Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do...

49

Transcript of Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do...

Page 1: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades
Page 2: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

3

Número 10 • Nadal 2004

Edita:Centro Galego de Vitoria-Gasteiz.C/ Gernikako Arbola, 1101010 Vitoria-GasteizTeléfono: 945 27 98 01Fax: 945 27 29 34e-mail: [email protected]

(en construcción)

Presidente: Ramón Pampín

Coordina:Vicente Touzón Veiga

Portada: Alberto Gil Castro

Depósito legal: VI-279/00

Colaboran neste número:Directiva do CentroAlberto Gil CastroTomás VeigasBeni RojoVicente Touzón Luis PenaFrancisco CorcueraEsther López de ArmentiaFina FernándezXavier CamposMónica CalvoFélix Ortiz de ZárateRamón PampínNatxoAlberto BravoPilar CorcueraMónica DiéguezMaría Luisa CampilloMikel DiéguezJulio Rodríguez

SUMARIO

Limiar 4Experiencias do Camiño 5Merche Odriozola Liño 7A matanza do porco 9La pasión de Eduardo Barreiros

La transformación de los motores 11Mario Sousa - pintor 20Unha viaxe pola nosa terra

Ribadeo, raiola do norte 22Un anaco da nosa Historia

Os irmandiños (III) 25O noso Centro camiña

Actividades 29Grupo de Monte Saraibas 31Festas de Santiago 32Camino de Santiago por Álava 34Festa do magosto 39

Curiosidades 41Páxinas abertas

O curruncho dos versos 42O que proteste vaise fóra 43Demencia 45Artritis 47Sousas 49

Page 3: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

4

Limiar

Rematou o verán deste primeiro Xacobeo do novo século, e a piques está derematar o outono. Este ano os peregrinos devotos, os amantes de experimen-tar novas sensacións, os curiosos, os bisoños que saen ilusionados e chegan

desfeitos, o caso é que todos os camiños e rueiros estaban atestados de persoas que íancara a Santiago, deseosos de poder tocar a imaxe do fillo do Cebedeo ou dar unha testa-da á imaxe do xenio creador desa marabilla que é a Catedral, anque non resultaba doadolevalo a cabo. Eu estiven polo San Xoán e xa daquela había na praza ás once da mañáringleiras de persoas que medraban ata formar un labirinto que non se sabía onde rema-taba. Cando a Berenguela dea a derradeira badalada do ano terán pasado por Santiagonon sei cantos millóns de peregrinos.

Indo a outros asuntos, hei de dicir que regresei das vacacións coa alma medio enco-lleita e con certa tristura no corazón polo que está a pasar nalgunhas comarcas deGalicia, pobos e aldeas que ata hai poucos anos eran puro bulicio, sobre todo no mesde agosto, onde se respira optimismo e alegría, rezumaban vitalidade... Mais en poucosanos, sen a penas darnos conta, todas esas aldeas tornáronse murchas, amosan a tristu-ra polas fiestras, e saen polas fendas das paredes ladaíñas de silencio; a despoboacióné alarmante, e deica poucos anos será definitiva se non se pon remedio. Todos sonconscientes do problema, pero ninguén fai nada para remediar tal situación. As políti-cas mesquiñas, caciquiles, partidistas, practicadas están precipitando a morte de luga-res privilexiados que o teñen todo para gozar de prosperidade aplicando outras políti-cas encamiñadas a un racional desenrolo e aproveitamento dos moitos recurso de quegozan. Un exemplo é ese Caurel que moitos amamos e que vai quedar, se as autorida-des competentes continúan cegas, como dixo Novo n e y ra: “Cumes mouros das aigas! /Montes do sol i a auga! / Serras! / Te r ras solas ó sol i as nebras!”

¡E se morren as aldeas, morre a esencia de Galicia!T. V.

Se queres colaborar no próximo número (maio), envía os teus escritos e fotosxunto cos datos persoais, aínda que asines con pseudónimo, antes do 15 deoutubro. Podes mandar os traballos para a revista Raiola por correo, por faxou por e-mail, ós enderezos do Centro Galego (páx. 3).

Page 4: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

5

Merche Odriozola Liñoofreció una conferen-cia en el Salón deSocios del Centro

Gallego de Vitoria-Gasteiz, el día 23 deseptiembre, dentro de los actos progra-mados para celebrar el 5º aniversariode la nueva sede. A lo largo de su inter-vención encandiló a los asistentes conla narración de sus innumerables expe-riencias y anécdotas vividas a lo largode los diferentes caminos que llevan aSantiago (el camino francés, el portu-gués, el de Álava, la vía de la plata, etc)recorridos por ella, algunos va r i a sveces; habló también de su faceta dehospitalera y repartió consejos sobre lamanera de acometer la empresa delperegrinaje.

Antes había hablado con Beni Rojo,cuyas impresiones se recogen en laspáginas siguientes.

M e che es hija de un vitoriano ilustre,D. Miguel Odriozola Pietas y de una dis-tinguida dama pontevedresa, DªM e rcedes Liño.

Miguel Odrizola, después delicenciarse en la Escuela Superiorde Ingenieros Agrónomos deMadrid y obtener la nota más altaen el proyecto fin de carrera, espropuesto para incorporarse a laMisión Biológica de Galicia, lacual le concede una beca paraampliar estudios en Inglaterrad u rante dos años; a su regreso fuen u e vamente becado para ir aAlemania durante otros dos años.

Al regresar de Alemania el InstitutoNacional de Investigaciones Agronó-micas le agrega a la Misión Biológica deGalicia, donde lleva a cabo importantesexperimentos genéticos, sobre todo conc e r d o s .

En 1947 el Ministerio de Agriculturale propone hacerse cargo de laDirección del Centro de la Cuenca altadel Ebro, concretamente del Institutode Investigaciones Agronómicas, delque dependía la Estación de Mejora dela Patata; vuelve así a la Granja Modelodonde transcurrió su juventud, porquela había dirigido también su padre, des-tacado agrónomo.

En 1966 obtiene la cátedra deZootecnia Animal en la Escuela deIngenieros Agrónomos de Madrid, conel número 1, cátedra que desempeñóhasta su jubilación en el año 1973. Unaño después falleció.

Miguel Odriozola escribió va r i o slibros y muchos artículos en publica-ciones especializadas en el campo de

Tomás Veigas

Experiencias do Camiño

El Presidente le entrega un ramo de flores al finalizar la conferencia

Page 5: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

6

la genética animal.Se le concedió la Gran Cruz de la

Orden del Mérito Agrícola y la GranCruz de la Orden Civil Alfonso X elSabio.

Fue designado oficialmente paraasistir a numerosos congresos interna-cionales de genética. Cuando se cele-bró en Madrid el I Congreso deGenética Animal, fue el único españoldesignado Miembro de Honor, junto a

otras cinco personalidades extranjeras.Sus trabajos de investigación tuvieron

una gran influencia en Galicia, de ello dam u e s t ra el hecho de tener una calle dedi-cada en Po n t e ve d ra, otra en Vigo y unbusto en el Museo de Po n t e ve d ra .

Cabe mencionar también que el tíode Merche, Antonio Odriozola creó el«I Certamen Internacional de laCamelia».

En el transcurso del acto, seentregaron también los diplo -mas del curso de gallego, yFélix Ortiz de Zárate presentó eln u e vo curso montañero.

«En el trascoro de la catedral de Toledo hay escritas unas palabras admi-rables: “canta y calla.”

Se habla por cualquier cosa, la palabra es vana e insustancial, pero can-tar supone exaltación espiritual; sólo el corazón canta. Se puede cantarsin palabras y convencer con el silencio cuando el silencio es voz delcorazón.» Jacinto Benavente.

Page 6: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

7

Me rche Odriozola Liño nace enPo n t e ve d ra el 26 de Octubre de1937 y viene a Vitoria a los 11 años

de edad. Es madre de 6 hijos y abuela de unanumerosa prole infantil, concretamente tiene 18nietos a los que adora. Vive a caballo entre Vi t o r i ay Madrid, dado que sus hijas cada vez que la nece-sitan no dudan en reclamar su ay u d a .

Me cuenta que en las pasadas Navidades tuvocon ella a todos los hijos y nietos, y para acoger-los tuvo que montar en su casa un albergue concolchones por los suelos, con lo que ello conlle-va, pero le encanta verse rodeada de los suyos.

Merche es una persona alegre, vital y cerca-na; tiene una gran humanidad, transmite afecto ysus grandes ojos delatan su grandeza como per-sona.

Merche, admiro tu inquietud y quiero hacerteunas preguntas para nuestra revista Raiola.

Además de ser gallega, ¿qué vínculo te une aGalicia ahora mismo?

Afectivo, familiar... Tengo primos carnales,gente a la que quiero mucho, de vez en cuandovoy a verlos...

¿A qué te dedicas actualmente, aparte de a tufamilia? Estoy en la Universidad, en las “Aulas de laExperiencia” haciendo 3 años de Humanidades.

Cuando oyes el sonido de la gaita, ¿cómo tellega?

Me conmueve todos los resortes de mi alma ymi ser.

En el Xacobeo 99 compartimos la misa en SanPedro de la “simulación de Apertura de la PuertaSanta”, ¿cómo viviste aquel bonito aconteci-miento?

Con mucha emoción y muchas responsabili-dades, solté mi carga emocional con el sonidode las gaitas.

¿Cómo has visto este año ese mismo acto?Más intensamente, más a gusto, más tranqui-

la y disfrutándolo mucho, porque no tenía res-ponsabilidades.

¿Disfrutas con la cultura de Galicia y con otrasculturas incluida la cultura vasco-alavesa?

La disfruto, pero tengo poco tiempo para viv i r-la de cerca; asisto a conferencias sobre Historia dela Cultura Vasca. Siempre que puedo asisto, aquítengo más facilidad por cerc a n í a .

¿Qué te enfada de las personas?La doble moral, la hipocresía, la falta de res-

ponsabilidad.

¿Cuál es tu color favorito?El verde es mi color, me encanta todo lo

verde.

En estos momentos ¿estás leyendo algún libro?«Mitología Griega». Acabo de leer «La

Comunera» de Toti Martinez de Lecea.

¿Qué plato de nuestra gastronomía reco-

Beni Rojo

Merche Odriozola Liño

Page 7: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

8

miendas en una reunión de amigos o familiares?Caldo gallego y caldeirada de raya.

Perteneces a la asociación de «Amigos del Camino deSantiago», ¿cuántos años llevas en el grupo y quélabor desempeñas en dicha asociación?

Desde finales del 90 que fue cuando se fundó, ydesde Diciembre del 92 fui vocal de la Junta duran-te 7 años.

En la «Apertura de la Puerta Santa» ibas vestida deperegrina, ¿te sientes Peregrina?

En todos los aspectos, no sólo de andar, sino detener una meta a través de una búsqueda constan-t e .

Has hecho el Camino de Santiago, ¿qué te aportópersonalmente?

Me aportó muchísimo, en lo que más me haaportado es en mi vida personal. Cuando me quedéviuda fui sola. Fue mi planteamiento de vida y ganéequilibrio, reforcé mis valores, me reencontré con-migo misma, con los demás, fui componiendo elCamino, momentos, paisajes, naturaleza. Soy muyromántica, me gustan las plantas, los paisajes, losanimales.

¿Qué te impulsó a realizar las funciones de hospita-lera?

Vo l ver a repetir mis vivencias y experiencias,p a ra devo l ver todo lo que me habían dado. Meencontré con otras gentes y tuve la ocasión de dara conocer a otras personas mis experiencias.Porque les influyes, escuchas, aconsejas. Estuve 3años en Po n f e r rada, la segunda quincena de julioy otra segunda quincena de septiembre. La segun-da quincena de mayo estuve en “Villalcázar deSirga” en Carrión. Aquí descubrí la imagen de la“ Virgen Blanca”. Es un albergue tranquilo con máscontacto humano. Fue una experiencia genial.

¿Qué lugar es tu preferido del Camino?¿Tienes alguno especial? ¿Por qué?

El Cebreiro es un lugar mágico, sentí vibra-ciones especiales y Eunate (Navarra) es algoespecial. Ribadiso también es un punto que megusta mucho.

¿Cúal ha sido tu pro g rama para el Xacobeo2004? ¿Has ido a ver al Apóstol? ¿Qué le hasp e d i d o ?

Si, he ido, terminé el Camino Mediterráneocon un grupo de navarros, que empecé en el2000, comenzamos en Cartagena, entramos porBraganza a Xinzo de Limia y seguimos por elinterior de Ourense a Pontevedra y, por finSantiago.

Con los alaveses, en la Inmaculada, hicimosla ruta llamada De las Puertas de Álava a lasPuertas de Asturias, por el Norte.

Al Apóstol le he pedido Paz para nuestro PaísVasco y reencuentro entre los pueblos.

Algún personaje que te haya impactado a lolargo del Camino.

El «Jato» el hospitalero del Bierzo. Ti e n euna enorme generosidad hacia los demásperegrinos. Dedicó y dedica su vida a loscaminantes. Hizo un albergue de piedra enVi l l a f ranca del Bierzo con el dinero que le danlos peregrinos.

Se te ve feliz, comunicas mucho y tienes unafuerza especial que hace tu compañía muy agra-dable, ¿Se recibe tanto?

Recibo constantemente, de personas que noconocía, que me aportan valores. He aprendidoque no debes juzgar a nadie por su apariencia,hay que conocer a las personas en su interior.

Agradezco que me hayas dedicado este ratoy espero que los lectores de Raiola lo disfrutentambién. Gracias, por tu colaboración y felicida-des por esos 18 nietos.

Page 8: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

9

Amatanza do porco eranoutros tempos caseun ritual; eu lembro

que sendo neno, cando os maio-res nos dicían «tal día imosm a t a r», sentiamos un tremece-mento e non tiñamos acougo ataque chegaba ese día tan espera-do. Non facía falta ch a m a r n o spola mañá, erguiamos cediño coaarela de acender o lume, anquecase sempre nos gañaba a nai ouo pai, ou o avó; iso tiña poucaimportancia, nós agardabamoscaladiños arredor da lareira eandabamos moi agudos a facer asvoltas que nos mandaban. Logo ía che-gando a xente, os que viñan axudar etamén o matador, que sentaban arredorda mesa da cociña mentres as mulleresían poñendo riba dela a botella daaugardente, as sopas de centeo feitasen auga de cachola, o pouco xamónque quedara da matanza anterior,cachola cocida, viño, en fin. A nós ían-senos os ollos, porque ata que os maio-res remataran o almorzo, non nos

tocaba. Logo, mentres eles axeitaban ocarro, gobernaban o caldeiro e as outrascousas, enchiamos a barriga de sopas ecachola, e un grolo de viño ás agachadas.

«A g o ra non hai que comer moito,dicía o irmán maior, logo temos de asar oóso do lombelo nas brasas do lume docaldeiro».

A miña avoa dicía que o día da matan-za era o máis importante do ano, «b o ,engadía, tampouco debemos esquecer a

malla do pan e a pisa dasc a s t a ñ a s».Na miña terra os coch o s ,unha vez sangrados, escál-danse en auga quente, a uns90 graos, e logo ráspanselleas serdas con coitelos, dei-xando a pel limpa coma ocu dun neno (así dicían).Onde non era doado rasparben, queimábanse as serdascon palla ou fentos.Noutros lugares non seescaldan, quéimanse e logoráspanse. Bo, en cada sitio

A matanza do porcoVicente Touzón

Page 9: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

10

hai unha maneira de facer as cousas.Quizais iso de escaldar e logo raspar asserdas sen queimalas ven de lonxe, xa queos antergos utilizaban as serdas para facermolidas, albardas e tamén cordas (liames).

Despois do almorzo xa non había acou-go, todos se poñían á faena e o matachín íacomprobando se todo estaba como el que-ría. Alá pola miña terra penso que tra b a l l a-ban moito máis do que debían, pero comohabía mans fortes abondo, ninguén se para-ba a pensar en cómo facer as cousas máisdoadamente: os homes ían á corte e collíano cocho, uns polas orellas, outros polorabo, polas patas, cada quen botaba a manonde podía, e tiraban del ata achegalo a uncarro que era onde o deitaban para que om a t a chín o sangra ra (o sangue tamén sea p r oveitaba para facer as ricas filloas).Despois de sangrados, dous arrastrábanse áparte tra s e i ra do carro e se había máis botá-

banse os outros riba de palla no chan ouriba doutro carro; cando todos estabans a n g rados comezaban os homes a escal-dar e as mulleres e os nenos comezaba-mos a raspar mentres os homes seguíanescaldando; unha vez limpos colgábansedo chambaril no lugar preparado para isoe o matachín comezaba a tarefa de abrir op o rco para lle quitar as tripas, a asadura, ofígado, e tamén o unto; nós estabamosmoi atentos cando collía a macheta paracortar o óso do lombelo.

Ata non hai moitos anos todo se facíaá man: tirar do cocho dende a corte ata ocarro, ás veces o sitio de matar estabaarredado da corte, logo deitalo no carro,tarefa nada doada, e suxeitalo mentressangraba, metelo no caldeiro, logo darllevolta para escaldar a outra parte; unhavez raspado colgalo na escarpia a pulso.Logo as cousas foron mellora n d o ,

copiando o que alguén vira facer nou-tros lugares, deron en utilizar un gan-cho de ferro para axudar a manobrarriba do carro e durante a faena daescalda, un cordallo pouco groso paraprendelo polo fuciño, cordallos atadosós piotos para deitalos no carro e suxei-talos mentres sangraban; agora que haitractores e roldanas xa non é como amatanza de antes.

Fotos: Luis Pena

Page 10: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

11

El presente artículo complementa el publicado en el número 4 de la revistaRaiola. Con un marcado carácter técnico, se describen aquí diferentes eta-pas de la labor desarrollada por Eduardo Barreiros y su decisiva contribu-

ción al desarrollo de los motores diesel.

La primera transformación de los motores

Tras la guerra civil española, uno de los modelos de camiones más habituales ypredominantes hasta los años cincuenta fue el ZIS - 5 (Zavod Imeni Stalina), llamadosen España 3HC, (que es como la gente leía el logotipo en caracteres cirílicos) y fre-

cuentemente traducidos como «tres hermanos comu -

n i s t a s .» Estos camiones llegaron aEspaña como consecuencia del apor-te de material bélico, que la UniónS oviética proporcionó al Gobiernode la 2ª República en la contiendac ivil (1.936-1.939).

Las limitaciones de estos camiones estaban compensadas por su pequeño coste y sufacilidad de construcción, por lo que fue construido a millares en todas las ve r s i o n e sposibles (desde el 1 de Octubre de 1.933 hasta 1.955). Estos vehículos equipaban unmotor de gasolina de 6 cilindros que proporcionaba 73 CV (según pruebas técnicas, seafirmaba que la potencia de este camión era inferior a la especificada en los documen-tos oficiales, siendo de 67 CV). Con una longitud de 6,06 metros y una anch u ra de 2,23metros, podían transportar una carga útil de 3 toneladas.

Al principio de la posguerra, estos camiones funcionaban con la gasolina quehabía disponible, pero este preciado líquido poco a poco fue desapareciendo. La emi-sión de bonos para canjear por combustible permitían un acopio de unos 70 litros almes, insuficientes incluso, para la jornada de un día de trabajo, (el consumo de estoscamiones oscilaba entre 30 y 35 litros de gasolina cada 100 Kilómetros). La soluciónfue transformar estos vehículos para que circularan con «gasógeno», utilizando el car-bón vegetal obtenido de la madera como alternativa de la gasolina. Diferentes marcas(Massé, Philipsons, Luma, ...), y nuestro referente: Eduardo Barreiros, se dedicaron a

La pasión de E. Barreiros:los motores

Francisco Corcuera Villacián

Camión ruso ZIS-5 equipado con motor de gasolina

Logotipo del camión Ruso ZIS-5

Page 11: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

12

la fabricación de estos sistemas paraacoplarlos a camiones, autobuses yturismos.

En la fotografía, se muestra un camión3HC, equipado con un gasógenoLuma. Su instalación exigía modifica-ciones importantes en su estructurap a ra ubicar: caldera de carbón, filtros,canalizaciones, enfriadores, mezcla-d o r, depósito auxiliar de gasolina ym a n d o s .El carbón vegetal se introducía por laparte superior de la caldera (ubicadaentre cabina y caja). La combustión

incompleta del carbón producía el gas, que una vez enfriado y filtrado pasaba almezclador (especie de carburador), para el posterior llenado de los cilindros delm o t o r. En situaciones adversas, como ascensión a puertos, pendientes prolongadasetc. disponían de un pequeño depósito de gasolina (ubicado en la parte superior dela cabina), cuya finalidad era la de enriquecer la mezcla mediante el accionamien-to de una espita o pedal de acelerador auxiliar.

La conducción de estos gasógenos era un tanto complicada, dada la tosquedad yfalta de elasticidad de esos motores. Había que ser un poco de todo (conductor,mecánico, fogonero, fontanero...) para manejarlos. El consumo era aproximadamentede medio kilo de carbón por kilómetro, es decir, 100 Kg. de carbón vegetal propor-cionaban una autonomía de 200 kilómetros. La velocidad máxima no superaba los45 Kms/hora, no obstante, las presta-ciones y rendimientos de los gasóge-nos variaban enormemente de unos aotros, dependiendo del camión ovehículo donde iban acoplados(camiones GMC con gasógeno hacíanla ruta Vigo-Madrid con pescado, eiban como centellas), y del tipo decarbón vegetal a utilizar. El carbónobtenido del pino era de bajo rendi-miento (sin embargo, producía rápi-damente gas), normalmente seutilizaba el carbón vegetal del roble oencina, siendo el de brezo (arbusto demadera dura y raíces gruesas, utiliza-do para la obtención del carbón defragua), de unos resultados excelentes.

Camión ruso 3HC con cabina modificada. Construcción del embalse de Sobrón (Alava) (Año 1.955)

Page 12: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

13

Después de normalizado el abastecimiento de gasolina, muchos camiones (entreellos la mayoría de los 3HC), eliminaron el gasógeno para pasar al sistema de ali-mentación original.

En la fotografía, que data del año 1.951/52, pue-de observarse el mismo camión sin gasógeno, con lacabina modificada (maestros carpinteros se encarga-ron de su construcción y posterior revestimiento dechapa), alimentado con gasolina.

Este sistema de propulsión fue desapareciendopaulatinamente. A partir del año 1.955 los camionesequipados con gasógeno eran prácticamente inexis-tentes, quedando solamente en el recuerdo de aque-llas personas que vivieron esa época.

La segunda transformación

La transformación de motores de gasolina a diesel realizada por E d u a rd oBarreiros en sus propios vehículos, no pasó desapercibida para los camiones 3HC.Cada vez eran más los transportistas que solicitaban la reconversión de sus motores,dado el consumo y diferencia de precio entre ambos combustibles a favor del gasó-leo, y por la dificultad de importar motores y piezas de recambio.

Debido a este creciente interés, se vio animado a transformar los motores degasolina de los 3HC en diesel, actividad que comenzó en Orense en 1.949, y que muypronto se vio desbordada, registrando por ello en 1.954 su nueva empresa, BarreirosDiesel, S.A., iniciando la construcción de un complejo industrial en unos terrenosadquiridos en Villaverde, a las afueras de Madrid.

La conversión de los motores de gasolina a diesel en los camiones 3HC era unaauténtica labor de ingeniería. Del motor de gasolina de seis cilindros, se eliminaba laculata, y en su lugar se emplazaban dos (culata anterior y posterior, una para cada trescilindros), diseñadas y construi-das según los motores diesel deorigen, donde se ubicaban losinyectores, cámaras de compre-sión, válvulas, elementos de ladistribución..., etc., una bombainyectora de gasóleo en línea conseis salidas, de origen italiano,acoplada al árbol de levas, seencargaba de suministrar el gasó-leo al interior del motor pormediación de los inyectores.

Camiones rusos 3HC transformados a gasóleo

Page 13: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

14

Este sistema fue inscrito porEduardo Barreiros comoPatente de invención nº198.618, concedida conf e cha 7 de Julio de 1.951. Enmarzo de 1.953 se habíant ransformado 200 motores,pero antes de acabar eldecenio esa cifra se eleva r í ahasta los 5.000, incluye n d ola instalación de los motoresEB-4 y EB-6.

Simultáneamente, en mu-chos de estos camiones semontaron volquetes, con

los correspondientes equipos hidráulicos para su accionamiento, incluso se incrementóel tamaño de las ruedas y capacidad de carga, dando otro "aire" y versatilidad a las apli-caciones de los mismos.

La fabricación de motores

M u chos camiones no permitíanuna transformación a diesel satisfac-toria (GMC, Austin, Studebaker. . . ) ,obligando a cambiar el motor com-pleto, y el más idóneo parecía ser elmotor Perkins P-6 de seis cilindrosfabricado en Inglaterra. EduardoBarreiros viajó a dicho país en1.956, para negociar la fabricaciónde esos motores bajo licencia enEspaña.

Ante la imposibilidad de llegara un acuerdo con Perkins, EduardoBarreiros solicitó y obtuvo cincopatentes de introducción para los"perfeccionamientos en los moto-res de combustión interna de tipode inyección de carburante". Este conjunto de patentes, era el que permitiría la fabrica-ción del EB-6.

Perkins hubiera tenido prioridad, puesto que a ellos pertenecía la "patente de inven-ción" en Inglaterra, pero no habían inscrito la correspondiente "patente de introducción"en España, por mala gestión o, más probablemente, porque no creyeron que nadie en

Camiones rusos 3HC "dieselizados" por E. Barre i ros, trabajando a pleno re n d i m i e n t o .Construcción del embalse de Sobrón (Álava). (Año 1.955)

Camión operativo GMC equipado con motor Barreiros

Page 14: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

15

España fuese capaz de fabricar su motor con unnivel de calidad aceptable.Eduardo Barreiros desarrolló su primer motor EB-6, un prototipo en el que volcó sus conocimientosobtenidos en las transformaciones y que configu-ró a partir de un motor Perkins, con ligeros reto-ques. Este motor fue perfeccionado hastac o nvertirse en el A-26 de la última etapa. Ta m b i é nlo fue el EB-4, que se conocería con el nombre deA-24. En 1.957 se empezó a fabricar un motorn u e vo, el EB-150 de seis cilindros, al que se aña-diría poco después el EB-100 y otros, pasándose allamar más tarde B-26 y B-24, que equiparían loscamiones Barreiros de última generación. ( S u p e r

A z o r, Gran Ruta, Saetas, Autocares y Barreiros gama 42).

La fabricación de camiones

De la fabricación de motores, Eduardo Barreiros intentó pasar a la fabricación decamiones, solicitando la autorización en Diciembre de 1.955 al Ministerio de Industria.Las presiones ejercidas por el INI en este sector, demoraron las autorizaciones y licen-cias, concediéndose definitivamente en Enero de 1.961, gracias al concurso ganado porEduardo Barreiros para suministrar 220 camiones al Ejército portugués. El prototipo deaquel camión, conocido hoy como "El Abuelo", fue construido en gran parte con pie-zas de desgüace, pero se le dio un diseño tan espectacular que consiguió impresionar alas autoridades portuguesas.

En los primeros años 60, la producción de camiones por parte de Barreiros Dieselcreció hasta el punto de alcanzar a la de ENASA (PEGASO). En 1.961 se pre-senta al mercado el Azor, con sus 12 toneladas de peso máximo y equipado con elmotor B24 que proporcionaba una potencia de 115 CV.

La caja de cambios disponía de cinco relaciones y marcha atrás, con puente tra-sero de doble velocidad (reductora) accionado por aire, que le permitían alcanzar los100 Km./h

Para estos camiones se creó una cabina nueva denominada "Panoramic", tras unacuerdo con la marca francesa Berliet, que suministró los moldes de su cabina aEspaña, donde se ensamblaron las piezas, con unos ligeros retoques en el frontal.

En la siguiente fotografía se muestra la portada de la revista Velocidad con fecha1 de Septiembre de 1.961, y en la que puede verse un vistoso desfile de camionesBarreiros sin carrozar, del tipo Azor por las calles madrileñas.

A partir de 1.965, Barreiros Diesel lanzó un modelo especial denominado SuperAzor Gran Ruta, todo un camión para los largos trayectos y considerado por muchostransportistas como el mejor en su época.

Motor Barreiros EB-6

Page 15: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

16

Con un motor B26 reforzado y de nueva con-cepción (derivado del B-24 que equipaba lagama Azor y Super Azor), de seis cilindros y10.179 cm3 de cilindrada, desarrollaba unapotencia de 170 C.V. a 2.200 r.p.m.La caja de cambios disponía de 5 ve l o c i d a d e sadelante (sincronizadas de 2ª a 5ª) y march aatrás, con un conjunto diferencial tipo Eatonde dos velocidades (cortas - largas), acciona-do neumáticamente a voluntad del conductormediante un mando auxiliar ubicado en elsalpicadero, permitiendo una multiplicaciónde 10+2 velocidades. Tal disposición, y la gran elasticidad de sum o t o r, permitían desarrollar ve l o c i d a d e smáximas de 105 Kms/hora (según catálogo),aunque con grupo "largo", sobrepasaband i cha velocidad (Téngase presente que noexistían los limitadores de velocidad, ni tacó-g rafos en esos años).

Este camión se comercializaba en ve r s i ó ne x c l u s iva de dos ejes, ofreciendo una carga útil de 11.700 Kg. con un precio de632.850 pesetas. Empresas especializadas como AC E R B I - PA M P L O NA, y a peticiónpropia, montaban opcionalmente un tercer eje auxiliar accionado hidráulicamen-te según necesidades de carga, alargando con ello el chasis y caja e incrementan-do la capacidad de carga del camión.

En 1.964 EduardoBarreiros cedió el 40% delcapital de Barreiros Diesela la empresa americanaC H RYSLER CORPORA-TION, el socio fuerte quepodía respaldar la expan-sión y las grandes inve r s i o-nes de la firma. En 1.966la gama Saeta de camionesligeros Barreiros estaba alcompleto: tres longitudesde bastidor y una capaci-dad de carga útil que ibadesde los 1.800 Kg. del

Super Azor de 170 CV

Page 16: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

17

modelo 15, hasta los 7.525 Kg. del mode-lo 75, a los que se añadían cinco va r i a n-tes intermedias.

La fotografía muestra un Saeta 35equipado con un motor A-24, (deriva-do de los EB-4) de cuatro cilindros enlínea y 3.340 cm3 de cilindrada, quedesarrollaba una potencia de 60 CV. a2.400 r.p.m. La caja de cambios decinco velocidades adelante y M.A. lepermitían alcanzar una ve l o c i d a dmáxima de 80 Km./h.

Su consumo de 13 litros/100 Km. encarretera, le convertía en uno de los motores más económicos de su clase.

Una de sus virtudes era la robustez de su chasis, compuesto por dos largueros dechapa especial, remachados y reforzados con travesaños, capaz de resistir mucho másde los 3.500 Kg. de carga útil, permitiendo innumerables usos como: frigorífico, bote-llero, recoge basuras, ambulancia, cisterna, furgón, butanero, etc., o bien, los usosnormales de caja industrial y volquete.

Es importante destacar que la buena marcha de Barreiros obligó a Pegaso a redi-señar sus camiones y buscar soluciones tecnológicas mas económicas, ya que losBarreiros durante un tiempo se vendieron a precios mas bajos que su competidor. En1.966 Barreiros-Chrysler presentaba frente a la competencia (ENASA) unos resultadosasombrosos. La fábrica de Villaverde había producido en esos años un total de 10.951vehículos industriales, frente a los 7.288 fabricados por Pegaso y los 4.099 de Sava,llegando incluso a presentar una oferta de compra a ENASA que fue rechazada por elI.N.I. (Instituto Nacional de Industria).

En 1.969, Eduardo Barreiros decidió vender el resto de su participación, (que habíaquedado en el 23%), a la Chrysler Corporation y retirarse de su empresa. Tras los cam-bios, se mantuvo el nombre comercial de Barreiros durante bastantes años, a pesar deque la fábrica de Vi l l averde paso a denominarse Chrysler España, S.A.

Posteriormente se fabricaron nuevas cabinas de diseño propio, y que pasaron adenominarse serie 42 de Barreiros-Chysler.

La cabina estaba fabricada de chapa estampada en frío, con amplios perfiles paradar mayor rigidez al conjunto. Una visibilidad amplia, sin ángulos muertos, un salpi-cadero diseñado para fácil registro de datos, y una gran comodidad para el conduc-tor eran las principales características de esta nueva concepción.

Con esta nueva imagen de los camiones, se destacaban los famosos 42/17, equi-

Page 17: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

18

pados con motor B-26 de seis cilindrosque desarrollaba una potencia de 170CV., y cuya capacidad de carga útil erade 11.175 Kg.

Las prestaciones de este camión, lepermitían ascender con un grupo dife-rencial Eaton Standard de dos velocida-des, (reductora accionada por aire)pendientes máximas a plena carga del27,69% y alcanzar velocidades máximasde 102,8 Km./h.

Otros camiones destacables dentro deesta gama, y que todavía pueden versepor nuestras carreteras, eran los 42/14 yel 42/20, este último con un peso máxi-mo autorizado de 20 toneladas, se con-virtió en competencia directa de otrocamión que destacaba por entonces, el

Pegaso 1065, más conocido como "Europa".

Hacia mediados de 1.972, los camiones pesados Barreiros estrenan sobrealimen-tador, comercializándose el 42/38 T-Turbo 300. Los primeros dotados con un motorBS-36 de seis cilindros de 11.946 que desarrollaban una potencia de 260 CV.

Equipados con una caja de cambios tipo Barreiros 516M-V14, disponían de cin-co velocidades en toma constante con multiplicador, obteniendo 10 marchas adelan-te y dos hacia atrás. El grupodiferencial Barreiros 232-N dedoble reducción y de una veloci-dad era de nueva concepción, yaque hasta ahora los camionesBarreiros montaban grupos dife-renciales de dos ve l o c i d a d e spara el accionamiento (por aire)del multiplicador. Con estas pres-taciones y con un grupo diferen-cial 5,48:1, le permitían alcanzarvelocidades a plena carga(31.450 Kg.) de 94 Km./h. yascender por pendientes máxi-mas (a plena carga) del 16,9%.

Camión Barreros de la serie 42

Interior de un camión Barreiros

Page 18: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

19

En 1.974 se introdujeron importantesm e j o ras, entre las que destacaba lanueva cabina con los faros empotradosen los para choques y tres nuevo smodelos bajo las denominaciones26/26 Turbo, 64/34 y 42/38 R Turbo,que ampliaron la oferta conocida.

En 1.978, los camiones Barreiroscambiaron de nombre, pasándose a lla-mar Dodge, una denominación utiliza-da anteriormente en los modelos deimportación, dejando para la historiala memoria de B a r re i ro s .

En ese mismo año, el grupo francés Peugeot compró la totalidad de las instala-ciones de Villaverde, manteniendo algunos años la producción de los camionesDodge. En 1.981 la inmensa factoría de Villaverde se repartió entre Peugeot que la uti-lizó para la producción de turismos y Renault Vehículos Industriales, que la adquiriópara el montaje de los vehículos pesados.

En la actualidad, la planta de Villaverde pertenece al grupo PSA. Allí da empleoa 3.442 personas con unas instalaciones de 745.000 metros cuadrados, donde sefabrica el Citroën C3, vehículo en el que ha recaído el premio al Mejor Coche del Año2003, montándose en exclusiva el C3 Pruriel.

AGRADECIMIENTOS:Por su colaboración desinteresada, a Antonio Abad, Jesús Oñate y Balbino

Corcuera, esos “chicos” de la quinta del 42, que hábilmente manejaron los 3HC ylos gasógenos.

Igualmente, a Ramón Ortiz, Jesús Martínez y Alberto Basterrechea, por el aportefotográfico y documental.

Camión Barreiros trailer frigorífico 42/38 T - Turbo 300

Camión Barre i ros 42720, con motor B-26 de 6 cilindros y 170 CV

Page 19: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

20

Mario Sousa, 20 años, natu-ral de las tierras de Arnoya(Orense), a donde volvió

después de haber pasado dos semanas

en Vitoria-Gasteiz, exponiendo y ven-diendo su obra. Lo conocí el domingo23 de mayo al finalizar la última etapadel Camino de Santiago alavés, deZambrana a Labastida. El día anteriorse había celebrado el día de lasLetras Gallegas, este año enhonor al ilustre etnógra f oJoaquín Lorenzo Fernández, yentre las diversas actividades,se habló de nuestro joven pin-tor al que no pude conocer enaquel momento. Estaba intriga-da, pensando ¿joven?, ¿cuántode joven? Por eso cuando porfin le conocí, el mismo día desu vuelta a tierras de Orenseme sorprendió su juve n t u d ,sobre todo después de haber

visto los últimos cuadros de su exposi-ción, que yo hubiese definido como deun cierto poso y madurez, y que habíaasociado a alguien de más edad; pero

además de su madurez me llamó laatención la intensa mirada del joven.

Después de la comida para celebrarel peregrinaje alavés, tuvimos lasiguiente entrevista con Mario.

Me ha sorprendido que alguien tanjoven haya conseguido tal maestría,cuéntanos, ¿quién te ayudó y quieneshan sido tus maestros?

Cuando tenía 10 años, hice unretrato a mi padre, y lo llevó a unaescuela de pintura a ver qué les pare-cía, les gustó y estuve con ellos desdeel 94 al 96. Aparte de mi padre, las

autoridades locales me han ayudado amontar las exposiciones en distintosayuntamientos. En cuanto a mis maes-tros, por un lado Vázquez Prat y porotro una pintora de nuestra tierra, deOrense, Carmen Rivas.

Mario Sousa - pintorEsther López de Armentia

Mario cos seus pais, acompañados de Beni Rojo

Page 20: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

21

Tengo entendido que has expuestoen varios sitios. ¿Dónde y cuándo hicis -te la primera exposición?

En el ayuntamiento de Castrelo,Orense, en el 98; después enRibadavia, luego en Arnoya, de ahí fui-mos a Vigo y por fin a Vitoria.

¿De quién surgió la idea de venir aVitoria y que opinión te llevas de sushabitantes?

Fue Beni Rojo la que me animó avenir a exponer en el Centro Gallegode Vitoria con motivo de la celebracióndel día de las Letras Gallegas. La acogi-da ha sido excelente, me voy encanta-do. En agradecimiento, dejo un cuadroen el Centro Gallego.

¿En qué te inspiras? En lo que veo, en lo que me gusta,

en la naturaleza. Durante los días quehe estado aquí, me han llevado a vervarios sitios y me llevo una fotografíade Gojuli, que intentaré reproduciraunque parece difícil. Otras ve c e s ,pocas, en lo que se me ocurre.

¿Qué te resulta más enriquecedor, lainspiración en la naturaleza o en timismo?

En la naturaleza, que siempre essorprendente.

Veo que eres inválido de la manoderecha. ¿Qué te pasó?

Cuando tenía 4 años, haciendo encasa una piscina, mi padre se tuvo quemarchar a buscar hormigón y yo mequedé jugando con una pelota, ésta sefue a la cinta transportadora y quisecogerla; la cinta me atrapó y me quedécolgado, desde entonces soy zurdo pornecesidad.

Por parte de las autoridades ¿quéayudas tiene alguien que quiere dedi -carse a la pintura?

He recibido ayudas para exposicio-nes de todos los alcaldes de los muni-cipios que he mencionado, así comode la presidenta del Club Náutico.

Nos despedimos de Mario, que nospresenta a su familia, esperamos verlespronto y les deseamos lo mejor.

Page 21: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

22

Kantauri-itsasoko ekaitzezko bihotzamaite dut mila ispiluzati hautsizkoa(...)1

Amaia Iturbide

Vivimos tempos de mudanzas,de transformacións, nas queo vento fresco da cidadanía

debe facerse oír coma o nordés quealenta as nosas costas e reclama a deci-sión do futuro para si propia. EnRibadeo, desde a cultura de base oudesde o mesmo Concello, traballamospara unha veciñanza crítica, culta elibre, para unha sociedade responsable,solidaria e aberta. Mais os amigos doCentro Galego de Vi t o r i a - G a s t e i zpídennos un artigo sobre o noso conce-llo para a súa Raiola, e seméllanos aca-ído dar a coñecer o proceso demudanzas no que estamos ilusionada-mente mergullados.

Non é esaxerado dicir que Ribadeo

a t ravesa un importante momento dedefinición do seu futuro socieoeconómi-co e sociocultural para as próximasdécadas. Cun pasado notable polocomercio que do noso porto se estable-cía co Báltico, a Grande Bretaña ouSudamérica e do que da fe melancólicaa nosa zona vella, cunha historia devila mariñeira e aberta ás actividadescomerciais, de sempre cosmopolita epropicia para o intercambio e o diálo-go, e unha vez superados os negrostempos da "longa noite de pedra” fran-quista, hoxe Ribadeo vive un momentode constante aumento de poboación,que nos confirma como referente indis-cutible para os concellos veciños e nosc o nvirte no eixo socioeconómico es o c i o c u l t u ral da Mariña galega e das

t e r ras asturianas próximas.

Ribadeo, raiola do norteFina Fernández

Page 22: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

23

Somos un concello eminente-mente de servizos, turístico, cunsector comercial moi importante eun sector primario —sobre todo nor u ral das zonas interiores— a í n d aforte, pero necesitado de dive r s i f i-car a nosa economía a partir doremate das infra e s t r u c t u ras queestán en camiño. Ribadeo conse-guirá moi probablemente neste2004 a declaración de intereses u p ramunicipal para os terreos nosque se creará o Polígono Industrial,tantos anos prometido en balde e que,ademais de xerar emprego, axudará aracionalizar o urbanismo, mellorará acalidade de vida das zonas residenciaise dará saída á numerosa demanda deempresas desexosas de se instalar nonoso Concello pola nosa estra t é x i c asituación xeográfica.

Conectando o Polígono Industrial eo Porto Comercial de Mirasol come-zouse xa a construcción da vía de cir-cunvalación da vila (Ronda Oeste), queunirá a actualmente en construcciónAu t ovía do Cantábrico, o Po l í g o n o

Industrial de Ribadeo —situado a caróndesta— e o Porto Comercial. A isto haique sumarlle as posibilidades porexplorar que poden ofrecernos socioe-conomicamente unha posible platafor-ma de carga e descarga de mercadoríasde Feve (liña Ferrol-Gijón) no propioPolígono e mais o Aeródromo deVilaframil.

A nivel comercial, Ribadeo debeseguir ofrecendo calidade de vida eunha oferta competitiva, dinámica emoderna. O Centro Comercial Aberto,a posta en valor do patrimonio culturale o desenvo l vemento racional daspotencialidades turísticas, deben ser

a l i c e rces deste novorevulsivo. Mais non sócon iso chega. No seumomento, nos anos degoberno do BNG, pro-cedeuse á peatonaliza-ción das Catro Calles, asrúas do centro da vila.Hoxe é momento deseguir sendo intelixentese apostar por novas pea-tonalizacións, ou semi-peatonalizacións, quepermitan mellorar a

Page 23: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

24

calidade de vida e aumentar o atractivoda zona comercial ribandense, o que deseguro redundará nun aumento de visi-tantes e de riqueza. Para isto, e para aracionalidade xeral do urbanismo, estáen marcha a redacción dun novo PlanX e ral de Ordenación Municipal, cuiaaprobación inicial se fará en breve.

Ribadeo está hoxe en posición dedefinir o seu futuro, o seu modelo dedesenvolvemento e o seu papel socio-económico como eixo central da novacomarca galego-asturiana da que se estáconvertindo en referente. Actualmenteestán en marcha tres programas claveneste sentido: o Leader compartido conCastropol, o Plan de DinamizaciónTurística e a Axencia 21 de desenvolve-mento medioambiental.

Camiñamos cara a un Ribadeo conautovía do cantábrico, con circunvala-ción e polígono industrial, con portodeportivo e comercial, cun urbanismorazoable e humanista, cunha economíaque precisa a diversificación e a instala-ción de máis empresas e cunha oferta deocio, comercio, cultura e turismo moder-

na, explotada con intelixencia e raciona-lidade. Velaí, polo tanto, os retos que nostrae o futuro e que toca conseguir no pre-sente, retos apaixonantes e de enormeresponsabilidade que, ademais de capa-cidade, esixen ilusión, esforzo e amorpor estas terras da beira "tempestuosa domar Cantábrico".

Agradecemos a aportaciónde Xabier Campos, técnicoc u l t u ral do Concello deRibadeo e secretario da A.C.Francisco Lanza.

(...)1 Amo o corazón tempes -tuoso do mar Cantábrico cre -bado en mil anacos de cristal(...)

Page 24: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

25

Nada foi igual en Galicia tralopaso do furacán irmandiño. Ohistoriador Benito Vicetto, des-

cubridor da importancia histórica dolevantamento galego de 1467, caracteri-zouno en 1872, como "la epopeya másgrande y admirable que registran en susanales todos los antiguos reinos de la anti-gua Iberia".

¿Por que as tensións sociais acumula-das ó longo do conflictivo século XV gale-go estoupan precisamente na primaverairmandiña de 1467?

Xa dende 1465 había certo vacío depoder na Coroa de Castela e León, comoconsecuencia da guerra civil entre EnriqueIV e Alfonso XII. Os abusos dos señoreseran en Galicia, a mediados do século XV,de uso cotián. A actividade dos foraxidos,protexidos polos señores, era tan grandeque a súa resonancia chega ata o PapaCalixto III. Nunha bula, estendida o 14 demaio de 1455, excomunga ós homes que,no reino de Galicia, contratan a outrospara asasinar seculares e clérigos, paraapoderarse das súas facendas; cometenroubos de igrexas, gando e outras malda-des que por ausencia do rei ou dos gober-nos temporais quedan impunes. Esa bulafoi ratificada por Pablo II en 1466. Ossacrílegos e criminais do reino de Galiciaapodéranse das propiedades dos mostei-ros, quitándolles as terras, os vasalos eimpoñéndolles o seu propio vasalaxe, namáis completa impunidade; por outrabanda, nos lugares rurais espolian os ani-mais e raptan a xente. A actitude papalobedece, sobre todo, ó afán da igrexa porconservar as súas posesións. As coinci-

dencias de ambos Papas na urxencia deintervir, pode ser un indicio do grave quese xulgaba a situación en Galicia, inclusofóra do mesmo reino.

O reino de Galicia seguiu sendo fiel aEnrique IV, en concreto as cidades e osbispos, non así os grandes señores (anquenon todos) como o Conde de Benavente eJuan Pimentel, o Conde de Santa Marta eJuan de Zúñiga, o arcebispo de SantiagoAlonso de Fonseca, o Conde de Lemos ouFernán Pérez de Andrade, que entre 1465e 1467 militan de forma máis ou menosconsecuente e activa no bando do prínci-pe Alfonso.

Baixo esta situación, o control deGalicia escapábaselle á Coroa. Enrique IVenvía cartas ós principais señores, nas quelles recomenda a concordia. Ó mesmotempo, esfórzase por establecer un poucode orden político. Non pretende unenfrontamento cos nobres, pero si mante-los ó seu servicio. Mantén unha relación

Os Irmandiños (III)Tomás Veigas

Tumba de Fernán Pérez de Andrade. Betanzos

Page 25: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

26

estreita co Conde deLemos, o señor máisimportante da rexión,e, en certas ocasións,rógalle que pacifiqueas discordias entre osbispos e os principaisseñores feudais. Máis

tarde, en 1464, encoméndalle gardar todaa terra de Galicia. Segundo o rei, o feitode colocar as principais cidades baixo ocontrol dun só señor evitaría as guerras eenfrontamentos. Isto tiña máis efectivida-de cando o Conde non posuía a xurisdic-ción destas cidades, senón que as tiña nonome do monarca. Paralelamente, ordenaó corrixidor de A Coruña, García deBusto, que estea sempre ás ordes doConde de Lemos.

En realidade esta medida non tivo nin-gunha eficacia: Os funcionarios do gober-no quedaron sometidos ó Conde; omando deste sobre as cidades foi pura-mente honorífico, e os seus antigos posui-dores seguiron gozando delas. A céduladada ó Conde de Lemos non foi suficien-te para que este puidera, ou quixera, evi-tar as guerras entre os da súa mesmacondición; temos unha boa mostra nomesmo feito da prisión do arc e b i s p oFonseca por Bernal Yáñez de Moscoso e oconseguinte cerco á Catedral.

Para Lope García de Salazar foi onobre Alonso de Lanzós o que canalizouo descontento dos seus paisanos, pedindoa Enrique IV uns capítulos de "irmandade"para Galicia, se ben esta hipótese non teno respaldo doutras fontes documentais.

No preito Tabera-Fonseca hai declara-cións que permiten considerar que asqueixas ó monarca e a petición da "irman-

dade" foi cousa conxunta de varios conce-llos, entre eles Betanzos, Santiago, ACoruña, Ferrol, Lugo, Pontevedra... Ninsequera sabemos quen foron os represen-tantes, só consta o nome do escribán XoánBlanco de Betanzos, que despois foi capi-tán da Irmandade de Betanzos. Ós queforon entrevistarse co rei dábaselles onome de procuradores, e algúns autorespensan que xa existía en Galicia unhaorganización da Irmandade, e que o quese pide a Enrique IV non é a súa forma-ción, senón a legalización da xa existentecomo parte integrante da "SantaIrmandade" de todo o reino de Castela.

En abril de 1467 os representantesgalegos acudiron a Medina del Campopara coordinaren a súa estratexia na gue-rra en curso no conxunto da Coroa (é dicir,a sublevación dos nobres contra o rei), ede aí debeu saír a decisión de intervirenpola forza contra a aristocracia.

Pero esta actuación revolucionaria dasirmandades non foi unha espontánea eindiscriminada explosión de violenciacontra as fortalezas. Todo o contrario,seguen un camiño non só lexitimista (endefensa de Enrique IV), senón taménescrupulosamente legalista; eran osnobres rebeldes quen estaban fóra da lei.Como entidades dotadas de alto poderxudicial e executivo e amparadas por pro-visión real, as irmandades asumen sencontratempos o poder nas cidades, ata opunto de dispoñeren das alcabalas reaisen previsión dos gastos militares.

Así se explica que no mesmo mes deabril de 1467 as irmandades do Ribeiro ede Ourense admitisen no seu seo a ÁlvaroPáez de Soutomaior, encargado á sazónsete anos antes polo monarca da custodia

Torre Ramiro

Page 26: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

27

de Pontevedra, pero morto poucodespois, precisamente durante ocerco a Tui por parte da Irmandade.No mesmo caso estiveron tamén, porexemplo, Lope Sánchez de Ulloa ouo Adiantado de Galicia, BernardinoSarmiento e a súa nai Tareixa deZúñiga, condesa de Santa Marta, quevían na Irmandade un mero instru-mento no conflicto militar en curso.

Cabe destacar que o move m e n-to irmandiño ten desde o seu inicioun carácter netamente urbano; énas cidades onde se inicia e será nelasonde en todo momento resida a máximaautoridade.

De Lugo partiu a iniciativa "irmandiña"a toda a provincia, con subcentro enMelide e en contacto cos núcleos deBetanzos. Santiago, Coruña-Betanzos ePontevedra son os grandes centros "irman-diños" destas dúas provincias. A estes haique engadir os subnúcleos dePontedeume e Padrón. A mesma funcióncumpre na súa provincia a cidade deOurense.

Cando a irmandade se expande áscomarcas rurais, faino sempre a partir donúcleo comarcal de maior entidade depoboación; non é de estrañar que así oco-rrera, debido ó carácter extraordinaria-mente diseminado que sempre tivo ocampo galego. Esta pormenorizada eamplísima estructura coordínase en todoo Reino de Galicia por medio das XuntasX e rais de Irmandade celebradas cadacerto tempo en diferentes poboacións dopaís (Melide, Betanzos, Ourense...), porconcorrencia de representacións locais.

Tamén é certo que a participacióncampesiña foi a que deu á rebelión"irmandiña" o seu carácter de feito de

masas. A incorporación das comarc a srurais foi practicamente total.

A actuación da Irmandade

A primeira mención documental dofuncionamento da Irmandade é do 13 demarzo de 1467, en Tui. O día 30 do mesmomes verificouse o xuramento de 33 capitu-lares de Santiago de gardar os segredos daIrmandade. As primeiras actuacións léva n-se en secreto. Antes do ataque ás fortalezascelebrouse unha asemblea en Melide, perohai contradiccións sobre o plan de derribaras fortalezas.

Na primave ra de 1467 comeza aacción contra todas as fortalezas deGalicia; a primeira derruída foi a doCastelo Ramiro, o 25 de abril dese ano. Ócomezar a guerra contra os señores, adirección das operacións militares quedaencomendada ós tres xefes máis grandes:Osorio, Lanzós e Lemos, que pola súacondición de nobres tiñan máis coñece-mentos sobre o planeamento dunha gue-rra aberta.

Pedro de Osorio cubre co seu exércitoo centro de Galicia, tendo como centro de

Castelo de Monforte

Page 27: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

28

operacións a Santiago.Alonso de Lanzós apo-dérase de Pontedeume,fai fuxir a Fe r n á nPérez; xúntase cosIrmandiños de Mon-doñedo; presenta bata-lla a Pedro Pardo de

Cela, vence e mata ó seu primo XoánNúñez Pardo. Diego de Lemos opera naextensa rexión que vai do río Ulla ó ríoLimia, e percorre cun exército duns15.000 homes as terras de Lemos, Sarriae Chantada. Estes tres exércitos, ómesmo tempo que se apoderan dasposesións dos nobres, organizan ol e vantamento do pobo.

O proceso do desmantelamento dasfortalezas chega á elevada cifra de 130.

Os nobres non poden facer fronte ár e volta; algúns emigran a Po r t u g a l ;outros escóndense entre vasalos fieis; omosteiro de Samos puido ser un lugar derefuxio. Tamén uns poucos señores llefan fronte ós irmandiños e conquistanalgún éxito parcial. Alonso López deLemos, pai do sublevado Diego deLemos, vence ós irmandiños na batallade Pedrosa e recupera a vila deMonforte. En Allariz o cabaleiro Luis deAbreu fracasa fronte ó ataque irmandiño.

As victorias dos señores son esporá-dicas. En marzo de 1468, Álvaro Páezde Soutomaior morre no seu refuxio deTui, e antes de morrer ordena que acidade sexa entregada ós irmandiñosque a cercan. Podemos dicir que aIrmandade goberna ó longo deGalicia, ata a primave ra de 1469.

A eficacia da irmandade galega exe-cutando "grandes xustizas" foi inmediata

e extraordinaria; isto deulle ós irmandi-ños un formidable prestixio entre apoboación e tamén ante as instituciónsoficiais.

O cronista Alonso de Palencia desta-ca, respecto do resto das hermandadesde Castela e León, a exemplaridade daactuación xusticieira irmandiña: "Encorto tiempo los gallegos no sólo arran-caron de las selvas a los facinerosos ylos arrastraron al patíbulo, sino que seapoderaron de fortalezas tenidas porinexpugnables".

Problema este de facer valer a xusti-za nada doado de resolver, xa que detrásdos "facinerosos" estaba a nobreza gale-ga, cando non eran os propios cabalei-ros os que perpetraban os delictos.

O que fundamenta a celebridade xus-t i c e i ra da irmandade (antes do derroca-mento das fortalezas) é o axustizamentode malfeitores: "los alcaldes de la dich ahermandad azían justiçias e asaeteaban equando justiçiaban alguno dezían esonaban el pregón que aquello manda-ban el rey e la sancta hermandad".

O proceso de toma de posesión dasfortalezas, estaba xa seguramente enm a rcha cando se xuntan as irmandadesde toda Galicia en Melide. A negativade algúns señores e alcaldes de fortale-zas de entregalas á Santa Irmandade,aumenta e esténdese ó correr a noticiados derrocamentos máis precoces,como o do Castelo Ramiro, xenera l i-zándose entón os asedios e asaltos doscastelos recalcitrantes: "los tenían çer-cados hasta que xe las entregaba edellas dize que oia dezir que xe lastomaban por conbate".

Page 28: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

29

O noso Centro camiña

GRUPO «ARTE GALEGA»

El grupo Arte Galega trabaja todoel año para mantener vivo nuestrofolklore, cabe destacar entre susactuaciones habituales el Día deGalicia en Euskadi y el Día de lasComunidades.

Todo el grupo participó en el cur-so intensivo del 1 al 15 de julio quenos impartió Yolanda, profesora debaile de la Xunta de Galicia.

Además, estrenó nuevo vestuarioen las fiestas de Santiago.

Mónica Calvo

LETRAS GALLEGAS 2004

El 22 de mayo celebramos en el Centro el día de las Letras Gallegas, dedica-das este año a Don Xoaquin Lorenzo «Xocas». Entre los actos progra m a d o s ,Roman Lardin Cerqueiro, profesor de gallego de la UPV, ofreció una conferenciasobre la vida y la obra del gran etnógrafo, se presentó también el numero 9 de larevista R a i o l a y para finalizar el acto puso la nota musical el dúo «Boa sombra »de nuestro Centro.

Page 29: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

30

5º ANIVERSARIO DE LANUEVA SEDE

Con motivo del 5º aniversario dela nueva sede del Centro, el día 11de septiembre, el grupo de teatroAlecrin estreno una obra para con-memorar el evento.

Finalizamos el acto con una tar-ta gigante de la que comieron todoslos asistentes. Era de tal magnitudque a pesar del numeroso público,aún sobró tarta.

NUEVO VESTUARIO PARA ELGRUPO

Todos los componentes del grupoArte Galega estrenaron trajes porSantiago. La confección de los mis-mos fue una obra ardua y prolonga-da en el tiempo. Muchas manos demejeres, grandes y chicas, y tambiénde algunos hombres, dirigidas por lamodista que vino de Galicia, se apli-caron a tan menesteroso trabajo.

Algunas mujeres dedicaronm u chísimas horas a la pacientel a b o r. En reconocimiento elPresidente les entregó un pequeñorecuerdo.

Desde estas páginas queremosagradecer el esfuerzo y trabajo de laJunta Directiva y de todas las perso-nas que ayudaron en la confecciónde los trajes.

Para todos la gratitud y el cariñodel grupo Arte Galega.

Page 30: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

31

Grupo de monte SaraibasEsta temporada el grupo se ha visto aumentado de forma considerable, tenemos un promedio

de 18 personas por salida.Los domingos, con buen bocata y sin que falte la bota de vino, hemos subido al Gorbea,

Aitzgorri, Toloño y varios más, además de hacer el Camino de Santiago por Álava con el Centro.A destacar los "nenos" que nos acompañan, Guiller, Nerea y Noelia.Como final de curso, el primer fin de semana de Junio, hicimos la primera etapa del Camino de

Santiago, entre Valcarlos y Roncesvalles, visitando el valle del Roncal, la Foz de Lumbier, Leire,Javier, Sos del Rey Católico y Olite.

El grupo tiene por norma hacer una comida de hermandad los primeros domingos de mes, enla que nos reunimos un promedio de 33 personas. Y como final de temporada una chuletada enel parque de San Ginés (Labastida) en la que estuvimos 48 personas, y en la que Secundino diola nota con su concierto de "gaita galega", siendo muy aplaudido por toda la gente que estaba

en el parque.Esperamos que esta temporada sea tanbonita como la pasada, que la rematare-mos con un fin de semana en los Picosde Europa, en junio.

Félix Ortiz de Zárate

—¡Ola, Pepe! ¿Que fas aquí, na capital?—É que acabo de casar e vin en viaxe de noivos.—¿E a túa muller?—Ela quedou, xa coñecía Madrid.

Un que vai pedir traballo:—¿E canto me vai pagar vostede?—Depende do que traballe.—¡Uiiihh...! ¿Tan pouquiño?

Page 31: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

32

Fiestas de Santiago 2004ra, espectacular: primero las féminas(ganaron las casadas) y después casadoscontra solteros, que se presentaban lucien-do musculitos (pólvora mojada) y conánimo de revancha por la derrota del par-tido, pero fueron arrastrados por los casa-dos hasta la catedral de Santiago.

M o raleja para los solteros: menosyogures, hamburguesas y perritos calien-tes y más lentejas, potajes, cocidos,jamón y chuletón, y para el próximo año¡campeones!

El día 23, a las 8,15 de la tarde, aper-tura de la carpa, dando comienzo oficiallas fiestas con bailables por la tarde y ver-bena con la orquesta S a u d a d e d ePontevedra.

El día 24, a las 3,15 de la tarde, la tra d i-cional comida de hermandad, a base de

los productos típicos da Terriña. N u e s t rafelicitación a la Comisión por lo bien orga-nizada que estuvo. Por la tarde, gran actua-ción del grupo Arte Galega del Centro y elgrupo Santa Eulalia de Mos (Po n t e ve d ra ) .Las sesiones de baile y verbena a cargo dela orquesta A c o r d e s de Lugo.

El día 25, a las 12,30 h. procesión conla imagen de Santiago, acompañada por

Este año dieron comienzo lasFiestas el día 10 de julio, con eltradicional partido de fútbol entre

solteros y casados. Resultado: 5 a 1 a favorde los casados, que con un equipo com-pacto y muy bien puesto físicamente (seve que tomaron al pie de la letra mis con-sejos del pasado año), masacraron y humi-llaron a unos débiles "yogurines", a los queni los grititos de ánimo de sus mamás,novias y hermanas sirvieron para hacerlesreacci o n a r. A destacar el gran arbitra j edel señor colegiado, este añobien ayudado en las bandas.

Después del partido y porcausa de la lluvia, la tradicionalP U L PA DA se celebró en elCentro.

El día 17 concursos y juegospara nenos y grandes, con granparticipación del personal, a des-tacar el concurso de CHAVE, queante la falta de puntería de losparticipantes, se impone la cons-trucción urgente de una pista deprácticas. El concurso de sokati-

Page 32: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

33

las gaitas del grupo A r t eGalega y el grupo invitado,Santa Eulalia de Mos, seguidade Misa en la Iglesia de SanVicente de Arriaga, con asis-tencia de autoridades, socios ygran número de simpatizan-tes.A las 2,30 de la tarde, recep-ción de Autoridades e invita-

dos en el salón del Centro. Los bailables y verbena estuvieron a cargo de la orquestaAlmirantes de Lugo, dando fin a las fiestas al finalizar la verbena.

Cabe destacar la actuación del coro Aturuxo y el grupo de acordeones Lagunak.Un año más nuestra felicitación a la Comisión de Fiestas por su trabajo bien hecho,

y de paso animarles para quesigan un año más.

¡Felicidades Comisión!

Félix Ortiz de Zárate

Grupo Sta. Eulalia de Mos

Page 33: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

34

Primera etapa: Otzaurte-Zalduondo

Como estaba previsto, el Domingo18 de Abril, 46 personas, socios o sim-patizantes del Centro Gallego deVitoria, nos subimos al autobús que nosllevaría al inicio de la 1ª etapa delCamino de Santiago por Álava: Túnelde San Adrian/Briñas

La mañana tan desapacible por elagua y el viento, como el peor día deinvierno, aconsejó a varias personasque estaban apuntadas para hacer elrecorrido a quedarse en la cama, (otrosfuimos más valientes, si bien muchostambién pensamos en dejarlo para lapróxima etapa).

Ya en el autobús camino del Túnelde San Adrián, cambiamos de idea ynos dirigimos hasta Otzaurte, para rea-lizar la ascensión por la parte deGuipúzcoa, en vez de subir y volver abajar por la parte alavesa.

La idea resultó un éxito a pesar dehacer algunos kilómetros más, dadaslas maravillosa vistas que se divisan por

la ascensión de la parte guipuzcoana,sobre todo los que la hicimos por lossenderos y no por la carretera hasta lle-gar al primer refugio, todo ello a pesardel viento huracanado que padecimos.

Lo mejor resultó el almuerzo parareponer fuerzas en el propio Túnel deSan Adrián para después proseguir lasubida, ya con nieve en el camino y elagua y el viento azotando, hasta el Altode la Horca, límite de las provincias deGuipúzcoa y Álava y situado entre losmontes Aratz y Aitzgorri.

La bajada hasta la base del altoresultó más pesada incluso que la subi-da, dada la cantidad de agua y barroexistentes, por el llano hasta finalizar elrecorrido en Zalduondo, a pesar de lalluvia y el viento, un paseo...

Hay que felicitar a todos los partici-pantes por su buen estado de forma, sibien alguno tuvo que realizar un granesfuerzo en la última parte de la subidaal Alto de la Horca, pero al final serecuperó y participará en la siguienteetapa.

A las 14,30 horas llegamos al auto-bús y a las 15,00 horas al CentroGallego y después de unos ribeirospara quitar el frío, nos despedimoshasta el domingo siguiente.

Segunda etapa: Zalduondo-Alegría

Día 25 de abril, mañana fría perosoleada, a las 8,30 horas nos subimosal autobús y al coche escoba, dado quevamos 57 personas deseosas de realizareste tramo del camino.

A las nueve y diez de la mañanainiciamos la etapa en Zalduondo, en la

El Camino de Santiago por Álava

Page 34: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

35

iglesia parroquial de San Saturnino,con muchas ganas y en una horarecorremos los 6.200 metros queseparan Zalduondo de Salvatierra,pasando por Ordañana y, más ade-lante, junto a la Cruz de Ventaberri.E n t ramos en Salva t i e r ra por laPuerta de Santa María, junto a laIglesia del mismo nombre, en res-tauración, y en los jardines de lamisma esperamos a algunos rega-zados que no pudieron aguantar elritmo de los de cabeza y aprovechamospara comernos el bocata. (Algunos tam-bién probaron el agua milagrosa quellevaba Pepe).

Una vez que repusimos fuerzas ycon nuevos bríos, nos ponemos encamino hacia Alegría-Dulantzi, porGaceo y Ezquerecocha.

Ya con un sol de justicia, realizamosel recorrido a un ritmo, sobre todo losde cabeza, superior a los 6 km. a lahora, llegando los primeros al Santuariode Nuestra Señora de Ayala sobre las13,15 horas.

Después de refrescarnos en la fuen-te allí existente y una vez llegaron losrezagados y el coche escoba, visitamosel templo del siglo XII y pudimos admi-rar su hermosa Virgen que da nombreal Santuario. Antes de dirigirnos aAlegría, posamos delante de la iglesiapara el recuerdo.

Bajando hasta el pueblo, dondenos esperaba el autobús, varias de lascomponentes de nuestro coro Aturuxoanimaron el trayecto con cancionestradicionales de nuestra tierra.

A las 14,15 horas estábamos deregreso en el Centro Gallego despi-diéndonos hasta el próximo Domingo.

Tercera etapa: Alegría/Dulantzi-Vitoria-Gasteiz

Día 2 de mayo, a las 8,30 horassubimos al autobús, un dos pisos por-que la familia va en aumento, 63 per-sonas. Nos dirigimos a Alegría parahacer el recorrido hasta Vitoria. Nieblacerrada y 5 grados de temperatura.

A las 09,05 horas iniciamos lamarcha en Alegría hacia Elburgo hastael Santuario de Estíbaliz. Llegamos a las10,35 horas al Santuario, esperamos alos rezagados y comemos el bocadillopara reponer fuerzas.

Antes de iniciar de nuevo la mar-cha, nos quitamos algo de ropa, el solya aprieta, y se la entregamos a Julio

Page 35: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

36

para que la lleve en el coche escoba.Visitamos el Templo donde se guarda latalla del siglo XII de la Patrona deÁlava, La Virgen de Estíbaliz, y antes deiniciar la marcha hacia Vitoria noshacemos una foto para el recuerdo,frente a la entrada sur del Templo.

Pasamos por Ascarza y Arcaya,donde visitamos los restos de unasTermas Romanas que nos recuerdanque por este término pasaba la calzadaBurdeos-Astorga.

Después de cruzar los arroyo sSanto Tomás y Errekaleor, entramos enVitoria cruzando la vía juntao a laFuente de la Salud y por la calleFlorida, Angulema, Independencia,Virgen Blanca y Herrería, visitamos laImagen del Apóstol en la puerta de laIglesia de San Pedro, donde tambiénhacemos una foto todo el grupo.Después subimos hasta la Capilla deSantiago en la Catedral de Santa María,donde se guarda una imagen de nues-tro Patrón, propiedad del CentroGallego. Algunos entramos en la capi-lla y una vez terminada la misa fuimosrecibidos por su párroco, D. Ángel de laCalle, siempre tan atentohacia nuestro Centro,con quien departimosunos momentos.

Algunos participan-tes se despiden en estepunto pero la mayo r í anos dirigimos al CentroGallego donde había-mos dejado los coches ya fin de tomar un ribeiroy quedar para el próxi-mo Domingo.

Cuarta etapa: Vitoria-Gasteiz-Lapuebla de Arganzón

Día 9 de mayo, mañana soleaday buena tempera t u ra. A las 8,30h o ras, 55 personas nos juntamos en elCentro Gallego para emprender lam a rcha hasta Lapuebla de Arganzón,unos 22 Km.

Hoy salimos menos gente dado quenuestro grupo Arte Galega participa enel festival “Así baila Vitoria”, organiza-do por el Ayuntamiento a las 11,15horas en la Plaza de España y algunoscomponentes del grupo y sus padres,participantes habituales en la marcha,no pueden estar con nosotros.

Salimos a buena marcha y en unahora recorremos los más de 5 km queseparan el Centro Gallego del templode San Prudencio en Armentia (unahermosa muestra del romano Jacobeodel País Vasco), Patrón de la ciudad, yque fue la primera Catedral del PaísVasco, dado que a partir del siglo XI seconvirtió en la sede del Obispo deCalahorra.

Seguimos por Gomecha hasta

Page 36: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

37

Subijana de Álava, y después de repo-ner fuerzas junto al abrevadero, yasobre las once horas, cogemos uncamino con una pendiente muy pro-nunciada que nos llevaría hasta el altode San Miguel.

Una vez en dicho alto, después depisar bastaste barro en muchos puntosdel sendero, pudimos admirar las mag-níficas vistas de la llanada alavesa yTreviño.

Descendemos por un sendero conm u cha pendiente y muy pedregosohasta Villanueva de Oca, donde espera-mos a los rezagados y nos refrescamosen el río y bebemos en la fuente delpueblo, junto a la vieja iglesia.

Desde este punto a la Puebla deArganzón, un paseo de poco más de 3km. Llegamos al final de la etapa, justoen la iglesia gótica de Nuestra Señorade la Asunción, en la que entramos lle-gando justo al final de la misa, sobre las13,30 horas.

El autobús nos estaba esperando ynos trajo de vuelta al Centro Gallegodonde después de rellenar lascredenciales nos despedimoshasta el próximo Domingo.

Quinta etapa: Lapuebla- Zambrana

Día 16 de mayo, mañanade niebla cerrada presagiandocalor. Y la familia sigue aumen-tado, a las 8,30 horas 73 perso-nas nos subimos al autobús quenos llevará al inicio de la etapaen la gasolinera de Lapuebla deArganzón.

Cruzamos la vía del tren

para adentrarnos en el pueblo e iniciarla etapa por la calle Santiago y segui-mos en paralelo a la vía casi 2 km,donde de nuevo cruzamos la vía deltren y la N-I en dirección a Burgueta.Pasamos el pueblo al lado del abreva-dero en dirección a Estavillo a dondellegamos sobre las 10,15 horas. La nie-bla ya se había retirado y el sol empe-zaba a calentar con fuerza. Paramos acomer el bocadillo y una vez recupera-das las fuerzas, nos dirigimos a la igle-sia parroquial de San Martín pararealizar las fotos de rigor en su portada,dado que estaba cerrada.

Una vez aligerados de ropaemprendemos la marcha haciaBerantevilla a donde llegamos despuésde subir una pendiente pronunciada ycruzar el río Ayuda, sobre cuyo puentehicimos fotos.

Proseguimos el camino ascendien-do por una loma desde cuya cima sedivisa Zambrana, hacia donde descen-demos y nos dirigimos a su plaza parasaciar la sed en la fuente.

Page 37: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

38

Aquí decidimos seguir unpoco más y llegar a la Estaciónde Servicio, a unos cuatro Km,que a muchos de los caminantesse les hacen muy largos por elcansancio y el calor que despi-de el asfalto, encima el restau-rante del lugar estaba cerrado yno pudimos refrescarnos.

El autobús nos estaba espe-rando y una vez que llegaron losúltimos, sobre las 14,15 horas,regresamos al Centro Gallego.

Sexta etapa: Gasolinera de Salinillas-Labastida

Día 23 de mayo, última etapa. A las9,30 horas 75 personas nos ponemosen marcha en el Centro Gallego endirección al inicio de la etapa, dondenos deja el autobús articulado sobre las10,00 horas.

Retrocedemos unos doscientosmetros para coger el camino que nosllevaría hasta Salinillas, los primeroscomo siempre, a ritmo de marcha mili-tar, y cuando llegamos a este puntoparamos a almorzar, antes de iniciar la

subida al collado en el término de laLobera, desde cuya cima se divisan lasprimeras viñas de la Rioja y al fondoBriñas.

En este punto, junto a laResidencia Juvenil, esperamos al cocheescoba e iniciamos la marcha por lacarretera hasta Laguardia, y una vez lle-gamos al lugar, nos dirigimos a la her-mosa iglesia, donde T x a r l i , el curapárroco de la Parroquia de San Vicentede Arriaga de Vitoria, a la que pertene-ce el Centro Gallego, oficia una bonitamisa para las 80 personas que finaliza-mos el camino de Santiago por Álava.

Después de misa nos dirigimos alJatorrena, donde teníamos encargada la

comida, y una vez finalizadala misma, después de agrade-cer a todos el comportamientotan exquisito, nos despedimoshasta la próxima, seguros deque en estos seis días cami-nando juntos, muchos que nonos conocíamos iniciamosuna buena amistad.

Ramón Pampín

Fotos Natxo

Page 38: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

39

Odía 13 de novembro celebramos a festa do magosto. O comezo, previsto para as 7e media da tarde, retrasouse un chisco xa que non se daban asados os bullós paratanta concorrencia que agardaba ansiosa por eles. Cando se abriron as portas,

socios e amigos do Centro foron entrando ata encher o salón, mentres o grupo Arte Galegaamenizaba a velada coa música enxebre das gaitas. As castañas eran do Caurel e doounasnovamente Hortensia Veiga. Moitas graciñas e que Deus lle dea saúde para apañar castañasmoitos anos máis. Estaban moi boas regadas con viño do Ribeiro.Había tamén exposición de productos galegos que era unha ledicia velos.Parolamos co artífice da exposición, o amigo Clemente Malvido Cerdeira, que rexenta enVitoria a tenda de productos galegos O’Carallo.

¿De onde es?De Ourense. Bo os meus antepasados proceden de Allariz emais dunha aldea de Requeixo de Valverde.

¿Canto tempo levas en Vitoria?Vin aquí hai seis anos. Vin unha fin de semana e, xa ves,aquí sigo.

¿Ou sexa que viñeches, viches, e aquí quedaches?Así é. Vitoria é unha cidade preciosa, vin a expoñer os pro-ductos de Galicia e sigo facendo o mesmo. Os comezos nonforon doados, empecei cun socio e as cousas ás veces nonsaen como un quere.

Eu coñecín tres ou catro tendas de "O Carallo", ¿foi asídende o comezo?Non, comecei cunha tenda pequeniña de 20 m2. Todo mar-chaba moi ben, co asunto dasociedade fomos ampliando e nunano chegamos a montar cinco ten-das, catro aquí en Vitoria e unhaen Ermua. Pero é o que pasa, ásveces o que moito quere abarc a r. . .Ó ano seguinte houbo que empe-zar a recuar e ir pechando, ataquedar cunha soa na rúa Julián deA p raiz. Hai uns tres anos desfíxo-se a sociedade e eu só tiña dúasopcións: continuar ou retornar aGalicia; optei pola primeira, conti-nuar; xa non era o mesmo quevo l ver empezar, os productos era ncoñecidos e a cousa foi ben, agoraestá en pleno auxe.

Festa do magostoAlberto Gil / Vicente Touzón

Page 39: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

40

De todo o que traes de Galicia ¿que é oque máis demanda ten aquí?Ten demanda todo o que traio. Eu semprefun un sibarita da comida galega e a cadasitio que ía probaba aquilo que tiña sona,así é que fun escollendo as cosas boas decada lugar: o licor café e mais a bica deTrives, a tarta de Santiago, os pementos dePadrón, e sempre buscando o máis enxe-bre e máis rico. Montar unha tenda destascaracterísticas non é tan fácil, non valechamar por telefono ós suministradores edicir mándame isto e aquilo. Para que fun-cione hai que ir alí, catalos e logo escoller.

¿Hai tendencia a demandar eses produc -tos que antes eran típicos das aldeas?

Si. A xente gusta do producto bo, feito con agarimo; ademais a diferencia de prezo é pouca.A miña filosofía é traer só productos de calidade contrastada. Traio productos con denomi-nación de orixe.

¿Es ti quen selecciona os productos?Si. Eu selecciono o que vou poñer á venda; ás veces tamén me axudan os clientes, porqueveñen á tenda e comentan, por exemplo: "oe, probei un pan en Carral, da panadería AA, quemanda chover". Tomo nota e cando me coincide ir por esa zona probo e se me convence,formará parte da miña lista de productos.

Hai quen di que a raíz do despoboamento das aldeas, perdéronse moitos daqueles productosenxebres, os chourizos, os queixos caseiros... ¿É difícil atopar agora ese tipo de productos?Non. Aínda se fan en moitos sitios. A min gústame vender o producto da casa, pero existe oi n c o nveniente de que teñen que ter etiqueta, e tamén que normalmente un paisano non ten acapacidade de producción para garantir o servicio todo o ano. Entón hai que buscar aquelesproductos que máis se asemellan ós caseiros, e por sorte hainos, hai empresas pequenas quee l a b o ran productos ó xeito tradicional e de moi boa calidade. Un exemplo é o pan de Cea, oúnico da Comunidade Europea que vén con indicación xeográfica protexida. Podo dicir que amiña é a única tenda de Vitoria que vende auténtico pan galego, o demais é imitación.

¿ Ti cres que se manterán esas pequenas empresas que elaboran productos ó xeito tra d i -c i o n a l ?Si, iso cada vez ten máis demanda e tamén as empresas van a máis.

Segundo vai a cousa, ¿pensas que tes futuro aquí en Vitoria?Si, penso que si, polo de agora estou contento, anque non teño intención de abrir máis tendas.

Moi ben, seguiremos mercando productos galegos na tenda O'Carallo.

Page 40: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

41

Le e pensa...«En la fe, el espíritu descansa; en la razón vive; en el amor goza; y sólo en el doloradquiere conciencia.» E. Abreu Gómez.

«Ante todo debes guardarte de las sospechas, porque éste es el veneno de la amis-tad.» San Agustín.

«Una experiencia nunca es un fracaso, pues siempre viene a demostrar algo.»Thomas Alva Edison.

«Amigos son aquellos que nos preguntan cómo estamos, y esperan a oír la contes-tación.» Anónimo.

«Inteligente no es el que tiene muchas ideas, sino el que sabe sacar provecho de laspocas que tiene.» Anónimo.

¿Sabías que...

O Refraneiro

...Galicia ten unha extensión de 29.424 Km2, o que representa o 5,8% do totaldo Estado. O seu perímetro é de 1.919 Km, dos que 610 son terrestre e 1.309 soncosteiros?

...Galicia atópase na fronteira entre dúas rexións florísticas e a flora actual deGalicia está composta por máis de 2000 especies?

...En Honduras existe unha cidade chamada Gracias a Dios?

...Os primeiros productores e consumidores de cervexa foron os Sumerios?

Polo Nadal, frío cordial.

Santos e Nadal, inverno carnal.

Ó que de verán non lle ferve a mola, noinverno non lle ferve a ola.

A cruz de máis excelencia é a cruz dapaciencia.

Ti que me queres mandar, e eu que nonquero ser mandado, aí topa o arado.

O cobizoso non goza repouso.

A ciencia é loucura, se non goberna a cor-dura.

Pecha a túa porta e louva ós teus veciños.

Page 41: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

42

O curruncho dos versos

LÚA

Probe a miña lúa branca,probe brancura do luar,chora por non ter nin manchanin penas polas que chorar.

A casta brancura brancaxoga nun leito de nubes,entre estrelas vive e canta,e cando amañece dorme.

¡Ai! A probe lúa santa,¿como é que tan soa morresti que dos homes arrancasbicos de tenros amores?

Laméntaste por ser fada,¡se souberan a verdadeas parellas namoradaschorarían a túa soidade!

Ti que es tan envexadamorres na túa saudade,pola túa brancura branca,porque para ti xa é tarde.

E hoxe eu choro co teu luarpolo que non chegamos a amar.

Alberto Bravo

¿De dónde viene este malque se alimenta de agustias,

silencios y soledad?

A veces yo me rebeloante tu imagen inerte,

ante tu angustia y zozobraque me abruma y entristece.

Ya tu boca no me hablay tus ojos se me pierdenpor ese mar del olvido

con olas que van y no vuelven.

Te aferras a mi manopara seguir el camino.Tú, soportando la vida.Yo, caminando contigopor ese viaje sin rumbosin mapa y al albedrío.

¿De dónde viene este malque se alimenta de angustias,

silencios y soledad?¿Qué cambia la memoriapor sombra sin voluntad?

Pilar Corcuera

Neva no bico do Faro.Revoan os paxariñosinquedos, moi animados.

—¡Vaiche nevar, Xan Ramón!,amaña uns guizos de leña.

—¿E quen che deu tal razón?—Escoita esa cantarea:

Pío, pío, pío, pío, pío...—Xa está a nevar no Faro,non ves que cospen folerpasos picos dos paxaros.

Vicente Touzón

Page 42: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

43

Alberto Bravo

Es t a n che tolos estes estadouni-denses. Seica queren mandar unhome a Marte. ¿Teñen idea de

onde queda iso? Non sei, se cadra tolea-ron ¿por que se non ían ir alí? ¿E logo?¿Que poden atopar que non haxa aquína terra? ¡Pero se só é un deserto! Bo,agora dinche que atoparon, e antes cóseuropeos, auga na superficie do planetarubio ¿e que? Aínda se fose viño…

Oín dicir a un esperto que mandar unhome a Marte non era nada sinxelo, cou-sa das caprichosas e descoordenadasórbitas dos nosos planetas. Tamén oín aoutros, estes menos expertos, dicir que étodo unha manobra política polo daseleccións (como cando aquí nos din quevai haber máis emprego ou que a viven-da vai baixar de prezo), e propónaumentar o presuposto da NASA nun 5%

o que ven a ser 775 millóns de dólares aengadir á súa subvención de 15.500millóns, a nós, pobres obreiros, se cadraparécenos moito, pero se o comparamoscos 500.000 millóns de dólares de déficitque ten EE.UU. é "pataca" minuta, quediría o noso Caneda. Aínda hai outrospoucos que aseguran que o máis seguro éque farán outra montaxe como cando foido home na lúa, porque hai quen di quefoi gravado nun plató de televisión aquína terra, na xa lendaria Área 51. A xenteé moi desconfiada, pero o certo é quemoitos científicos non están de acordo code a chegada á Lúa. Moitos son os quebuscan pegas nas imaxes que chegaronpola televisión de Neil Amstrong e BuzzAldrin camiñando pola Lúa, que se abandeira non se debía de mover porquenon hai vento, que se ónde están as estre-las, quén sacou a foto da chegada se non

O que proteste vaise fóra"Explorar o espacio mellora a calidade davida, así que continuemos con esa viaxe"

G. Bush

Page 43: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

44

había ninguén na lúa… e tamén moitosson os que van dando posibles respostas,que a bandeira movíase polo movemen-to ó cravala, que as estrelas non se víanpolo luar, que a foto sacouna o módulode aterraxe… (para máis datos visitar aweb www.iespana.es/intercosmos/repor-tajes/luna/luna_principal.htm, sen esque-cer que o que alí din pode estar taménequivocado). O certo é que nós, os non-expertos, non poderemos saber a verda-de, aínda que tamén é certo que, a dicirverdade, non nos preocupa demasiado.

Para nós xa hai tempo que "hai ungalego na lúa" que di a canción, e nelaexplícase que veu do Ferrol, pero non sedi como chegou ata alí, pero eu creoque, de feito, chegou. Porque xa o dixoCastelao: "O galego non se queixa, ogalego emigra". E tal é como está o mun-do, ¿onde podes ficar sen queixa se noné na lúa? A min gústame imaxinar quealí, na cara oculta da Lúa, hai unha colo-nia que gusta de comer ben mentres

unhas vacas pastan unha plantación deherba importada da terra, mentres os pai-sanos pensan con morriña no tempo quefará na súa terra.

Isto, lonxe de ser só unha imaxe surre-alista dun pobo, é tamén unha realidademetafórica. O galego, sexa do Ferrol, daCoruña, Santiago, Ourense…, sexa deonde sexa…, o galego está na lúa, non sedá conta do que pasa fóra das súa leira,ou, se o sabe, faixe o xordo. Ó galegoróubano, insúltano, ou o cobren de mer-da… e el na lúa.

Cando vexo certas cousas que están aocorrer no mundo… a globalización, oscartos que custa a vivenda, as diferenciasde riqueza entre países e entre persoas, afame de algúns e a gula elitista e asasinadoutros…, cando vexo certas cousasestráñame que aínda non estoupase unhar e volución, pero aínda me sorprendemáis toda a merda negra que é capaz det ragar o pobo galego sen queixarsesequera.

Non sei se serán os americanos, osrusos ou os europeos os primeiros enpisar Marte, pero estou seguro que os pri-meiros emigrantes hanche de ser galegos.

Page 44: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

45

Podemos definir la demenciacomo una situación en la quese producen alteraciones de

funciones mentales superiores y quepoco a poco va produciendo una inca-pacidad funcional en el ámbito social,en el trabajo e incluso dentro de la vidafamiliar normal.

La demencia puede afectar a perso-nas a partir de 45 años, si bien última-mente se han detectado casos depersonas más jóvenes.

Cuanto más joven es la personaafectada, más rápidamente se deteriorasu cerebro.

Suelen ser amigos cercanos o fami-liares los que se percatan de los sínto-mas de la enfermedad.

Podemos diferenciar una serie desíntomas en las demencias:

Pérdida de memoria como incapa-cidad para aprender informaciónnueva. En principio los trastornos noson preocupantes por lo que hasta queno intercede en la vida cotidiana diariao en el correcto desempeño de las acti-vidades laborales no se enciende la vozde alarma y se acude al médico. Lassituaciones que normalmente encien-den la luz de alarma son: dejarse lasllaves puestas, los fuegos encendidos,olvido de citas, nombres, números deteléfono... Normalmente los primerosolvidos son desconocidos o minimiza-dos por la propia persona.

Desorientación espacio-tempora l :olvidarse de fechas, lugares conocidos...

Afasia o trastorno en el lenguaje oralo escrito: no sabe expresarse, noencuentra las palabras

Este trastorno puede empezar porla dificultad de encontrar palabra sadecuadas, sustitución de una palabrapor otra... pero conservando la capaci-dad de mantener conversaciones cor-tas, de ahí podemos pasar a cambiarsílabas o inventar nuevas palabra shasta llegar a la utilización de monosí-labos onomatopeyas o la incapacidadtotal para hablar.

La apraxia se manifiesta como inca-pacidad para realizar actividades moto-ras complejas como la apraxia delvestido donde el paciente es incapazde vestirse adecuadamente.

La agnosia: el enfermo manifiestaproblemas a la hora de interpretarinformación sensorial, es incapaz dereconocer objetos comunes a simplevista y al tacto.

Algunos enfermos empiezan a mos-trar descuidos en su aseo personal:«una persona que antes era tan lim-pia...», no se duchan, no se afeitan, novan a la peluquería, salen a la calle enpijama... esta actitud suele ser muychocante para los familiares.

Las operaciones de cálculo se vanafectando de manera progresiva. Lospacientes presentan serias dificultadesen el manejo del dinero: no conoce lasmonedas, no suman ni restan de mane-ra correcta.

A l t e raciones en la perc e p c i ó n :alucinaciones..., son perc e p c i o n e ssensoriales subjetivas sin que existanlos estímulos externos que le corres-p o n d e n .

El paciente puede ver a personas yamuertas como su padre, puede oír

Demencia¿Qué pistas anuncian la aparición de demencia en una persona?

Page 45: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

46

como los muebles le hablan sobre supueblo.

Alteraciones en el ritmo de vigilia-sueño: con frecuencia presentan irritabi-lidad por la noche y tendencia apermanecer dormidos durante el día, esmotivo de mayor frustración en los fami-liares y puede llevar en muchos casos alingreso de esa persona en una residencia.

Alteraciones en la conducta: tienemucha importancia para familiares y cui-dadores. Proceder agresivo, el vagabun-deo y la huida sin rumbo, cierto tipo decomportamientos aberrantes o activida-des y conductas reiterativas del tipo abriry cerrar cajones.

A l t e raciones del estado del ánimoacompañado de enlentecimiento y

reducción de las actividades (primerafase), un porcentaje de los enfermos dedemencia presentan estados depresivos.

Existen otros signos que aparecen enlas últimas fases de la enfermedad:

- Marcha anómala arrastrando los pies.- Temblor y rigidez en las manos.- Anomalías en la nutrición.- Fenómenos compulsivos.- Pérdida de cosas o ubicación en luga-

res incorrectos.- Pérdida de iniciativa.- Fenómenos compulsivos.

Mónica Diéguez LorenzoPsicóloga-Gerontóloga

Vinde galleguiños vinde,con pandeiro e gaitae ó neniño máis fermosocantémoslle unha tonada.Está probiño e despido,un boi, meu amor, o abafa,miña xoia deitadiñonun presebe sobre as pallas.Vinde galleguiños vinde,con pandeiro e gaitae ó neniño máis fermosocantémoslle unha tonada.Ai, que neno máis garrido,que cariña tan galana,nunca máis fermosoviron as nosas montañas.

Imonos logo todos xuntosimos pra Belén,

que hoxe é noite de ruada,noite de pracer.Anda axiña compañeiro,anda axiña polo teu ben,xa verás aquel neniño,xa verás que lindo é.¡Aquel neniño que lindo é!Deitadiño nunhas pallasen coiriños ha de estar,sendo o dono deste mundo, o Señor de canto hai.Se Deus quer heille pedirdúas cousas polo menos,moita paz mentres eu vivae un recunchiño no ceo.

Mª Luísa Campillo Novo

Panxoliña

Page 46: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

47

El consumo de las aguas quemanan del manantial deSousas, situado en la villa

Ourensana de Verín, están indicadaspara evitar la aparición de enfermeda-des reumáticas del aparato locomotor,como la artritis. Dentro de la artritis,conocemos como artritis gotosa, ogota, a aquella que está causada por eldepósito de microcristales de ura t omonosódico a nivel articular.

La principal causa de la apariciónde esta enfermedad es una mala ali-mentación, como el abuso de mariscos,carnes rojas, o pescado azul, entreotros... La dieta sumada a trastornosmetabólicos (ácidos nucleicos), danlugar a un aumento de la concentra-ción del ácido úrico en sangre (hiperu-ricemia). En el momento en que sesatura la sangre de ácido úrico, ésteprecipita y forma cristales en diversostejidos. Aparte, esta enfermedad tieneuna gran carga hereditaria-genética,siendo los varones más susceptibles depadecer la misma. La sustitución deagua mineral por alcohol , favorece laaparición de la gota, pues la ingesta dealcohol disminuye la capacidad delorganismo para la eliminación delácido úrico.

La clínica es la típica de la artritis.Aparece alrededor de los 40-60 años,teniendo dos estadios:

—Estadio agudo: Es lo que sedenomina como ataque gotoso. Lavelocidad de destrucción articular esmuy elevada, siendo la articulaciónMetacarpofalángica del dedo gordo del

pie, la más afectada. Aparece inflama-ción, mientras que el sujeto percibeuna sensación de quemazón punzante.

También puede afectar a otras articula-ciones, siendo menos frecuente.Normalmente estas crisis se desencade-nan sobre un proceso crónico.

—Estadio crónico: Sobre este esta-dio aparecen los periodos de agudiza-ción. El ácido úrico se deposita dandolugar a la aparición de tofos en:

-Partes blandas de articulaciones-Hueso: (Olécranon, patela...)-Párpados-Nariz...

Los tofos originan deformidades eincluso llegan a romperse y salir alexterior.

La enfermedad puede asociarse adiabetes, arterioesclerosis, hipertensiónarterial, hiperlipemia y obesidad.

El diagnóstico de la enfermedad sepuede llevar a cabo por análisis bioquí-micos: de sangre o de orina, o bien por

Artritis

Page 47: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

48

una aspiración de líquido sinovial, parala búsqueda de los cristales de uratomonosódico dentro de éste. A parte, lara d i o g rafía puede resultar muy útil:Aparecen erosiones en la interlíneaarticular.

El tratamiento de la enfermedad iráencaminado a la prevención:

—Dieta estricta: suprimir carnesrojas y marisco en exceso, además devísceras animales.

—Evitar la ingesta de alcohol.

—El consumo de una cantidad con-siderable de agua mineral disminuye laconcentración del ácido úrico en san-gre, evitando así su posteriorprecipitación en articulacio-nes.

El tratamiento médico serealizará a través de fármacoshipouricemiantes, los cuálesactúan de dos maneras, dismi-n u yendo la síntesis de ácidoúrico, y aumentado su elimi-n a c i ó n .

Durante el ataque gotoso,estarán indicados los antinfla-matorios no esteroideos.

El tratamiento fisioterápico irá enca-minado al tratamiento de los síntomas:a ) Disminución de la inflamación:como a través de la crioterapia (frío). b) Tratamiento del dolor (siendo unejemplo las corrientes analgésicas,entre otros).c) Evitar la pérdida de movilidad.

A pesar de existir tratamientos médi-cos y fisioterápicos para el tratamientode la enfermedad, el mejor modo detratamiento es a través de una buenaprevención. El consumo de una ade-cuada agua mineral, como la de Sousasayuda a prevenir la aparición de artritisgotosa, más comúnmente conocidacomo gota. Por ello animo, desde aquí,sin ninguna duda, a todos los lectores,a visitar las fuentes del manantial deSousas, situadas en Verín, provincia deOurense.

Mikel Diéguez LorenzoFisioterapeuta

En la imagen cristales de urato monosódico(color azul y amarillo)

Fuente de Sousas

Page 48: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

49

...Y dice así una leyenda...

...Cuentan aún hoy los lugareñosmás entrados en edad, que en ciertaocasión fue abandonado un faco(*)galiciano de unos arrieros, enfermo einservible para el tiro, en unos pradossituados en el encuentro entre el valleTámega y la falda del otero en que seasienta Ábedes, a una milla del centrode la villa de Verín, en dirección al solnaciente. En tan desahuciado estado, elfaco no era objeto de deseo de labra-dores ni gitanos, por lo que deambula-ba libremente paciendo día y noche enaquel paraje. Y cuando tenía sed bebíade un hilo de agua que manaba de unapequeña fuente. Al poco tiempo supelo fue cambiando y su caminar deca-ído se tornó en un alegre trotar.Quienes pasaban por allí, observaron lamutación del faco, y lo que en princi-pio era un acallado rumor, se tornó enun secreto a voces...

...Esta leyenda la contaba D.Eduardo Guerra Grande, allá porlos comienzos del siglo XX.

Leyendas aparte, las primerasconstrucciones datan del año1859, y consistían en un pabe-llón y un salón para agüistas. Enabril de ese mismo año fuerondeclaradas de utilidad pública,declaración ratificada a posterio-ri por el Real Decreto Ley del 26de abril de 1928. A principiosdel presente siglo se construyóun hotel-hospedería que funcio-nó hasta 1960.

En 1877, este balneario es incluidoen una publicación titulada "HidrologíaMédica de Galicia", escrito por D.Nicolás Taboada Leal. Las aguas quesurgen de este manantial son bicarbo-natadas-sódicas, fluoradas, con saboralcalino y olor sulfuroso. La temperatu-ra a la que mana el agua es de unos19ºC y el caudal de unos 12 litros porminuto.

Hoy en día se conserva en uso elantiguo kiosco hexagonal, (acompaña-do de una zona recreativa y de parqueinfantil), en cuyo interior permanece lafuente a la que se sigue acudiendo,para realizar curas de agua en bebida apie de manantial, en tomas progresivas,d u rante 15 días, acompañadas por

Aguas de SousasMikel Diéguez Lorenzo

Page 49: Número 10 • Nadal 2004… · 2018. 1. 29. · Unha viaxe pola nosa terra Ribadeo, raiola do norte 22 Un anaco da nosa Historia Os irmandiños (III) 25 O noso Centro camiña Actividades

50

paseos en el tiempo de descansoentre toma y toma.

Muchas son la personas quese acercan a la fuente de Sousasa degustar sus aguas, (en torno aunas 1.500 por temporada) Laafluencia es mayor en épocas deve rano, donde paisanos delBierzo, las cuatro prov i n c i a sgallegas, Asturias, Madrid y nortede Portugal, aprove chan losperiodos vacacionales para acer-carse. Muchas de estas personasacuden por preinscripción facultativa,aunque muchos otros lo hacen porrecomendaciones de amigos. Las per-sonas que aquí acuden presentan enfer-medades tales como cálculos en elriñón, dolores gástricos, niveles sobree-levados de ácido úrico, que pueden darlugar a problemas de artritismo, o bienafecciones dermatológicas; llegándosea constatar casos de curación absoluta.En otras épocas, estas aguas también seutilizaron para baños. Testimonios delugareños dicen que "hubo gente queentró con muletas y que salió sin ellas".

Apenas a 30 metros de la fuente se

sitúa la planta envasadora de agua, queda lugar a Aguas de Bebida envasada,con la clasificación de Agua MineralNatural, y bajo la denominación deAguas de Sousas.

Actualmente la planta envasadoracuenta con una superficie total de30.818 metros cuadrados, de los cuales10.000 son cubiertos. Su capacidad deproducción es de unas 75.000 botellaspor hora, que se distribuyen indistinta-mente por toda la geografía española.

Sin embargo, y a pesar de lo que laplanta supone para Verín, hay muchos,entre ellos yo, que anhelamos que esta

agua, junto a las de otros balnea-rios de la zona, puedan ser utili-zadas como complejos termales,que favorecerían la llegada de unturismo más activo a la zona y avi-varía la economía de la comarca,únicamente utilizando de maneracorrecta sus recursos.

(*) Término acuñado por D. XoseLois Méndez Ferrín en referencia ala obra de D. Miguel de Cervantes"D. Quijote de la Mancha".