiro perde parte da autonomia em 1218 quando se associa com a de Calatrava, mas ao mesmo tempo recebe as propriedades desta última no reino galaico-leonês, entre elas o castelo de Alcántara (Cáceres)28, topónimo que irá ser utilizado para denominar essa milícia. A partir de 1218 e até 123229, o mestre de Calatrava foi precisamente um nobre galego, Gonçalo Eanes da Nóvoa (1182-1232) (cfr. supra),

de dois documentos reproduzidos por Carbajo (1904: 365r-365v, nº 163 e 164) em que Ramiro Froilaz –prole de Froila Ramires– aparece expressamente considerado como filho da condessa Dª Sancha Fernandes de Trava. Vejam-se, entre outros, Barton (1997: 247), Lopez Sangil (2005: 70) e Souto Cabo ([no prelo/2]).

23 Froila Ramires esteve casado em primeiras núpcias com Urraca Gonçalves, filha do conde Gonçalo Fernandes de Trava, falecida em 1190.

24 Notemos que se estabelece a transferência futura, após a morte da condessa, do mosteiro alcantarino de Armeses à Ordem de Calatrava. Todavia, não parece que essa cláusula se tenha chegado a cumprir (Novoa Portela 2000: 133).

25 Sobre o nascimento desta Ordem, vejam-se, entre outros, Azevedo (1981), Corral Val (1999), Martín (1998), Novoa Portela (2000) e Ayala Martínez (2003).

26 S. Julião do Pereiro não se encontrava na actual aldeia do Pereiro (c. Pinhel), mas na margem direita do rio Côa, entre Reigadas e Cinco Vilas. Veja-se Azevedo (1934: 458-459) e Cintra (1959: LI, n. 60).

27 É nesse ano que Fernando II cede uma herdade em Reigadas a S. Julião do Pereiro e que o papa Alexandre III coloca sob a sua protecção esse estabelecimento monástico (Palacios Martín 2000, nº 12, 13). A Ordem irá receber em finais do séc. XII outras propriedades na área do Riba Côa (Vilar Torpim, Ferreira, Colmeal, Almendra Seca, Fonte Seca), região que a partir de 1297, pelo tratado de Alcañices, passou a Portugal.

28 Essa fortaleza fora dada à Ordem de Calatrava por Afonso IX em 1217.

29 Existem algumas dúvidas sobre o período em que Gonçalo Eanes foi mestre de Calatrava. Rades y Andrada (1572 CC: 34v-39r) situa-o entre 1218 e 1238 mas O’Callagham (1983: 433-439) descobre um mestre desconhecido, Fernando Peres, entre 1234/1235 e 1238. Gonçalo Eanes está documentado por última vez em 9 de maio de 1232.


224


muito vinculado à corte de Afonso IX, na qual chegou a ocupar o cargo de alferes em 1194 e a tenência de numerosos distritos galegos e leoneses. Como dissemos, foi filho de João Airas da Nóvoa e de Urraca Fernandes de Trava. As origens pa-ternas levam-nos, como no caso de Fernando Airas, aos antigos distritos de Lima, Orzelhão, Búval e Castela. Ele foi irmão do trovador Osório Eanes e aparece directamente ligado, entre outros poetas, a Fernando Rodrigues de Calheiros30 e Rodrigo Gomes o Freire, portanto, três dos mais vetustos representantes do tro-vadorismo galego-português (cfr. infra). O carácter galaico(-leonês) dessa perso-nagem, amiúde omitido pelos estudiosos da Ordem, poderá ter representado uma contrapartida à subordinação do Pereiro a uma milícia castelhana31.

O autor material do escrito foi frei Hilário, notário do mestre de Calatrava, segundo se refere noutra escritura do mesmo ano: “Hilarius, notarius domini G. Iohannes” (Palacios Martín 2000, nº 78). Ele já formava parte do séquito de Gonçalo Eanes da Nóvoa quando este, antes de ter atingido a chefia de Calatrava, exercia como legado da Ordem. É assim que se explica a presença de Hilário em 1215, ao lado do Nóvoa e do trovador Rui Gomes o Freire –também mílite calatravo–, como testemunhas de uma doação a favor da lusitana Ordem de Avis (filiada na de Calatrava)32 por parte de Mafalda, filha de Sancho I: “Domnus Gonsalvus Iohannis frater ordinis calatravensis. Frater Hilarius e Rodericus Gomecii fratres eiusdem ordinis … testes”33. Desconhecemos a naturalidade do notário, mas o nexo com Gonçalo Eanes convida a pensar que foi galego, possivelmente da área minhota em que os Lima-Nóvoa concentravam boa parte do património. De facto, poderá ser identificado com a personagem homónima que, ao menos, entre 1193

30 Fernando Rodrigues de Calheiros poderá ter formado parte do séquito de Gonçalo Eanes da Nóvoa, segundo se deduz de um documento de 1195 de que é titular o futuro mestre e no qual o trovador ocorre como confirmante (Romaní Martínez 1989, nº 88).

31 Para além dos mestres, devemos notar a presença, como confirmante, de um Fernando Gostiz frade de Osseira que podemos identificar com “Fernandus Goestez/Gustez” documentado na colecção diplomática ursariense entre 1215 e 1227 (Romaní Martínez 1989, nº 165, 288). Fernando Gustez terá actuado como representante do mosteiro e em última instância da Ordem do Cister, instituição em que essas ordens estavam integradas. Os sanjulianistas foram associados em 1190 pelo capítulo geral do Císter à ordem de São Bernardo, vindo a ficar disciplinariamente sujeitos ao mosteiro de Moreruela (c. Granja de Moreruela, Zamora).

32 Sobre o relacionamento da ordem de Avis com a de Calatrava, veja-se Cunha (2009: 97-107).

33 IAN/TT, Ordem de Avis, maço 2, nº 74. Esse documento é referido e editado num trabalho de conjunto sobre as fases mais recuadas do nosso lirismo (Souto Cabo [no prelo/2]) ao qual remetemos, desde este ponto, para todos aqueles aspectos relacionados com as origens sociais da lírica galego-portuguesa. Oliveira (1994: 232), com base na descrição desse documento efectuada por José Anastácio de Figueiredo em 1800, chegou a supor que se tratava de um “freire da Ordem de Avis”.


225


e 1197, lavra diversos diplomas de Osseira e da Catedral de Ourense34. A grande singularidade do antropónimo e a coincidência na actividade escribal apoiam essa identificação.

3. O texto

A versão de B oferece uma importante indicação ao frisar –em apostila validadora– que o texto reproduzido “Concordat cum originali”35. Esta afirmação e a coincidência que, no essencial, mostram as duas versões setecentistas garantem que o exemplar de base foi não só um texto autêntico mas ainda o original do acto diplomático celebrado em 1222. Esse escrito terá seguido para o arquivo da Ordem na cidade estremenha de Alcántara (Cáceres) onde permaneceu, inicialmente no castelo e depois no mosteiro de S. Bento, até às primeiras décadas do séc. XIX. A ocupação desse convento pelas tropas napoleónicas, que devastaram a livraria e o arquivo36, ou as consequências do processo de exclaustração terão sido responsáveis pelo desaparecimento daquele original, dado a prelo, por fortuna, duas vezes em meados do séc. XVIII.

O contraste entre essas edições revela uma atitude muito pouco interventiva em B (cfr. infra). Pelo contrário, C propende largamente a modernizar e/ou cas-telhanizar a língua e incorre em alguns erros sem paralelo na outra versão37. Entre eles, estimamos muito elucidativa a forma Dosantes, leitura incorrecta de um erre caudato como sendo esse. Nela descobrimos a crase da preposição

34 Veja-se Romaní Martínez (1989, nº 84 [1193]: “Ilarius qui scripsit”), Duro Peña (1996, nº 14 [1194]: “Ilarius auriensis canonicus qui scripsit”, nº 16 [1197]: “Ilarius qui scripsit”, nº 18 [1198]: “Hylarius canonicus”). Numa escritura de 1173 da Catedral de Ourense também encontramos um “Hilarius qui notuit” (Duro Peña 1996, nº 8), porém, o confronto entre a letra deste diploma e a dos anteriores revela algumas diferenças, o que não nos permite afirmar que se trate do mesmo notário.

35 O Bullarium pretende, com efeito, oferecer uma transcrição fiel dos documentos com todas as garantias legais que, com essa finalidade, se estabeleciam no momento em que foi elaborado, segundo se declara e demonstra na primeira página numerada do mesmo.

36 Palacios Martín (2000: XII) oferece alguns dados a esse respeito: “Efectivamente, en un informe del 4 de noviembre de 1814 el prior denunciaba el saqueo de la libreria y el archivo. Otras fuentes coetáneas, recogidas por la archivera Concepción de la Fuente, hablan de la utilización por los soldados, ya en 1807, de algunos manuscritos para hacer cartuchos fusileros”.

37 Esta diferente atitude está relacionada com os objectivos díspares dessas obras. O autor da Crónica só está interessado na informação que a CAr oferece sobre a independência originária da Ordem de Alcântara a respeito da de Calatrava: “De estas dos cartas consta quan cierto es lo que dexé dicho en el capítulo pasado, que la casa y Orden de el Perero no era filiación de Calatrava, y que solo tenia su Maestre la precedencia quando la visitaba, pues en esta escritura la dá al Maestre del el Perero y Alcantara.” (p. 24).


226


“de” e a forma toponímica que se corresponde com a freguesia de “Ourantes” (c. Punxim, Ourense), reproduzida de forma “correcta” em B como Dorantes. Na fixação do texto, apresentada a seguir, acompanhamos sistematicamente B salvo quando o resultado de C parece –quase sempre por motivos óbvios– o mais apropriado.

Conosçuda cosa sea à todos quantos vieren esta presente carta como eu Don Garcia Sanchez, maestre de Alcantara è del Perero, en uno con domnus Gonzalvo Joannes, maestre de Calatrava, e con conselo dos freyres, qui estaban i presentes, damos e otorgamos o monasterio d’ Asmeses a la condesa doña Sancha. E damoslo a tal plecto que lo tenga semper poplado pro noso freyre o pro nosa freyra. E si por aventura o freyre o freyra que i morar non fecer pro en la casa, que o camien. E desi, que a su morte da condesa, que finque el monasterio a la Orden de Calatrava con quanto i over aprovectado e ganado.

E desto foron testes muctos frayres: don Garcia Sanchez maestre do Perero e de Alcantara, e don Gonzalvo Joannes maestre de Calatrava e Ferrant Gostiz monge d’ Oseyra. Cavaleros: don Suer Diaz, Lopo Verexanez, Fernant Guterrez de Castrelo, Joan Fernandez seu filio, Pedro Joannes d’ Orantes, don Thomè, dona Urraqua Pedrez, dona Maria Fernandez, dona Maria Moniz, e frey Hilario que fizo la carta e frey Lambertus capellanus magistris Alcantarae.

E fue fecta esta carta en la era de [M. CC. LX].38

Variantes: Conosçuda] Conocida C. Gonzalvo] Gonzalo C. Joannes] Yañez C. conselo] consello C. Freyres] freyles C. e (otorgamos)] y C. das Meses] de Asmeses B. plecto] pleto C. pro] per C. pro] por C. freyre] freyle C. freyra] fereyla C. aventura] na ventura C. da (Condesa)] la C. aprovectado] aprovetado C. desto] de esto C. testes] testis B. muctos] muchos C. frayres] frades C. do (Perero)] de B. e (de)] y C. Joannes] Yañez C. e] y C. Ferrant] Fernan C. Gostiz] Gonstiz B. cavaleros] caballeros C. Lopo] Lope C. Verexanez] Joanez C. Fernant] Fernan C. Guterrez] Gutierrez B. Joan] Juan C. Joannes] Yañez C. Dorantes] Dosantes C. Urraqua] Urraca C. Maria] Marina C. magistris] magistri C. Alcantarae] Alcantara C39.

38 Esta apresentação do texto assenta exclusivamente nas duas versões que dele nos foram transmitidas e não pretende, de modo nenhum, constituir-se numa reconstrução hipotética do original perdido.

39 Não consideramos as diferenças relativas à cláusula cronológica já que se trata apenas de diferentes modos de apresentar a informação do numeral romano do original.


227


4. A língua

4.1. Encruzilhadas escriturais

A precocidade no uso do romance em território galego e a duplicidade linguística, galego-castelhana, são as características que individualizam a CAr. Trata-se de dois aspectos inseparáveis, já que o aparecimento do nosso idioma só poderá ser explicado pela sua associação aos hábitos vigentes em território castelhano, onde a prática romanceadora contava com uma longa tradição. Na Galiza e em Portugal, segundo foi acima descrito, vigorava o sistema de representação latino(-romance), com excepções ocasionais no âmbito da documentação não dispositiva. Logo, temos de atribuir o surgimento deste escrito, enquanto texto romance redigido na Galiza, a uma conjunção fortuita de factores humanos, institucionais e políticos cuja chave está no facto de um cavaleiro galego, Gonçalo Eanes da Nóvoa, ter sido mestre de uma ordem militar originária de Castela.

A intrusão do código escritural castelhano em domínio galego-português, característica da CAr, está documentada, pelo menos, desde o século XII e responde à natural contiguidade cultural entre os reinos centro-ocidentais da Península. A Manda de Mendo Viegas, datável de ca. 1150, pode considerar-se um caso precoce de utilização ou influxo daquele modelo em território português:

Mando a filiis meis quantum habeo enn’ Amaral et en Baroso, extra iº ca-sal que mando ad al archidiachono don Pedro in uita sua et quando obierit a Sancto Christoforo, extra lo casal de Fabarel. Et quanta hereditate ei en Penas mandola a filiis meis. E quanta hereditate e en Lamazales, extra dos casales que sunt de particion de dona Maria, mandola a filia mea Semena, extra el pan et el uino que de pro anima mea. Et meos porcos et meos car-nelos, faciant ende misas. Et de el uaso de la prata, el medio a la obra de Uiseo et el medio ad episcopo. Et pro illo uaso et pro illas uacas que mandet a Sancto Iohanni, suas uacas et suas oueias, quantas que habet en Gouuea, mandolas a domna Maria en sua particion. A domna Maria sua mula enfre-nada et enselada40.

A presença de tradições de scripta alheias, em maior ou menor grau, à língua do país conta com vários exemplos no séc. XIII. As circunstâncias que os explicam têm uma natureza diversa como é também multiforme a sua configuração scripto-linguística, nomeadamente no que se refere à –por vezes hipotética– presença de traços galego-portugueses.

40 Apresentamos uma versão do excerto publicado anteriormente (Souto Cabo 2003b). O titular da escritura está documentado entre 1133 e 1167.


228


Antes da vinculação administrativa do reino galaico-leonês ao de Castela em 1230, não é fácil identificarmos textos que sugiram um influxo do castelhano na Galiza. Com efeito, o Tombo das vinhas de Ribadávia (ca. 1228?), único documento romance até agora conhecido, pertence à tradição leonesa e foi certamente lavrado por um agente dessa procedência a instância do poder régio41; o relacionamento dele com a Galiza é, portanto, apenas circunstancial. Aliás, o exemplo castelhano irá orientar a prática escritural romance no reino galaico-leonês a partir de 1230, segundo se reflecte, por um lado, no aparecimento súbito de documentos em romance e, por outro, na presença ocasional, mas consistente, de formas espúrias (ex.: cosa, sea, yo, etc.)42.

Também se situa nesse período uma escritura romance, mas de estatuto idiomático confuso, pertencente ao núcleo santiaguista de Vilar de Donas43. Alguns traços deste documento indicam que o original pode ter sido gerado em condições e com características similares à CAr, contudo, a configuração com que nos foi transmitido não permite considerá-lo, total nem parcialmente, galego-português. Com efeito, faltam evidências nítidas relativas à queda de -N- e -L- cuja implementação scripto-gráfica consideramos imprescindível para lhe atribuir aquela etiqueta idiomática. Pelo contrário, o documento –muito breve– exibe um conjunto numeroso de elementos de aparência castelhana: al (‘ao’), aquelos, conoscida, cosa, do (‘dou’), fecho, inla (‘na’), iva (‘ia’), la (art.), Lorenzo, salir, sapades (‘saibais’), sea, etc.44.

41 O Inquérito sobre as terras de realengo em Laioso (Souto Cabo 2008b, nº 3) poderia encontrar-se na mesma situação. O modelo escritural leonês também deixou pegadas na faixa oriental da Galiza após 1230, segundo se reflecte, por exemplo, na Carta foral de Vila Boa de 1244 (Souto Cabo 2008b, nº 34). Essa tipologia escritural foi sistemática nas áreas politicamente leonesas de língua galego-portuguesa.

42 Devemos lembrar aqui, mais uma vez, as palavras de Morala (1998: 171-172) sobre a importância dessa data na mudança do modelo gráfico: “Este cambio, una auténtica revolución en las costumbres gráficas, se produce en León con cierto retraso pero, como en áreas aledañas, se da en torno al año 1230, fecha en la que bajo la corona de Fernando III se unen de nuevo -y ahora ya definitivamente- los reinos de León y de Castilla. Cualquier argumento que se maneje, cualquier hipótesis que se apunte han de tener siempre en cuenta esta fecha en la que se produce un evidente cambio de actitud ante el modelo de lengua escrita que se utiliza.”

43 A data de 1240.12.03, que consta nesse texto –conservado apenas numa cópia de 1240.01.11–, deve ser interpretada como erro por 1239.12.03, segundo exige a sequência diplomática em que se integra (Souto Cabo 2006: 24-26).

44 Neste e noutros casos, não chegamos a perceber os motivos que levaram Boullón & Monteagudo (2009: 95-97) a integrá-lo numa publicação em cujo título se alude a “documentos en galego”. Notemos, aliás, que esse trabalho se abre com a edição de um documento indubitavelmente latino como é o Inquérito sobre as terras de realengo em Laioso (cfr. supra).


229


Ora bem, o conjunto diplomático que, apesar de uma certa distância cronológica, reproduz com maior exactidão os antecedentes político-institucionais bem como os resultados scripto-linguísticos que observamos em CAr situa-nos em territó-rio lusitano. Trata-se de um grupo de escrituras da Ordem do Templo redigidas entre ca. 1252 e 1261 numa modalidade galego-portuguesa com notável influxo do castelhano (e/ou do leonês). Um confronto com o contexto documental do período evidencia uma excepcional precocidade na adopção do romance. Com efeito, essa colecção inclui as três primeiras escrituras de natureza dispositiva em vernáculo do antigo reino de Portugal45 e, com oito exemplos, representa 55% dos diplomas redigidos em vernáculo para o período de 1250 a 125946. Portanto, a situação idiomática desses textos não reflecte directamente a evolução interna das práticas escriturais lusitanas, antes deve ser entendida como um fenómeno importado através da estrutura supranacional da Ordem do Templo. O grupo mais numeroso e antigo adscreve-se à bailia de Mogadouro no nordeste transmontano. No entanto, o documento que pelo grau de hibridismo idiomático julgamos mais elucidativo foi lavrado em Fonte Arcada (Sernancelhe, Viseu) em 23 de julho de 1258 (Souto Cabo 2008b, nº 300). Na escrita deste exemplar, as formas autócto-nes fundem-se com outras alheias ao galego-português, como se pode verificar no seguinte excerto:

Conoscida cosa sea a quantos esta carta viren como eu Dona Taresa Martiiz ensenbla con meus fillos e con meas fillas q[ue] posiemos con Don Martin Martiniz, meu fillo, que era maestre do Temple, e apartamos-le herdad conven a saber la aldea que dicen Jejuna que iaz preto de Celorico, e ha herdad que aviemos en Guillarei e deviemos aver. E yo pedi ante meu fillo don Johan Martiiz e ante mias fillas a meu fillo, don Martin Martiiz que me diesse iiii casaes en aldea Jejua que desse por mi alma e un molino e non mas. E destos iiii casaes dei un casal a Sancta Maria de Rocamador e non mas, e otro casal a Rozasvales e non mas, e ii casaes aas Sacedas e non mas con i molino. E todo o al, quanto eu e meus fillos e meas fillas hi aviemos e deviemos, todo otorgamos a meu fillo don Martin Martiiz que o da ao Temple: assi la aldea Jejua como ha herdad de Guillarei.

Conquanto nos pareça evidente que quem tomou a pena tinha como língua própria o galego-português, é lógico concluirmos que a aprendizagem do novo sistema de

45 Souto Cabo (2008b, nº 286, 287, 288). Estas escrituras supõem 100% dos textos romances para o período de 1250-1254.

46 O total completa-se com dois forais régios, um escrito da Ordem de Santiago (copiado no Livro de João de Portel) e quatro privados. A percentagem poderia elevar-se de modo notável se os confrontássemos apenas com a documentação privada a que, provavelmente, deveríamos ainda substrair um dos exemplos.


230


representação (romance) se tinha verificado pelo contacto com um cânone de scripta de base funcional castelhana47.

Apesar de a CAr ter pertencido ao arquivo de Alcântara, o autor material foi, como vimos, freire da Ordem de Calatrava. Parece, portanto, interessante observar quais eram os usos idiomáticos da documentação produzida no seio dessa instituição. Uma parte dos fundos dessa Ordem foi editada, devido ao interesse linguístico, por Menéndez Pidal (1919) na secção dedicada a “Castilla.-Toledo”48. Os primeiros documentos castelhanos emanados directamente daquela Milícia –incluídos nessa publicação– situam-se nos anos de 1181 (nº 260) e 1198 (nº 262/2)49. A vernaculização da escrita, que já atinge um alto grau na primeira dessas cartas50, encontra-se totalmente colmatada na de 1198:

Cosa conoscida sea a todos omnes como io don Martin Pedrez d’ Affiones, maestro de la caualleria de Calatraua, e io Roi Diaz, el comendador, con todo nuestro conuent otorgamos a uos don Alfonso Lopez & a uuestra muger dona Theresa Garciez, todo el pleit que feziestes con el maestro don Nuno, en quanto diestes a la orden de Saluaterra, et en quanto delos recebiestes, assi conplidamientre como sobrascripto es; & aun damosuos de mais las casas que auemos en Makeda, que son en el barrio de Sancto Domingo, et duas cubas plenas de bon uino, que quepan .dccc. arroas quada uno ano. E tod’ esto que tengades uos e uuestra muger en toda uestra uida, assi como lo al que es sobrascripto. Facta carta in Zorita, quando maestro don Nuno deleisso la maestria, e fezieron maestri a don Martin Pedrez d’ Assiones.

47 Veja-se Souto Cabo (2006: 44). O núcleo documental do mosteiro de Ferreira de Aves conserva uma escritura de natureza leonesa, sem traços galego-portugueses, datada em 1236 (Souto Cabo 2008b, nº 373). Ainda em relação à coexistência de códigos idiomáticos, lembremos os Foros de Castelo Rodrigo estudados por Cintra (1959); porém, não há elementos que nos permitam aproximar as causas da sua aparência linguística daquelas que deram origem ao documento em análise.

48 Não existe uma edição completa da documentação de Calatrava. Em finais do séc. XIX foi publicado um Índice de los documentos de la Orden de Calatrava existentes en el Archivo Histórico Nacional (1899) que reproduz o inventário estampado no Boletín de la Real Academia de la Historia, vol. 35 (1899).

49 Brunner (2009: 45) alude a uma alegada precocidade no uso do vernáculo por parte das ordens militares: “Quant à la precocité de ce passage, les analyses portant sur la qualité des chartes latines ont montré que le choix du vernaculaire n’était pas nécessairemente le plus facile ni le plus évident, et l’on a pu mettre par ailleurs en avant le rôle de promoteur du vernaculaire tenu par les ordres militaires au XIIe siècle”.

50 Eis um excerto da mesma: “por a todos istos iugos de boues demus uobis hereditatem en uostros dias, & demos uobis Occana por tal plecto que la pobledes & que habeatis in uostros dias, & de [po]st obitum uostrum remaneat ala meson. Et uobis Tellus Petri de los ganados que ibi traderitis, accipietis de las ieguas los potros, & de las baccas los boues, & caseum & mantecam, & de las oues los carneros, & caseum & lanam, & de las porcas los porcos, hi nos que uos los contengamos de pan”.

231


O uso do romance nesse núcleo documental progride e torna-se habitual no primeiro quartel do séc. XIII51. Isto quer dizer que a prática adoptada por frei Hilário, quando redige a escritura em análise, não encerrava nada de extraordinário no contexto institucional em que se produziu, salvo por ter vindo a facultar o aparecimento escrito do galego-português em condições espácio-temporais e diplomáticas inopinadas no reino da Galiza. Notemos, por outro lado, que o primeiro documento em vernáculo do cartório alcantarino, dado em Salamanca no ano 1219, emerge em circunstâncias similares: foi também outorgado de modo conjunto pelos mestres Gonçalo Eanes e Garcia Sanches. Neste caso, o modelo scripto-linguístico parece reunir características leonesas e castelhanas52.

4.2. Língua e escrita

4.2.1. Princípios

Examinamos, a seguir, aqueles aspectos da língua do escrito em apreço que consideramos de maior pertinência para o caracterizar e situar no contexto scripto-linguístico em que se manifesta. Estamos plenamente conscientes das dificuldades relativas que encerra o estudo linguístico de um texto só conhecido a partir de edições tardias. No entanto, existem elementos que nos orientam, com alguma segurança, para discriminar o que nelas há de autêntico e o que poderia ser falaz. Com efeito, contamos com um instrumento de fiabilidade muito alta como é a faculdade de confronto interno, entre as duas versões conservadas, e externo com outros documentos também editados nessas obras53. Do anterior concluímos que as transcrições de B reproduzem com grande fidelidade o seu modelo, salvo em dois pontos. A oposição gráfica <c>/<ç> vs. <z> é reconvertida por via de regra ao uso do castelhano em meados do séc. XVIII (cfr. infra). Em menor medida, observamos uma actuação similar no contraste vs. <v>, que tende a ser modelado de acordo com a prática vacilante do espanhol nesse período. Com o intuito de ajudar a perceber as pautas da transcrição oferecida no Bullarium cotejamos, em apêndice, um documento de 1333 nele estampado com o original conservado no Arquivo Histórico Nacional.

51 Menéndez Pidal (1919) inclui escrituras da Ordem dos anos 1203 (nº 263), 1206 (nº 265), 1212 (nº 270) e 1221 (nº 274). Utilizamos também os dados fornecidos no Índice. Só aludimos aos documentos de que são titulares os membros dessa milícia já que o núcleo documental abrange um número maior de textos romances.

52 Eis a nota, fora de teor, com que conclui: “E istos pobladores, si menester le fur vender sua heredade a quien faga este foro. E los freyles facer forno, elos por preit’, e cocer suo pan al foro de otros fornos como a foro de Salamanca” (Palacios Martín 2000, nº 67).

53 Lembremos que C e, sobretudo, B incluem um abundante fundo documental que inclui centenas de documentos medievais desde o séc. XII.


232


4.2.2. Conteúdos

Além das vozes românicas, galego-portuguesas e castelhanas, a CAr regista uma minúscula proporção de elementos latinizantes, sendo apenas compacta no segmento com que se nomeia a última das testemunhas: Lambertus capellanus magistri Calatravae. O advérbio semper e, sobretudo, a preposição pro remetem para práticas abreviativas de tradição latina bem documentadas no período e evidenciam, como noutros casos, uma notável diligência na transcrição oferecida por B. A forma poplado pode ser etiquetada como um resultado híbrido, aliás coerente com a datação do escrito54. Não parece que estes rastos de conservantismo escritural possam ser interpretados como indícios da existência de uma versão original latina, antes condizem com a colocação temporal do texto.

Face ao que acontece noutros documentos do período, impropriamente rotulados como galego-portugueses, podemos identificar mudanças evolutivas próprias ou até exclusivas do nosso idioma: conselo (‘conselho’), da (prep. + art.), dos (prep. + art.), eu, fecer (arc. fezer, ‘fizer’), foron (‘foram’), morte, muctos (‘muitos’), nosa, noso (‘nosso’), o (art.), o (pron.), etc. O mesmo podemos afirmar a respeito de for-mas castelhanas como: camien (cfr. infra), fizo (‘fez’), el (art.), monasterio, sea (‘seja’)55, su (‘sua’), tenga (‘tenha’), vieren (‘virem’), etc. A estrutura do discurso diplomático não determina directamente a escolha idiomática, mas devemos notar uma certa preferência pelo castelhano na parte inicial do protocolo e na cláusula cro-nológica com que se encerra o escrito. Porém, o volume considerável de resultados idiomaticamente “neutros” impede de chegar a conclusões claras sobre a existência de uma possível distribuição linguística complementar entre galego e castelhano. Seja como for, o aspecto mais saliente é a presença simultânea das duas línguas, quer numa dimensão geral quer a nível micro-estrutural.

Apesar da duplicidade idiomática e dos prováveis efeitos da cópia, o documento mantém uma notável coerência interna e reflecte factos scripto-linguísticos notadosna documentação galego-portuguesa -e castelhana- mais arcaizante56. Esta situação

54 Poderia tratar-se de uma expansão errada de “ppdo”, abreviatura paralela à de “ppco” (= publico).

55 Os dados tirados do TMILG evidenciam que “sea” (vs. “seja”) foi relativamente abundante na documentação (notarial) galega antes de 1266, período em que atinge 12 % para a P3 do presente de conjuntivo do verbo “seer”. Posteriormente, a sua presença diminui até 8% entre 1266 e 1300, vindo a situar-se em 3% no primeiro quartel do séc. XIV, percentagem que se manterá estável ao longo dessa centúria e mesmo na seguinte. Estes dados convidam a pensar que se trata de uma forma castelhana importada através da formulística diplomática com que se introduziu o uso do romance na Galiza.

56 Tomamos como referência contextual implícita o estudo monográfico elaborado por nós já há alguns anos (Souto Cabo 1996). Veja-se também, para alguns dos aspectos analisados, Boullón & Monteagudo (2009).

233


vem reforçar o convencimento de que ambas as versões remontam, de modo imediato, ao original. Vejamos, a seguir, alguns aspectos concretos.

• Uma das opções gráficas que costuma associar-se à documentação romance mais recuada é a utilização de e, sobretudo, de em vocábulos onde esperaríamos, respectivamente <e> e <o>. O fenómeno, sobre cuja casuística nos temos debruçado em diversos trabalhos57, conta com um exemplo isolado na forma qui58. Além do interesse scripto-gráfico, a presença desse resultado em B reflecte um trabalho de transcrição aprimorado.

• O ditongo [ow] não conta com um dígrafo específico. Naqueles termos (alegadamente) galegos em que ocorre é representado apenas por <o>: cosa, o (‘ou’), Orantes (‘Ourantes’), otorgamos, over (‘houver’)59. A ausência de <ou>, em primeiro lugar, afasta de modo categórico a possibilidade de o texto ser resultado de uma regaleguização secundária. Por outro lado, poderá evidenciar que, na altura, não existia uma tradição escritural galego-portuguesa consolidada. A documentação dos três primeiros quartéis do séc. XIII integra, com relativa frequência, exemplos similares.

• O ditongo [ej] é transcrito como <ey> ou <ec>: aprovectado, fecta, frey, freyra, freyres, Oseyra, plecto. Como vemos, tal distribuição está motivada etimologicamente: <ec> aparece limitado às formas em que a semivogal se origina na vocalização prévia de um C latino (FACTA, PROFECTU, PLACITU60). Existe ainda a possibilidade de ter apenas como referente gráfico <e> em: Perero, cavaleros.

• A utilização de <c> como representação da semivogal palatal, acima contemplada, explica a sua extensão, agora analógica, ao ditongo [uj]: muctos.

57 Trata-se de um procedimento para representar /e/ ou /o/ atribuível às “práticas de lecto-escritura próprias do modelo latino-romance, associado àqueles casos em que o estatuto e a circunstância da vogal podem induzir a sua elevação articulatória” (Souto Cabo 2009: 414-415). Notemos que, neste último trabalho, existe alguma imprecisão sobre as variantes fónicas de “agora” na Galiza, já que a distribuição geográfica corresponde às de “hora”.

58 Alguns autores chegaram a considerar possível a existência em galego-português de um pronome relativo qui (Maia 1986: 649, Boullón / Monteagudo 2009: 67). Do nosso ponto de vista, estamos perante um latinismo gráfico –como neste caso– ou morfológico, quando corresponde a “quem”.

59 Lembre-se que no castelhano medieval esperaríamos “ovier”.

60 Notemos, contudo, que “pleito” é empréstimo galo-românico através do espanhol.

234


• No âmbito das consoantes, interessa notar, em primeiro lugar, o reflexo grafémico da consoante lateral palatal com a alternância entre <l> e <li>: conselo, filio. Trata-se de duas possibilidades largamente atestadas na documentação primitiva. Quanto à nasal palatal, poderá estar representada por <n> se aceitarmos a presença desse fonema na forma com que se abre o texto conoçuda. No caso de ganado, se não é apenas a forma castelhana, o <n> pôde ser marca da nasalidade vocálica.

• No tocante às consoantes fricativas ápico-alveolares, o texto não reflecte graficamente a alternância entre a surda e a sonora em posição intervocálica vindo a utilizar para ambas o grafema simples: condesa, cosa, nosa, noso, presente, etc. Essa prática não contradiz a cronologia do diploma, antes pelo contrário, a indistinção é comum na documentação mais recuada. O castelhano só aboliu “oficialmente” o uso de <ss> em 1763 pelo qual não parece que possamos vincular a situação do texto à intervenção dos editores, nomeadamente no caso de B (1759). De facto, a presença desse dígrafo na documentação reproduzida no Bullario acompanha o uso –real ou presumido– dos originais que lhe serviram de modelo61.

• Não observamos uma discriminação gráfica estável entre surda e sonora no âmbito das consoantes africadas/frivativas predorso-dentais em posição interior. De facto, a consoante surda pode aparecer como <ç> ou <z>: conosçuda, Gonzalvo. Por sua vez, a correspondente sonora conhece uma alternância similar <c> ou <z>: facer, fecer, fizo. Ainda neste caso os usos observados mantêm um claro paralelismo com aquilo que observamos na documentação arcaica, sobretudo no caso de <z> cuja ambivalência fonémica está amplamente asseverada (Maia 1986: 440). Do mesmo modo, apesar de não ser tão frequente, a ocorrência de <c> como correlato gráfico da consoante sonora aparece bem representado nas escrituras mais antigas, sobretudo em termos que no latim continham esse mesmo grafema e designadamente nos descendentes do verbo latino facere

61 O Bullarium tem como língua veicular o latim mas quando o documento está em castelhano esta também é a língua da breve síntese que precede as escrituras. Salvo muito escassas excepções, o uso de <ss>, nesses parágrafos, responde à prática histórica espanhola que, em geral, coincide com a galego-portuguesa: antepassados (p. 174), comission (p. 237), expressos (p. 133), missa (p. 565), necessitare (p. 332), obtuviesse (p. 795), passada (p. 367), possessiones (p. 160), renunciasse (p. 795), tomasse (p. 819), vassallos (p. 137), etc. Notemos, aliás, que o dígrafo é utilizado, sempre de modo correcto (assimismo, expressado, formasse, imprimiesse, passado, vassallos), na própria autorização régia outorgada em 1759 com que se abre o volume. O mesmo podemos dizer a respeito da prática observada na Crónica.

235


(Souto Cabo 2008b: 19). Contudo, pensamos que a disposição desses grafemas no texto poderá ser o resultado –salvo em conosçuda– da praxe castelhana habitual desde o segundo quartel do séc. XVIII, baseada numa (nova) distribuição complementar de <c> vs. <z> de natureza estritamente gráfica. Visto que a ingerência desse princípio já é normal na reprodução doutros diplomas medievais compilados em B (cfr. infra) –e sobretudo em C– é muito provável que no original da CAr tenham figurado “fazer”, “fezer” e “Gonçalvo”.

• A estabilidade com que se mantém o contraste vs. <v> ao longo do sécs. XIII e XIV convidaria, em princípio, a considerar estaban como uma forma de feição latinizante (< lat. stabant) similar a outras registadas no período62. No resto dos casos, deparamos com a alternância <v> vs. tradicional (aprovectado, aventura, cavaleros, over, vieren, etc)63. O espanhol, desde os inícios do séc. XVIII optou progressivamente por uma distribuição de base latinizante (não histórica); portanto, não podemos descartar que o uso de <v> em estaban seja fruto da dessa prática, cuja intromissão é patente na documentação reproduzida por B e C.

• O documento inicia-se com a forma conosçuda, particípio em -udo habitual no galego-português e no castelhano durante o séc. XIII para os verbos da segunda conjugação. No entanto, face ao uso quase exclusivo dessa terminação na Galiza e em Portugal, o castelhano começou a substituí-la muito cedo pela analógica em -ido, que já atinge percentagens consideráveis –superiores a 50%– nas primeiras décadas do séc. XIII.

• Também remete para essa centúria a forma camien, presente do conjuntivo de “camiar”, que representa o resultado patrimonial castelhano com

62 Veja-se Souto Cabo (2009: 415). Discordamos de Boullón / Monteagudo (2009: 47) no entendimento exclusivamente fonológico que pretendem para exemplos similares ao referido. A totalidade dos casos coleccionados por esses autores reflectem o uso de (por <v/u>) em termos que no étimo também contavam com esse grafema (arbores, uerbo, cabaleyros, cibeyra <cibaria, libre, reborazõ <robur), mas faltam registos de para lat. <v/u> ou de <v> para lat. do tipo: bello (‘velho’), bender, biño, bos, voa (‘boa’) (Maia 1986: 474-475, Souto Cabo 2001: 163). Só a presença deste segundo tipo de permutação gráfica, notada a partir de finais do séc. XIV, pode apontar para a existência de uma neutralização fonológica e não apenas para o que é uma das característica essenciais da documentação mais recuada: a latinidade gráfica.

63 Notemos, contudo, que na autorização régia a esta última obra (pp. 2-3) –o resto está em latim– se mantém maioritariamente a distinção gráfica de origem medieval.


236


simplificação do grupo -mb- em -m-, substituído posteriormente pela forma que mantém o grupo consonântico.

• O patronímico Pedrez, variante do tipo mais comum “Perez”, é exclusivo da documentação produzida no séc. XIII. De acordo com os dados do TMILG, só foi relativamente usual até ca. 1260, vindo a extinguir-se nos primeiros anos da década de setenta. Os dados do CORDE para o castelhano são equivalentes: colocam o último exemplo em 1284, mas já era raro desde ca. 1275. A ocorrência nas duas versões, além das implicações cronológicas, assegura de novo que a transcrição do texto foi processada com notável diligência.

• Os antropónimos Fernant e Ferrant reflectem a perda da vogal final em posição proclítica do nome pessoal perante o apelido e processos evolutivos registados no castelhano medieval como a assimilação do grupo RN > rr ou o ensurdecimento da oclusiva que, na sequência da apócope, derivou em posição final64.

5. Epílogo

Convém, para concluirmos, recapitular alguns dados relativos à origens geográficas e sociais do documento em análise. Em primeiro lugar, devemos lembrar que nos encontramos na mesma área em que se localiza o mosteiro de Melom em cujo núcleo documental localizaremos em 1231, nove anos após a CAr, o mais recuado documento integralmente redigido em galego-português dos produzidos no nosso país, seguido por outro da mesma natureza dois anos depois65. Precisamente, Teresa Bermudes de Trava, mãe da condessa Sancha Fernandes e tia de Gonçalo Eanes da Nóvoa, foi uma importante protectora desse cenóbio durante as duas primeiras décadas do séc. XIII, o que evidencia uma relação privilegiada entre aquela instituição e o grupo familiar a que ela pertencia66. Por outro lado, segundo foi

64 Veja-se Menéndez Pidal (1972: 190-192). No CORDE registamos “Ferrant” desde 1100.

65 Souto Cabo (2008b, nº 27, 29). O exemplar de 1231 foi identificado pela primeira vez publicamente como o mais antigo diploma em romance da Galiza no XVIII Encontro Nacional da Associação Portuguesa de Linguística (Porto, 2-4 de Outubro de 2002) e dado a prelo nas actas desse evento científico (Souto Cabo 2003a).

66 Teresa Bermudes ofereceu ao mosteiro de Melom um importante conjunto de propriedades, entre 1203 e 1212, situadas no actual concelho de Ribadávia (Souto Cabo [no prelo/2]).


237


assinalado ao longo destas páginas, o autor material do texto e o provável promotor do acto jurídico que lhe deu origem, Gonçalo Eanes, mantiveram contactos com alguns dos primeiros representantes do nosso lirismo e, entre eles, certamente com Rui Gomes o Freire, Fernando Rodrigues de Calheiros, Osório Eanes, Airas Oares67, Fernando Pais de Tamalhancos (Souto Cabo [no prelo/1]) ou Pedro Pais Bazaco68. Não esqueçamos que Gonçalo Eanes, enquanto Trava por linha materna, aparece intimamente vinculado ao âmbito social em que se gerou e donde se expandiu o trovadorismo galego-português.

Apêndice

A ruína do arquivo alcantarino foi de tal modo massiva que é exíguo o número de documentos reproduzidos em B dos quais se tenha preservado o original. De facto, na maior parte desses casos, estamos perante diplomas régios que não se encontravam na cidade estremenha, mas em algum dos arquivos do Real Consejo de Órdenes Militares com sede em Madrid (Álvarez-Coca 1994)69. Entre esses exemplares, posteriormente transferidos para o Arquivo Histórico Nacional de Madrid, encontra-se uma carta de 1333 pela qual Afonso XI outorgava a Soeiro Peres, mestre de Alcântara, os castelos de Priego e de Cañete. O confronto entre uma parte desse texto e a transcrição correspondente do Bullarium -oferecidas em paralelo a seguir- demonstra que esta última acompanha fielmente o seu modelo salvo no caso das regularizações gráficas já acima notadas. Uma evidência nítida dessa exactidão está no uso de “e” e “et” para reproduzir de modo preciso e sistemático, respectivamente, a alternância entre o signo tironiano (&) e a conjunção copulativa de tradição latina “et”. Este respeito consciencioso pelo que consta(va) nos originais, na esteira doutras obras produzidas no século XVIII, é um dado de grande relevo para assegurar a realidade escritural do documento analisado neste trabalho.

67 Airas Oares é o nome com que deverá ser identificado um dos mais antigos trovadores da lírica galego-portuguesa cuja obra não chegou até nós, mas que aparece citado na Tavola Colocciana, entre Rui Dias dos Cameros e Osório Eanes. Por uma interpretação errada do que na verdade consta nessa tabela, veio sendo tradicionalmente conhecido como Airas Soares. Ele foi muito provavelmente primo de Gonçalo Eanes da Nóvoa e de Osório Eanes.

68 Surge, de facto, a pergunta de se Gonçalo Eanes de Nóvoa pôde ter chegado a exercer algum tipo de mecenato no movimento trovadoresco. Veja-se Souto Cabo ([no prelo/3]).

69 Veja-se Palacios Martín (2000, nº 58, 107, 309, 330, 344, 408, 539, 540, 554, 557).


238


Na transcrição do texto manuscrito e do impresso em B, salientamos as discrepâncias pelo sublinhado e em negrito aquelas semelhanças de maior interesse.

AHN, OO. MM., pasta 477, nº 5 Bullarium, pp. 165-167

Por fazer bien & merçed A uos Don Suero perez Maestre de la orden de la Caualleria de Alcantara. Por muchos seruiçios & bonos que fiziestes al rey Don fernando mio padre que dios perdone & fiziestes & fazedes a nos de cada dia Damos a uos el dicho Maestre & a la uuestra Orden el nuestro Castiello deArmorchon. por juro de heredat para siempreJamas con todas las Rentas & pechos & derechosque nos y auemos & deuemos auer assi de fecho como de derecho. Et todos sus terminos & pertenençias quantas ha & deue auer. Et confuentes & con Rios & aguas estantes. & corrientes.& con montes. & con pastos. & con todos susderechos. Et que nos fagades del dicho Castielloguerra & paz assi contra christianos como contramoros Et nos acoiades en el Castiello yrado &pagado A nos & a los Reyes que Regnarendepues de nos en Castiella & en Leon. Et por este nuestro Priuillegio mandamos a todos los Conceios alcalldes merynos & Justiçias &Alguaziles Et Maestres Priores & comendadores& soz comendadores & a los Alcaydes de losCastiellos & a todos los otros aportellados de las villas & de los lugares de nuestros regnosque guarden este priuillegio Et que ninguno njnningunos non sean osados de lo quebrantar njnmenguar en ninguna manera por ninguna cosa ca qualquier o qualesquier que contra el dicho priuillegio passassen aurien nuestra yra.

Por facer bien, è merced à vos don SueroPerez, Maestre de la Orden de la Cavalleria de Alcantara, por muchos servicios, è bonosque ficiestes al Rey don fernando, mio padre (que Dios perdone) è ficiestes, è facedes, à Nos de cada dia, damos à vos el dicho Maestre,è a la vuestra Orden el nostro Castiello deArmorchon, por juro de heredat, para siempreJamàs, con todas las rentas, è pechos, è derechosque Nos i habemos, è debemos haber, assi defecho, como de derecho, et todos sus terminos,è pertenencias, quantas hà, è debe haber, et confuentes, è con rios, è aguas estantes, è corrientes,è con montes, è con pastos, è con todos susderechos: et que nos fagades del dicho Castielloguerra, è paz assi contra Christianos, como contraMoros, et nos acoyades en el Castiello irado, èpagado à Nos, è a los Reyes, que regnarendespues de Nos en Castiella & en Leon. Et por este nuestro Privilegio mandamos à todos los Concejos, Alcaldes, Merinos, è Justicias, è Alguaciles, et Maestres, è Priores è Comendadoresè Soscomendadores, è a los Alcaydes de losCastiellos, è a todos los otros Aportelladosde las Villas, è de los Lugares de nuestros Reynosque guarden este Privilegio et que ninguno niningunos no sean osados de lo quebrantar, nimenguar en ninguna manera por ninguna cosa,ca qualquier ò qualesquier que contra eldicho Privilegio passassen havrien nuestra ira.


239


Agradecemos as sugestões e a ajuda que, na elaboração deste trabalho, nos foram oferecidas por Marta Afonso, Aida Paula S. Lemos, Ricardo López Gómez, Ramón Mariño, Paloma Núñez Pertejo e Ricardo Pichel Gotérrez.

Bibliografia

Álvarez-Coca González, M. J. (1994): “El Consejo de las Ordenes Militares”, Cua-dernos de Historia Moderna 15, 297-323.

Ayala Martínez, C. de (2003): Las órdenes militares hispánicas en la Edad Media (siglos XII.XV) (Madrid: Marcial Pons Editores).

Azevedo, R. Pinto de (1834): “Fronteiras entre Portugal e Leão em Riba-Coa antes do tratado de Alcanices (1297)”, Biblos X, 454-466.

Azevedo, R. Pinto de (1981): “A Ordem Militar de S. Julião do Pereiro, depois cha-mada de Alcântara”, Anuario de Estudios Medievales 11, 713-719.

Barton, S. (1997): The aristocracy in twelfth-century Leon and Castile (Cambridge: Cambridge University Press).

Boullón Agrelo, A. I. / Monteagudo, H. (2009): De verbo a verbo. Documentos en galego anteriores a 1260. Anexo 65 de Verba. (Santiago: Facultade de Filoloxía da Universidade de Santiago).

Brunner, Th. (2009): “Le passage aux langues vernaculaires dans les actes de la pratique en Occident”, Le Moyen Age 115, 29-72.

Bullarium Ordinis Militiae de Alcantara = Ortega et Cotes, I. J. / Fernandez de Bri-zuela, J. / Ortega de Zúñiga et Aranda, P. (1759).

Carbajo, M. (1904): Historia del monasterio de Sobrado compilada juiciosa y cri-ticamente por el monje bernardo fr. Mauricio Carbajo. Ms. 587 da Biblioteca Xeral da Universidade de Santiago [Cópia manuscrita por Benigno Cortes Garcia do original do séc. XVIII].

Castro, I. (2006): Introdução à História do Português (Lisboa: Edições Colibri).

Cintra, L. F. Lindley (1959): A linguagem dos Foros de Castelo Rodrigo (Lisboa: Centro de Estudos Filológicos).

CORDE = Real Academia Española. Corpus diacrónico del español. Disponível em: http://rae.es.


240


Corominas, J. / Pascual, J. A. (1991) [1980]: Diccionario crítico etimológico caste-llano e hispánico (Madrid: Gredos).

Corral Val, L. (1999): Los monjes soldados de la Orden de Alcántara en la Edad Media. Su organización institucional (Madrid: Castellum).

Cronica de la Orden de Alcantara = Torres y Tapia, A. de (1663).

Cunha, Maria Cristina Almeida e (2009): Estudos sobre a Ordem de Avis (sécs. XII-XV) (Porto: Faculdade de Letras do Porto).

Duro Peña, E. (1977): “El monasterio de San Miguel de Bóveda”, Archivos Leone-ses 61, 107-179.

Duro Peña, E. (1996): Documentos da Catedral de Ourense. (Santiago: Consello da Cultura Galega).

Emiliano, A. (2003): “Sobre a questão d’ os mais antigos textos escritos em por-tuguês”, em I. Castro / I. Duarte (eds.), Razões e Emoção: Miscelânea de Estudos oferecida a Maria Helena Mateus pela sua jubilação, vol. I, 261-278 (Lisboa: Imprensa Nacional - Casa da Moeda).

Estévez Puga, J. (2000): “Noticias de la Orden militar de Alcántara en Ourense”, Boletín de estudios do Seminario “Fontán-Sarmiento” 21, 90-97.

Gutiérrez Pichel, R. (2007): Documentación latino-romance ‘non dispositiva’ na emerxencia do galego escrito”, Cadernos de Lingua 29, 45-108 (= R. Pichel Gotérrez).

Gutiérrez Pichel, R. (2008): “A documentación non dispositiva na emerxencia do galego instrumental: a ‘pesquisa’ e o ‘relato procesual’”, Verba 35, 73-119 (= R. Pichel Gotérrez).

Gutiérrez Pichel, R. / Cabana Outeiro, A. (2007): “Parámetros para o estudo da introdución do romance na documentación notarial galega”, em Na nosa lyngoage galega. A emerxencia do galego como lingua escrita na Idade Media (Novembro, 2005), 129-157 (Santiago: Instituto da Lingua Galega / Consello da Cultura Galega).

Índice de los documentos de la Orden de Calatrava existentes en el Archivo Histó-rico Nacional (Madrid: Fortanet, 1899).

López Sangil, J. L. (2005): La nobleza altomedieval gallega. La familia Froilaz-Traba (Noia: Toxosoutos).


241


Maia, C. de Azevedo (1986): História do galego-português. Estado linguístico da Galiza e do Noroeste de Portugal desde o século XIII ao século XVI (Com referência à situação do galego moderno) (Coimbra: INIC).

Martín, J. L. (1998). “San Julián del Pereiro, entre Alcántara y Calatrava”, em O tra-tado de Alcanices e a importância histórica das terras de Riba Côa (Lisboa: Universidade Católica).

Martínez Martínez, M. (1997): Cartulario de Santa María de Carracedo 992-1500 (Ponferrada: Instituto de Estudios Bercianos).

Martins, A. M. (2001): “Emergência e generalização do português escrito. De D. Afonso Henriques a D. Dinis”, em M. H. Mira Mateus (coord.): Caminhos do Português. Exposição Comemorativa do Ano Europeu das Línguas. Catá-logo: 23-61 (Lisboa: Biblioteca Nacional).

Martins, A. M. (2006): “O primeiro século do português escrito”. Disponível em www. clul. ul.pt/ equipa/amartins/Martins_(no_prelo)_4_artigo.

Menéndez Pidal, R. (1919): Documentos lingüísticos de España. I. Reino de Casti-lla (Madrid: Junta para la ampliación de estudios e investigaciones científicas - Centro de Estudios Históricos).

Menéndez Pidal, R. (1972) [1926]: Orígenes del español. Estado lingüístico de la Península Ibérica hasta el siglo XI (Madrid: Espasa Calpe).

Monteagudo, H. (2005): “O foro do Burgo do Castro Caldelas (1228) e a emerxen-cia do galego escrito”, Grial 166, 113-119.

Monteagudo, H. (2007): “A emerxencia do galego-portugués na escrita instrumen-tal. Unha panorámica histórica”, em Na nosa lyngoage galega. A emerxencia do galego como lingua escrita na Idade Media (Novembro, 2005), 275-312 (Santiago: Instituto da Lingua Galega / Consello da Cultura Galega).

Monteagudo, H. (2008): Letras primeiras. O foral do Burgo de Caldelas, os pri-mordios da lírica trobadoresca e a emerxencia do galego escrito (Corunha: Fundación “Pedro Barrié de la Maza”).

Morala Rodríguez, J. R. (1998): “Norma gráfica y variedades orales en el leonés medieval”, em Estudios e grafémica en el dominio hispánico, 169-187 (Sala-manca: Ediciones Universidad).

Novoa Portela, F. (2000): La Orden de Alcántara y Extremadura [siglos XII-XIV] (Badajoz: Editora Regional de Extremadura).


242


O’ Callaghan, J. (1983): “Don Fernan Pérez. Un maestre desconocido de la Orden de Calatrava (1234-1235)”. Hispania 43, 433-439.

Oliveira, A. Resende de (1994): Depois do espectáculo trovadoresco. A estrutura dos cancioneiros e as recolhas dos séculos XIII e XIV (Lisboa: Edições Colibri).

Ortega et Cotes, I. J. / Fernandez de Brizuela, J. / Ortega de Zúñiga et Aranda, P. (1759): Bullarium Ordinis Militiae de Alcantara. Olim S. Juliani del Pereiro (Madrid: Antonio Marin).

Palacios Martin, J. L. (dir.). (2000): Colección diplomática medieval de la Orden de Alcántara (1157?-1494). De los orígenes a 1454 (Madrid: Fundación San Benito de Alcántara - Editorial Complutense).

Pereira Martínez, C. (2001): “A Orde Militar de Alcántara na Galiza medieval”. Anuario Brigantino 24, 157-206.

Pichel Gotérrez, R. (2010): “Habilitación y disposición de la scripta vernácula en la documentación probatoria latino-romance”, em M. T. Encinas Manterola et al. (eds.), Ars Longa. Diez años de AJIHLE, 81-100 (Buenos Aires: Voces del Sur).

Rades y Andrada, F. de (1572): Crónica de las tres órdenes de Santiago, Calatrava y Alcántara (Toledo: Juan de Ayala [Reimpres. com um estudo sobre “La obra histórica de Rades y Andrada” por Derek W. Lomax. Barcelona: Ediciones “El Albir”, 1980]).

Romaní Martínez, M. (1989): A colección diplomática do mosteiro cisterciense de Santa María de Oseira (Ourense) (1025-1310). Vol. I. (Santiago: Tórculo).

Souto Cabo, J. A. (1996): “O testamento de Estêvão Peres (1230). Aproximação à primeira escrita galego-portuguesa na Galiza”, Revista de Filología Románi-ca 13, 123-149.

Souto Cabo, J. A. (2001): Rui Vasques. Crónica de Santa Maria de Íria (Santiago de Compostela: Cabido da S. A. M. I. Catedral de Santiago - Edicións do Castro).

Souto Cabo, J. A. (2002): “Usos romances na documentaçom galego-portuguesa do séc. XIII”, em Head, B. / Teixeira, J. / Lemos, A. S. / Barros, A. / Pereira, A. (orgs.), História da Língua e História da Gramática. Actas do Encon-tro, 435-448 (Braga: Centro de Estudos Humanísticos - Universidade do Minho).

Souto Cabo, J. A. (2003a): “Dinâmicas da escrita romance na primeira metade do século XIII”, em A. Mendes / T. Freitas (orgs.), Actas do XVIII Encontro Na-


243


cional da Associação Portuguesa de Linguística (Porto, 2-4 de Outubro de 2002), 795-914 (Lisboa: Associação Portuguesa de Linguística).

Souto Cabo, J. A. (2003b): “Nas origens da expressão escrita galego-portugue-sa. Documentos do século XII”, Diacrítica. Ciências da Linguagem 17, 329-285.

Souto Cabo, J. A. (2004): “Novas perspectivas sobre a génese da scripta romance na área galego-portuguesa. Textos e contextos”, Aemilianense 1, 569-599.

Souto Cabo, J. A. (2006): “Inventário dos máis antigos documentos galego-portu-gueses”, Agália 85/86, 9-88.

Souto Cabo, J. A. (2008a): “Do latin ao galego(-portugués): tempos, modos e es-pazos para unha mudanza escritural na documentazón notarial galega do séc. XIII”, em Elvira, J. / Fernández-Ordóñez, I. / García González, J. / Serradilla Castaño, A. (eds.), Lenguas, reinos y dialectos en la Edad Media ibérica. La construcción de la identidad. Homenaje a Juan Ramón Lodares, 163-186 (Madrid: Iberoamerica / Vervuert).

Souto Cabo, J. A. (2008b): Documentos galego-portugueses dos séculos XII e XIII. Monografía 5 da Revista Galega de Filoloxía (A Corunha: Departamento de Galego-Portugués, Francés e Lingüística da Universidade da Coruña).

Souto Cabo, J. A. (2009): “Testes ad probandum contra Velasco Pedriz”, em M. Brea (coord.), Pola melhor dona de quantas fez nostro senhor. Homenaxe á profe-sora Giulia Lanciani, 405-419 (Santiago: Centro Ramón Piñeiro para a Inves-tigación en Humanidades - Xunta de Galicia).

Souto Cabo, J. A. ([no prelo/1]): “Fernando Pais de Tamalhancos: trovador e cava-leiro”, Revista de Literatura Medieval.

Souto Cabo, J. A. ([no prelo/2]): Adeante se começam as cantigas que fezerom os cavaleiros.

Souto Cabo, J. A. ([no prelo/3]): “O eco das primeiras vozes”, em E. M. da Olivei-ra Gomes da Torre (org.), Actas do VIII Encontro da Secção Portuguesa da AHLM. UTAD, 11-12 de Novembro de 2010.

TMILG = Universidade de Santiago, Tesouro Medieval Informatizado da Lingua Galega. Disponível em http://ilg.usc.es/ [X. Varela Barreiro (dir.)].

Torres y Tapia, A. de (1663): Cronica de la Orden de Alcantara (Madrid: Gabriel Ramírez).

247

Revista Galega de Filoloxía, ISSN 1576-2661, 2011, 12: 247-259Data de recepción: 4 de febreiro de 2011 | Data de aceptación: 10 de marzo de 2011

Para uma avaliação do processamento de palavras sufixadas do português europeu. Desafios da adaptação das provas morfológicas da bateria PAL (Psycholinguistic Assessment of Language)

Cristina MartinsCentro de Estudos de Linguística Geral e Aplicada, Universidade de Coimbra

Graça Rio-TortoCentro de Estudos de Linguística Geral e Aplicada, Universidade de Coimbra

Maria Isabel FestasFaculdade de Psicologia e Ciências da Educação, Universidade de Coimbra

Resumo:

A PAL-PORT é uma bateria de provas de avaliação psicolinguística recentemente adaptada para o português (variante europeia) a partir da PAL (Psycholinguistic Assessment of Lan-guage), originalmente desenvolvida para a língua inglesa por Caplan (1992). A bateria inclui provas envolvendo, entre outros, aspectos do processamento morfológico. Equacionamos, neste trabalho, os principais problemas levantados pela selecção das palavras derivadas por sufixação que integram as provas de decisão lexical e de produção de palavras afixadas da PAL-PORT. São criticamente discutidos os critérios de selecção destas palavras e, mais preci-samente, a forma como diferentes propriedades (com destaque para as morfofonológicas) dos sufixos e das palavras derivadas podem interagir com os modos eventualmente alternativos de processamento (holístico ou (de)composicional) das palavras morfologicamente complexas.

Palavras-chave:

Morfologia derivacional; processamento de palavras complexas; avaliação psicolinguística.

Abstract:

The PAL-PORT is the recently adapted European Portuguese version of the Psycholinguistic Assessment of Language (PAL), originally developed for the English language by Caplan (1992). This battery includes subsets of tests pertaining to, amongst others, aspects of morphological processing. In this paper the authors discuss the main challenges faced in selecting the derived suffixed words included in the the PAL PORT’s lexical decision test and production of affixed words test. Word selection criteria are critically reviewed considering the manner in which different suffix and derived word properties (especially morphophonological) interact with potentially alternative processing modes (holistic or (de)compositional) of morphologically complex words.

Key words:

Derivational morphology, complex word processing, psycholinguistic assessment.

Cristina Martins, Graça Rio-Torto e Maria Isabel Festas

248


1. Introdução

Pese embora o seu evidente interesse clínico e educacional, é notória a actual carência de provas de avaliação psicolinguística que, envolvendo aspectos do processamento morfológico, sejam adequadas à estrutura da língua portuguesa.

No quadro da recente adaptação para português (variedade europeia) das provas que integram a PAL (Psycholinguistic Assessment of Language)1, bateria originalmente desenvolvida para a língua inglesa por Caplan (1992), foi possível dar início a um trabalho que tem por objectivo corresponder a esta necessidade (Festas et al., 2006). Tratando-se de uma bateria que visa avaliar a integridade do funcionamento de diferentes domínios de processamento linguístico (compreensão oral e escrita, produção oral e escrita e leitura oral), a PAL(-PORT) integra 28 provas que selectivamente se centram em aspectos do processamento fonético-fonológico (e, também, no caso de certas provas, em articulação com a ortografia), sintáctico, léxico‑semântico e morfológico2.

Pretendemos, aqui, equacionar e discutir os problemas centrais levantados pela adaptação, à estrutura do português, de uma das categorias de itens morfologicamente complexos constantes nas provas de decisão lexical e de produção de palavras afixadas da PAL3: as palavras derivadas por sufixação4. Mais especificamente, explicitaremos os desafios colocados pelo recurso, nas provas originais em inglês, a itens cuja estrutura morfológica integra sufixos derivacionais denominados de nível I e de nível II.

1 O processo de adaptação da bateria PAL desenvolveu-se no quadro do projecto Avaliação psicolinguística fina de afasias e outras perturbações da linguagem: uma bateria integrativa de medidas em tempo diferido e em tempo real (RIPD/PSI/63557/2005), coordenado pela Prof. Doutora Maria Isabel Ferraz Festas da Faculdade de Psicologia e Ciências da Educação da Universidade de Coimbra e financiado pela Fundação para a Ciência e Tecnologia.

2 O modelo psicolinguístico subjacente à bateria PAL assume uma arquitectura modular e um processamento serial da informação.

3 As provas de decisão lexical (10 e 23) e de produção de palavras afixadas (13 e 26) existem em pares, distinguindo-se cada membro entre si apenas em função das modalidades de apresentação dos itens ao sujeito e das respectivas respostas: nas provas 10 e 13, a apresentação dos itens é oral e as respostas são também o são; nas provas 23 e 26, os itens são fornecidos por escrito e as respostas são igualmente dadas por escrito.

4 As provas morfológicas da PAL integram igualmente itens flexionados regulares e irregulares, palavras e pseudopalavras, tendo itens destas categorias sido igualmente contemplados nas provas respectivas da PAL-PORT. As questões levantadas pela selecção destes itens não serão, no entanto, objecto de atenção no presente trabalho.

Para uma avaliação do processamento de palavras sufixadas...

249


2. Sufixos de nível I e de nível II: breve caracterização e relevância psicolinguística

Na construção das provas morfológicas da bateria inglesa operou-se com base no princípio explícito de que os sufixos derivacionais do nível I são os que, tendencialmente, têm origem latina, se agregam a bases com esta mesma origem e afectam, frequentemente, a estrutura fonológica dessas bases (serenBaseLat+itySufLat=se-renity). Já os sufixos de nível II, de origem anglo‑saxónica, tanto se agregam a radicais simples e nativos (happyBase+nessSufAng‑Sax=happiness), como a radicais já portadores de sufixos de nível I (receptiveRadDer(=BaseLat+SufLat)+nessSufAng‑Sax=receptiveness), não produzindo, para além do mais, efeitos fonológicos nas bases (Caplan 1992: 220).

Ainda que a consistência dos critérios evocados para sustentar a demarcação entre sufixos derivacionais dos níveis I e II seja passível de observações críticas, a verdade é que a pertinência de uma distinção genérica deste tipo tem vindo a ser reiteradamente assinalada em estudos de natureza diversa, quer linguísticos, quer psicolinguísticos, envolvendo palavras morfologicamente complexas do inglês.

A adequação descritiva da distinção começou por ser evidenciada por linguistas como Chomsky e Halle (1968), Siegel (1974), Aronoff (1976) e Kiparsky (1982). Ainda que não se observe, nas descrições destes autores, completa coincidência quanto à constituição dos inventários de sufixos pertencentes a cada uma das categorias (circunstância que se atribuirá a teorizações e a modelos descritivos de base não idênticos), é possível vislumbrar, nas reflexões existentes, a indicação de propriedades distintivas genéricas e recorrentes dos dois tipos sufixais.

Deste modo, e se os sufixos do tipo I formam, com a respectiva base, um domínio acentual, assim determinando, e em primeiro lugar, as regras de colocação do acento lexical, os de tipo II, não ostentando propriedades comparáveis no plano prosódico, são, por essa razão, e nas palavras de Chomsky e Halle (1968: 84), “‘neutral affixes’ which characteristically play no role in the placement of stress”. As propriedades acentuais de cada tipo de sufixo têm, para além do mais, consequências a outros níveis. Formando, com a base, um domínio acentual, os sufixos de tipo I potenciam a acção de um conjunto de processos fonológicos sobre o material segmental desta, frequentemente conducentes a alterações na respectiva forma fónica (cf. as alterações de timbre vocálico em aspire>aspiration e sane >sanity —ex. de Vannest et al., 2005: 75—). Já os sufixos de tipo II, acentualmente neutros, na acepção vista, não favorecem a acção dos processos fonológicos sobre o material segmental das bases a que se agregam. Nestas circunstâncias, a base tende a ver preservada a sua identidade formal, que não é tipicamente afectada pelo processo derivacional: breath>breathless; bright>brightness; fashion>fashionable (ex. de Vannest et al., 2005: 75).


250


Aos argumentos linguísticos evocados, têm vindo juntar-se dados provenientes de investigações psicolinguísticas de natureza vária. A pertinência de se considerar uma distinção entre dois grupos de sufixos derivacionais tem sido sugerida por dados sobre a aquisição linguística de crianças com e sem problemas de desenvolvimento (Windsor e Hwang 1999; Jarmulowicz 2002) e sobre o processamento linguístico de adultos. Os resultados destes últimos trabalhos, envolvendo quer sujeitos normais (Vannest et al. 2005), quer sujeitos portadores de patologias da linguagem (Caplan 1992; Allen e Badecker 2001; Vannest et al. 2005) têm, nomeadamente, contribuído para alimentar a discussão teórica em torno do carácter eventualmente holístico e/ou (de)composicional do processamento das palavras que integram os diferentes tipos de sufixos. Neste sentido, e já no quadro dos modelos que prevêem a coexistência de estas duas vias possíveis de processamento para palavras morfologicamente complexas, a revisão de estudos empíricos empreendida por Caplan (1992: cap. 6) sugere que produtos derivados integrando sufixos de tipo I serão preferencialmente processados de modo holístico, enquanto que produtos derivados portadores de sufixos de tipo II já se prestarão mais facilmente a um processamento (de)composicional.

3. Da PAL à PAL-PORT. A solução adoptada: apresentação, justificação e limites

Na construção de um instrumento de avaliação psicolinguística adequada a uma língua românica como o português, e na impossibilidade de fazer respeitar a distinção entre sufixos derivacionais de nível I e de nível II nos exactos termos apresentados por Caplan (sobretudo, mas não só, no que se refere à origem latina vs. anglo‑saxónica dos sufixos em causa), houve, pois, que ponderar de que modo seria possível preservar a possibilidade de avaliação do efeito eventualmente diferenciado sobre o processamento morfológico, holístico ou (de)composicional, decorrente da distinção entre dois tipos de sufixos derivacionais.

Com este propósito foi fundamental, e antes de mais, ponderar a importância relativa dos factores que, de modo combinado, são convocados para sustentar a distinção entre sufixos derivacionais dos níveis I e II. Na formulação de Caplan (1992: 220), e como se referiu, a distinção assenta em diferenças de ordem etimológica, morfotáctica e morfofonológica:

Latinate suffixes (also called “level I” suffixes) attach to Latinate roots; Anglo‑Saxon suffixes (also called “level II” suffixes) attach more freely to many simple, underived words with Latinate suffixes. Latinate suffixes differ from Anglo‑Saxon suffixes in other respects as well. They attach be-


251


fore Anglo‑Saxon suffixes and in many cases they affect the phonological structure of the words to which they are attached. Anglo‑Saxon derivational suffixes attach after Latinate suffixed have been attached, and do not influen-ce the sound patterns of the roots to which they are attached (1992: 220).

De entre estes critérios, os de ordem etimológica são aqueles que, evidentemente, não poderiam ser considerados na adaptação, para português, das provas morfológicas da PAL nas quais surgem itens derivados com sufixos de níveis I e II. Argumentar‑se‑á, para além do mais, que, na perspectiva do sujeito falante‑ouvinte a testar, o impacto directo de critérios deste tipo será escassíssimo ou mesmo nulo, na justa medida em que a generalidade dos falantes-ouvintes de uma língua natural não tem conhecimentos, explícitos ou implícitos, relativos à origem histórica das palavras e dos seus constituintes morfológicos que possam condicionar o modo como procedem ao seu processamento. Dito isto, será bastante mais plausível pressupor que, para o processamento morfológico a empreender pelo sujeito a testar, serão, antes, potencialmente relevantes critérios de tipo morfotáctico e morfofonológico.

No que concerne à aplicabilidade de critérios morfotácticos para o fim em vista, e mais concretamente dos que especificam a ordem pela qual deverão ser concatenados sufixos derivacionais às respectivas bases de modo a originar produtos gramaticais, esta pressuporia que, entre os itens morfologicamente complexos incluídos nas provas originais da PAL, figurassem os que apresentam radicais derivados por sufixação (como receptiveness=receptiveRadDer(=BaseLat+SufLat)+nessSufAng‑Sax), pois apenas em relação a esses a questão da ordem de concatenação sufixal se colocaria. Uma análise da constituição morfológica dos itens derivados constantes nas provas originais revelou, contudo, que as respectivas bases de derivação são sempre (com a excepção de um único exemplo5) radicais não derivados, pelo que a consideração de critérios estritamente morfotácticos não deveria, na tarefa de adaptação das provas morfológicas da PAL para o português, constituir-se como a opção mais adequada.

Assim sendo, tornou-se claro que, na tentativa de estabelecer uma tipologia de sufixos derivacionais útil e produtivo para o fim em apreço, e sem perder de vista os parâmetros considerados por Caplan (1992) na concepção das categorias representadas nas provas originais, deveríamos atender, antes, aos critérios de natureza morfofonológica formulados.

5 Trata-se do item (pseudopalavra) encourageance, o único entre todos os usados nas provas originais da PAL que integra um radical derivado por prefixação: courageRNom > encourageRadDerVb + anceSufLat = encourageancePseudopalNom.


252


Como atrás se observou, a divisão dos sufixos derivacionais em dois grupos em função das implicações fonológicas (prosódicas e segmentais) da sua concatenação às respectivas bases também assenta no pressuposto de que os produtos resultantes, pelas características que ostentam, se prestarão preferencialmente a uma forma de processamento sobre outra. Recorde‑se que, no contexto dos modelos que prevêm duas vias alternativas para o processamento de palavras morfologicamente complexas, a hipótese é a de que os produtos derivados com sufixos de tipo I se processam preferencialmente de modo holístico e que os produtos derivados com sufixos de tipo II podem prestar‑se a um processamento (de)composicional.

A hipótese pode ser justificada pela maior ou menor opacidade formal tendencial-mente apresentada pela base morfológica depois de operado o processo derivacio-nal com cada tipo de sufixo, já que, a questão de fundo parece ser a facilidade com que, mediante uma palavra morfologicamente complexa, o falante‑ouvinte será ca-paz de reconhecer (mesmo que por operações implícitas) os respectivos constituin-tes morfológicos. É plausível postular-se que, na presença de constituintes de base cujas fisionomias morfofonológicas se mantêm relativamente estáveis num dado conjunto de palavras, o falante‑ouvinte terá menor dificuldade em reconhecê‑los na sua efectiva qualidade de constituintes e até preferir o processamento (de)com-posicional das palavras morfologicamente complexas em que estão integrados. Se-gundo o mesmo raciocínio, os constituintes morfológicos que sofrem alterações formais no decurso dos processos de formação lexical mais dificilmente serão reconhecíveis enquanto tais, pelo que se admite que o falante-ouvinte processe a palavra morfologicamente complexa que os integra de um modo preferencialmen-te holístico6.

Pese embora as limitações decorrentes das significativas diferenças estruturais entre a língua inglesa e a língua portuguesa no que concerne às características morfofonológicas aqui consideradas, procurámos, ainda assim, replicar, nas provas morfológicas da versão portuguesa da PAL (PAL-PORT) uma distinção na medida do possível similar à que foi operacionalizada por Caplan (1992) nas provas originais. O esforço justificava‑se face ao interesse repetidamente reconhecido que uma distinção desta natureza tem vindo a revelar para a avaliação das estratégias mobilizadas no processamento de palavras morfologicamente complexas.

6 Dados interessantes e com potencialidades explicativas das tendências descritas encontram‑se abundantemente documentados na literatura sobre o processamento diferenciado de itens flexionados regulares (cujos constituintes morfológicos preservam, tipicamente, maior grau de transparência formal) e irregulares (cujos constituintes morfológicos tendem a ser mais opacos e menos reconhecíveis). Sobre esta questão, cf., por exemplo, Ullman et al. 1997; Ullman 2004).


253


Não tendo deixado de convocar um conjunto diversificado de critérios linguísticos na selecção dos itens das provas morfológicas (classes sintácticas de produtos e bases, classes semântico‑categoriais dos produtos e frequência dos produtos e bases), a solução adoptada na PAL‑PORT atendeu, no entanto, e de modo prioritário, às propriedades morfofonológicas de dois grupos de sufixos derivacionais existentes em português.

A ponderação das regras de atribuição do acento principal de palavra em português (Pereira 1999) conduziu‑nos à proposta de duas categorias sufixais: por um lado, (i) sufixos que geram produtos acentualmente não marcados (PANM) e, por outro, (ii) sufixos que geram produtos acentualmente marcados (PAM) (Pereira 1999). Sendo o radical (simples ou derivacional) o domínio da atribuição do acento lexical em português, a posição não marcada para o acento é a última vogal desse radical. No caso de um produto derivado acentualmente não marcado, i.e., que integra um sufixo do tipo descrito em (i), será a última vogal do radical derivacional a recebê‑lo ([[sérr]RadSimpa]>[[serrán]RadDero]; [flór]RadSimp>[florál] RadDer), podendo‑se, por isto, afirmar que tais sufixos atraem o acento lexical. Já um produto derivado acentualmente marcado resultará da presença de um sufixo que, se for monossilábico7, repelirá o acento, fazendo‑o recuar para a sílaba que imediatamente antecede esse sufixo (Pereira 1999:144): [[térr]RadSimp a]>[[térre]RadDero/a].

Para além destas características, os sufixos que geram PANM também favorecem, sempre que reunidas as condições fonológicas adequadas, a acção de um conjunto de processos fonológicos sobre o material segmental da base8, conducentes a potenciais alterações na respectiva forma: f["ε]bre+il=f[˝]bríl; cap["aS]+idade=capa[ås]idáde. Pelo contrário, os sufixos monossilábicos na origem de PAM tendem, de modo mais consistente, a preservar as propriedades fonológicas das respectivas bases9: t["ε]rr+eo/a=t["ε]rreo/a.

Outra consequência da adopção do critério acentual nos termos descritos foi a necessidade de escolher, para as provas morfológicas da PAL-PORT, produtos que

7 Alguns dos sufixos geradores de PAM são polissilábicos. Esses atraem o acento lexical, que recairá sobre a sua primeira sílaba (Pereira 1999: 144): [[[calv]Base[íci]]RadDere]PAM;[[[prepara]Base[tóri]]RadDero]PAM.

8 Entre estes processos, cabe destacar a relevância, neste contexto, da redução das vogais /e/, /ε/, /o/, /O/ e /a/ quando em sílaba átona (Mateus e d’Andrade 2000: 134‑136). Esclareça‑se, pois, que nem sempre as bases às quais se agregam os sufixos na origem de PANM reúnem condições para serem alvo de processos fonológicos que alterem as respectivas formas. Tal quer dizer que as transformações das bases, nestes casos, estão longe de serem obrigatórias.

9 Trata‑se, no entanto, e como aqui se afirma, de uma tendência. Casos há, por exemplo, em que se assiste, em derivados desta natureza, a uma alteração no timbre da vogal tónica da base: cal["o]r>cal["]rico.


254


não fossem verbos. Na verdade, tal como tem vindo a ser demonstrado (Pereira 1999; Mateus e d’Andrade 2000), as regras de atribuição do acento principal de palavra em português são sensíveis não só à estrutura morfológica desta, como se viu, mas também à respectiva classe sintáctica ou lexical (Nome, Adjectivo,Verbo). Pereira (1999: cap. 4) evidencia, aliás, dois sistemas de regras de atribuição do acento distintos, um para os verbos e outro para os não verbos, sendo que somente aos não verbos se aplicam aquelas que temos vindo a referir10.

Nestas condições, apenas se puderam utilizar, nas provas morfológicas da PAL-PORT, produtos nominais e adjectivais, mas fizeram‑se representar todas as classes de bases possíveis à luz desta constrição. Tendo-se ainda observado que, nas provas originais, a esmagadora maioria dos produtos é heterocategorial 11 (Rio-Torto 1998: 88) relativamente à base, foram, deste modo, seleccionados itens dos seguintes tipos: nomes deverbais ([medi]ção) e deadjectivais ([fresc]ura), bem como adjectivos deverbais ([lavá]vel) e denominais ([febr]il; [férr]eo).

Nos estudos sobre processamento morfológico disponíveis fica, no entanto, claro que, para além das propriedades morfofonológicas evocadas, outras características, quer dos constituintes morfológicos, quer dos produtos, podem concorrer para potenciar ou, pelo contrário, inibir a reconhecibilidade da natureza composicional de uma palavra morfologicamente complexa. Entre estas características são apontadas a elevada frequência da base, em comparação com a baixa frequência superficial do produto, assim como a elevada produtividade e consistência semântica dos sufixos.

Atendendo à sua importância, estes parâmetros foram igualmente ponderados na escolha dos itens das provas da PAL-PORT. Procurou-se, neste sentido, que os sufixos escolhidos no âmbito das duas grandes categorias obtidas à luz dos critérios acentuais descritos (sufixos que geram PANM e sufixos na origem de PAM) integrassem categorias semântico‑categoriais diversas, mas internamente consistentes. Deste modo, ponderámos o recurso a produtos de vários tipos, nomina actionis, nomes agentivos, nomina qualitatis/essendi, nomes instrumentais e adjectivos relacionais, representativos da acção de diferentes operações semântico‑categoriais desencadeadas pelo processo sufixal (Rio‑Torto 1998).

Ressalve-se, no entanto, que, dadas as características do português, são muito poucos os sufixos derivacionais que possam operar na criação de produtos acentualmente

10 A relevância da classe sintáctica das palavras para o seu processamento também tem vindo a ser assinalada em vários estudos. Cf., por ex. Shapiro et al. 2000.

11 Por heterocategorial entende‑se ‘de categoria lexical diferente da da base’: por exemplo, um nome deadjectival, ou um adjectivo denominal.


255


marcados, em contraste com o que acontece no caso dos sufixos que originam produtos acentualmente não marcados. Desta circunstância resulta uma assimetria assinalável no que concerne à diversidade das categorias semântico‑categoriais encontrada, em cada uma das duas grandes categorias previstas nas provas morfológicas da PAL-PORT. Na verdade, no grupo dos derivados acentualmente marcados, apenas foram contemplados adjectivos relacionais.

Admitimos, por outro lado, que alguns dos sufixos utilizados serão mais prototípicos dos respectivos grupos semântico‑categoriais do que outros e postulamos que diferenças de prototipicidade desta natureza poderão intervir na adopção de estratégias de processamento morfológico dos produtos que estes integram por parte do falante‑ouvinte. Na verdade, esta questão está fortemente articulada com a da produtividade relativa de cada sufixo. Nesta medida, será igualmente plausível pressupor que sufixos mais produtivos em português, como é o caso do agentivo –dor/aSuf[‑átono] (Rodrigues 2008; Almeida 2009), mesmo que geradores de produtos acentualmente não marcados (e eventualmente conducentes a alterações na fisionomia formal das bases a que se agregam), sejam, apesar desta circunstância, relativamente fáceis de reconhecer enquanto constituintes morfológicos. Assim, poderá considerar‑se que sufixos, como o agentivo –dor/a, em vez de induzirem um processamento holístico dos produtos que integram (o que se pode postular atendendo às suas propriedades fonológicas), conduzam antes, e já em função da sua elevada produtividade, a um processamento (de)composicional desses mesmos produtos12.

O problema da prototipicidade e da produtividade dos sufixos evoca muito claramente o da frequência das bases e dos produtos. No caso da PAL-PORT, optou-se por seguir mais estritamente as orientações dadas por Caplan na descrição das provas originais, pelo que o critério da frequência foi apenas considerado na escolha de itens para as de decisão lexical (provas 10 e 23), mas já não no das de produção de palavras sufixadas (provas 13 e 26). Em relação às primeiras, Caplan (1992: 410) adverte que todas as palavras derivadas nelas presentes se deverão construir

12 O grau diferenciado de produtividade dos sufixos derivacionais foi, de resto, o critério seguido na adaptação destas provas morfológicas ao castelhano (europeu), a única outra língua românica para a qual existe uma versão adaptada da bateria PAL. Os autores, sem, contudo, apresentarem qualquer discussão dos motivos que os conduziram à preferência por esta opção (que é, no entanto, justificável, como se viu), utilizaram duas categorias de sufixos à luz do critério escolhido: (i) sufixos muito produtivos e (ii) sufixos pouco produtivos. Refira‑se, no entanto, que também a metodologia seguida na determinação do grau de produtividade dos sufixos do castelhano não é explicitada no manual da bateria (conhecida como RIENAL –Repertorio de instrumentos para la evaluación neurolingüística de las alteraciones del lenguaje–, Benedet 2006), aventando-se a hipótese de que, para este efeito, tenham eventualmente sido ponderados os dados de frequência lexical existentes para o castelhano que são referenciados no manual da bateria.


256


combinando “high frequency stems (…) with afixes” de modo a obter “low frequency complex words”. Nas provas 10 e 23 da PAL‑PORT, a frequência baixa (igual ou inferior a 27 ocorrências) de todos os produtos e elevada (igual ou superior a 162 ocorrências) das respectivas bases foi verificada na base de frequências lexicais CORLEX (Nascimento 2003).

4. Trabalho futuro

É ainda necessário proceder a estudos empíricos com vista à verificação da robustez e do interesse experimental da opção que assumimos na escolha e construção das palavras derivadas constantes nas provas morfológicas da PAL-PORT. Assim sendo, nesta fase do trabalho de adaptação do instrumento de avaliação psicolinguística em causa, apenas poderemos postular, com base nos dados actualmente disponíveis sobre os comportamentos de sujeitos falantes de outras línguas, que factores poderão efectivamente influenciar o tipo de processamento a empreender pelos falantes do português (variedade europeia) de palavras derivadas morfologicamente complexas. Como procurámos explicar, a distinção entre sufixos derivacionais assumida na PAL-PORT levou essencialmente em consideração algumas das respectivas propriedades morfofonológicas, no intuito de manter, e na medida do possível, os critérios que foram explicitamente assumidos na escolha dos itens nas provas originais.

Procurámos evidenciar, no entanto, na discussão problematizadora que aqui empreendemos, que, para além das propriedades morfofonológicas dos produtos e dos seus constituintes morfológicos, será importante não descurar outros factores que os podem caracterizar e contribuir, porventura decisivamente, para o tipo preferencial de processamento deste tipo de palavras morfologicamente complexas. Fica, nomeadamente, claro que, para o aperfeiçoamento de instrumentos desta natureza, é fundamental desenvolver investigação que permita aprofundar o conhecimento sobre as inter-relações entre factores promotores/inibidores da saliência relativa dos constituintes morfológicos. Neste sentido, e como se referiu, será oportuno controlar factores como as frequências das bases, dos produtos e também dos afixos, desenvolvendo metodologias claras que permitam aferir os graus de produtividade/prototipicidade destes últimos atendendo à respectiva classe semântico‑categorial (Ford et. al. 2010).

Mas, mesmo em torno da solução adoptada nesta fase de adaptação das provas morfológicas da PAL, e que passou por privilegiar os critérios morfofonológicos aqui apresentados e discutidos, será oportuno fomentar reflexões críticas. Ponderamos, nomeadamente, a hipótese de que outros factores prosódicos, como os de natureza


257


rítmica, se poderão vir a revelar igualmente pertinentes para a determinação da saliência relativa dos constituintes morfológicos que integram as palavras derivadas. Consideremos, em concreto, que nem todos os produtos acentualmente marcados (ou mesmo não marcados) ostentam as mesmas propriedades rítmicas. Predominando o ritmo troqueu e a acentuação paroxítona em português, podemos admitir que os produtos representativos deste formato se assumirão, para o falante-ouvinte, como ritmicamente neutros. Se é verdade que a larga maioria dos sufixos que geram produtos acentualmente não marcados integra produtos desta natureza, também o é, porém, que o sufixo -vel, gerador de produtos acentualmente marcados, conduz, ainda assim, à formação de palavras paroxítonas, ritmicamente neutras. Atendendo a esta característica específica, os produtos derivados em -vel mais se aproximarão dos que integram sufixos geradores de PANM e menos dos que apresentam outros sufixos na origem de PAM, como ‑ico/a e -eo/a. Estes últimos conduzem à formação de palavras proparoxítonas, de ritmo dáctilo, claramente marcadas em português (quer rítmica, quer acentualmente).

Para já, desconhecem‑se os efeitos que poderão ter as propriedades agora evocadas sobre as formas de processamento das palavras derivadas, e, por isso, julgamos de todo o interesse incluir na versão preliminar das provas morfológicas da PAL-PORT itens que, também deste ponto de vista, são distintos entre si. Espera-se que a avaliação empírica destas provas que se encontra em preparação possa contribuir para elucidar as opções para o seu refinamento futuro.

Referências bibliográficas

Allen, M. / Badecker, W. (2001): “Morphology: the Internal Structure of Words”, em Rapp, B. (ed.), The Handbook of Cognitive Neuropsychology. What Deficits Reveal about the Human Mind, 211-232 (Philadelphia: Psychology Press).

Almeida, A. L. (2009): Produção de nomes agentivos deverbais em português língua materna (L1) por alunos do ensino básico. Tese de Mestrado inédita apresentada à Universidade de Coimbra.

Aronoff, M. (1976): Word Formation in Generative Grammar (Massachusetts: MIT Press).

Benedet, M. J. (2006): Repertorio de instrumentos para la evaluación neurolingüística de las alteraciones del lenguaje (Madrid: Editorial EOS).

Caplan, D. (1992): Language: Structure, Processing, and Disorders (Cambridge, MA.: MIT Press).


258


Chomsky, N. / Halle, M. (1968): The Sound Pattern of English (New York: Harper & Row Publishers).

Festas, I. / Leitão, J. A. / Formosinho, M. D. / Albuquerque, C./ Martins, C. / Branco, A. / André, L. / Lains, J. / Rodrigues, N. / Teixeira, N. (2006): “Uma bateria de avaliação psicolinguística das afasias e de outras perturbações da linguagem para a população portuguesa”, em Machado, C. et al. (orgs.), Actas da XI Con-ferência Internacional Avaliação Psicológica: Formas e Contextos, 719-729 (Braga: Psiquilibrios).

Ford, M. A. / Davis, M. H. / Marslen-Wilson (2010): “Derivational morphology and base morpheme frequency”, Journal of Memory and Language 63, 117-130.

Jarmulowicz, L. D. (2002): “English derivational suffix frequency and children’s stress judgments”, Brain and Language 81, 192-204.

Kiparsky, P. (1982): Lexical Phonology and Morphology, em The Linguistics Society of Korea (ed.), Linguistics in the Morning Calm, 3-91 (Seoul: Hanshin Publishing Co.).

Mateus, M. H. M. / d’Andrade, E. (2000): The Phonology of Portuguese (Oxford: Oxford University Press).

Nascimento, M. F. B. (coord.) (2003): CORLEX. Léxico Multifuncional Computorizado do Português Contemporâneo (Lisboa: Centro de Linguística da Universidade de Lisboa). Disponível em http://www.clul.ul.pt/sectores/linguistica_de:_corpus/projecto_lmcpc.php [consult. 11.01.2011].

Pereira, I. (1999): O acento de palavra em português. Uma análise métrica. Tese de doutoramento inédita apresentada à Universidade de Coimbra.

Rio-Torto, G. (1998): Morfologia derivacional. Teoria e aplicação ao português (Porto: Porto Editora).

Rodrigues, A. S. (2008): Formação de substantivos deverbais sufixados em Português (München: LINCOM [LINCOM Studies in Romance Linguistics 57]). Inclui CD‑Rom.

Shapiro, K. / Shelton, J. / Caramazza, A. (2000): “Grammatical Class in Lexical Production and Morphological Processing: Evidence from a Case of Fluent Aphasia”, Cognitive Neuropsychology 17 (8), 665-682.

Siegel, D. (1974): Topics in English Morphology (Massachusetts: MIT Press).

Ullman, M. T. (2004): “Contributions of Memory Circuits to Language: the De-clarative/Procedural Model”, Cognition 92, 231-270.


259


Ullman, M. T. / Corkin, S. / Coppola, M. / Hickok, G. / Growdon, J. H. / Koroshetz, W. J. / Pinker, S. (1997): “A Neural Dissociation within Language: Evidence that the Mental Dictionary Is Part of Declarative Memory, and that Grammatical Rules are Processed by the Procedural System”, Journal of Cognitive Neuroscience 9 (2), 266-276.

Vannest, J. / Polk, T. A. / Lewis, R. L. (2005): “Dual‑Route Processing of Complex Words: New fMRI Evidence from Derivational Suffixation”, Cognitive, Affective, and Behavioral Neuroscience 5, 67–76.

Windsor, J. / Hwang, M. (1999): “Children’s Auditory Lexical Decisions: a Limited Processing Capacity Account of Language Impairment” Journal of Language, Speech and Hearing Research 42, 990-1002.

263

Revista Galega de Filoloxía, ISSN 1576-2661, 2011, 12: 263-269Data de recepción: 26 de marzo de 2011 | Data de aceptación: 26 de abril de 2011

López Viñas, Xoán, / Lourenzo Módia, Cilha / Moreda Leirado, Marisa: Gramática práctica da lingua galega. Comunicación e expresión, A Coruña, Baía Edicións, 2010, 547 pp.

As condicións sociopolíticas en que se desenvolveu a historia da lingua galega fixeron que a súa tradición gramatical sexa, certamente, serodia e escasa. Non foi até á segunda parte do século XIX que apareceron as primeiras gramáticas e entre elas só a de Saco Arce, de 1868, alcanzou unha entidade e rigor científicos acaídos para a época. Tanto foi así que mesmo houbo que agardar case cen anos, até que apareceu a gramática de Carvalho Calero na década de 60 do século XX, para a vermos superada. Porén, unha vez estabelecida a cooficialidade da lingua galega e a súa incorporación ao sistema educativo no último terzo dese mesmo século, os estudos gramaticais multiplicáronse, como resulta lóxico, tanto en forma de manuais e libros de texto escolares, como en formatos máis eruditos, completos e especializados, sen que con todo se poidan considerar numerosos ou excesivos.

Alén das de contido máis propiamente teórico, nos primordios do século XXI saíron do prelo dúas gramáticas que xa levan no título a referencia ao seu carácter práctico. Trátase da Gramática práctica (Morfosintaxe), de Carme Hermida Gulías (2004), e da Gramática da lingua galega. Síntese práctica, de Xosé Feixó Cid (2004); a primeira céntrase nos aspectos morfosintácticos, en canto a segunda inclúe tamén a fonética, a ortografía, o léxico e a semántica, e mesmo nocións de sociolingüística e de dialectoloxía. Nesta mesma liña de dotar os utentes do galego de instrumentos prácticos que lles permitan mellorar o coñecemento das estruturas internas e o uso correcto do idioma, de acordo coas disposicións normativas, aparece no ano 2010 unha nova Gramática práctica da lingua galega (Premio “Xosefa Iglesias Vilarelle” ao mellor libro educativo de 2010) da autoría de tres profesores novos mais con experiencia investigadora e docente na materia de que tratan. No entanto, o seu contributo de ningún modo se pode considerar unha reiteración daqueles traballos precedentes ou doutros similares, pois, como a súa propia extensión nos suxire, e tamén o subtítulo de Comunicación e expresión, ten uns obxectivos máis amplos e unha vocación de completude canto ao feito lingüístico como vehículo de comunicación humana que non adoita darse nos traballos precedentes.

A novidade desta obra vén dada, por tanto, por ese desexo de presentar a lingua cunha visión integradora, o cal explica a presenza nela de aspectos non habituais nas gramáticas, como é a relación entre lingua e sociedade, ou a incorporación da lingüística textual, até hai pouco ausente da nosa tradición gramatical e totalmente

Ramón Freixeiro Mato

264


imprescindíbel se quixermos tratar sobre a comunicación mediante a linguaxe, pois é o texto a unidade básica da comunicación humana, e non as palabras ou as cláusulas. Neste mesmo sentido, resulta igualmente destacábel, por inusual e ao mesmo tempo necesaria, a atención á oralidade e aos aspectos pragmáticos, xa que os textos escritos son só substitutivos dos orais con que os seres humanos fundamentalmente nos comunicamos. Non se trata, por conseguinte, de máis un manual práctico para o uso da lingua de acordo cos moldes tradicionais. Trátase dunha obra novidosa con vocación de contribuír para a modernización e actualización do discurso gramatical galego, adaptándoo aos novos tempos e ás necesidades dos utentes de hoxe. Alén disto, fornece igualmente a información gramatical –morfosintáctica– habitual neste tipo de obras e faino dun modo didáctico e práctico, con abundantes exemplos e cadros sinópticos clarificadores que permiten un manexo áxil da información que contén e unha consulta eficaz de ítems concretos, sen deixar de lado aspectos tan prácticos como o uso correcto dos grafemas, de maiúsculas e minúsculas, as regras de acentuación e puntuación, recursos tipográficos etc. E mesmo presta atención á incidencia das novas tecnoloxías na comunicación, co aparecemento, por exemplo, de novos xéneros textuais de natureza electrónica, como o blogue ou o chat.

Canto á súa estrutura, a obra consta de oito grandes seccións ou capítulos, coas súas correspondentes subdivisións, que lle confiren unha organización clara e coherente, ben visibilizada nun completo “Índice xeral” (pp. 9-22) que pode funcionar tamén a modo de índice temático. O capítulo primeiro (“Comunicación e linguaxe”, pp. 27-47) distingue entre comunicación animal, humana e virtual, para a seguir se centrar na segunda, onde analiza os elementos do proceso comunicativo (emisor, destinatario, mensaxe, código, canle, feedback, contexto), o acto comunicativo (locutivo, ilocutivo, perlocutivo) e a interacción discursiva (con atención ao principio de cortesía, ao principio cooperativo de Grice e as súas máximas conversacionais, e á implicatura e a presuposición), para terminar coa intención comunicativa do emisor transmitida a través das funcións da linguaxe: primarias (representativa, expresiva e apelativa) e secundarias (fática, metalingüística e poética). Como se ve, este capítulo insírese globalmente no ámbito da pragmática, disciplina tamén presente por tanto neste volume.

O capítulo segundo (“Lingua, comunidade lingüística, variación e mudanza”, pp. 49-92) constitúe unha amálgama de nocións que van desde a lingüística teórica (signo lingüístico, lingua e fala etc.) á sociolingüística (lingua oficial ou cooficial, minoritaria ou minorizada etc.), á lingüística diacrónica (mudanza lingüística, variedades históricas do galego etc.) e á dialectoloxía (bloques dialectais), con cruzamentos entre todas elas que en conxunto se poderían englobar so a epígrafe de ‘Lingua e sociedade’. Este capítulo está subdividido en catro partes de desigual extensión, cun peso moito maior da última delas: “Lingua e comunidade lingüística” (pp. 49-55),

VV.AA.: Gramática práctica da lingua galega. Comunicación e expresión

265


“Estatuto das linguas” (pp. 56-58), “Mudanza lingüística” (pp. 58-65) e “Variación lingüística” (pp. 65-92); se na penúltima se inclúen nocións sociolingüísticas como o contacto de linguas e a planificación lingüística, na última aténdese tanto aos desvíos da norma e as interferencias (vulgarismos, pseudogaleguismos, españolismos etc.) como á variación histórica (galego antigo, medio e contemporáneo; palabras patrimoniais, semicultas e cultas), xeográfica (bloque occidental, central e oriental), social (nivel culto e vulgar) e situacional (rexistro formal e informal; linguaxe científico-técnica, xiria e calón); a meu ver, considerar o ‘lusismo’ como desvío, embora sexa endóxeno (p. 67), pode ter xustificación teórica, mais se callar non práctica. En suma, mestúranse neste capítulo conceptos e formas que poderían ter encaixe –ou que estamos habituados a ver– noutros lugares, mais que aquí fican agrupados de modo coherente.

O capítulo terceiro (“Fonética e fonoloxía”, pp. 93-137) segue uns moldes máis convencionais e, após unha primeira parte introdutoria de carácter teórico, onde se definen os conceptos básicos (fonética, fonoloxía, fonema, son etc.), analiza pormenorizadamente o sistema vocálico (pp.100-112) e consonántico (pp. 113-137) do galego, ben como a sílaba e os trazos suprasegmentais, cunha parte final dedicada á transcrición fonética, fonolóxica e do discurso oral. Alén da descrición xeral do sistema, analízanse todos os fenómenos de alteración vocálica (metafonía, prótese, síncope, labialización etc.) e consonántica (seseo, gheada, palatalización, metátese etc.). Con todo, na exemplificación destes fenómenos talvez non se deberían mesturar os casos producidos no paso do latín ao romance con aqueloutros que tiveron lugar unha vez constituído este (véxase, por exemplo, p. 111). Tamén semella desaconsellábel o termo ‘lleísmo’ (p. 121) para nos referirmos á ‘deslateralización’ do fonema lateral palatal, sobre todo cando estoutra denominación xa ten certa tradición en galego. Ao mesmo tempo, nunha obra destas características, que presta atención especial á lingua oral, os fenómenos que se producen na cadea falada por fonética sintáctica e que afectan tanto o vocalismo (p. 112) como o consonantismo (p. 123) deberían estar, se callar, algo máis desenvolvidos. É, polo contrario, moito digna de eloxio a proposta de transcrición de textos orais que se recolle nas pp. 136-137.

A respecto do capítulo cuarto (“Representación gráfica da lingua oral”, pp. 139-185), en primeiro lugar sorprende un pouco o propio título, pois na realidade do que trata é das normas da escrita, de ortografía e de tipografía, embora sexa certo que as convencións da escrita non deixan de ser xeralmente un intento de reproducir a oralidade, pois a lingua é inicialmente de natureza oral. O caso é que este capítulo resulta de grande utilidade nunha obra deste tipo ao se converter, a modo de manual de estilo, nun pequeno tratado sobre corrección ortográfica (usos de , <v>, <h> etc., emprego de maiúsculas, regras de acentuación) e uso adecuado dos sinais de


266


puntuación e outros sinais auxiliares da escrita (apóstrofo, parénteses etc.), ben como dos caracteres tipográficos de destaque (itálica, versaleta etc.) e da configuración gráfica dun texto (marxes, parágrafos etc.), cunha parte final referida ás relacións gráfico-fonéticas entre palabras (homonimia, homografía, homofonía e paronimia) que se costuman tratar dentro da semántica, mais que tamén permiten unha focaxe desde a grafía. En resumo, un capítulo elemental e básico, mais necesario e oportuno nun manual práctico que pretende abranxer todos os ámbitos da lingua.

Aquelas disciplinas lingüísticas que se consideran o núcleo central da gramática, a morfoloxía e a sintaxe, abórdanse nos capítulos quinto e sexto respectivamente, cos problemas que supón o seu estudo por separado, pois ben é sabida a interdependencia mutua; así se pon en relevo nesta obra, onde, por exemplo, ao estudar o pronome persoal (pp. 243-258) inevitabelmente se mesturan aspectos morfolóxicos cos sintácticos; de aí a pertinencia do termo ‘morfosintaxe’. O capítulo quinto (“Morfoloxía”, pp. 187-403) é o máis extenso e trata sobre as unidades morfolóxicas e a súa combinación nas palabras, por unha parte, e sobre as diferentes categorías gramaticais, por outra. Nel estúdase, por tanto, o morfema como unidade mínima significativa e a palabra cos seus constituíntes formais, a distinguir entre flexión, derivación e composición, coas súas correspondentes tipoloxías. Canto ás categorías gramaticais, alén desa dificilmente evitábel separación entre os aspectos morfolóxicos e os sintácticos (grao do adxectivo, colocación dos clíticos, interpolación etc.), que neste caso acha xustificación na razón utilitaria que guía o traballo, pódese dicir que se nos ofrece unha boa síntese das formas, usos e valores de cada unha das clases de palabras, exposta de maneira clara e atractiva mediante o recurso a cadros sinópticos e abundante exemplificación, tipograficamente ben disposta. Acontece isto cos diferentes tipos de pronomes e particularmente co verbo, que é obxecto dun tratamento amplo e en xeral rigoroso; con todo, nalgún punto concreto, como os usos do futuro de subxuntivo (pp. 367-368) ou do infinitivo con e sen flexión (pp. 374-375), cumpriría unha maior precisión nas casuísticas, por veces non suficientemente matizadas, pois estes son aspectos de grande relevancia na gramática galega que presentan dúbidas aos utentes por se estaren a perder na oralidade e que, por tanto, van ser obxecto especial de consulta.

No capítulo sexto (“Sintaxe”, pp. 405-458) abórdase a análise sintáctica da lingua galega nas súas unidades gradativas –frase, cláusula, oración–, de acordo cun modelo que, a partir da proposta de Guillermo Rojo (1978), alcanzou porén xeral aceptación en galego. Seguindo a tónica de toda a obra, procura tratar de forma sintética e clara todos os aspectos relevantes da materia, de modo que resulta practicamente imposíbel podérmonos deter en cada un deles. No entanto, débese resaltar, máis unha vez, o carácter práctico do manual, posto agora en relevo na grande cantidade de exemplos que recolle con análise sintáctica en árbore, feito que sen dúbida será


267


moito ben recibido polo alumnado da materia e polas persoas interesadas nela, pois non costuma ser habitual en traballos similares. Evidentemente, son moitas as cuestións que poderían ser comentadas, mais só nos pararemos en dúas por seren especialmente relevantes na sintaxe do galego: o uso da preposición a co complemento directo, que a meu ver se podería eliminar tamén con antropónimos (Vin a Xurxo no médico, p. 423), e o suplemento (p. 424), ao cal só se lle dedican catro liñas, sen mencionar aqueles casos como Segar na herba que para Teresa Moure (2010: 79) “constitúen un trazo diferencial co español que debe ser reintroducido nas nosas preferencias estilísticas”; da relevancia deste complemento preposicional –ou cuarto actante– é tamén un boa mostra a recente aparición dun rigoroso traballo monográfico sobre el, da autoría de Xosé Manuel Sánchez Rei (2010), focado neste caso desde o marco teórico da gramática de valencias ou dependencial, que toma o verbo como centro do enunciado. Marco, aliás, que tamén se podería ter tomado en consideración na proposta de análise sintáctica, facendo depender os complementos do verbo e a manter con maior coherencia unha estruturación binarista.

A respecto do capítulo sétimo (“Semántica lexical e lexicografía”, pp. 459-489), tres son as partes que se inclúen nel: léxico, semántica lexical e lexicografía; a segunda é plenamente integrábel dentro da gramática e, por consecuencia, tamén a primeira, pois na realidade a semántica lexical non é máis do que o estudo funcional do léxico; no entanto, a lexicografía non ten fácil encaixe na gramática, embora o poida ter nun manual práctico da lingua por motivos utilitarios. En conxunto trátase dun capítulo heteroxéneo que ofrece información interesante, aínda que algúns conceptos xa foran introducidos no capítulo dous (cultismos, estranxeirismos etc.). Isto acontece porque o léxico permite abordaxes diversas; a neoloxía, por exemplo, está moito vinculada á planificación lingüística de que se tratou nese capítulo anterior. Por outra parte, denominar ‘redución léxica’ os casos de acronimia, sigla ou abreviación non semella convincente, pois realmente o que se produce é un encurtamento do corpo gráfico e/ou fónico das palabras, mais non do léxico ou do significado lexical.

O último capítulo (“Lingüística textual”, pp. 491-543) constitúe talvez o mellor contributo desta obra, pois incorpora o texto como unidade de estudo a un manual destas características, feito até agora nada habitual, mais totalmente necesario para unha visión completa da lingua e do seu funcionamento na sociedade. Hoxe non hai xustificación para reducir a gramática á palabra e á oración, pois o funcionamento e o significado destas dificilmente se poden explicar se non é no marco xeral do texto, verdadeira unidade lingüística. A gramática do texto é, por tanto, parte fundamental da gramática dunha lingua e onde achan explicación as unidades menores que contribúen para a conformación do conxunto textual (véxase Vilela / Koch 2001). Destacado este mérito da obra, é discutíbel o tratamento dalgúns aspectos como a tipoloxía textual e a estrutura textual (cfr. “1.1. Estrutura do texto”,


268


p. 492, e “4. Estrutura textual”, p. 521), mais constitúe un grande acerto a ampla listaxe dos xéneros textuais, con inclusión dos administrativos e dos electrónicos, de moita utilidade para quen procurar novas saídas profesionais no ámbito da lingua. É igualmente útil e novidosa en obras como esta a inclusión dos paratextos.

En síntese, diremos que estamos perante un manual práctico da lingua galega completo, rigoroso e ben presentado formalmente. O seu manexo resulta áxil e atractivo tanto pola boa disposición tipográfica como pola clareza dos contidos, a abundante exemplificación e a coherencia da organización, embora resulte discutíbel nalgúns casos, como costuma ser habitual en obras similares. A pesar da súa extensión, motivada pola amplitude de temas que abranxe, dáse o paradoxo de ser unha obra sintética e concisa, onde desempeñan un papel importante os numerosos cadros sinópticos e esquemas de que consta. Na realidade, vén a ser como un vademecum da lingua galega, no cal o lector ou lectora vai achar un manual de ortografía e normas de estilo, unha síntese gramatical, un pequeno dicionario de termos lingüísticos, parte dun manual de linguaxe administrativa etc. En fin, unha obra de consulta e estudo de grande proveito para quen estiver interesado no coñecemento da lingua, das súas estruturas internas e do seu funcionamento social. Por se tratar precisamente dunha obra de aprendizaxe e consulta, esperamos que certas grallas inevitábeis teñan sido corrixidas na segunda edición –xa no prelo–, a cal tamén se podería aproveitar para aprofundar na autoctonía do léxico e de certas construcións, a ter en conta as propias recomendacións normativas no relativo aos termos técnicos: por que non alomorfe, empréstimo etc.?; ou contribuír para, aproximar de etc.?; ou painel por panel (p. 492), cabo por cable (p. 483)? etc. Todo canto supuxer romper a dependencia do español e afortalar a inserción do galego dentro do seu ámbito propio, aínda respectando o marco normativo, será un paso importante na vía da recuperación lingüística. E as obras do teor desta poden desempeñar un papel moito importante na fixación dun modelo de lingua de calidade e con futuro. Con certeza que así será.


Feixó Cid, X. (2004): Gramática da lingua galega. Síntese práctica (Vigo: Xe-rais).

Hermida Gulías, C. (2004): Gramática práctica (Morfosintaxe) (Santiago de Com-postela: Sotelo Blanco).

Moure, T. (2010): “Mallando nos Complementos directos: un ornitorrinco na sin-taxe do galego”, Revista Galega de Filoloxía 11, 79-103.


269


Rojo, Guillermo (1978): Cláusulas y oraciones. Anexo 14 de Verba (Santiago de Compostela: Universidade).

Sánchez Rei, X. M. (2010): O complemento preposicional en galego. Análise desde a gramática de valencias. Monografía 6 da RGF (A Coruña: Universidade da Coruña).

Vilela, M. / Koch, I. V. (2001): Gramática da Língua Portuguesa. Gramática da Palavra. Gramática da Frase. Gramática do Texto/Discurso (Coimbra: Al-medina).

Xosé Ramón Freixeiro Mato

271

Revista Galega de Filoloxía, ISSN 1576-2661, 2011, 12: 271-273Data de recepción: 4 de novembro de 2010 | Data de aceptación: 31 de xaneiro de 2011

Xosé Ramón Freixeiro Mato, Lingua de calidade,Vigo, Xerais, 2009

É unha honra termos entre as nosas mans a obra Lingua de calidade de Freixeiro Mato, non só polo seu carácter divulgativo senón porque é merecedora de todas as louvanzas posíbeis. É, sen dúbida, unha obra de referencia para todo o público que se sinta fiel á nosa lingua e á nosa nación. As reflexións do autor tratan sobre algúns temas ortográficos, gramaticais e sociais do galego e mais as súas propostas e ideas para preservar a posición da lingua dentro da sociedade galega.

En primeiro lugar, o autor indica no limiar unha serie de valoracións moi acertadas a respecto da situación da lingua galega. “O galego a día de hoxe non ten garantido o seu futuro como idioma da Galicia, aínda que si o teña como lingua internacional a través das súas variantes, nomeadamente a portuguesa e a brasileira” (páx. 5). Alén dun percorrido pola actual situación que padece o noso idioma, unha visión do pasado, e inclúe unhas reflexións sobre a orixe dos problemas que padece a lingua galega desde hai séculos.

Ao longo de vinte capítulos trata as cuestións máis comprometidas no uso do idioma galego. O autor aconséllanos sobre as formas recomendábeis para manter un galego de calidade, rescatando as estruturas morfosintácticas dun (non intencionado) esquecemento para reforzar a independencia do sistema lingüístico galego. Na maior parte dos capítulos do traballo do profesor Freixeiro Mato ofrécese unha visión práctica sobre aspectos morfosintácticos da lingua galega, gran parte deles sofren a sempre evitábel interferencia do español. As recomendacións que Freixeiro argumenta moi acertadamente deben terse en conta á hora de tentar mellorar o uso da lingua, ben sexa na oralidade ou na escrita. Detense na permanencia dos prexuízos lingüísticos asociados aos galegofalantes.

Unha das preocupacións que mostra Freixeiro é a situación de diglosia en que se atopa o galego, pois xeralmente o galego falante débese adaptar ao castelán. Isto é debido a que o castelán é recoñecido como lingua A e o galego, secundarizado, como lingua B.

Con respecto ao tema da ortografía, o autor achega unha idea esperanzadora de que se o galego asenta na súa totalidade as normas, aumenta a posibilidade de nos aproximar ao modelo actual das variantes portuguesa e brasileira. Alén disto, é obrigado manifestarmos que este cambio debe ser intencionado, pois de non o ser, coidamos que a lingua galega no canto de se aproximar a estas dúas variantes se afastaría. Tamén trata aspectos centrais para dignificarmos a lingua, como a

Mónica Vázquez Laíño

272


importancia da calidade e a necesidade dun modelo de lingua máis auténtico.

Asemade, outros temas desenvoltos polo autor son as características do texto oral e escrito, os rexistros lingüísticos, os preconceptos lingüísticos que provocan a perda continua e acelerada da lingua etc, que conforman xunto co resto dos puntos unha obra de espectacular relevancia inserida nun proxecto lingüístico e nacionalista. Non obstante, Freixeiro argumenta cuestións de diversa índole, desde os aspectos máis salientábeis da gramática (preferencia polo sufixo -bel, -aría, a forma Galiza no canto de Galicia ou nos grupos -ct- e -cc- suprímese a primeira consoante cando a precede a vogal i ou u (conflito, redución) entre moitos outros) até a necesidade dun modelo de fonética galega común ou culto, que requiren da nosa necesaria atención, para así determos o proceso de españolización que sofre o galego desde hai séculos, como xa citamos anteriormente.

Por outra banda, cómpre destacarmos sumariamente as cuestións que resaltan a sublime labor deste autor recollida na súa obra, sen repudiarmos as demais. Primeiro de todo, as construcións con pronomes posesivos, isto é, rexeitar as expresións con posesivos como *diante túa, *enriba nosa, e substituílas por diante de ti e enriba de nós. Cando o posesivo funciona como atributo debe colocarse precedido do substantivo por ser máis acorde cos usos tradicionais (a miña amiga, a nosa avoa).

A seguir, nas construcións con pronomes persoais átonos maniféstase a preferencia pola colocación posverbal (díxenvos, mándoche), así como a distinción entre pronomes de acusativo e de dativo, ou os diferentes usos de se (complemento directo, signo de indeterminación do axente e formante lexical do verbo).

Asemade, o uso e a potenciación do infinitivo flexionado (lermos, virdes, reclamaren) é un dos trazos máis tradicionais da nosa lingua, e por tanto o non usalo cando for necesario suporía a “desnaturalización do idioma”, segundo denominación do propio autor.

Un outro aspecto salientábel é o uso do infinitivo xerundial. A estrutura a + infinitivo con valor de xerundio é unha construción moito característica do galego-portugués. Tamén existe un emprego preferencial da construción perifrástica ter de + infinitivo, voltar a + infinitivo, deber + infinitivo e deber de + infinitivo, todos estes trazos contribúen para un galego de calidade.

Alén disto, o uso do futuro de subxuntivo é moi tradicional no galego oral e escrito nomeadamente en construcións condicionais (Se chegares antes das nove, chámame). Por este motivo, para conseguirmos un galego de calidade precisamos deste tempo verbal.

Xosé Ramón Freixeiro Mato, Lingua de calidade

273


Tamén cómpre resaltarmos o uso do complemento directo sen a preposición a. Esta é unha característica sintáctica do galego que debemos preservar (A noticia ofendeu moito os operarios).

A preferencia pola orde sintáctica tradicional na colocación dos clíticos como marca de estilo é outra cuestión que destacamos na obra do autor. Ademais de desbotar os marcadores discursivos alleos ao galego, como bueno ou o exceso uso de pero. No entanto podemos utilizar bon e ben, mais nunca bueno. Deste xeito, cómpre pór atención nestas interferencias do español, para así mellorar a calidade da nosa lingua.

Por último, o coñecemento e o uso do léxico tradicional galego e a fraseoloxía popular, pois é necesario acudires a solucións terminolóxicas do ámbito portugués para construírmos “un galego depurado dos castelanismos léxicos”.

En conclusión, o pechamento da obra está formado por unha “proposta esperanzada” onde reflexiona sobre todos os aspectos recollidos ao longo da súa obra e asocia o futuro do galego ao achegamento a Portugal e ao portugués, un “epílogo non previsto” que xorde despois do (in)esperado resultado das eleccións de 2009, e para alén disto, un apéndice sintáctico moito produtivo, esquemático e práctico. Fica moito interesante a crítica dos prexuízos ou preconceptos lingüísticos que xogan contra o galego na sociedade actual, como a “suposta falta de utilidade do galego” (páx. 143) ou a asociación do “galego coa pobreza e o atraso” (páx. 143) entre outros. Para finalizarmos, Lingua de calidade de Freixeiro Mato é sen dúbida unha obra de referencia para todo o público, grazas á súa expresiva claridade e apaixonante finalidade de acadares unha “lingua de calidade”, e tendo en conta a profesionalidade e a rigorosidade que identifican a Freixeiro na súa labor como filólogo e gran estudoso da nosa lingua galega. O galego debe gañar independencia fronte ao español, e por tanto termos un modelo de lingua máis auténtico e depurado das interferencias (insistimos, sempre evitábeis) do español.

Mónica Vázquez Laíño

O artigo na toponimia galega: aspectos da estandarización*

Documents

Transcript of O artigo na toponimia galega: aspectos da estandarización*