Neguko festak

7/29/2019 Neguko festak

1/8


2/8


3/8

18 B A L E I K E 2 0 1 3 U R T A R R I L A

P

UBLIZITATEA


4/8

B A L E I K E 2 0 1 3 U R T A R R I L A 1

duela gutxi arte orain arrautzak biltzen dituzte

animalien eskubideen aldeko taldeen presioagatik.

Oilaskoak bildu ondoren, plazan bildu eta han

oilasko jokoa egiten zuten: aurpegia mozorrotuta,

oilaskoari lepoa mozten zioten. Gogoratu behar da

oilasko biltzea eta oilasko jokoa Oikiako ohitura

ere badirela, kasu honetan uda partekoa, San

Bartolome jaietan.

Eta San Martin egunaren ondoren, San Nikolas,

abenduaren 6an. Gipuzkoako herri askotan ospatzen da

(Segura, Lazkao, Zegama, Legazpi, Arrasate...), eta jai honek

ere eskea du oinarri. Segurako Nikolas Txiki pertsonaia,

esate baterako. Gaztetxo bat aukeratzen dute, eta, San Nikolas

apezpikuaz jantzita, etxez etxe joaten da asto gainean, herriko

haurrek lagunduta, eskean. Mendebaldeko Europan oso

zabalduta dago ohitura hau. Adibidez, Belgikan, Cindy Klas

deitzen diote. Gizonezko batek egiten du apezpikuarena,baina oinarri berbera du, eskean ibiltzen dira. San Nikolas,

D]NHQ QHDQ 6DQWD .ODXV GD 3DSD 1RHO 0HQGHEDOGHNR

Europan Gabon bezperan umeentzat eskean ibiltzeko erabili

izan den pertsonaia.

XX. mendearen hasieran erabat itxuraldatu

zen Santa Klausen pertsonaia. Erlijio kutsua

galdu eta kontsumo ikur bihurtu zen, Coca

Colaren eskutik. Coca Colak ikusi zuen oso

pertsonaia egokia izan zitekeela freskagarri

gehiago saltzeko, eta bere publizitatean

erabiltzen hasi zen. Gotzainaren kapelakendu, lodiarazi, bizarra zuritu eta gorri

kolorez jantzi eta hala sortu zen gaur egun

mundu osoan Gabonetako ikur bilakatu den

pertsonaia. Baina gogoratu: zenbait etxetako

balkoietan zintzilik ikusten dugun panpin gorri

hori Segurako Nikolas Txikiren oinordekoa

baino ez da.

Olentzero ere itxuraldatua

Neguko festekin aurrera jarraituz, Olentzerorekin

egingo dugu topo Gabon garaian. Hamaika izen

eta aldaera ditu Zumaian Gomezago daukagu,

baina, berriro ere, gazteak eskean ibiltzeko

beste aukera bat da, Oier Araolazaren iritziz.

Halloweenen eskema berbera erabiltzen da: gazte koadrila

bat, etxez etxe, eskean. Leitzan, adibidez, kalabazak erabiltzen

dituzte Olentzeroren panpina egiteko. Halloweenen bezala,

kalabaza hustu eta kandelak jartzen dizkiote barruan, argia

egiteko hortik ote dator olentzero begi gorri?.

Olentzeroren pertsonaia ere erabat itxuraldatu da azken

hamarkadetan. Pertsonaiaren irudi zaharrak ez zuen xarma

handirik: mozkortia, tripaundia, erretzailea, zikina, ikazkina...

Lehen, Olentzeroren pertsonaiak leku askotan beldurraeragiten zuen; mehatxu egiten zioten umeari Olentzero

OLENTZERO

Eskuineko argazkian, Olentzeroren kalejira 1931n, Donostian.

...


5/8

20 B A L E I K E 2 0 1 3 U R T A R R I L A

Inauteri tradizionalen jatorria misterioa da

antropologoentzat. Araolazak azaldu duenez,

George Frazer antropologo eskoziarrak emandako

emankortasunaren teoriak indar handia izan du

luzaroan (Urrezko adarra, 1890). Zer bilatzen du

Europako nekazariak bere festak antolatzean?,

galdetzen zuen Frazerrek. Bere iritziz, lurraren

oparotasuna eta ganaduaren babesa, haiek baitzirenbere lehentasunak. Ikuspuntu horretatik interpretatu

dira luzaroan Europako festa guztiak. Dantzari batek

makilarekin lurra kolpatzen badu, horrek esan nahi

du lurra esnatzen ari dela loratu dadin, edo lurra

lantzen ari da... Interpretazio lerro hori oso indartsua

izan da eta asko landu da.

Beste batzuek, historiazaleagoek, tokian

tokiko ohiturei azalpen historikoa bilatu nahi izan

diote. Marxismotik ere egin da ekarpena: klase

borrokaren ikuspegitik, botereak langileriari ematen

dion arnasaldia baino ez da inauteria, barrakaskeria

batzuk egiten utziz eta sosa batzuk emanez amorrua

baretu eta etenaldiaren ondoren lan sistematizatura

bueltatu dadin....Gaur egungo eskolentzat ez omen du zentzu

handirik duela bi mila urte abiatutako festa baten

sinboloak interpretatzen saiatzeak, nahikoa

ezagutzarik ez daukagulako. Gaur egun jaso duguna

etengabe aldatu da denboran zehar. Zer geratzen da

kristautasunaren aurrekotik? Oso zaila da zehazten.

Inauteri tradizionalen jatorriaz


6/8 B A L E I K E 2 0 1 3 U R T A R R I L A 2

Oier Araolazaren iritziz, Mari Domingi pertsonaiaren sorrera

hanka sartzea izan da genero ikuspegitik. Horrela arrazoitzen

du: Olentzero, leku batzuetan, emakumezkoa ere izaten

zen. Leitzan, adibidez, duela ez hainbeste urte, Olentzaro

izeneko panpina ateratzen zuten kalera, eta emakumezkoa

zen. Halabeharrez genero markarik ez zeukan pertsonaiaribetirako lotu diogu gizonezkoarena. Mari Domingi sortu

dugunez, bere estereotipo guztiekin, aurrerantzean Olentzero

beti gizonezkoa izango da. Mutila bazara Olentzero,

emakumea bazara, Mari Domingi... Hanka sartzea. Baina

olatu horri zeinek egingo dio aurre? Hogei urte barru

Olentzero Mari Domingirekin aterako da kalera.

Mari Domingi hanka sartzeada genero ikuspegitik


7/8 B A L E I K E 2 0 1 3 U R T A R R I L A 2

Hiztegientzat sinonimoak dira mozorrotzea eta

disfrazatzea, baina bi kontzeptuak bereiztea proposatzen

digu Oier Araolazak.

Disfrazatzea zer denInauteria, gaur egungo gizartean, zerbaitez disfrazatzea

da: pirataz, indioz... Garrantzitsua da zer disfraz jantzi

nahi dugun, baina oso garrantzitsua da, baita ere, nor

disfrazatzen den. Kalera indioz ateratzen denak jendearen

miresmena bilatzen du, nolabait. Zer ondo dagoen indioz

entzun nahi du. Horregatik, garrantzitsua da nortasunari,

nitasunari eustea. Indioz disfrazatuta, baina ni izaten

jarraitzen dut.

Joera horrekin batera, hedabideetatik behin eta berriro

iristen ari zaigun inauteri eredua Brasilgoa da. Benetan

harrigarria da nola sustraitzen ari den Rio Janeiroko

karnabal eredua, han uda izanik eta hemen negua... Baina

berdin zaigu. Edertasunaren goi mailara iristea da eredu

horren helburua, eta disfrazak ere halakoxeak dira: urre

kolorea, lumak, distira, gorputz ederrak bistan. Geure

burua zenbat eta gehiago erakutsi, orduan eta hobeto.

Mozorrotzea zen den

Baina badaude beste inauteri eredu batzuk. Adibidez,

Europako inauteri tradizionalak ez du zerikusirik

Brasilgoarekin. Ez da edertasuna bilatzen, ez da

material liluragarririk erabiltzen, ez da pertsonaren

nitasuna goraipatzen... Mozorroa da gehiago. Nortasunaezkutatzea, nitasuna ezabatzea du helburu. Hortik

aurrera, kontua ez da honetaz edo hartaz mozorrotzea.

Beste zerbait da. Ez da inor; ez da ezertaz mozorrotu. Ez

du besterik behar.

Nola eraikitzen da mozorroa?

Lehenik eta behin, aurpegia estaliz, inork ez ezagutzeko.

Baina badira beste hainbat ezaugarri helburu berbera

dutenak. Zer beste modu dago pertsona ezagutzeko?

Ahotsagatik. Nahiz eta aurpegia estalia eduki,

DKRWVDUHQJDWLN LGHQWLND GH]DNHJX MHQGHD +RUUHJDWLN

Europako inauteri tradizionalean oso ohikoa da honelakomozorroak mutuak izatea. Beste ezaugarri bereizagarri bat

usaina da. Pertsona batzuk ezagutu ditzakegu usainagatik.

Europako inauteri tradizionaletan oso ohikoa da usain oso

fuertea daukaten mozorroak erabiltzea, animalien larruak

adibidez. Larru horien usaina norberarena estaltzeko

erabiltzen da. Adibidez, Altsasuko momoxorroek odolez

margotzen dute aurpegia. Aurpegia estaltzeaz gain,

odolaren usainak norberarena ezabatzen du.

Birziklapena

Birziklapena da mozorro tradizionalaren oinarria.

Etxean, baserrian, edozer gauzak balio du gure mozorroa

eraikitzeko. Hasteko, amaren edo amonaren armairu

zaharra da daukagun mozorro dendarik onena. Edozerk

balio du. Baserrietan, ardi larruak, adarrak, tresnak...

Etxean dauzkagun lau gauza harrapatu eta mozorrotu.

Hau da, desagertu. Jadanik ez naiz ni. Hori izan da

inauteria Europan:

-Zertaz mozorrotu zara?

-Ezertaz ez. Mozorroa naiz.

Mozorrotzea ez da

disfrazatzea

Mozorro, zomorro

Euskal Herrian azken urteotan Juan AntonioUrbeltzen interpretazioa entzun da asko.

Funtsean, Frazerren planteamenduari beste

buelta bat ematen dio, emankortasunaren

ideiatik abiatuta. Zein da nekazarien arazorik

handiena? Etsai handia non dauka? Zomorro

munduan: uzta gal dezake, abereak gaixotu...

Horri aurre egiteko, mozorrotu egingo gara,

zomorro bihurtuko gara, eta joango gara etxez

etxe, eta kobratuko dugu zerga. Baserritarrari

aukera emango diogu eskean ordaintzeko

gero zomorroa udan etor ez dadin. Sorginkeria

moduko bat egiten du bere uztak eta ganadua

babesteko. Hortik etor daiteke mozorro askoren

izena: mamotxorro, zomorro, mozorro, koko,

zamarratxe... Eta itxura aldetik ere zomorroen

mundua irudikatuko lukete. Hori da Urbeltzek

planteatu duena. Bitxia bada, behintzat.


8/8

B A L E I K E 2 0 1 3 U R T A R R I L A 2

E R R E P O

R T A J E A

etorriko zela tximiniatik behera. Hori errotik aldatu da. Orain

Eguberrietako pertsonaia mirestuena da. Olentzeroren

itxuraldatze horretan Ikastolen Elkarteak egin zuen lehen

urratsa. Gero, ETBk eta merkartaritza industriak zerikusi

handia izan dute. Olentzerok erretzeari utzi dio, mozkortiadenik ez dugu dagoeneko entzuten, tripa arintzen ari zaio

eta bizar zuria du. Hori da gure haurrek ezagutzen duten

Olentzero; hori da telebistan agertzen dena. Pertsonaia

maitagarria. Hori jada ez da Olentzero. Bizarzuri edo Santa

Klaus da. Politikoki zuzena. Gainera, pertsonaiari funtzioak

ere aldatu omen dizkiogu: Lehen, eskean laguntzen zigun

panpina zen; orain opari guztiak ekartzen dizkigun pertsonaia

miresgarria. Itxuraldatzeak sakoneko aldaketa bat ere eragin

duela deritzo Araolazak: Lehen jarrera aktiboa behar zen,

kalabazak harrapatu, etxez etxe eskean joan zerbait lortzeko;

orain ez, orain gutun bat idatzi eta txintxoa izan naizenez nire

etxeraino ekarriko dizkit nik eskatutako opari guztiak.

Santa Eskea eta InauteriakSanta Ageda bezperako ospakizunetan eskeak duen

protagonismoa begi bistakoa da. Euskal Herri osoan zabaldu

eta errotu den jaia da. Arraroago egingo zaigu Inauteriak

eskearekin lotzea, baina inauteri tradizionaletan funtsezko

elementua da, mozorroarekin batera. Herri askotan dago

inauterietan baserriz baserri ibiltzeko ohitura. Amezketan,

adibidez, dantzariek bi edo hiru egun egiten dituzte baserriz

baserri, dantza eginez. Lizartzan berdin. Baita Abaltzisketako

txantxoek ere. Eta Inauterietako ikur bihurtu diren Ituren eta

SANTA ESKEAZumaiako inguruko

baserrietan Santa Eskea

egiteko ohitura dago; baita

Oikian ere.

JOALDUNAKEuskal Herrian bezala,

Europako bazter askotan

daude joaldunak.

...

Neguko festak

Documents

Transcript of Neguko festak