2010eko MAIATZA-EKAINA50.ZENBAKIA

6€ KULTURA SAILADEPARTAMENTO DE CULTURA

GOBIERNO VASCOEUSKO JAURLARITZA

KAMELEOIEN BIZITZAMUNDUKO KAMELEOIAKMUNDUKO KAMELEOIAK

KAMELEOIEN BIZITZA

EUSKALEUSKAL HERRIKO LUR HEGAZTIAK HERRIKO LUR HEGAZTIAKLLEEPPIITTZZUULLIIAALLEEPPIITTZZUULLIIAA

AFRIKAKOAFRIKAKO HERRIAKHERRIAKIIOORRUUBBAAKKIIOORRUUBBAAKK

PPLLEESSIIOOSSAAUUDDIIDDOOAAKKHISTHISTORIAURREKO ITSAS NARRASTIAKORIAURREKO ITSAS NARRASTIAKPPLLEESSIIOOSSAAUURRIIDDOOAAKK

BIZIRIK DIRAUTEN BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAKANIMALIAKITSAS KATUAK ITSAS KATUAK

MUNDUKO ARRAINAKAURKIBIDEA

Zuzendaria: Fernando Pedro Pérez.Erredakzioburua: Kepa Zenarruzabeitia.Kolaboratzaileak: Pilar Llamazares, Aitor Atxa, Ane Ariztondo, Oskar Azkona, Fidel Korta. Anaut Paterson, Jon Zubiri, Elena Azkarreta, Xabier Aramburu, Miren Azkuna.Argazkiari-taldea: Edurne Urkizu, Aitor Zubizarreta, Xabier Urreta, Izaskun Loidi.Maketatzailea: Elena Carriedo.Legezko gordailua: BI-2452-02.ISSN: 1695-4645 Aleak: 4.000 Erredakzioa:Av. Madariaga, nº. 47-6º C - Esc.1 - 48014 BILBAO.Tel: (94) 4 75 28 83. e-maila: adeve.2@euskalnet.net

Zortzigarren urtea - 50.zk - 2010eko MAIATZA-EKAINA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAKItsas katuak............................................4

MUNDUKO BASAMORTUAKKavir basamortua ...........................6NARRASTIEN EBOLUZIOAMutaburrasaurus ............................13HISTORIAURREKO UGAZTUNAKDeinotherium eta Phiomia..............15AFRIKAKO HERRIAKIorubak ...........................................16MUNDUKO HEGAZTIRIKMEHATXATUENAKBasoilarra .......................................22MUNDUKO ARRUBIOAKBuztan luzeko arrubioa ..................24EUSKAL HERRIKO MEHATXATUTAKOFAUNASchreiber muskerra........................25Harkaitz-zozo urdina ......................25EUSKAL HERRIKO KARRAMARROAKZapatari beltza eta Goneplaxa .........27

TXAKURRAKSmoth collie-a ...............................28EUSKAL HERRIKO PERRETXIKOAKGibel-laranja orinduna....................31Gibelubel orrikrema........................31EUSKAL HERRIKO LANDARETZABasoetako mingotsa.......................32Zuri belarra.....................................33MUNDUKO UHARTEAKHawaii uharteak ................................34MUNDUKO MERUAKMero hori urdina................................36EUSKAL HERRIKO INTSEKTUAKAeshna grandis ..............................37EUSKAL HERRIKO ZUHAITZAUTOKTONOAKAmetz ilaunduna ............................38TROPIKAL LANDAREAKJaponiar araila................................39

EUSKAL HERRIKO LUR HEGAZTIAKLepitzulia ........................................40MUNDUKO ITSAS SUGEAKItsas suge barreiatua .....................41MUNDUKO DORTOKAKBizkarralde artikulatua duen Dortoka ...42EUSKAL HERRIKO TXIMELETAKOrla zabaleko urrezko tximeleta ...44KATUAKSomaliako katua.............................46EUSKAL HERRIKO MENDIAKAboro mendia.................................48

Argitaratzailea:Iraungitzeko Zorian Dauden Espezieak

Defendatzeko Elkartea.

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARTEA

ZURE NATUR ETA ZOOLOGIA ALDIZKARIAEEUUSSKKAALL HHEERRRRIIKKOONATURA

EEUUSSKKAALL HHEERRRRIIKKOO NATURA

LEPTOJULIS UROSTIGMA

HEMIGYMNUS MELAPTERUS

HOLOGYMNOSUS DOLIATUS

HEMIGYMNUS FASCIATUS

NOVACULICHTHYS TAENIORUS

LABROIDES DIMIDIATUS

ZOOLOGIA

Urteko kuota: Hamabi ale urtean: 36 euro. TLF.: 94 475 28 83 HARPIDETZAHARPIDETZA BOLETINABOLETINA

Naturaren Ahotsa Interneten zabaltzen da EuskomediaFundazioaren bitartez, ADEVE eta EUSKO IKASKUNTZA-renarteko hitzarmena dela eta WWW.euskomedia.org/adeve

EHAA-1996ko otsailak 7, asteazkena.3/1996 DEKRETUA, urtarrilaren 9koa, Elkartea herri-onurakoa dela aintzatesten duena.

Nahiz eta denbora asko pasatu, Itsaskatuak -masailezurrak garatu zituz-

ten lehenengo ornodunak, marrazoekineta arraiekin-, morfologikoki, beren itxu-ra ia ez dute aldatu. Karboniferoarenhasieran bizi zen Deltoptychius-ek, -Holozefalo-espezie primitibo batek-, iabere ondorengo modernuen ezaugarriguztiak bazeuzkan jadanik. Bere gor-putz luzea -45cm-ko luzera- makurtuohi zuen, igeri egiteko. Alboetara isatsamugitzen zuen bitartean, bere bular-hegats handiak, hegalen antza zutenak, zabaldu zituen. GeroIschyodus-ek -Itsas katu handiagoa, metro eta erdiko luzeraizatera ailegatzen dena-, Europako eta Zeelanda Berriko itsa-so osoak hartu zituen, Jurasikoaren erditik Paleozenora arte ,duela 150 milioi urte baino gehiago.Bere itxura gaur egungo Itsas katuarena berdin-berdina zen.Izan ere, begia oso hadiak zeuzkan, ezpain kurbatuak, bizkar-hegats luzea, eta isatsak zigorraren antza zuen. Ezaugarrihauek bizirik dauden espezieetan ikus daitezke. Bizkar-hega-tsaren aurretik arantza bat zeukaten, zein gaur egungo ani-maliengan guruin pozoitsuekin konektatuta baitago. Izan ere,eboluzioak eman die, defentsarako.

Dauden espezieak

Gaur egun bizirik dauden 28 Itsas katu-espezieak kosmopoli-tak dira, eta bi hemisferioetako itsaso epeletan bizi dira,Iparraldekoetan batez ere. Hiru familiakoak dira, Itsas Katu familiakoa (Chimaeridae),aurpegi luzea duten Itsas Katu familiakoa (Rhinochimaeridae)

eta golde-itxurako Itsas katu familiakoa (Callorynchidae).Itsas katu arrunta Chimaridae familiakoa da eta beste espe-zieengandik desberdintzen da bere aurpegia motza eta biribi-la delako eta bere larrua zilar-kolorekoa delako, ilun kolorekoorbanekin. Islandiatik eta Ipar-Norvegitik Mediterraneora arte hedatzenda, bere bizitza itsas hondo harritsu-lohitsuetan gertatzen da -100-500m-ko sakonera-.

Iluntasunaren mundu bentoniko honetan bere begi handiakelikadura aurkitzeko balio zaio. Bere dieta, karramarroetan,moluskuetan, eta ofiuretan datza, baita batzuetan arrainetanere. Arrain kartilaginoso-multzokoa denez, holozefalo honekez du igeri-maskuririk, horregatik flotagarritasuna manten-tzeko gibela oso handia behar du, normalean, gibelarenpisua guztira herena izatera izan daiteke eta oso aberatzaoiloan.Bere ezaugarri berezietako bat -arraia-espezie batzuekin etamarrazoekin partekaturik- elektrizitatea detektatzeko gaita-suna da. Izan ere, bere buruaren goiko aldean eta alboetanporo finuz beteta dago, hauek larruan zehar zaku jelatinaka-rrekin komunikatzen dira -Lorenziniren maskuiluak-, etaelektrizitate edo elektromagnetiko kinadak nabaritzeko gaita-suna dute.Aurpegi luzea duten Itsas katuek muturra tente dute, ezpa-tarrainaren antza du. Bere habitat abisala 600m-ko sakone-ra hasten da eta 2600m-ra hedatzen da, hau dela kausa osoarraroa da Itsas katu hauek harrapatzea. Familia honenbarruan, Atlantikoko Itsas katua -Rhinochimera atlantica-deskribapen honi primeran moldatzen zaio. Holozefalo-espezierik handienetariko bat da. Izan ere, metro eta erdiko

4EH 50 Zk.

luzera izatera ailega daiteke bainabere isatsak tamainaren herenaeratzen du. Normalean hondo lohi-tsuetan bizi da -500-1500m-kosakonera, Bizkaiko golkotik,Islandia eta Feroe uharteak(hemen kopuru gutxi dago).Golde-itxurako Itsas katuen fami-liak, lau espezie eratzen ditu.Hauek Hego hemisferioko itsasohotzetan eta epeletan bizi dira, 25m-tik 200m-ko sakonera arte.Ezaugarririk nagusiena bere mor-fologian ikus daiteke, bere aurpe-gia aurrekoaldean angelu zorrotze-an makurturik dago, beherantz etaatzerantz. Bere izena golde-itxura-tik dator. Izan ere, arrainak elika-gaiaren bila urpeko hondoa nahas-tu duenean, geure buruari halakoitxura datorki. Beste Itsas katuakez bezala, Callorhynchus capensisespezietako aleak -metro batekoluzera- jangarriak izan ohi dira etaHego Afrikan jaki preziatutzat har-tuta daude.

340 milioi urte atzerantz

Ia Munduko ozeanoetako ur guztietan -330-2600m-ko sakone-ra-. Karboniferoaren hasieran -duela 350 milioi urte- agertuziren antzinako arrain-multzoetatik bizirik geratu ziren izakibentoniko bitxiak bizi dira.Itsas katuak arrain ornodun eta kartilaginosoen artean daude.Nahiz eta kartikaginosoak bezala katalogaturik egon, -zetaze-oen ezaugarriak dauzkatelako- bere itxura orokorrak arrainornodunaren antza du. Izan ere, zakatz-irekidura larruzkotolesturaz estalirik dituzte. Honek operkuluaren antza du, gai-nera, ez dute betazalik ezta azal-dentikuluak ere -buruan izan

ezik- Izaki hauek beren arbasoen itxura mantentzea lortu dute.Bere izenak -Itsas katua- Greziako mitologiara eramaten gaitu:hemen munstru izugarria Elezaharretako izaki hau bezala,antzinako Kondriktio hauek beren anatomian beste animaliabatzuen ezaugarriak dituzte. Lehenngo marrazo eta arraiekinahaideturik daude. Hauei gertatzen zaien bezala, eskeletokartilaginosoa dute, gorputz fusiformeak eskualiformeak gogo-ratzen ditu, eta ezkatarik gabeko larru leunak arraiak gogora-tzen ditu. Dena den, talde hauen ordezkariek ez bezala, Itsaskatuek beren alboetan kanpoko zakatz-iredidura bakarra dute-marrazoek eta arraiek 5tik -7ra dituzte-; beren hegoak ezdaude larruz estalirik eta eta beren goiko masailezurra bure-zurrean soldaturik dago, beste arrain kartilaginosoengan,masailezurrak era mugikorrean burezurrean finkatzen dira.Hortzeria ere desberdina da, Itsas katuek hortz-plakak dituz-te -lau goiko masailezurrean, eta bi behekoan, gainera eten-gabeko hazkuntza dute-, marrazoek eta arraiek, ordea, bana-ko hortzak dituzte. Arrain hauen zilindro-formako gorputzetan-guztiz zefalikoak- ez dago ezkatarik eta beren alboak kon-primitu samarrak dira. Harritzen gaituena da bere izugarrizkoburua. Izan ere, aho txikia beheko sabelaldean dago. Berelehenengo bizkar-hegatzak -motza eta triangelu-formakoa-arantza sendoa eta pozoitsua du, ertz hortztunez. Bigarrena,berriz, orla luze eta estua bezala hedatzen da eta apendizeluze eta argal batean amaitzen da. Bere bular-hegats handiakbakarrik propultsio-organotzat balio zaizkio eta bere buztana,luzea eta zigor-itxurakoa apendize estu batean amaitzen da,zeinek flageloaren antza duen.Arrain hauen dimorfismo sexuala tamainean ez ezik (arrak txi-kiagoak dira), arrengan organoetan ere ikus daiteke: matxar-dak dituzte, bikoitiak, sabel-hegatsen aurrean, aurrealdekohegatsondoaren ondoan -berezko espezieen arabera-.Organo biak eta hegatsondoa espezie bakoitzaren “tresnak”dira. Izan ere, arrainak bere estalketarako erabiltzen ditu eme-ari heltzeko, eta modu honetaz ernalketa aurrera eramateko(barrukoa delako).Itsas katu guztiak arrautza erraldoiak ezartzen dituzte, beti bibatera, 2,8 x 17 cm neurtzen dute eta korneo-bilduki bateanestalita daude -marrazoen eta arraien antzekoa da-. Bere ton-tor zorrotzean lokarri batean amitzen da -10 edo 11cm-koa.Beren gurasoen antza berdin-berdina dute.

5EH 50Zk.

BIZIR

IKDI

RAUT

EN

ANIM

ALIAK

Ia Munduko ozeano guztietan-600-2600m-ko sakonera- itsas

katuak bizi dira, arrainkartilaginoso-multzoa. Beren

arbasoak Karboniferoarenhasierakoak dira -duela 350milioi urte baino gehiago-.

IITTSSAASS KKAATTUUAAKKIITTSSAASS KKAATTUUAAKK BIZIR

IKDI

RAUT

EN

ANIM

ALIAK

6EH 50 Zk.

7EH 50Zk.

MUN

DUKO

BAS

AMOR

TUAK

MUN

DUKO

BASA

MORT

UAK

Basamortuko arro handi batek Kavir osatzen du, honibeste arroi txiki batzuk gehitzen dira -alde mendikatsu

batean daudenak-. Gehienak 900 m-ko altueran daude.Inguratzen duten mendien tontorrak itsas-mailatik 1.500-1.800 m-ra daude. Hegoaldeko mugan hareazko dunahandiak kokatzen dira.Gehienetan, basamortu honetako lurzorua hareaz eta har-koskoz estalita dago; zingira batzuk, lakuak eta wadiakdaude. Tenperatura altuek sekulako baporizazioa ekar-tzen dute, honek gatz-zarakar handiak uzten ditu zingire-tan eta lurzoru lohitsuetan.Basamortuaren izen persiarrak -Kavir-, gatz-lupetza edokristalizatutako gatz-eremu lohitsua aipatzen ditu, 10-100mm-lodiera duena, horregatik oso apurkorra da eta giza-kiaren edo animalia handiaren pisua ezin da jasaten. Apur-tzen denean, oso arriskugarria izan daiteke, izan ere lupe-tzaren azpitik harrapatuta gera zaitezke. Bere arriskuga-rritasunarengatik pertsona gutxi pasatzera ausartzen dira,dena den, trenbideak eta errepideak egon badaude, bereiparraldetik joateko. Sarritan ekaitz handiak sortzen dira,hareazko mendixkak altxatuz, batzuetan 40 m-ko altue-raraino. Dasht-e-Kavirrekoalde batzuek esteparen antzadute.

Klima zorrotzaUdan zehar tenperaturak osoaltuak dira, 50ºC-ra ailegatuzeta prezipitazioak oso urriakdira. Neguan, egunean zehartenperatutak nahiko berotsuakdira baina gauez aldatzendira, izan ere, izoztuak dira.Urte osoan zehar, egunekoeta gaueko tenperaturak osoalda daitezke, batzuetan70ºC-an. Neguan uholde-euriak ager daitzeke eta astebatzuetan zehar arro askourpeturik gera daitezke.

Negu-hezetasuna dagoen arren, hain handia dagazitasuna ezen ez dagoen landaredirik. Sastraka-mota bat bakarrik hemen haz daiteke, izan ere,gatza jasaten du. Baina orokorrean basamortua ezdela emankorra esan dezakegu. Ur freskua ezdagoenez, ezinezkoa da nekazaritza edo abel-tzaintza ekitera, eta ondorio bezala ez dago giza-kokalekurik. Lurralde honen gehiena ez dago esplo-raturik.

Flora eta faunaKavirreko landaredia klima bero eta idorrera mol-datuta dago, baita gatz-lurzorura ere.Landare-espezi arrunten artean: belarrak eta zuhaix-ka batzuk, haran batzuetan eta mendien tontorre-tan bakarrik aurki daitezke. Santiago belarra da,

ezagunena.Persiako podozea hegazti-espezie bat da, zein basamortuko goi-lautadeetako alde batzuetan bizi den, baita hegatxabala, gangaeta hubara ere.Pertsiako gazelak erdialdeko goi-lautadako estepako alde batzue-tan eta basamortuan bizi dira. Alde mendikatsu hauetan baso-ardiak, ahuntzak eta panterak ohikoak dira. Gaueko bizitzak basa-katuak, azeriak,otsoak eta beste haragijale batzuk ekartzen ditu.Basamortuko alde batzuetan asto basati persiarra eta Asiako pan-tera ikus daitezke. Hainbat erdialdeko goi-lautadako lekutan mus-kerrak eta sugeak bizi dira.Dasht-e-Kavirreko gehiegizko beroak eta ekaitz askok higadurahandia egiten dute, ondorio bezala esan behar da lurrak landa-

tzea ezinezkoa dela.Basamortu hau ia jende-rik gabekoa eta gutxiustiatuta dago. Gamelu-eta ardi-abeltzaintza bizi-tza-iturriak dira han bizidirenentzat. Giza-kokale-kuak murrizturik daude,oasi batzuetan bakarrikikus daitezke, non haizetik babesten diren eraikuntzetan dau-den, modu honetaz, atmosfera-baldintzetik babesten dira.

KKAAVVIIRR BBAASSAAMMOORRTTUUAA Irango iparraldea

KKAAVVIIRR BBAASSAAMMOORRTTUUAA Irango iparraldea

Kavir basamortua (Dasht-e Kavir), basamortu gazia da (ia dena gatzez estalitadago). Irango erdi-iparraldean kokatuta

dago. Qom hiriko ekialdean hazten da eta290 km hedatzen da ekialderantz, Markazi,

Semnan eta Jurasango probintzietako lurraldetik. Iparraldetik hegoaldera

800 km-ko luzera eta 320 km-ko zabaleraditu. 77.600 km2-ko azalera du.

Basamortu hau, jenderik gabekoa,44º30´eta 56º30´E bitarteko longitude-

an dago eta 16º30´eta 23º00´N bitartekolatitudean. Lurreko alderik gogorrenetari-kotzat hartuta izan da. Geologikoki, Rub al-Jali munduko alde aberatsenetarikoa dapetrolioan. Shaybah , basamortuaren erdian,petrolio gordin arin-ekoizpenaren gunegarrantzitsua da Saudi Arabian. Ghawarkosoroko alde bat ere Rub al-Jali iparraldekomuturretik hedatzen da.Udan, -eguerdian- tenperatura 55 ºCel-sius-era ailega daiteke. Hareazko dunak 300metroko altuera izatera ailega daitezke. Denaden, halako lekutan ere bizitza egon ohi da

(landareak, karraskariak, araknido-ak eta abar...). Ekologikoki, Arabia-ko eta Sinaiko monte xerofiloa etabasamortua deitzen duten eko-eskualdean sartuta dago..Duela gutxi Rub al-Jali esploratuaizan zela, beduinoak ere ez dirabarrualdera sartzen. Mendebal-dekoek egiten zituzten dokumen-tatutako lehenego espedizioakBertram Thomasenak izan ziren1931.urtean eta St John Philby1932an. 1946 eta 1949 arteanWilfred Thesigerrek eskualdeabehin batzuk gurutzatu zuen eta

partzialki basamortuaren eta Omangomendien kartografia egin zituen. Gauregun enpresek gidatutako bidaiakeskaintzen ditu, non GPSek gidatzenduten.Milurtekoan zehar, eskualde honetandesertifikazioa hedatu da. Geure aro-ko 300 arte, gamelu-karabanek oliba-noa eramaten zuten Rub al-Jalitik. Ubarhiri galdua merkataritza honen menpezegoen. Oraindik orain, populazio tri-bal batzuk basamortuko alde batzue-tan daude, Najrango eskualdean batez

ere. Errepideek kokalekuak lotzen dituzte ur-iturriekin eta petrolio-ustiapenekin.

Rub al-Jali “Leku hutsik”esan nahi duela. Munduko hareazko basamortu

handienetarikoa da. Arabiako penintsula-ko hegoaldeko heren bateko alde gehienabetetzen du, Saudi Arabia, Oman, Arabia-ko Batuen Emirerriak eta Yemen artean.647.000ren bat km2 ditu, Afganistanek

baino kilometro gehiago ditu.

RRUUBB AALL--JJAALLII BBAASSAAMMOORRTTUUAA

Arabiako Penintsula, Saudi Arabia, Arabiako Batuen Emirerriak, Oman, Yemen

RRUUBB AALL--JJAALLII BBAASSAAMMOORRTTUUAA

8EH 50 Zk.

9EH 50Zk.

MUND

UKO P

ARKE

NAZI

ONA

LAK

MUND

UKO P

ARKE

NAZI

ONA

LAK

Parke honen biziraupena uzten duenaNaso Nyiro ibai zabala eta lohitsua da.

Berak mendebaldetik ekialdera zeharka-tzen du, gero ekialdeko eskualde lohitsue-tan, desagertzen da, lur idorra eta hutsiklore-baratze bihurtuz.Ondoko Samburu Parkera Buffalo SpringErreserba dago -Naso Nyriro ibaiaren hego-aldera-.Antzinako bidaiariak Afrikara joaten zirene-an, Mombasako portua erabiliz, landareditropikal lizunezko paradisuan sartzen ziren,zeinek prezipitazio egokiak eduki zituen etanon gorantza zihoan nekazaritza-komuni-tatea baitzegoen.Bidaiarien helburua izan zen Kenyako goi-lurrak ailegatzea, eta ez zegoenez errepi-derik, edo trenik eta gainera tse-tse euliakzaldien erabilera eragozten zutenez, bideaoinez egin behar izaten zuten, zamaketa-riei ekipajea eman ondoren.Monbasatik joaten zen bidea duna harea-tsuen, arbelen eta hareharrizko hondoengainetik altxatzen zen. Lurralde hauek pake-aren sentsazioa ematen dute. Haietan posi-blea da, akaziaren azpian jesartzea eta han-

dik edozein elefante edo errinozero hareanazkatzen ikustea, baita ilargiaren argipeanlehoiaren orroa entzutea ere.

Plubiositate baxuaHemengo landaredia zuhaitz- eta zuhaix-ka-masetan datza. Eta faktore askok bera-rengan eragina dute, esate baterako, klima,lurzorua, eta ura. Urtero plubiositatea 500mm-koa da. Bi urtaro daude, haien artean

periodo idor luzeak. Urtaro bakoitzean eror-tzen den euriak landaredi motza eta likitsaizateari laguntzen dio, baina bere bizitzamurriztuta dago. Akaziak, elorri zuriak etabeste zuhaixka batzuk klima idor eta kis-kalgarrira moldatuta daude. Bere sustraiak,sakonki, lurzoruan sartzen diren arren, geroerradialki hedatzen dira, ur gehiena har-tzeko. Euritea ailegatu baino lehen, hosto-ak agertzen dira, agian tenperatutaren gehi-tzeagatik. Zaparradak mantentzen direne-

an, lur hauek paradisu berde bihurtzendira.Baina bi urtaro hezeak oso motzak dira,eta oso goiz hostoak zimeltzen hasidiren arren, beren potere nutritiboa kon-tserbatzen dute, gero paisaia pixkana-ka-pixkanaka kontrako itxura lehorreraitzultzen da.Aldizkako eurite-eskasiak eta bere bana-keta apetatsuak larre iraunkorrik ez duteuzten.Zuhaixka-abaritzaren azpian belarra finuaeta estua da. Estepako gramineak ereagorralditik babesten dira eta euritea ager-tzen denean azkarki aurrera egiten dute,lortzen dituzten haziak lehorketara iraun-korrak dira, eta hilabete asko euritea itxa-rongo dute lurzoru hareatsuan ernamuin-tzeko. Baina kontuan hartu behar dugu kli-ma eta ekologia ez direla aski esteparenfisonomia aldatzeko, baizik eta beste fak-tore garrantzitsu bati begiratu behar dio-gu: Afrikako lurralde hauetan dauden ani-malia kimakariei. Edozein biotopok belar gutxi eta zuhaitz eta zuhaix-ka asko baditu, logikoa da orduan, han bizi diren animaliek hostoakjatea, eta landareek moldaketak lortzea. Adibidez jirafaren lepoaluzatu egin da, akaziaren adaburuetara ailegatzeko (2-4 m-raino)eta modu horretaz kimakarien artean ia ez du lehiaketarik. Gere-nukak, bere aldetik, bere itxura estilizatu du, hiru metrotik lurzoru-raino ondo kimatzeko. Dik-dikak nanismoa du, elorrien trinkora sarahal izateko, eta beste belarjaleentzako hosto harrapaezinak lor-tzeko. Errinozero beltzaren ezpain oratzaileari eta bere proukipen-mihiari buruz, arantza gogorrak jan ditzake edo akazia meliferetanbizi diren inurrien aurka jarri daiteke. Nahiz eta lurraldea gauza batirudi ahal izan, gertatzen dena da, komunitate perfektua dela, non

milioi urtetan zehar, landareek etaanimaliek elkarrekin eboluzionatuduten.Lehoiak, gepardoak, lehoinabarraketa belarjale-samalda handiak par-ketik ibiltzen dira.

Ornitologoen paradisuaSamburu Parkeak izugarrizko onda-sun ornitologikoa du. Honela egunbakar batean 100 hegazti-espeziedesberdin ikus daitezkeela esan dai-teke. Ezinezkoa dirudi, hain lur zakarbatean hainbeste espezie bizi dai-

tezkeela. Lur haueko hegaztiak baso tropikaletakoak baino ikus-garriagoak dira. Izan ere, hemengo zuhaitzak ez dira hamar metrobaino gehiagora ailegatzen eta hegaztiek lurzoruan aurkitzen dute-na jaten dute.Parkeko hegaztirik ugarienak kalaoak dira, beste aldetik hegaztigalinazeo asko ere badaude. Pintadek bideen ondotik korrika egi-ten dute; zuhaixken artean frankolinek intsekuak bilatzen dituzteeta akazien artean txori euleak ikus daitezke.Samburu Parkean karraskari, antilope txiki eta txori asko daude-nez, hegazti harrapari negutarrak asko daude. Haien artean txoriidazlaria (S. serpentarius) bereizten da. Bikoteka lurraldetik suge-en bila ibiltzen dira. Eragozten badu oso azkar korrika egiteko gai

da. Ikus daitezkeen beste harrapari batzuk hauexekdira: arrano jauzilaria, verreaux arranoa -geure arra-no beltzaren antza duela-. Azazkal handiak ditu etalurraren azalean hegaz egiteko gai da (aztore beza-la). Normalean hegazti hau zuhaitz baten adarradago itxaroten, eta edozein antilope txika, pintadaedo tamaina erdiko animalia ikustean, beren bila joa-ten da.

Dik-dikakHausnarkarien artean antilope dik-dikak benetakonanoak dira. Arrek adar zuzen-pare bat dute. Berenilajea grisa eta berdexka-kolorearen artean dago.Animalia honek bere lurraldea maitatzen du. Ega-rriaren eta jazarpenaren kontra joateko gai da. Etabere zuhaixketan bere gorotsak uzten ditu, seinaleajartzeko. Bere kumeak benetako jostailuak dira. Hainapurkorrak dira, ezen aurrean dituena ez den uki-tzera ausartzen, agian bere hezurtxoak apur litezke.Baina harrapariek ez dute gauza bera egiten, justujustu kontrakoa: dik-dikaren gorputz taupakaria harra-patu nahi dute jateko.

Samburu herriaren eskualdeko erdi erdian -Kenyako etnietariko bat, zeinek tradizioei lotuegia egonez bisitariak harritzen dituen- Samburu Parke Nazionala dago. Kenyako faunaren santutegietako bat da, non

sartzea oso erraza baita. Izan ere, Nairobitik 343 km-ra dago eta parke honetarako errepidea oso ona da.

SSAAMMBBUURRUU PARKE NAZIONALAKENYASSAAMMBBUURRUU PARKE NAZIONALA

10EH 50 Zk.

11EH 50Zk.

EZAUGARRIAK:Italiako sugandilakgorputz sendoa etaburua nahikoaaltua eta luzea dituezugarri.Bere bizkar-koloreberdea, horiska oli-ba-kolorekoa, edonabar argia izandaiteke, bere sabelaldea, ordea, gene-ralki horiska, edo berdaska da, baina ia-ia beti ilun-koloreko orbanik gabe.Emeak arrak baino txikiagoak izan ohidira, eta beren buruak ere txikiagoakdira. Marrazki marradun bat biziagoadute.Bizi diren Italiako eskualdeen araberaespezie honek barietate asko ditu.Italian, Elban, Korsika irlan egoten direnaleek 7 cm baino gutxiago neurtzen dituzte etamarradunak dira. Bere orno-marra nabarra izan ohida, ilun-koloreko orbanekin. Sarritan bizkar-albokolekuan punto argietako marrak dituzte.Italiako Hegoaldean, Sizilian, eta Turkian bizi direnaleak 8´5 cm-ko tamaina izatera edo gehiago aile-ga daitezke. Generalki Italiako Iparraldean bizidiren indibiduoen antzekoak dira, baina sarritan,handiago eta sendoagoak dira eta bere burua han-diagoa da. Orno-marra edukitzekotan, hau gene-ralki beltza da eta bizkar-alboetako marra argiak ezdira ikusten. Alboak, sarritan, erretikulatuak edokoadrikulatuak izaten dira, eta orban hauek bizka-rraldetik zehar heda daitezke. Animalia batzuekmarrazki argi samarra dute edo ia-ia kolore unifor-mea dute.Sardinian, Menorca, etaSardiniako Hegoaldeandauden animaliak, ItaliakoHegoaldean bizi diren ani-maliak bezalakoak dira,baina sarritan handiago-ak. Bere bizkar-alboetakomarrak maiz lausotuakdira eta batzuetan marraz-ki gabeko aleak agertzendira.Irla txikietako populazioakoso aldakorrak dira. Aldetirreniarrean populazio

batzuk ilunak dira, baitabeltzak edo urdinak ere.Batzuek sabelaldea urdi-na dute.TAMAINA: ale helduak 9cm-ko luzera izatera aile-ga daitezke baina gehie-nak txikiagoak dira.HABITATA: Italiakosugandila, animalia osooportunista eta kemen-tsua da. Italiako Iparralde-an eta Sardinian, lekubelartsuetan eta errepide-ko ertzetan bizi da, besteleku batzuetan, ordea,soro bakanetan, leku

hareatsuetan, itsasoaren ondoan, mahastietan…ere aurkitzen da. Distantzia handiak ibiltzeko gaida, ezkutatzeko.Nahiz eta gora joateko joera izan, ez da bere alde-ko sugandilak bezain igokaria.Lurzoruan ehiza egiten du, baina harrizko horme-tara, zuhaisketara…ezkutatzera joan daiteke.Gizakion habitatearen ondoan bizitzeko gai da(beste horma-sugandilak baino hobe). Sarritan pro-portzio begetal handiak jaten ditu.BANAKETA: bere banaketa-aldeak, Italia, Sizilia,Korsika, Sardinia, Menorca, Ile d´lf (Marseillatikhurbil), Proventza, Espainiako Hegoekialdea(Almeriakoaldea),

Adriatikoko Ekialdekokostaldea (Dubrovnik-eko Hegoalderantz),Europako Turkia (Már-mara Itsasoko aldea)osatzen ditu. Elban etaTirreno eta Adriatiko itsa-soetako irla txikietan eredago. Libia eta Tunisiakokostaldeetan, Filadelfian(AEB) eta Europako bes-te leku batzuetan koloniaisolatuta daude.

MUND

UKO P

RIM

ATEA

K

ITALIAKO SUGANDILA Podarcis siculaEZAUGARRIAK: Milne Edwarden lemurejostalaria eta buztan gorria duen lemure jos-talaria oso antzekoak dira. Lehenegoa biga-rrenekin konparatu ondoren ezaugarri hauekikusiko ditugu: bere gorputza marroi iluna-goa da eta sabelak gris-kolorekoa du. Bereaurpegia marroi-grisaxka da eta oso bela-rri handiak ditu.Lemure jostalari-espezi guztietan bezala,Milne-Edwardenak heste luzea du, heste-itsu batean amaituz; hemen dagoen bakte-rio-mikloflorak, digeritzeko sustantzia zailakmetabolizatzen laguntzen die, adibidez hos-toetako zelulosan kasuan.Ale batzuek beren gorozkiak jaten dituzte,agian, digestio-bakterioak pilatzeko.TAMAINA: bere gorputzak, buruarekin, 24-29 cm artean neurtzen du. Bere buztana22-29 cm artean dago.Animalia honek 0,5 kg-kilo bat artean pisa-tzen du.BIOLOGIA: espezie zuhaiztarra eta gau-tarra da. Egunez, zuhaitzetako zuloetan loegin ohi du. Gauaren hasieran, oso oihuozenak bota dituzte beste taldeko kideeiberen presentziaz abisua emateko.Batzuetan, beren lurraldea mugatzeko,

zuhaitzetako adarrak astindu egin ohi dituz-te.Estalketak gertatu ondoren, ernaldiak 130-135 egun bitartean irauten du. Emeak, irai-laren eta abenduaren bitartean, kume bakarbatez erditzen dira.Nahiz eta zenbat denbora bizi diren askejakin ez, jakin badaki, gatibualdian hamarurte izatera ailega daitezkeela.Gutxienez, urteko alde batean zehar, espe-zie honek arren eta emeen bikoteen arte-an elkarteak egin ohi dituzte. Hektarea bate-ko lurraldeetatik mugitzen dira. Gauekoelkartzeak laburrak dira, eta elkarrekikoapaintzea oso normala da.

ELIKADURA: hostoak, nagusiki, jaten ditu.Batzuetan, fruituak, azalak eta loreak erejaten ditu. Metaboliko-tasa baxu batek etagoma-kontsumo espezializatuak kaloriagutxiko dieta batekin bizirik ateratzen uztendiete.HABITATA: hosto erorkoreko basoetan bizida.BANAKETA: bere banaketa-aldeak Mada-gaskarko uhartea bakarrik osatzen du.

EZAUGARRIAK: bizkarra grisa duenlemure jostalariaren gorputza marroi ertai-nekotik ilunera doa. Aurpegiak kolore ilu-na du. Belarriak txikiak dira.TAMAINA: bere gorputzak, buruarekin,24-29 cm artean neurtzen du. Buztana 22-29 cm artean dago.Lemure mota honek 0,5 kg-kilo bat arte-an pisatzen du.

BIOLOGIA: espezie zuhaiz-tarra eta gautarra da. Egu-nez, zuhaitzetako zuloetanlo egin ohi du. Gauarenhasieran, oso oihu ozenakbota dituzte beste taldekokideei beren presentziaz abi-sua emateko.Batzuetan, beren lurraldeamugatzeko, zuhaitzetakoadarrak astindu egin ohidituzte.Estalketak gertatu ondoren,ernaldiak 130-135 egun bitartean irau-ten du. Emeak, irailaren eta abendua-ren bitartean, kume bakar batez erdi-tzen dira.Nahiz eta zenbat denbora bizi direnaske jakin ez, jakin badaki, gatibualdianhamar urte izatera ailega daitezkee-la.Espezie kalteberatzat hartzen dute.ELIKADURA: hostoak, nagusiki, jatenditu. Batzuetan, fruituak, azalak eta lore-ak ere jaten ditu. Metaboliko-tasa baxubatek eta goma-kontsumo espezializa-tuak kaloriak gutxiko dieta batekin bizi-rik ateratzen uzten diete.HABITATA: baso hezeetan bizi da.BANAKETA: bere banaketa-aldeakMadagaskarko uharteko ipar-mende-baldeko kostaldea bakarrik osatzen du.

BIZKARRA GRISA DUEN LEMURE JOSTALARIALepilemur dorsalis

MILNE EDWARDEN LEMURE JOSTALARIALepilemur edwardsi

MUN

DUKO

MUSK

ERRA

K ET

A SU

GAND

ILAK

12EH 50 Zk.

13EH 50Zk.

HIST

ORIA

URRE

KOIT

SAS

ANIM

ALIA

K

LEHE

NENG

O NA

RRAS

YTIA

KNA

RRAS

TIEN

EBO

LUZI

OA

DESKRIBAPE-NA: Iguanodona-ren senide hurbi-la izan zen, garaiberekoa eta ingu-ruetan bizi izanzena. Horrenharira, paleonto-logo askok Igua-nodontzat hartu zuten.Wigth-eko irlan Vectisaurusaren hainbat arrasto topa-tu dira, eta Iguanodonaren eta Vectisaurusaren arte-ko ezberdintasun nagusiena bizkarrezurrean gorabegira zuten arantza luzeak ziren. Hain ziren luzeak,animaliaren bizkarra osoa beteko zuen gandor dei-garriak osatzen zuela.Paleontologoek diotenez, litekeena da, VectisaurusaOuranosaurusaren familiako dinosauru Ornitisquio-sen (“alboetako hegalak dituztenak”) aurrekariak iza-tea. TAMAINA: 4 metro luze zen.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Kretazeoarenhasierakoa da eta Europan bizi izan zen.

DESKRIBAPENA: PaleontologoekCallovosaurusaren femurra baino ezdute topatu, hala ere, nahikoa da jaki-teko ez zela Hipsilofodontoak beza-lakoa. Beste alde batetik, ezagutuzuten lehenengo Iguanodontoa da,eta ikerlarien esanetan, animaliarenegitura eta itxura beranduago agertu-ko zen Camptosaurusaren antzekozen.TAMAINA: 2,5 metro luze zuen.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?:Jurasikoaren erdialdekoa da eta Euro-pan bizi izan zen, Ingalaterran.

DESKRIBAPENA: Muttaburrasaurusa 1981. urtean topatuzuten Australiako Queensland-en, nekazaritzarako herrixkabatean. Gainerako Iguanodontoekin daukan ezberdintasunagarezurrean dago: begien aurrean, muturraren gainean dau-kan hezurrezko irtengune txikia. Litekeena da, irtengune horisexu-erakarpenerako tresnatzat erabiltzea, izan ere, ondoren-go Hadrosauruek zeukaten gandorren antza zuen, Kritosauru-sarenaren antzekoa.TAMAINA: 7,3 metro luze zen.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Australian (Queensland) biziizan zen Kretazeoaren hasieran.

VECTISAURUS

CALLOVOSAURUS

MUTTABURRASAURUS

Mesozoiko Aroarennarrasti ozeaniko han-

diak Plesiosauroak izan ziren.Itsas animalia hauetarikobatzuk erraldoiak ziren: 15metroko luzerara arte. Hegalzabaletan eta estuetan gorpu-tzadarraren bihurketarenbidez, itsas bizitzara moldatuzuen. Hatz banatan bost edohezur gutxi eduki ordez,hamar arte edukitzera ailega-tu ohi zen. Gorputza potxoloaeta sendoa zuen eta buztanamotza.Hasieran, Paleontologoekpentsatzen zuten Plesiosauroek, hegalak arraun handiak izanbalira bezala erabiliko zituzkeela, izan ere, aurrerantz eta atze-rantz mugitzen zituzten uretatik ibiltzeko. Dena den, teoria berribatek esaten du hegalak bertikalki mugitzen zituztela, hegaztienhegalek egiten duten bezala. Horrela izango balitz,Plesiosauroek, gorputzadarrak astinduz eten gabeko erritmogeldoarekin, itsasotik “hegaz egiten zuten”. Hegalek irristatzeko itxura zuten, aurreko ertz ganbilekin etaatzekoak ahurrak. Modu honetan gaur egungopinguinoen hegalen antza edo itsas-dortokenhegalen antza zuten, animalia hauek “urpekohegaldi”-an moduko bat garatu ohi dute.Plesiosaurio-en gorputzadarren espezializa-zioak pelbiseko eta toraziko gerrietan aldake-tak mugatu zituen, itsas narrastien talde hone-tan egitura bakarra hartu zutela. Torazikogerriaren hezurrak eta aldaken hirutik bi hezuroso lodiak ziren eta gorputzaren beheko alde-an plaka zabalak egiten zituzten.Gorputzadarrak mugitzen zituzten muskulupoteretsuak, hezur plaka zabal hauei finkaturikzeuden.Saihetsezur dentso-sailak sabelaldearekin pel-biseko eta toraziko gerrien hezurrak lotzenzituen, hau gorputza zurrunago bihurtzen zeneta egitura tinkoagoa eta iraunkorragoa ema-ten zuen, izugarrizko hegalak laguntzeko.Sabel-saihetsezurrek ere animalia babeszezaketen lurretara ateratzeko momentua aile-

gatu ohi denean erruntzeko. Egungo dortokekhezur-plakazko sabel-koraza duten bezala,Plesiosaurioen sabel-saihetsezurrek beren par-tetik, sabela babesten zuten, urbazterrerantzarrastaka ibiltzen zirenean eta hondartzatiknekez narrastu ohi ziren, hegalen bidez izuga-rrizko gorputza bultzatuz.Ezerezak pentsarazten du kume batzuez erdi-tzen zirela (bizirik), Iktiosaurioek egiten zutenbezala. Litekeena da, hondarretan zulatzenzituzten putzuetan errutzea, gaur egungo dorto-kek egiten duten bezala. Bere lepo luzearenondorioz, lehorrean, Plesiosauroak dortokakbaino traketsagoak izan behar izan ziren.Erruntzeko unean harraparien erasoari ikusgaiegongo ziratekeen, kumeekin gauza bera gerta-

tuko zatekeen: arrautzatik irteteko uneaneta beren bidaia luzea (hondartzatik itsa-sora arte) hasteko momentuan. Plesiosauroen arbasoei buruz ez dakiteezer. Orain dela denbora gutxiNotosauro ezagunarengandik zuzenkieboluzionatu zuela pentsatzen zen.Baina gaur egun beste kandidatu batfrogagarriagoa badago: Triasikoarenerdialdeko narrastia: Pistosaurus.Zeinek talde bien arteko egitura baitau-ka, Notosaurioaren gorputzarekin etaPlesiosauroaren burezurra.Bazeuden bi talde handi edoPlesiosaurioen egundoko familiak, lepo-aren luzaeragatik desberdintzen zirelaeta beren dietagatik. Plesiosauroideoeklepo luzea eta buru txikia zituzten, eta

animalia txikiak jaten zituzten.Pliosauroideoek, beren aldetik, lepo motza eta buru handiazituzten, honek haiei biktima handiagoak harrapatzen eta irens-ten utzi ohi zizkien. Orduan litekeena da haien artean ez lehia-tzea, nahiz eta beren lehengusuekin -Iktio-saurioak edo musker-arrainak- itsas berberak milioi urtez partitu. BaiPlesiosauroideoak bai Pliosauroideoak Kretazeoaren amaieraraarte bizirik egon ziren.

PPLLEESSIIOOSSAAUURROOEENN EETTOORRRREERRAA

14EH 50 Zk.

DINO

SAUR

UEN

HELD

UERA

ELEFANTOIDEEN AZPI-ORDENA

Azpi-ordena honetan hiru familia daude: mastodonte kimariekbi familia osatzen dituzte (gonfoteridoak eta mamutidoak),

eta bestean mamutak eta benetako elefanteak daude (elefanti-doak).Mastodonteen bi familiatik, gontoteridorik promitiboenak dira;adierazpenak, hortzan zehar agertzen diren kupularen itxuraztontor parekatuak, erreferentzia egiten du. Familia hauekOligozenoaren hasieran, orain dela 35 milioiren bat urte agertuziren. Lehenengo itxura hauetan goiko eta beheko barailak nahi-ko luzeak ziren. Dena den formarik aurreratuenak bat edo bimodifikazio dauzkate. Batzuek goiko barailan laburpen bat eta

behekoan izugarrizko luzapen bat (“letaginak paratxoen itxurare-kin”) aurkezten dituzte. Besteetan, goiko baraila hain murriztuakizan ,ezen elefante modernoen antzera baitute.Gonfoteridoak ugaztun handi menperatzaileak izan ziren.Miozenoaren garaian eta edozen herrialdeetan espezie desber-din batzuk batera egon ziren (horregatik oso zaila da identifika-zio espezifikoa egitea), Miozenoaren hasieran Afrikatik HegoEuropara era Indiara pasatu ziren. Eta Miozenoaren erdialdeanIpar Amerikara ailegatu ziren (orain dela 15 milioiren bat urte).Akabatzeko zorian zeudenean, Hego Amerikara joan ziren etaPleistozenoaren garaian, orain dela 2 milioiren bat urte, iraungiziren. Apurka apurka elefanteak haien lekuan jarri ziren, oraindela 5 milioi urte, gutxi gora behera.

EZAUGARRIAK: Phiomiak urruneko lehengusuarekinbatera eboluzionatu zuen, Moeritheriuma, dena den ,ez daposible janari motako berdinagatik lehiatzea. Egia izan dai-teke, Phiomia basoetan kimatzen zela, bere garaikideaklupetzetan baino hartzen zuenean. Bere izenak esan nahidu “lakuaren errialdeko kreatura”, izan ere Fayungo ingu-ruan (Egipton) bere aztarnak aurkitu zituzten.Bai goiko baraila, bai behekoa luzeak ziren, eta behekobarailako letagin launek luzapena, goilararen itxuraz, egi-ten zuten, elikagaia elkartzeko erabili ohi zuen (luzape-nak).Izan daiteke , goiko ezpaina , tronpa primitiboa egite-ko heda zezakeela eta aparailu arraru honekin funziona-tzeko. Goiko baraileko letagin motzagoak arma defentza-rako erabil zitzakeen.TAMAINA: 2,5 metroko altuera.

NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Oligozenoaren hasieran biziizan zen Afrikan (Egipto).

EZAUGARRIAK: 1809-an, Oxford-eko konderrian, sauropodoerraldoi honen hezurrak aurkitu ziren, Ingalaterrako hegoan,"dinosauru" hitza agertu baino 32 urte aurretik. Uste izan zenhezurrak, itsasoko animali erraldoi batenak izango zirena eta ber-tatik Zetiosaurus izena, edo "bale muskerra". Batzuek uste izanzuten hezurrak, krokodilo handi batekoak zirela. Baina sauropo-do antzerako baten aztarnak aurkitu zirenean,Haplocanthosaurus-ena zehazki, Jurasiko amaierako harkaitzenartean Coloradon, Ipar Amerikako mendebaldean, piztiarenbenetako izatea ezagutu zen. Zetiosaurus oso gorpu handiazuen, baina bere lepoa eta buztana, sauroposen artean, ohikoazen baino motzagoa zuten. 9 tona baino gehiago pisatuko zuen.Bizkarra oso gogorra zen, ornoak ia inoiz ez zeundelako harroaketa. 1979 an, Marruecosen lurpetik atera zen gorpu bat, anima-liaren tamaina agerian utzi zuen. Izterrezurra bakarrik, 1,8 metro-ko luzaera baino gehiago zuen, eta eskapula bat 1,5 metro bainogehiago. Gorputzadar hain handiak mantentzeko izugarrizkobelar kopurua jango behar zituzten. TAMAINA: 16-18 metroko luzaera zuen.

NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Jurasiko erditik amaierainoEuropan (Ingalaterran) eta Afrikan (Marruecosen) bizi zen.

EZAUGARRIAK: Euhelopus eta Kamarasaurus,Lurreko alde ezberdinetan bizi, bi sauropodoakoso erlazionatuak zeunden eta estruktura antze-ko bat izan ere. Hala ere, ezberdintasunak bazeu-den ere. Adibidez, Euhelopus-aren lepoa askozere luzeagoa zen eta 17-19 ornoengatik osatuazegoen, Kamarasaurus ordea, lepoa askoz eremotzagoa zuen eta hamabi ornoekin, gutxi gorabehera. Euhelopus ez zuen, bere ahaideakmoduen, sudur tente bat, bere burua luzeagoazen eta muturra askoz ere zorrotzagoa. Baina,Kamarasaurusa bezala, hagin koilara erakoak etasudur zulo handiak buru goian zituen.

TAMAINA: 15 metroko luzaera zuen.

NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Jurasikoamaieran edo Kretazeo hasieran Asian (Txinan)bizi zen.

EZAUGARRIAK: Eremu baten, Indiako erdi aldean zegoen,kontinente honetan aurkitu den sauropodo bakarra. Eta gaine-ra, sauropodo zaharrena da. Bere estrukturagatik,Barapasaurus- ak sauropodoen ohiko eskema jarraitzen du.Lepoa eta bizkarreko orno batzuk harroak zeunden soilik,aldakuntza bat moduen euren pisua arintzeko. Haginak koila-ra era zuten, ertz zorrotzekin, oso egokiak belarrak jateko.

TAMAINA: 15 metroko luzaera zuen.

NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Jurasiko hasieran Asian(Indian) bizi zen.

ZZEETTIIOOSSAAUURRUUSS

RRAAPPAASSAAUURRUUSS

EEUUHHEELLOOPPHHUUSS

EZAUGARRIAK: ezaugarririk garrautzitsuena elefante honetanbere letaginak ziren, dena den, momentuz ez dakigu zertarakobalio duten. Goiko barailan ez zegoen letaginik, baina behekoabeherantz makurtua zegoen, angelu zuzenez eta handik izuga-rrizko bi letagin makurrak atera zitzaion. Itxura honek ezinezkoazirudien, batez ere 1820ko hamarkadan zientifikoak lehenengoDeinotheriumaren berreraiketak egiten saiatu zirenean, barailaalrebes jarri zioten.Ematen du, animaliak zuhaitzeen azala erauzteko edo tuberku-luak lurratik ateratzeko, letaginak erabiltzen zituela. 20 milioi urte-tatik zehar ia-ia aldatu gabe bizirik jarraitzea lortu bazuen, argidagoena da Deinotherium animalia aurreratua zela oso.

TAMAINA: 4 metroko altuera.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Miozenoaren sasoitikPleistozenoaren sasoira arte bizi izan zen Europan (Alemania etaBohemia), Asian (India) eta Afrikan (Kenia).

DEINOTEROIDEEN AZPI-ORDENA

Deinoteroideoak, elefante oso handiak ziren. Goiko barailanletagin makurtuak beherantz zeuzkan. Ematen du

Miozenoaren hasieran agertu zirela Afrikan, eta denbora gutxibarru Hego eta Erteuropatik eta Hego Asiatik hedatu egin ziren.Pliozenoaren sasoi osoan zehar, ia-ia aldaketarik gabe medratuziren, baina orduan, berriro Afrikara erretiratu ziren. Zeharo desa-gerturik orain dela 2 milioiren bat urte.

DDEEIINNOOTTHHEERRIIUUMM

HIST

ORIA

URRE

KOUG

AZTU

NAK

PPHHIIOOMMIIAA

15EH 50Zk.

16EH 50 Zk.

17EH 50Zk.

baitituzte.Bere auzokoen hizkuntzan, Hausaketa Fulaniak, “Ioruba” hitzak artetsuaesan nahi du.Gaur egun hitz honek talde linguisti-ko bat esan nahi du, komunitate etni-koa baino. Hizkuntza hau hitz egitenduten pertsonak Ife-ko Oniri (nagusierlijiosoa eta Oduduwa heroiarenondorengoa, Lurraren sortzailea)lotuta daude.Baina beste alderdietan, gerla zibi-laren anabasatik sortu ziren hiri-esta-tuak, zeharo independienteak dira.Sozialki, piramide bezala eginak dira,beren gailurrean erregea dago. Ioru-ba bakoitzaren gizarte-kokapenagogorki geruzatua dago. Erregeareneta bere Goiko Batzordearen azpitik,nagusi militar mota asko eta fun-tzionariak daude, hiri bakoitzean

“Bale”ak edo gobernatzaileak haiei aginduak ematen dizkie.Hiri-estatuetako organizazio konplexu hau fenomeno bitxia daAfrika Beltzako denboraldi zaharretan.

Ioruba erregea

Ioruba erregeak, Erdi Aroko Europan bezala, autoritate politi-koa eta erlijiosoa zituen. Bere lurraldean edozein gauzaren jabe-tza erreklama zazakeen, baina dena den ez zen ona bere par-tez, eskubide honez gehiegi baliatzea.Gaur egun Ioruba herrialdean, erregearen poterea sinbolikoa-goa da egiazkoa baino.Tradizioaren arabera, erregearen natura jainkozalea da, horre-gatik zainketa guztiak jasotzen ditu -egunez eta gauez-, etajanzten dituen arropak beste pertsonentzat debekatuta daude.Berak bakarrik perlazko koroa, zapatilak, eta tapaki bereziakeramaten ditu. Urtean zehar inoiz ez da agertzen jendeare-naurrean hiru aldiz baino gehiago, eta abagune hauetan bereaurpegia errezel garesti baten azpitik ezkutatua geratzen da .

Nahiz eta Ioruba erregearen natura jainkozalea izan, bere pote-rea ez da absolutua; inguratzen zaion gortesauak etengabekonspiratzen dira eta herritik etortzen den edozein ondoezekerregearen autoritatea kulunka dezake. Egia esan, Erregeakizugarrizko presioak jasan behar ditu: amoranteak, aholkulariaketa morroiak-etsai potentzialak dira, zer esanik ez.

AFRI

KAKO

HE

RRIA

K

AFRI

KAKO

HE

RRIA

K

Ioruba herriaren kultura-ondasunak kanpotarrak harritzen zuten,hauek beren buruari galdetzen zioten ia nola posible izan zen

lurralde horretan, non basati ezjakinak besterik ez baitzegoeneta non etengabeko izurteak behin eta berriro besterik ez bai-tzegoen, halako erresuma hain ordenatua egongo zela.Ioruba kultura hedadu da, eta bere eragina Mundu Berrian ikusdaiteke: Karibeko “calipsos”ak, Brasileko ihauteriak, San Luise-ko “blues”ak eta Ipar Amerikako musika beltza.Baina dohaintza hau ez zen borondatezko ekintzarik. 200 urte-an zehar Iorubako herrialdeko kostaldeak -Ghanan zeudela (600km-an zehar, Niger ibaiara arte)-“Gizon beltzaren hilobia” edo“Esklabuen kostaldea” bezala ezagunak izan ziren. Gainerahara eskrupulorik gabeko abenturatzaile asko joan ziren (holan-darrak, ingelesak, eta portugaldarrak batez ere) eta esklabo-tra-fikoari ekintzen zioten, irabasi handiak lortuz. Dena den duelamende batzuk, Oyo-ko erregeak Ioruba eskualdea konkistatueta menperatu zuen, Costa de Oro- tik (Ghana), Niger ibaiako

ertz urrunetara arte. Esklabo-trafikoak eta hirigunen hazkun-deak, erdiko poteretik urrun, gerla zibila piztu zuten.Presoak elementu baliagarriak ziren oso: kostaldetarantz era-manak, Iorubek beraiek esklabuak bezala saltzen zituzten.Bertakoak, taldeka zatiturik, hiri handi gatortuak eraikitzera behar-tutak izan ziren, horrela inbaditzaileen kontra defentsarako etababesarako balio zuten. Ijebu hiri-estatu zaharra, hesi batezinguratuta zegoen (130 km-ko luzera eta 15 m-ko altuera).Mendebaldeko zibilizazioaren sarrera baino askoz lehenago,Iorubak hirian bizi ziren edo menditik hirigunetara joaten zirenberen truke-komertzialak egitera. Gaur egun populazioarenerdia hirietan bizi dira, zeinek 25.000 biztanle baino gehiago

Ghanako herri afrikarhonek gogorki gizarti batgeruzatua eratzen du, beregailurrean erregea dagozeinek autoritate politikoeta erlijiosa arrandiaz joka-tzen baititu. IORUBAKIORUBAK

Elkarte profesionalak

Ioruba herrialdean elkarte profesional asko daude eta Erdi Aro-

ko gremioen antza dute. Gremio hauetan sartzeko kopu-ru bat -jenerotan-ordaindu behar da (oskolak edo gara-gardoa). Artisau batek kofradian sartu nahi ez badu, beretaldekideek artisau honen merkantziak inork ez erostea,lortzen dituzte. Gremio honen kideek ere gobernuarenerabakietan eragina izan ahal dute.

Erlijio-sinesmenak

Munduko honen jainkotasun garrantzitsuenak Ifa etaEshu dira, eta haiek Jainkoa eta Deabrua gogoratzengaituzte. Ifa bihozbera da, eta abagune garrantzitsuguztietan kontsultatua izaten da. Bere apaizek dadoakbotatzen dituzte orakulua kontsultatzeko, hauek 256forma desberdinetan gera daitezke. Orakulua luze etaanbiguoa izaten da baina normalean bezeroen alde dagobeti. Ifak gizonen artean oreka eta ordena jarri nahi du,Eshu, ordea, maltzurra eta engainakorra, pasa den lekuguztietan hondamenak eta triskantzak egin nahi ditu.Baina Eshu existitu behar da Ifak garaitu ahal izateko.Ume bikiek, Ioruben artean, harridura sortzen dute eta“inzpirazioaren iturriak” dira beren eskulturak egiteko.Izaera sakratua dute eta jaiotzen den lehenengoa biga-rrenaren izpiritua dela pentsatzen dute, eta oinorde-kotzat hartzen dute. Haietariko bat hiltzen bada, hil-dakoaren ordez egurrezko irudikapena kokatzen daeta benetako gizakia izango balitz bezala zaintzen etamimatzen da.

18EH 50 Zk.

19EH 50Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

OME

HATX

ATUT

AKO

FLOR

A

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: Caulescens subespezie-aren izenak nolabait konpondu egiten du acaulis izen espezifikodesegokia. Eguzki-lore sendo honek zurtoin motzak eta aldi bere-an nabarmenak ditu, 20 cm-rainokoak. Zurtoinaren puntan gara-tzen dira loreak dituzten kapituluak. Landare bienala da, hau da,bi urteko bizitza du. Lehenengo urtean hosto-erroseta handia era-tzen du lurraren arrasean, eta bigarren urtearen bukaeran, udahastear dagoela, kapitulu handia (gehienez 12 cm-ko diametro-koa) irekitzen da zurtoin motzaren puntan. Hostoek bezala, kapi-tuluaren brakteek ere arantza zorrotzak dituzte. Barneko brakteakegun lehor eta argitsuetan irekitzen dira, eta haien goialdea age-rian uzten dute. Goialdeak zilar-koloreko islak dituen mihi zuriadirudi. Egun hezeetan loreen inguruan ixten dira. Lore-sorta (ehunloretik gorakoa) kapituluaren erdian dago. Loreak hodi txikien itxu-rakoak eta moreak dira, eta puntan bost hortz txiki-txiki dituzte.Fruituak akenio txikiak dira, eta puntan ile lumakarez eratutakokardilauna dute. LORATZE: uda betean loratzen da, eta lore batzuek irekita jarrai-tzen dute udazkenaren hasieran. Sasoi horretan heltzen dira frui-tuak. Landare eder honek berekidea den eguzki-lorearekin(Carlina acanthifolia subsp.cynara) bakarrik du antza.Eguzki-lorearen kapituluaklurraren arrasean sortzen dira,eta barneko brakteak horiakdira.HABITATA ETA HEDAPENA:banaketa eurosiberiarra duenlandarea da, eta batez ere men-dietan bizi da. Kokagune eus-

kaldunek, mendebaldeko zein ekialdeko ondoko populazioekinloturak dituzte. Euskadin, hiru lurraldeetako mendilerro gutxibatzuetan baino ez da bizi, isurialdeen banalerroan (Salbada,Zaraia, Altzania eta Aralar) eta Iturrieta mendietako (Araba) tokibakan batzuetan. Eguzki-lore luze honek ale gutxiko populaziokeratzen ditu, banakoak elkarrengandik nahiko bananduta dituzte-nak, erlaitzetako belardietan, dolina-hondoetan, kareharrizko gan-dorretako larreetan, eta mendi-giro fresko, lainotsu eta euritsue-tan. Gure lurraldean kareharrizko inguruak nahiago ditu.MEHATXUAK: landare hau bizi den tokietan mendizaletasuna eta

abeltzaintza estentsiboa dira giza jardueranagusiak. Aziendak ez du landarea arriskuanjartzen, arantzek animalia belarjaleak urruna-razten baitituzte. Zale eta mendizaleek, ordea,lore hau bildu eta populazioak kaltetzen dituzte,lorearen infloreszentziak erakartzen baititu. Ezda landarea bildu behar, arrazoitutako kasue-tan izan ezik. Komenigarria litzateke haziakhartzea, landatzen saiatzeko, ezagutzen direnpopulazio urri eta txikiak indartzeko, edo bestetoki egokiago batzuetan landatzeko.

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:mulu zuhaixka honek 30-50 cm-ko altueradu. Adar asko ditu, eta adarren inguruan ilebakunak eta izar-itxurakoak nahastuta dau-de. Hostoek ez dute peziolorik, binakaopo-satuak dira, luzangak eta ertza kizkurra dau-kate. Adarren muturrean lore-multzoak dau-de, 5 mm-tik beherako txortenen (pedizelo-en) gainean. Loreen kalizak bost sepalo lan-tzeolatu berdexka eta bost petalo arrosa biziditu, oso azkar erortzen direnak. Lorezil uga-ri eta obario bakarradauzka. Obarioa hel-tzen denean kapsulatxikia da, sepaloak bai-no txikiagoa, eta pun-tan bakarrik ditu ileak.Bost lakainetan ireki-tzen da, eta hazi zimur-tsu txiki-txikiak eta uga-riak askatzen dira.

LORATZE: udarenhasieran loratzen da,ekaina eta uztailean.

Fruituak udazkenarenhasieran heltzen dira.HABITATA ETA HEDA-PENA: landarea eskual-de mediterraneoko men-debaldean hedatzen da,Sizilia eta Tunezetik ibe-riar penintsularen hego-mendebalderaino. bertanditu populazio handie-nak. Banaketa-area

osoan espezie siliziko-la da. Euskadin,Añanako (Araba) dia-piroko ofita -eta buztin-muinoetan bizi da, etaoso sastrakadi bereziaeratzen du QuercusPyrenaica espeziea-ren ameztien etakarraskadien soilgu-neetan.

MEHATXUAK: Arabako populazioak landa-rearentzako klima optimotik kanpo eta geo-grafikoki oso bakartuta daude. Beraz, garaiepelagoetako aztarnatzat har ditzakegu.Landarea bizi den muinoetan ofita erauzteaekidin behar da, eta Añanako diapiroareninguruko herri-lan handiak saihestea erekomeni da. Populazioak bakartuta daude-nez, interesgarria da haziak hartzea, beha-rrezkoa izanez gero birsartzeko, edota hazi-bankuetara eramateko, ondare genetikoberezia gordetzeko.

AFRI

KAKO

HE

RRIA

K

EGUZKI-LORE LUZEACarlina acaulis

CISTUS CRISPUS

20EH 50 Zk.

21EH 50Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

O IN

TSEK

TUAKNOLA EZAGUTU? Mahatsaren esfinge handiaren bereiz-

garri nagusia bere gorputz oso sendo eta luzanga da.Bere toraxa ia bere sabelaldea bezain zabala da, marroiargia da eta arrosa bizi koloreko lau marra lodi dauzka.Bere sabelaldea ere marroi argia da eta arrosa bizi kolo-reko hiru marrak zeharkatzen dute, marra horietarikobatek erdialdetik zeharkatzen du eta beste biek beremuturrak inguratzen dituzte. Tximeleta honen aurrealdeko hegoak zabalak eta hirukiformakoak dira, beren gaineko aldea kolore argikoa da,bere torax eta sabelaldearen antzeko tonukoa da, etaarrosa koloreko hiru zerrenda zeihar dauzka. Hegoarenkanpoko eta beheko ertza arrosa koloreko marra oso mehebatek inguratzen du, eta bere sabelaldearekin kontaktuan dago-en barnealdean marra mehe zuri bat dauka.Beren atzealdeko hegoetako gaineko aldea gorria da eta berenoinarrian zerrenda beltz bat dauka.Tximeleta honek oso begi handiak dauzka, eta horiei esker,gauez oso ongi ikusten du.Antena luze, zuri eta meheakdauzka.NEURRIA: bere aurrealdekohegoek luzeran 2,7 eta 3,8 cmdaukate. BIOLOGIA: gauez ibiltzen daeta hegalari trebea da.Mahatsaren esfinge handiakEuskal Herrian eta IberiarPenintsula osoan urtero bibelaunaldi izaten ditu.Lehenengo belaunaldikoekudaberriaren bukaera alderaegiten dute hegan, bigarrenbelaunaldikoek, aldiz, udarenbukaeran edo udazkenarenhasieran egiten dute. Sasoi horretan ugaltzen da etaemeek beldarrentzako elikagaiizango diren landareen hosto-en azpian jartzen dituzte arrau-tzak banan-banan.Beldarrek berde argia eta bel-tzezka arteko kolore desberdi-

nak izaten dituzte. Beren gorputzaren aurreko aldean lau orbanhandi izaten dituzte, eta albo bakoitzean puntu beltz bat izatendute. Bere gorputzaren atzeko muturrean daukan kakoa ilunaeta txikia da.Mahatsaren esfinge handiaren beldarrak egunean zehar geldiegoten dira eta ilunabarrean eta gauez ibiltzen dira. Une horre-

tan landaretik hostoetaraino igotzendira hostoez elikatzeko. Egunsentiairisten denean, lurrean ezkutatzen diragaua berriz iritsi arte.Lurrean nahiz beren elikagai diren lan-dareetako hosto eta zurtoinetan egitendute beren krisalida. Krisalidak neguaigarotzen du.ELIKADURA: beldarrak mahatson-doz, goiloraz eta epilobioz (Epilobiumangustifolium eta Epilobium hirsutum)elikatzen dira nagusiki, baina esne-belar eta atxaparrez ere bai.HABITATA: basoetako soilguneetan,landatutako soroetan, uraren igarobi-deetatik hurbil dauden basoetakobelardietan, etab. bizi dira.ANAKETA EREMUA: Europa osotikZirkulu Polar Artikoraino aurkitu daite-ke, baita Iberiar Penintsulako zati bate-an ere, eta bertan, espezie honek izu-rriteak eragin ditu mahatsondo-soroe-tan, eta pestizidekin eraso egin diote.Euskal Herrian Araban eta Nafarroanaurkitu daiteke.

EUSK

ALHE

RRIK

OGA

UEKO

TXI

MELE

TAK MAHATSAREN ESFINGE HANDIA

Deilephila elpenor

DESKRIBAPENA: tegumentua urre-kolorekoa edo noizbehinka berdexka.Apendizeak guztik ilunak. Neurri ertaine-ko burua eta diskoa leuna edo doi batzimurtua; ezpain-palpoen azkenaurrekogiltzartea diketoa; ezpain-hortz puntadu-na baina ez hain nabaria; ketarik gabe-ko eremu aurrebasilarra; arren 7., eta 8.,antenomeroen sabelaldeko gainazalahein batean zapaldua. Bihotz-formakoeta neurri aldakorreko pronotoa, ertzbasalak neurri ertaineko hedapen lobuli-formea; diskoa doi bat zimurtua. Elitroek,osorik hartuta, udare-formako diseinuadute; eskultura elitrala ia sumagaitza;saihetsak zaharkituak daudenez, itxuraleuna ematen diote elitroari; tarteetan tti-ttak, gutxi markatuak. Zeharkako ildorikgabeko esternito abdominalak. Edeago-ak erdiko gingila ez oso makurtua; zaflaapikal motza eta eskuinerantz okertua. TAMAINA: neurri handiko karabidoa(25-30 mm).BIOLOGIA ETA BANAKETA: EuskalHerriko mendietan eta Pirinioetako biisurialdeetan ageri dira. Piriniar motakoelementu biogeografikoa da. Iberia

Penintsulan, Pirinioetako mendebaldekoeta erdiko zati bat hartzen du azpiespe-zie tipikoak. Orhi tontorretik Bohi inguru-ra arte. Zaballos & Jeane-ren (1994) ara-bera, lapurdanus azpiespeziea Euskdikomendietan eta Piri-nioetako mendebal-dean ageri da,Urbasa Menditik Ira-ti Basora bitartean;oraintsuagokodatuen arabera,karabido hauek

mendebalderantzhedatu dira,Entzia Mendile-rrotik GazteizkoMendietaraino,eta mendebalde-rago ere bai, Gor-beian ere ageridira, eta Bizkaianaurkitu zirenlehenbizi aipatuzirehn aleak, gukdakigula. Cara-bus lineatusespezieak egitenduenaren antzerahautatzen duespezie honekbere habitata

pagadi (Fagus sylvatica) kaltzikoletakozein silizikoletako ohiko bizilaguna da,baita baso hostotsu horien eraginpekolurretakoa ere: galeria-basoak eta heze-guneak besteak beste. Carabus splen-

dens espeziea ez da hain ohikoa hariz-tietan (Quercus robur) eta ameztietan(Quercus pyrenaica), ezta mendietakolarre kaltzikolen moduko espazio irekie-tan ere. Gipuzkoako kostan oso arraroada, eta labarretako txilardi-iralekuetanedo -ustekabean- kostako hareatzetan(5 m) aurki daitezke. Aurreko espeziea-ren antzera, ez du bereizketarik egitenkareharrizko lurren eta silizeoen artean.Euskadin 1150 m-ko kota harrapatzendu. Gorago aipatu diren baso-masetan,erdi-usteldutako enborretan eta enbo-rren azaletan edo substratua estaltzenduen goroldiozko tapiz txikietan babes-ten da. Carabus splendens espezieaneguan. Datu hau histograman agertzenda, neguko atseden-hilabete horietanharrapatu baitira imago asko.

CARABUS SPLENDENS

22EH 50 Zk.

23EH 50Zk.

MUN

DUKO

MEHA

TXAT

UTAK

O AN

IMAL

IAK

Dimorfismo sexual handia duen hegaztibikaina da basoilarra. Alde batetik, arren

lumajea nabar-kolore ilunetakoa da, beraren-gan sorbalda zuria ikus dezakegu, bularreanarrosa-koloreko ñabardurak ditu, baita bekaingorri argitsua ere.Bestetik, emeen lumajea krip-tikoa da eta landaretzatik ez da desberdintzen.Espezie honen ezaugarrien artean bitxikeria daukagu, hau da,basoko alde zehatz batzuk erabiltzen ditu bere araldi-deiada-rrak botatzeko. Leku hauei “kantalekuak” esaten diete eta berekokapenak izugarrizko arazoak ekarri dizkie animaliei, izan ere,ehiztariek aprobetxatzen dute alerik liluragarrienak hiltzeko.Arrek kantuak egiten dituzten bitarte-an, begiak ixten dituzte eta ezer ezindute nabaritzen, horrek ehiztarien lanaerrazten du, zer esanik ez!.Espezie honen elikadura nagusiapinuen azikuletan datza baita hostoerrorkorreko basoetako baietan etafruituetan ere. Batzuetan, lurzoruanibiltzen diren bitartean ornogabebatzuk ere jaten dituzte. Bere hegaldiatraketsa eta ozena da, izan ere, ani-malia horren tamaina oso handia da.XVIII.mendearen amaieran, banaketa-aldean basoilarren populazioak behe-rakadan zeuden, ehizagatik batez

ere.Dena den, herri batzuetako berriro sartzeko programakemaitza onak eman dituzte. Britainia Handian, adibidez, nahizeta XIX.mendean zehar ia agortzeko zorian egon, egun, aleasko daude.Populazio handienak Eskandinaviako konifero-basoetan, eta Europako iparraldeko beste alde batzuetan fin-

katzen dira.Iberiar Penintsulan ale gutxidaude. Ez dago beren populazioa-ri buruzko errolda fidagarririk;Pirinioetan eta Kantabriar mendi-katean bakarrik bizirik jarraitzendu. Mendikate bakoitzean hainbathabitatan bizi da, Pirinioetan koni-fero-basoetan bizi den bitartean,Kantabriar mendikatean, pagadie-tan eta hariztietan beren lurralde-ak finkatzen dituzte.Iberiar Penintsulan dituen arazo-en artean, turismo-infraestrukture-kin zeozer ikusten dutenak daude(baso-pistak, eski-estazioak, etaabar), izan ere, hazkuntza-lurral-deetan egon ohi dira. Isileko ehi-zak ere kalte handia egiten die,izan ere, ale heldu baten herio-tzak genetika-aldakortasunarengalera larria ekartzen du etaberrezkuratzeko aukerak murriz-ten ditu.Espainiako egoera oso ona ezden arren, UICNek ez du bereZerrenda Gorrian sartzen, izanere, Europako iparraldeko popu-lazioak, eta berriro sartzeko pro-gramak, epe luzean, espeziehonen biziraupena baieztatzendute.

Addaxa oso antilope handia da.Udan, bere kolorea ia zeharo

zuria da eta bere bilorde dotoreagaztaina-kolorekoa edo beltzaxkada. Gandor bitxi horren aurreanzuri-koloreko orbana du. Bere adarederrek espiral-itxura dute, eta 76-90 cm artean neurtzen dute.Basamortura antiloperik hobe adap-tatuena daAddaxa. Bereoin zabalei etaharigitsuei esker,duna mugikorre-tatik oso ondomugitzen da etabere betile luze-ek harea-ekai-tzetatik babestendute. Bere fisio-logia bereziakluzaroan edan gabe uzten dio. Urik ezahornitzeko, bere dieta eratzen duten lan-dareak erabiltzen ditu. Dena den, ur askoaurkitzen duenean, metaketa handia eginohi du: asko edaten du.

Janaria lortzeko,batzuetan distantziahandiak egin beharditu. Normalean talde-ka ibiltzen da, 5-20 ale-ren artean, ar zaharbatek eramaten ditu.Samaldaren barruanbai arrek bai emeek

hierarkia- erlazioak egiten dituzte.Gestazioak 9 hilabete inguru dirau, han-dik aurrera, kume bat bakarrik jaioko da.Erditzeen artean dagoen denbora-tarte-ak, urte osoa baino gutxiago dirau.Emeek hiru edo lau urterekin heldutasun

sexuala lortzen dute. Gehienezko bizi-tza-luzera erregistratua 25,33 urtekoada.Nahiz eta beste alde batzuetan osougaria izan, 1805.urtean Tuniziakohegoaldera azken aleak ikusi ziren eta20ko hamarkadaren hasieran, soldadubatzuek azken samalda aljeriarra hilzuten. Dena den, Bigarren MunduGerran zehar, Afrikako iparraldekoalde askotan addaxa ohizkoa zen. Sol-dadu iparramerikarrek, maiz, beren

basamortutik ibilaldietan ikusten zituz-ten, eta beren familiei idazten zizkietengutunetan antilope zuri handiak bezaladeskribatu ohi zuten. Oraindik orain,etengabeko ehizak, gaur egungo arme-kin, jatorrizko banaketa-aldeetatik desa-gerpena lortu du. Egun, ale gutxi daudepuntu zehatzetan: Saharako alde bana-tuetan. Hondar-populazioek ere gutxi-tze drastikoa ere pairatu dute eta gauregun samalda bizigai bakarra, Nigerre-ko ipar-ekialdean aurkitzen dena da -100-200 aleren artean-.UICN-ek “arriskuan dagoen espezietzat”hartzen du eta CITES-ek LehenengoGehiagarrian sartzen du.Gaur egun, Berriro sartzerako eta kon-tserbaziorako programak egiten ari dira.Horretarako, zoologiko batzuetan gati-bualdian dauden ale batzuk erabiltzendira. Nigeriako gobernuak (animaliahauen %30 bizi dira herri honetan) 8milioi hektarea prestatu ditu, bere babe-sa integrala lortzeko, horretarako UIC-Naren eta WWFaren laguntzarekin ditu.

MUN

DUKO

HEG

AZTI

RIK

MEHA

TXAT

UENA

K

Tamaina: Bere luzeraosoa, 80 cm-koa da.

Pisua: Arrak 3 kg pisa-tzera ailega daitezke.Emeak ez dira bezainastunak.

Habitata: Mendiko basoetan, bai hostoiraunkorreko basoetan bai hosto error-korreko basoetan bizi da.

Banaketa: Europa kontinentalean, etaBritainia Handian.

Lekualdaketa: Sedentario hutsa da.

BASOILARRA(Tetrao urogallus)

Tamaina: Bere gorpu-tzak (buruarekin), 150-170 cm artea neurtzendu. Buztana, 25-35 cmartean dago. Bere altue-ra gurutzean, 95-115 cmartean dago.Pisua: 60-125 kg arteanpisatzen du.

Habitata: Basamortu zakona, hareatsua (erg) edoharritsua(hamada).Banaketa: Antzinean, basamortuak eta erdibasamor-tuak, Saharako mendebaldetik eta Mauritania,Egiptoraino eta Sudan. Ez daki segurtasunezPalestinan eta Arabiako penintsulan zenentz. Gauregun, populazio reliktak, Mauritanian, Malin, Nigerreneta Txaden. Bizigai bakarra, Nigerreko ipar-ekialde-koa da.

ADDAXA(Addax nasomaculatus)

24EH 50 Zk.

25EH 50Zk.

MUN

DUKO

ARR

UBIO

AK

EUSK

ALHE

RRIK

O M

EHAT

XATU

TAKO

FAU

NA

DESKRIBAPENA: eskulapioren sugea zuhai-tzetan bizi da, Euskadin eta Europan bizi direnofidioetatik arinen eta azkarrenetakoa da.Zuhaitz eta zuhaixken adarretara igotzen daeguzkitan berotzera eta ehizatzera. Gureinguruan bizi diren sugerik handienetakoaere bada, batzuk bi metro luze izaten baiti-ra, isatsa barne; nolanahi ere, oro har metrobat eta metro eta erdi luze inguru izatendira.Suge honen izen zientifikoak ongi azaltzen dunolakoa den: Elaphe generokoa da, eta greke-razko hitz horrek ("élaps") sendotasuna adie-razten du (halaxe esaten zioten antzinako gre-ziarrek suge handiei); espezie izena (longissi-ma) latinezko "longus" adjektiboaren superlati-boa da, eta "oso luzea" esan nahi du.Suge handi eta liraina da; buru estu, luze eta ongi definitua du, etamutur biribila. Begi biribilak ditu eta gorputzeko ezkatak leunak etalauak dira, eta sabelaldekoek ertz nabarmenak dituzte alboetan.Helduek bizkarralde arre-berdeska edo arre argia dute, oso unifor-mea, eta sarritan orbaintxo zuriak dituzte ezkata ertzetan. Indibiduobatzuk beltzeskak eta griseskak dira, eta beste batzuek lerro argiakedo ilunak dituzte gorputzean zehar. Sabelaldea horiska edo zuri-horiska da indibiduo guztietan. Indibiduo askok orbain iluna izatendute garondoan, nahikoa antzemangaitza, eta haren oinarrian biorbain semilunar horiska izaten dituzte.TAMAINA: 170-180 cm.BIOLOGIA: suge hau egunez aritzen da, hots, espezie helio-filoa da, baina hori gora-behera sentibera da beroarekiko, eta

ondorioz batezere goizean etailunabarrean ari-tzen da.Atseginen duentenperatura 26-30 ºC bitartekoada, baina 35 ºCjasan ditzake.Martxo bukaeraaldean negukogordelekuetatikirteten dira

(karraskariekutzitako gale-riak edo hai-tzetako zuloakizan ohi dira)eta hilabeteeta erdi jateneman ondorenarrak eme bilahasten dira.Arren jazarpena ikusgarria izaten da, eta estalaldia maia-tzaren azkenetan izaten da. Emea estali aurretik, arrakburuan edo lepoan ausikitzen dio, geldirik egon dadin. Aste

batzuk geroago, uztailean edo abuztuko lehen egunetan,emeak 5-20 (gehienetan 5-9) arrautza erruten ditu haitzenarteko zulo batean, zuhaitz baten zuloan, harrizko hormabatean edo basoko zidorren batean; arrautzak luzangaketa horiskak dira, eta oskolean luzetarako ildaxka meheakdituzte. Arrautzen tamaina 40-50 x 18-24 mm izaten daumeak irten aurretixe, eta batez beste 10 gramoko pisuaizaten dute.Errun eta bi hilabete igarota, irail aldean, umeak jaiotzendira, 18-25 zentimetro luze. Munduratu eta berehala has-ten dira jaki bila; hasieran intsektuak eta sugandilak jatendituzte batik bat. Bizitzako lehen urtean 35 cm izan artehazten dira. Bi urte geroago heldutasun sexualera iristendira eta bizitzaren zikloan sartu eta ugaltzeko gauza izatendira.

EZAUGARRIAK: Amerikako arrubio haitzulotarhonek gorputz angiliformea dauka. Azalaren kolo-rea zuria da eta buztanean marroia nabaritzen da.Animaliaren burua luzanga da eta oso begi txikiakditu. Horrez gain, jaiotzen denetik, buruaren atze-aldean kanpoko hiru brankia bikote ditu, gorri bizikolorekoak. Buztana oso zanpatua da eta gorputz-adarrak oso luzeak, gainera, aurrealdekoek hiruhatz dituzte eta atzealdekoek bi.Arrak kloakaren aurrealdea atzealdekoa bainokonkortuagoa dauka eta gorputz-enborraren aldebietan 11-12 alboetako ildo ditu.TAMAINA: 5 - 8,5 zentimetro luze da.BIOLOGIA: arrubio haitzulotarra, izenak berak dioenmoduan, haitzuloetan bizi den animalia da, hori horrela, osoondo konpontzen da inguru horretan.Hondoan dagoenean, geldo doa hanka ahulak erabiliz edoeta buztana mugituz. Norabidea jarraitu ahal izateko, korron-

teari sentikorrak diren organoak erabiltzen ditu.Arrak, araldian dagoenean, lurralde gune bat definitzen dugainerako arrak sar ez daitezen. Horren harira, ugalketa pro-zesua ur handitan izaten da, eta arrak emea aurkitzen due-nean, gorteiatze berezia egiten du; amaitzerakoan esperma-tozoideak kanporatzen ditu, emeak kloakekin batzeko.Emeak 7 eta 18 arrautza bitartean erruten ditu eta hondoandauden arroken gainean uzten ditu, eklosioa izan artebabestuz.ELIKADURA: intsektuak, moluskuak eta uretako krusta-zeo txikiak jaten ditu elikatzeko.BIZI TOKIA: arrokazko haitzuloak dituzten errekatan bizidira, batez ere, haitzulo horien artean egon ahal izateko.Arroken artean bizi da, baina erreka txikien hondoan daudenkobazuloetan.HEDAPENA: Ipar Amerikako animalia da, eta Texaseko

estatuan izaten da.

EZAUGARRIAK: buztan luzeko arrubioak oso gorputzmehea baina sendoa dauka, eta koloreari dagokionez, askoalda daiteke. Arrubio hau AEBen erdialdean eta ekialdeanzabaltzen da, baina hedapenhorren barruan, iparralderago bizidiren arrubio-aleek bizkarraldeaeta buztana horixka eta gorrixkadaukate, orban beltz txiki askore-kin. Hegoaldekoek, aldiz, urrekoloreko marra zabala daukate,marraren alboak beste marra beltzbirekin inguratutuz.Buztana zanpatuta dago alboetaneta izenak dioen moduan, gorpu-tza baino askoz luzeagoa da.TAMAINA: 10-20 zentimetro luze da.BIOLOGIA: buztan luzeko arrubioak, aurretik aipatutako askokez bezala, ez da uretako animalia bere osotasunean, izan ere,eguna denean, harri eta enborren azpian izaten da, inguruhezea eta erreketatik hurbil dagoena, baina ez uretan. Gaua

euritsuetan, goroldioz beteta dauden erreken ertzetanibiltzen da elikagaiaren bila. Ugalketa garaia udazkena eta neguan izaten da, etaoraingoan bai, aurretik aipatutako arrubioek bezala,emeak erreken hondoan dauden arroken azpian erru-ten ditu arrautzak. Uraren tenperaturaren arabera, 6-8aste igaro ostean larbek eklosionatzen dute, baina ezdute helduaren itxura hartzen 4-7 hilabete izan arte.

ELIKADURA: intsektuak, moluskuak eta uretako krustazeo txi-kiak jaten ditu.BIZI TOKIA: erreka txikietan, iturburuetan eta hondoa arroka-tsua duten uharretan bizi da.HEDAPENA: Ipar Amerikako animalia da, eta esan bezala,AEBetako erdialdean eta ekialdean izaten dira gehien.

ESKULAPIOREN SUGEA (Elaphe longuissima)AMERIKAKO ARRUBIO HAITZULOTARRAEurycea tridentifera

BUZTAN LUZEKO ARRUBIOAEurycea longicauda

26EH 50 Zk.

27EH 50Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

O K

ARRA

MARR

OAK

DESKRIBAPENA: Polysiphonia elongata aurrekoaren antzekoneurrikoa da, kolorapen iluna adar zaharrenetan du soilik, gaz-teak purpura kolorekoak dira.Ardatz nagusiak zutunikoak eta zurrunak dira, dikotomikoki adar-katzen dira eta muturretan adar txikizko pilaketa itxiak aurkeztendituzte. Pilaketa hauek itxura tipikoki kotoikara eta inguramenlantza -formakoa dute. Zeharkako ebakiduraz erdiko zelula iladabat zati gazteetan beste lauz inguratuta aurkezten ditu, adarzaharrenek zortzi zelula ilada dituzte erdikoa inguratzen.NEURRIAK: 5-30 cm.HABITATA: erdi eta behe mediolitoraleko kubeta babestu etaharetsuetan agertzen da, infralitoralean ere aurki daiteke.

POLYSIPHONNIA ELONGATA

DESKRIBAPENA: bere adarkadura pseudodikotomoa edodikotomoa eta puntak barrurantz okerturiko zatibituriko api-zeak dira bereizgarriak. Nahiz eta zelula ilada bakar batezosatuta egon, neurri nahiko nabarmena izaten dute.

Ardatzak osorik kortikatuak edo soilik zati bateanager daitezke, azken kasu honetan espezimenakzirrinda gorriz eta argiz agertzen dira, zelula kor-tikal gorriek barneko bakunagoen ikuspena era-gozten bait dute.Ceramium rubrum aurrekoaren nahiko antzekoada zenbait gauzetan: osorik kortikatuta agertzenda - beraz tinte gorriska uniformea hartzen du-,bere apizeak ez daude oso okertuta eta an-tzekoneurria du. Hala eta guztiz ere errazak dirabereizten zeren Ceramium rubrum-ek ez du inoizarantzarik aurkezten.Polimorfismo haundia duen alga da, espezialisteiepigrafe honen peko bakar baten ordez espezietalde batetan pen-tsa erazten dien polimorfis-moa.

NEURRIAK: 10-13 cm.HABITATA: behe mediolitoralean eta leku baketsuetakoinfralitoralean bizi da.

DESKRIBAPENA: oso arrunta da eki kantaurian, non arrosa kolore-ko masa kotoikarak osatzen agertzen bait den (horra hor eman zaionizen espezifikoaren arrazoia). Lau zelula iladaz eratu eta adarkatutako harizpiz osatuta dago.Zelulak, bata erdian eta beste hirurak hau inguratzeko moduan egondaitezen daude banatuta.Interesgarria da Falkenbergia rufulanosa-k bere kabuz algaespezierik ez duela eratzen oharteraztea, baizik eta fase esporo-fikoa da hau-tetrasporofitoa, zehazkiago-Asparagopsis armata-rekin batera (fase gametofitikoa) espezie bakarra delarik.Lau ilada zelulaz, zeharkako ebakiduran bat erdialdean dago eta hiruhonen inguruan. Bola kotoikara arrosa kolorekoak egiten ditu bestebatzuen gainean.NEURRIAK: 3-4 cm diametrokoa.HABITATA: beste alga batzuren gainean behe mediolitorala eta infra-litoraleko goi eremu mailan.

Espezie honen luzera oso gutxi-tan izaten da 7 zentimetro

baino gehiagokoa. Gorputza lauadu, lau angeluarra eta kolore ilune-koa. Arina da, oso azkar mugitzenda. Kostan bertan bizi da, urautsiengunean, sakonera txikian. EuskalHerrian mota honetako karramarro-ak dira ugarienak, eta harri-lubete-tan, itsaslabarretan eta beste hain-bat tokitan ikus daitezke, harkaitz

eta harritzarrak estaltzendituztela. Luzaro egoten dauretatik kanpo, zipriztinguneetan, itsasbeheradenean. Ziklo biologikoagainerako dekapodoen tan-kerakoa du, eta maiatzetikabuztura ugaltzen da. Arrainhilez, sarraskiz eta kostakoarroketan hazten direnalgez elikatzen da batik bat.

Krustazeo honen oskola trapezoidala da, etabere lehen hanka parearen luzera ere nabar-

mentzeko modukoa da; arren kasuan, batik bat.Gorputzaren goiko aldea gorrixka du, eta sabe-laldea, berriz, hori-laranja. Zefalotoraxarengehieneko zabalera 4 zentimetrokoa da. Kelengune finkoan duen orban beltza bere ezaugarriada, baita begietako pedunkuluen luzera ere.Martxotik maiatzera bitarte jartzen ditu arrautzakemeak. 500 metrora arteko sakonera duten itsa-so hondo hondartsu eta lohitsuetan bizi da, etabertan ezkutatzeko joera du.Corystes Cassivelaunus bezalaxe, itsasertzekokarramarro da, eta esan behar da, oso zaila dela,mareak eragiten duten lekuetan aurkitzea. Bereharrapaketa ustekabekoa izaten da, arrantzaleakbeste krustazeo batzuk harrapatzeko ipintzendituzten kaioletan sartzen baitira.

Itxura borobileko karramarroa da eta maskorra luzebaino zabalagoa du, 18 x 22 cm-koa. Aurreko ertze-

an ez du kasik lobulurik. Espezie honen bereizgarrie-tako bat da, hain zuzen, lehen hanka pareko propo-dio eta karpopodioaren artean duen zurda belusatumototsa. Oliba-berde kolorea du. Otsaila eta urriaartean ugaltzen da. Mediterraneoko espeziea daberez. Gure kostaldean Pachygrapsus Marmoratus-aren habitatean bizi ohi da, eta sarritan bere bizile-kutik botatzen du.Azkenaldian Europa iparraldeko itsasertzetan aurkituden karramarro txinoarekin ez da nahastu behar.Karramarro txinatarra handiagoa da, eta gainera,ezberdintzen dioen ile mordoxka bat du pintzetan.

ZAPATARI BERDEA HEMIGRAPSUS PENICILLATUS

CERAMIUM RUBRUM

ZAPATARI BELTZA PACHYGRAPSUS MARMORTAUS

GONEPLAXA GONEPLAX RHOMBOIDES

FALKENBERGIA RUFULANOSA

EUSK

ALHE

RRIK

O A

LGAK

28EH 50 Zk.

29EH 50Zk.

TXAK

URRA

K

Ile motza duen Eskoziakoartzain-txakurra (Smoth

Collie-a) Rough Collie-arenanaia da. Bere ilaje liluraga-rriak Smothari ospea kendudio. Dena den, txakur honekedertasun handia du.Eskoziako Irleetako inbasioerromatarraren garaian txakurhonen jatorria dago (500. urte-an). Garai horretan tropa erro-matarrek atari eta ehiza-txakurmota batzuk eraman zituzten.Hauek bertako Eskoziako txa-kurrekin gurutzatu zituzten,honen ondorioz arraza berriak sortu ziren eta gero aukeraturikizan ziren.Hango garaiaren Collie-ak gaur-koak baino txikiagoak ziren.Smoth-ak ganaduaren gidariazen. Bere lanean arkumeak mer-katura eramaten arduratzen ohizuen. Ordutik Smoth-a Rough-abaino sendoago, handiago etabasatiagoa zen. Alerik zaharre-nek mantuaren gainean orbanhandiak zeuzkaten. ErresumaBatuako erakusketetan(1860.urtean) Rough-a etaSmoth-a elkarrekin lehiatu ziren

eta bakarrik 1870.urtean,Darlingtonen, ile motzaduenari kalifikazio desber-dina eman zioten etabanaturik geratu izanziren. Inglaterran,1870.urte arte Smoth-akez zuen berezko estanda-rra. Gaur egunez ez dagoargirik haiek biek enborberberatik atera badirenedo ez. Ikertzaile batzuekesaten dute, aukera lanabegitatuz egin zutela:Smoth-ak ganadua gida-tzeko balio zuen etaRough-ak ganadua zain-tzeko balio zuen. Bestebatzuek bi arraza autokto-noak zirela esaten zuten.

Erresuma Batean arraza bien arteko gurutzatzeak oso arrun-tak dira, mota indartu nahi dute-nean batez ere. Espainian, aitzi-tik, gurutzatze hau debekatutadago.

Izaera

Lehenengo aldiz ikusten badu-zu, animalia argi, eta eraginkorradela ematen du, mugimendudotoreekin. Dena den, berenolakotasunak bere izaerandaude: oso adimentsu, maitekor,eta gozoa da oso. Jabeekin ego-tea gehien gustatzen zaiona da:bere aulkia kentzea, oinen arte-

an lo egitea musika entzunez……Hainkuxkuxeroa da ezen telebistako saioakikusten baititu eta une osoan bere jabeakzer egiten duen ikusten baitu. Bitxia daikustea bere senaren gaitasuna, jabearengogoa gauzak egiteko susmoa du, etajabeari, larrialdietan bere afektua eta uler-mena ematen dizkio.Ile motza duen Collie-ak bere jabearekinharreman adimentsu eta maitekorra lortubehar du. Begirunea eta ulermena beharditu. Umeekin fidela eta pazientzia handi-koa da, baina kanpotarrekin mesfidatia daoso.Smoth-a eta ile luzea eta gogorra duentxakurra, berdinak dira, desberdintzendena ilajea da. Sendoa eta gihartsua dabaina batera, bizia eta arina. Bere burualuzea da eta begi lapranak ditu, gaztainilun-koloretakoak dira, bere begirada osogozoa da. Belarriak, beren oinaldianhandi eta zabal samarrak dira, adi dagoe-

nenan herenan tolestatzen dira -soinuurrunak hobe entzuteko-.Bere gorputza, bere altuerarekin konpa-ratuz, luzea da. Bularra zakona eta leposendoa du. Bere mantuak ile motza,zakarra eta leuna du. Onartu daudenkoloreak hauexek dira: horia (urre argikoloretik beixara arte) urdin-zozo-kolo-rea eta hiru kolorekoa.

Ezaugarriak eta zainketak

Ezaugarrien artean nabarmenagoa bereibilkera da. Ibiltzean, aurreko hankakelkar samarrak eramaten ditu eta inoizez da ukondoak ateratzen. Arrak 56 cm-tik 61 cm-ra bitartekotamaina du eta 20 kg-tik 29 kg-ra bitar-

tean pisatzen du.Nahiz eta bere ilajeamotzagatik guk pen-tsatu ahal izan, zain-keta espezifikorikdituela behar, erreali-tateak beste gauzaesaten digu: ilegogor, disdirats etaosasuntsua eduki-tzea nahi badugu txa-kur-edertasunarenproduktuak erabilibehar izango ditugu-la. Eskoziako artzain-

txakurrari: bai ile motza duenaribaita ile luzea duenari ere, bainugutxi eman behar dizkiegu eta ezditugu erabiliko produkturik ileleuntzeko edo biguntzeko.Onena da detergentea erabil-tzea. Izan ere, “glamour”-ra bere-zia ematen dio. Bere ilajea disdi-ratsua egotea nahi badugu bisoi-olio apur bat botako diogu etagero gamuza delako baten bidezedo gomazko eskularruen bidezigurtziko dugu. Gainerantzean,egunero ilajea eskuilatzen badu-gu nahikoa izango da osasun-tsua eta baldintza onenean man-tentzeko. Elikadurari dagokionezesan daiteke, egunero markakopote eta erdi edo markako bi poteharagi (450 gr haragi) edo bostkatilu janari lehor osoa emangodizkiogula.

SMOTH COLLIE-A

TXAK

URRA

K

30EH 50 Zk.

31EH 50Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

O P

ERRE

TXIK

OAK

EUSK

ALHE

RRIK

O Z

UHAI

XKAK

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: zuhaiska tentea, aran-tzagabea, altueran 1,5 m gaindi ditzakeena, kolore hauskara etaadar zalu ildaskatu ugari dituena; adar zaharrak hostogalduak etapulbinulu nabarmenekin, gazteak pubeszenteak eta hostodunak.Hostoak (4)5-10 mm, eliptiko-lantzeolatuak, sesrik, txandakatuak,pubeszente-zetadunak azpialdean, estipula gabeak.Loreak jeneralean geminatuak, hosto faszikulatuen (2-3) galtzar-

bean jaioak, luku luze eta desjarraia eratuz; pedizeloetan 2 brak-teola, erdialdean ezarriak; kaliza 5-7 mm-koa, trinkoki ileluzea;estandartea 10-13 mm-koa, edukiz ile zetakarak erdiko lerroan,gila bezain luzea; hau pubeszentea. Leka 12-19 mm, luzanga-lantzeolatua, zetadun-ileluzea, 2-5 hazikoa.LORATZE: maiatzetik uztailera loratzen da.HABITATA: ametz ilaundunaren basoen eta karraskal mendita-rren ordezpen-sastrakadietako osagai izaten da batipat, probin-tzia submediterraneoan; hainbat motatako substratuetan ezar-tzen da eta leku batzuetan izaera pirofito nabaria azaltzen du,bizkor kolonizatuz suak erretako terrenoak eta piornal hedatsuaksortuz.HEDAPENA: mendebaldeko Mediterraneoko espeziea da etaPenintsula iberiarreko, Frantziako hegoaldeko eta Afrikako ipa-rraldeko, mendietan. Subespezia ekialdeko Pirinioetan eta kateaprepiriniarretan azaltzen da; Euskal Herria Nafarroako erdialdea-ren ekialdean ukitzen du (Izko Mendizerra, Peña mendia, Petillade Aragón).

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: zuhaiska garaia, 3 martekoa; adarrak tenteak zaharrak horiskak, ildotu-ildaskatuak etahostogalduak, zurtoin lore-emaile gazteak grazilak, hostodunak,pubeszente-zetadunak. Hostoak 10-25 x 2-5 mm, bakunak, lau-nak, luzanga-lantzeolatu eta obobatu-espatulatu bitartekoak, aku-minatuak, kuneatuak eta txortenlaburrak, berde griseskak; gainal-dea sakabanatuki ileluzea eta azpialdea trinkoki zetaduna; esti-pulak txikiak. Loreak braktea bakoitzaren galtzarbean bakarka,eratuz 9-10(15) loreko luku luzatuak adarren puntan; pedizeloak3-4 mm-koak, eta 2 brakteola beren erdialdean; kaliza 4-8 mm-koa, zetaduna; estandartea 10-12 mm-koa, glabroa edo bizkar-erdiko lerroan ileluzea; gila estandartea baino laburxeagoa, zeta-duna. Leka 15-25 mm-koa, luzanga-lantzeolatua, pubeszente-zetaduna; 3-6 hazi.LORATZE: maiatzetik uztailera loratzen da.HABITATA: piornal hedatsuak osatzen ditu, estaia menditarrekopagadi eta hariztien ordezpen-etapakoak, zoru silizeo edo oso des-

karbonatatuetan.HEDAPENA: espezie-ak Penintsula iberiarra-ren ipar-mendebalde-an dauka bere banake-ta-zentrua eta iristen dahortik Afrikako iparral-deraino eta Pirinioenipar-isurialde frantsese-raino. Taxoi subespezi-fikoa aurkitzen daPenintsulako ipar-men-debaldeko mendi-m a z i z o e t a n ,M e n d i k a t e a

Kantabrikoan, Euskal Herrian Leireko mendizerran bakarrik ezagu-tzen da; bertan populazio nahiko oparoak eratzen ditu, elkarren arte-an lotuz populazio kantabrikoak mendebaldetik eta Bielsa eta Aspeharaneko populazio finikolak ekialdetik.

GGEENNIISSTTAA CCIINNEERREEAASubsp ausentana

DESKRIBAPENA: tamaina ertaineko espeziea da, txapelak10-12 cm-ko diametroa izan dezake, hasieran ganbila da,gero lautua edo, eta azkenik lautua eta erdialde sartukoa;ertza, berriz, ondulatua eta kanaledun samarra. Nahiko azalitsatsia, distiratsua, kolore laranja-gorria, baina kolorea gal-dutako edo, guneak ere baditu, izokin-okre kolorekoak, batezere erdialdean, herdoil-okre kolorez zipriztindutako orbanugari eta guzti. Orri sendoak, urkilatuak, hertsi samarrak,itsatsiak edo erdi dekurrenteak, hasieran krema kolorekoak,gero okre-horixka, herdoil-okre koloreko orban txiki eta guzti.4-8x2-3 cm-ko hanka, zilindrikoa, oin erdi erraboilduna, azalazuri-zuria, baina batzuetan alde gorrixkak ere agertzen dira,

luzaran kizkurtua herdoil-okre koloreko orbanak, ukitu dutenlekuetan batez ere. Esporak globo antzekoak, handi apartak,okre kolorekoak, eta apaindura erdi saretua eta amiloidea.HABITATA: udan eta udazkenean ateratzen da karezko lurre-tan, hostozabalez osatutako baso hezeetan, azken urte haue-tan artadietan ari gara biltzen nagusiki. Nahiko espezie arrun-ta da gure Herrian.JANGARRITASUNA: mami trinkoa, zuria, airearekin iluntzekojoera duena, hasieran zaporea ia gozoa, gero mingarra, usai-na, berriz, zedroarena baina ahula, edo frutarena.

DESKRIBAPENA: txapela: 5 eta 12 cm bitarteko. Hasierankonbexua, gero lautua eta azkenean apur bat onildua.Koloreetan ugaria; gris irdinska, gris lila, gris morantza, edogris olibakarra, erdian okre berdeska eta orbain ilunekin.Hegalean mehea eta heltzaroan ildokatua. Kutikula lingirda-tsua eguraldi hezetan eta ez guztiz desatxekigarria.Orriak: nahikoa estutuak, itsaskorrak, hauskorrak, erraz apur-tzen dira; kolorea, zuri krema gehienetan.Hanka: mamitsua eta pixkat motza, kolore zuria edo apur batlila-arrosa, oinaldean orbain okreskak.

Ez du guk ezagutzn ditugun espezie toxikoen antzik.Antzekoak diren jateko espezieak urretxarekin (jangarri ezin

hobea) nahasta daiteke, txapeleko kolorean antza dute-lako, baina honek zuriak ditu laminak eta estutuagoak. HABITATA: udan eta udazkenean pago, konifero etaarbola askotarikodun basoetan, batez ere, zelaien etabaso aldaien alboetan.JANGARRITASUNA: jatekoa , kalitate ona, baina ezGibelarrosa goztiara, Gibelurdina eta urretxa bezainona. Mamia zuria, jakera ona eta usain ederra.

GGIIBBEELL--LLAARRAANNJJAA OORRIINNDDUUNNAARussula maculata

GGIIBBEELLUUBBEELL OORRRRIIKKRREEMMAARussula grisea

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: mulu arantzagabea, altueran 10-50 cmbitartekoa, oinean prokunbentea; adar lore-emaile berriak tenteak, zetadunak.Loreak bakartiak edo geminatuak braktea bakoi-tzaren galtzarbean, aldebaka-rreko luku luze hostodunakeratuz; ez braktea eta ez brakteolarik; kaliza 4-5 mm-koa, trinkoki zetaduna; estandartea 8-10 mm-koa, gila baino luzexeagoa, etabiak zetadunak. Leka 10-30 x 3-4 mm, luzanga-lantzeolatua, ileluzea; 3-8 hazi.LORATZE: apiriletik uztailera bitartean loratzen da.HABITATA ETA HEDAPENA: substratu azidifikatu, hareatsuetan garatzen daeta aurkitu ohi da harizti oligotrofoen, ameztien eta pagadien ordezpeneko otadieta txilardietan, eta berdin estaia subalpetarreko larre eta sastrakadietan. EuskalHerrian erdiz iparraldeko mendi silizeo edo deskarbonatuetan azaltzen da etaekialdeko kostaldeko leku batzuetan.

GGEENNIISSTTAA PPIILLOOSSAA

GGEENNIISSTTAA FFLLOORRIIDDAASubsp polygaliphilla

32EH 50 Zk.

33EH 50Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

OLA

NDAR

E DI

KOTIL

EDON

EOAK

EUSK

ALHE

RRIK

O LA

NDAR

E DI

KOTIL

EDON

EOAK

DESKRIBAPENA: honen lorean aipagarriak dira gurin horie-tan bukatzen diren nektario abartsuak.Bere hostoek duten bihotz itxurak eramanda ziurrenez, tonikokardiako bezala erabili zen. Bere propietarik nagusiena astri-gente izatea da, hau da, berazkoaren kontrakoa, bere erabile-ra medicina herrikoian ez dagoen arren oso garatua Iberiarpenintsulan.Zurtoinak 5-30 cm-ko garaiera.Hostoak gehienetan hosto bakar eseria. Behealdekoak arrau-tza-formakoak, oinaldean bihotz-formakoak, txortenluzeak.Loreak 1,5-3 cm-ko diametroa, nerbio iluneko petalo zuriak; 5sasilorezil, guruin horiak dituzten 9-13 luzakinetan bukatuak.LORALDIA: ekainetik irailera loratzen da.HABITATA: leku oso hezeak.

OXALIDAZEOAK FAMILIA

Oxalidazeoak familia urterokoakedo iraunkorrak diren hiru landare

generok osatzen dute. 900 bat espezie daude,batez ere tropical eta subtropikalak, batzuk lurraldeepeletakoak ere izan arren.Oxalidazeoak familia oso erlazionaturik dago gera-niazeoak eta linazeoak familiekin. Ez du garantísekonomiko haundiegirik, zenbait espezie egosirikedo entsaladan jaten diren arren, Oxalis acetosella-ren hostoak esaterako, eta beste batzuk lorategie-tan daude edo soroetako belar txarrak izaten dira.Gure inguruan garatzen diren espezieak Oxalis generokoakdira. Belar delikatuak dira, askotan neguan ere irauten duenerrizoma mamitsuarekin. Errizoma hauek erreserba substan-tziak gorde-tzen dituzte, horrela azkar loratzeko, heuren gai-nean dauden arbolak, arbolapeetan hazten bait dira, loratu etabere hostoekin argi gehienas kendu baino lehen. Dituztenhosto trifoliatu tipikoek ekaitzen berri ematen digute, normale-an oso plegatuak ego narren, hauek agertzen direnean tentejartzen bait dira.Loreak hermafrodita eta erregularrak dira, askotan bakartiakedo unbela motako infloreszentzietan elkartuak. Kalizak base-

an soldaturiko 5 sepalo ditu, eta korolak 5 petalo libre; lorezi-lak 10 izaten dira, basean soldatuak, eta kanpokaldeko bos-tak, petakoen aurkakoak izaten dira; 5 barrunbe eta 5 estilodituen 5 karpelo soldaturik osaturiko gaineko obarioa.Oxalis espezie askok autoygalketa eragozteko mekanismoaGarate dute, ugalketa gurutzatua erraztuz, honek dakarrenmateriale generikoaren beriztapenarekin. Lorezil eta pistiloa-ren egituraren arauera hiru lore mota agertzen dituzte: batzuk,estiko luze eta lorezil labur edo ertainekin; beste batzuk estiloertain eta lorezil labur eta luzeekin; eta azkenak estilo labur etalorezil ertain eta luzeekin. Ugalketa ez da posiblea lore baka-rrean, lore desberdinen artean izan behar da.

DESKRIBAPENA: zurtoinak: 50 cm-rainokogaraiera, etzanak, adabegietan sustraitzaile-ak.Hostoak hiru hostoskadunak, biotz-formaalderantzikatua dutenak eta oso muxarratuak.Loreak ginbail erako lore-elkartean, 1-7 lore

kandudun, horiak.Fruitua 2,5 cm-rainoko-ak, zilindrikoak, mami-tsuak, kandu alderatua.LORALDIA: apiriletikmaiatzera loratzen da.HABITATA: leku lehoreta argiak.

DESKRIBAPENA: 5-15 cm-ko landare txiki herrestaria.Hostoak errosetan hazten dira eta hiru foliolo dituzte, hirusta-ren hostoen antzera. Zurtoinak rizomatosos. Erriozoma, aza-lekoa, ahula. Hostoak 1-3 cm-ko foliolo, muturrean muxarra-tuak eta biotz-formakoak. Txortenak 10 cm-rainokoak. Loreak zurial dira eta pedunkulu luzedunak, bakartiak etaildaska arrosekin.

Fruitua 3-4 mm-koa, haziak luzetara zimurtulak. Larruazaleko gaixotasunak sendatzeko erabili izan da.Landare hau pitin bat pozoitsua.LORALDIA: apiriletik maiatzera loratzen da.HABITATA: pagadiak, baso hezeak eta leku laiotzak. BANAKETA: Zirkunboreala.OHARRAK: oso eraza da identifikatzeko dituen hostoak dire-la eta, hirustaren antzekoak, baina zapore garratz eta freska-garriarekin, duten azido oxalikoarengatik. Oso onak diraentsaladan jateko, baina ez da komenigarria gehiegi jatea.Botiketan saltzen den basoetako muriga-tsaren gatza, landa-re honen hostoetatik ateratako azido oxalikoa da, eta arropazurietatik tinta eta uger mantxak kentzeko eta kobrea garbi-tzeko erabiltzen da. Kotxeen erradiadoreetan eta tinturen fin-kagarri bezala ere erabiltzen da. Hau ikusirik, imajinatu deza-kegu zer gertatuko li-tzaigukeen den bezala edo gehiegi har-tuko bagenu.

BASOETAKO MINGOTSAOxalis acetosella

DESKRIBAPENA: lore horiduna.LORALDIA: ekainetik abuztura loratzen da.HABITATA: ugatiak dira bertan behera utzita-ko zelai, komunikabideetako ertz eta lur mugi-tuetan, itsabalki arrunta Mediterranio inguruanagertzen delarik batez ere.OHARRAK: itsabalki arrunta erleek askoestimatzen duten espeziea da, hortik bereizena, meli=ezti, lotus=loto, eta kumarinaduenez, oso interesgarria da medicinan,eta landarea lehortzen denean, saraleebaki berrearen usaia ematen du.Kumarinak bertute lasaigarriak ematen

dizkio, nerbio sistiman aktua-tzen du eta, honen ondorioz osokomenigarria da insomnioarenkontra eta liseriketa hobetzeko.Taninoek propietate astrigente leu-nak ematen dizkiote, eta, omdo-rioz, oso ona da begietako afekzio-entzako. Estimatua da baita ereaho eta eztarriko afekzioak senda-tzeko.Landare lehortua oso lurrintsua da,eta haragia atondu eta gaztarizaporea emateko erabiltzen da.

PARNASIAZEOAK FAMILIAPa r n a s i a z e o a k

Saxifragazeoekin oso erla-zionaturik dagoen familia da,zenbait botanikok sarritanhauen barruan sartu dituztelarik.Hala eta guztiz, bere loreak ezdira familia honenetakoak beza-la, abantaila ematen dien karak-terra dute. Saxifragazeoak

dituzten 10 lorezilak, Parnasiazeoetan5 lorezil emankorretan geratzen dira,beste 5 lorezil emankorretan geratzendira, beste 5ak esterilak, estaminodioakdirelarik, goikaldean nektarioetan bila-katzen direnak. Nektario hauek intsek-tuen-tzako oso erakargarria den nekta-rea gordetzen duten organuak dira.Euskal Herrian giro umeletan ager-tzenden espezie bacará aurkitzen dugu,Parnassia palustris.

ITSABALKI ARRUNTAMelilotus officinalis

OXALIS CORNICULATA

DESKRIBAPEN: bere loreekin, medicinaherrikoian oso erabilia den te suizarra egi-ten da.Izena grekotik datorkio, anthos=lorea, iou-lus=bilo, ile bere kaliza hain iletsua denez,erleek ezin direlako nektareraino iritis.LORALDIA: maiatzetik-irailera loratzenda.HABITATA: basoak, balrdiak, larreak.Leku hezeak.

ZAURI BELARRAAnthillys vulneraria

PARNASIA PALUSTRIS

HAWAII UHARTEAK

34EH 50Zk.

35EH 50Zk.

honetan bizi-tza ernetzenhasi zen.Artxipelagokol e h e n e n g okolonizatzai-l e a kM a r k e s a suhar teetakob e r t a k o a kzirela pentsatzen da. Haiek 500. urtetik -800. urteraailegatu ziren. Gero 1100.urtetik 1300.urteraPolinesiatik espedizio militarrak joan ziren.Biologoek pentsatzen dute irla hauen lurrazala bilusizegoela, sastrakaz estalita. Itsaslabarrak, iratze-baso-ak, haranak, eta goiko lurrak emankortasunez gainez-ka egon eta goi-mailako 2200 landare endemika egonarren.Artxipelagoko fauna eta flora oso apurkorrak ziren.Izan ere, lehenengo polinesia-rrek oreka ekologikoa apurtuzuten eta mendebaldekoek etxa-bereak sartu zituzten.Gaur egun espezie begetal asko-%30 baino gehiago- agortzekozorian daude, eta urrutiko lekue-tan bakarrik hazten dira, haransakonetako hormetan bezala.Antzeko zerbait faunarekin ger-tatzen da. Antzinako hegaztiendemikoen 67 espezieetatik,gaur egun 23 espezie desagertu

dira. Hawaii-n ez zeuden ez narras-tirik, ez anfibiorik, ez eulitxorik, ezeulirik ez arkakusorik ezta eulirikere. Mendebaldetik marinelak etorriarte, Munduko germenak ez zeudenirla hauetan. Goi-mailako animalieidagokienez esan daiteke polinesia-rrek bi ugaztun bakarrik aurkituzituztela: saguzar kaneszentea etaHawaii-ko itsas txakur fraidea, gauregun bere populazio endemikoak ezdauka mila ale, honek esan nahi duMunduko ugaztunik mehatxatutako-enetariko bat dela.

MUN

DUKO

UHAR

TEAK

MUN

DUKO

UHAR

TEAK

Pliozeno eta Pleistozenoaren artean artxipe-lago gazte hau itsasotik urgaineratzen hasi

zen (duela 2-25 milioi urte) ia bukatua geratuzen 132 irla atera ondoren. ErrealitateanOzeano Baretik altxatzen diren mendi erral-doien tontorrak dira, irla hauek.Ozeanoarenhondoan pitzadura handiak sortu ziren (4700-5000m-ko sakonera) eta handik magma zerionuharte txikiak eratuz. Denbora askotan zehar ekintza bolka-nikoak magma botatu zuen mendilerro handia sortu arte (ton-tor batzuk itsas-mailatik 4250m-ra daude). Plakazko mugi-mendu tektonikoari esker, plaka hauek itsasotik urgainera-tzean arku bat egiten ari dira Kantzer Tropikotik zeharkatuz.Hawaii lurrazaleko alde aldakor baten gainetik altxatzen da,Bareko Plaka deituta. Hau iparrekialderantz irristatzen daeta urtero 5-8 cm-ko abiadura eramaten du. Batera zorupe-aren ekintza bolkanikoak magma beroa botatzen duenez,itsasotik urgaineratzen den sumendi berri bakoitza aurrekoa

apur bat hegoalderantz baino gehiago sortzen da.Ekintza bolkanikoaren milioika urte ondoren eta BarekoPlakaren etengabeko desplazamenduaren ondorioz, Hawaii-etako artxipelagoa Ozeanotik zehar -2600km- hedatzen da.Bere aztarnarik zaharrenak Kure-ko atoloiaren ondoandaude eta berrienak Hawaii irlan, Honolulú-ko iparrekialdera,eta gaur egun ere bere ekintza bolkanologikoa mantentzenduela. Artxipelagoko antzinako irla asko higatu dira eta arre-zife-sarda eta atoloi bakarti bihurtu dira, beste batzuk dese-gin dira edo berriro itsasoan urperatu dira, eta gazteenak -artxipelagoko hegoekialdera kokaturik- altueran haztenjarraitzen dut eta lekua eratuz bizitza bor bor egiten jarrai-tzeko. Tontor bolkaniko hauetan interesgarrienak Kilauea etaMauna Loa dira. Haien su-jasa dantzariak oso ospetsuakdira, eta haien labazko ibaiek Hawaii-eko ekintza bolkanikoamantentzen dute azken urteotan.

Uharte garbiak

Milioika urtetan zehar artxipelago hau anonimatu perfektuanegon da, alde batetik kontinente hurbilenetik 3000 km-radagoelako eta beste aldetik irla-multzo hurbilenetik 800km-ra dago eta. Hasieran hemengo lurzoruetan goroldioa, belareta narrazti batzuk agertzen ziren. Denboraren poderioz irle-tara txoriak, haziak, intsektuak eta koko batzuk ailegatuziren. Beheko uretan koralak ugaltzen hasi ziren eta haieneskeletoek arrezifeak eta aintzirak eratu zituzten. Modu

Hawaii-kokantu genealo-

gikoak-Kumulipoak-

Hawaii-kojatoriari

buruz hitz egi-ten du, Sutiketa Lurretik

jaioa.

HAWAII UHARTEAKHAWAII UHARTEAK

36EH 50Zk.

37EH 50Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

OIN

TSEK

TUAK

MUN

DUKO

KO

RAL

UGAR

RIET

AKO

MERU

AK

EZAUGARRIAK: buru handia dute, begi konposatu parebatek ia osorik betetzen dutena; begi hauek oso garatuakdaude (30.000 omatidio baino gehiago dituzte) eta haieieskerrak ikaragarrizko doitasunez haien harrapakinak.Haien mintzezko hegal zabalak Zigopteroenak bezalakoakdira, baina atzekoak zabalagoak dituzte benetako burdun-tziek (Anisopteroek).

Kurioski, hegal-dian zain berealdetik higitzendute (hau nahi-ko aparta daintsektuen munduan,bilakaeraren ondo-rioz hegaz-aparatua-ren sinkronizapenezin hobea erdietsidutenez) eta hamai-ka akrobazia egitendituzte: maniobraazkarrak, norabideaaldatu, eta, baita ere,atzerantz hegaldatu.TAMAINA: 7,4 zenti-metro luze da.BIOLOGIA: txitxibu-rurduntzi uretan bizi

dira haien bizitzaren lehen aldietan. Larba direnean trakeetakozakatzen bidez hartzen dute arnasa, haragijaleak dira eta ahokoaparatu oso berezia dute, bertan mozorro izeneko ezpain batbaitute, kizkurturik dagoenean buruaren behealdea esaltzenduena, eta luzaturik dagoenean luzeera bikoitza lort dezakeena.Mozorro hau doitasunez jaurtiz atzematen ituzte harrapakinak,gehienetan intsektuak edo, baita ere, arraintxoak eta zapabu-ruak.ELIKADURA: benetan ase ezinak dira, baina oso onuragarriakintsektu kaltegarrien populazioa hein egokien artean gordeara-tzen bait dute. Euliak eta eltxoak hegaldia bitartean haien gainera oldarturik,haien hanka zorrotzen artean harrapoatzen dituzte.HABITATA: ohiz gure ibai eta hidoetako inguruetan hegaz egitentopa ditzakegunak.

E Z A U G A R R I A K :Concocephalus dorsalis gor-putz berdea eta hegal txikibatzuk sabela estaltzen diote.Bere begiak hori laranjadunakdira eta sabel muturrean obo-positore luzea edukitzeagatikbereizten da. Tamaina ertainizaten dira, eta atzeko hankakoso haziak dituzte jauzi egite-ko. Bere burua babestekohainbat sistima erabiltzen ditu:atzeko hanken giltz bat nahitagaldu, bere bizi-inguruari ego-

kituriko kolorapena.Animalia jauzkariak dira, etahegalez baliatzen dira planea-tuz jauzia luzeagotzeko. Arraketa emeak bereizteko azkenhauek sabelaren atzekaldeanduten obiskapto luze.TAMAINA: 1,6-1,8 zentimetroluze da.ELIKADURA: belarrak edobestelako landareak jatendituzte.HABITATA: belardi eta basoenbizi da.

E Z A U G A R R I A K :Concocephalus dorsalis gor-putz berdea eta hegal txikibatzuk sabela estaltzendiote. Bere begiak hori laran-jadunak dira eta sabel mutu-rrean obopositore luzea edu-kitzeagatik bereizten da.Tamaina ertain izaten dira,eta atzeko hankak osohaziak dituzte jauzi egiteko.Bere burua babesteko hain-bat sistima erabiltzen ditu:atzeko hanken giltz bat nahi-ta galdu, bere bizi-inguruari

egokituriko kolorapena.Animalia jauzkariak dira, etahegalez baliatzen dira plane-atuz jauzia luzeagotzeko.Arrak eta emeak bereiztekoazken hauek sabelaren atze-kaldean duten obiskaptoluze.TAMAINA: 1,6-1,8 zentime-tro luze da.ELIKADURA: belarrak edobestelako landareak jatendituzte.HABITATA: belardi eta baso-en bizi da.

KILKIRRAK, MATXINSALTOAK ETA TXITXIBURDUNTXIAK

AESHNA GRANDIS

CONCOCEPHALUS DORSALIS CONCOCEPHALUS DISCOLOR

NOLA EZAGUTU? mero barraduna(Epinephelus stoliczkae) animali txiki etakolore ederretakoa da, koral ugarrietanikus ezina izaten dena, bere puntu etabarrak bere irudia ikus ezina bihurtzendutelako, horrek abantai izugarria da, baibere ehiztariengandik ihes egiteko, baibere biktimak harrapatzeko. Bere gorpu-tzaren aurre eta atze aldea, kolore guztizezberdinak dute. Atze aldea lau barrazabal orlegi ilunak duen bitartean, beltzaia eta beste lau zuriak edo kremak ditue-

larik gorputz erdiraino, tonua argiagoaedo ilunagoa izan liteke; aurre aldea, gor-putzaren erdiraino, zuria eta puntu beltz

ugari ditu. Kaudal hegalekoatze aldea, taket bigunak dau-den tokian (zorrotzak aurrealdean bait daude) guztiz ilunada. TAMAINA: espezie txikia da,38 zentimetroak baino gaindi-tzen ez duena eta bi kilo t’erdiduena, baina ohizko da 25-30zentimetro bitartean edukitzea.

BIOLOGIA: mero fidakor bat da, gaueanbere ekintzak aurrera eramaten dituena,hala ere, goiz aldean eta arrastian biziaegoten da ere. Arrain, oskoldun eta mas-kordun txikiak dira bere elikagaiak.Hermafroditak dira. BIZI TOKIA: hondar sakontasun gutxikouretan aurkitzen diren koraletan bizi da, 5-25 metro bitartean. BANAKETA: Indiako ozeanoan, iparral-dean banandu egiten da. Itsas Gorrianarrunta da, Adén-eko eta Omán-eko itsasgolkoan ere.

NOLA EZAGUTU?mero hori urdinduna(Epinephelus flavo-caeruleus) meroikusgarrienetarikobat da, heldua izanarte bere gorputzguztia urdin biziabait da eta berehegal guztiak horiargiak dira. Halaere, zahartzen dijo-

azen neurrian euren kolore urdinagaltzen dute eta nabar ilunak edobeltz erakoak bihurtzen dira. TAMAINA: gehienez metro batlortzen dute eta hamar kiloak,baina ohizkoa da 50-70 zentime-tro artean izatea. BIOLOGIA: arrain fidakorra etagautarra da. Arrainetaz eta mas-kordunetaz elikatzen dena, batez

ere. Hermafroditada. BIZI TOKIA: gazte-ak, koral ugarrietakosakontasun gutxikouretan bizi dira, 2-10 metro bitartean, helduek berriz, sakonta-sun handiagoko uretara abiatzen dira, 10 metrotik 50-70 metrobitarteko sakontasunera. BANAKETA: Indiako ozeanoan banandua dago, Mauricio,Comores, Laquedivas, Maldivas ugarteetan eta Chagos uhar-tedian ugaria da bereziki.

MERO BARRADUNAEphinephelus stoliczkae

MERO HORI URDINAEpinephelus flavocaeruleus

38EH 50 Zk.

39EH 50Zk.

DESKRIBAPENA: naturan zuhaixka handia da.Lorapoteetan 2 m-raino ere gara daiteke. Hosto berdebiziak 20-40 cm bitartekoak eta 5-9 zatitan eskuzabalduedo palmatuak ditu.Lore zuri-laruak eta fruitu beltzak ditu.Barietateak: Fatsia japonica “Moseri” landareak itxuratrinkoagoa du eta hosto handiagoak ditu.Fatsia japonica “Variegata” landareak, hostoaren ertzaketa puntak zurixkak ditu.LORALDIA: amartxotik ekainera loratzen da.Loraldiaren ondoren fruitu beltzak.JATORRIA: Japonia, Korea eta Taiwan.Fatsi, japonieraz landareak izendatzeko erabiltzen denhitz zahar bat da.ZAINKETA:Argia: argitasun handia behar du, baina ez zuzenekoeguzkia. Argi gutxirekin biziko da, baina ahul.Tenperatura: beroa baino hotza atseginagoa du. 8-18ºCbitartean.Kontuz, beraz, neguan batipat.Ureztaketa: neguan gutxiago baina beste urtaroetanlurrazala lehortzen hasi ahala ureztatu. Hostoak maiz

ihinztatu.Ongarriketa: landare helduak hilean behin ongarritu,ureztaketa-urarekin edo hostoak ihinztatzean.Udaberrian lurra berritzean, hau ondo ongarritu.Ugalketa: udaberrian aurreko sasoiko haziak erein.Udan zurtoin-zatiak aldaska gisa landatu.GAITZAK ETA IZURRITEAK: Armiarma gorria: izerdia zurrupatuz, hostoak horiztara-zi egiten ditu. Hostoak maiz ihinztatzea da prebentziorikonena.Zorri beltza edo berdea: kimu berrietan pilatuta izerdiazurrupatuz bizi ohi dira. Banaka-banaka kendu edoDiazinon-ez tratatu.Botritisa: ontto honek, hostoak zimurtu eta usteldu egi-ten ditu.Erasotako hostoak ebaki eta kendu, hezetasun txikia-goa dagoen tokira eraman, gutxiago ureztatu eta ihinz-tatu eta behar bada Benomilo-z tratatu.Barea: kanpoan dagoen landarera edo landare berria-rekin batera etor daiteke. Hostoak ausikika jaten dituz-te. Banaka kendu.SEKRETUAK ETA KOKAPENA: etxe barruan, kontuz neguan. Berogailuetatik urrundu.Atari fresko edo eskaileretan gustora bizi ohi da.Zuzeneko eguzkiak hostoak erre egiten dizkio.Erraz hazten denez landare txikiak erosi. Errazago ego-kituko dira eta merkeagoak dira.Noizbehinka hostoak oihal busti batez garbitu.Landare helduan garatzen diren lore-multzoak kenduzgero hostajea mardulagoa izango da.Aralia hau dugu etxeko landareetan hazten errazeneta-koa.

TRO

PIKA

LLA

NDAR

EAK

JAPONIOAR ARAILAFatsia japonica

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: hosto iraunko-rreko koniferoa da, tamaina handikoa, hogeita hamabostmetroko garaiera irits dezakeena.elite dotoreko pinua,altueran 30 metroraino hel daitekeena.Zurtoina zuzena baina Pinus radiatak baino bihurriagoa.Oso adarkaturik egoten ei da, gehien bat goikaldetik etaare gehiago adarratean baldin badago.Zurtoina heldua denean gorri-belzkara da.Hostoak azikulatuak, luzeak eta sendoak dira. Kolore ber-de iluna dute eta binaka baturik daude.Pinaburuak hurrengo urteko udazkenean heldu egitendira, ondorengo udaberrian zabaltzeko. Pinaburu handi,luzatuak eta zorrotzagoa den aldean ezkatadunak ditu.Beste pinuekiko azikulen kolore, tamaina, gogortasuna,eta zurruntasunak bereizten ditu; aldi berean azalarenkolorea eta pinaburu luze eta ezkatadunak ere bereizga-rriak dira.Izen generikoa, Pinus, zeltikozko pin "haitza" hitzerik bide dator,eta pinu batzuek leku harritsuak kolonizatzeko duten garaitasu-nari egiten dio erreferentzia. Espezifikoak, pinaster, pinazi-pinuarekin duen antzari egiten dio erreferentzia.LORATZE: martxotik maiatzera loratzen da eta pinuburuakhurrengo urteko udazkeneak heltzen dira, baina pinaziak ez dira

sakabanatzen hirugarren urteko udaberria arte.ERABILERAK: egurra ale larrikoa eta oso erretxinasua da; zur-gintzan erabiltzen da, bere kalitatea izugarria ez bada ere.Beste eskualde batzuetan trementina ateratzen da arbola hone-tatik: luzetarako ebaki handi batzuk egiten zaizkio eta ebakiarenoinean jarritako lurrontzi bateraino kanalizatzen da erretxina.Trementina destilatuz aguarrasa eta kolofonia ateratzen dira,

industria, kimikoan, bernizetan eta perfumegintzanerabiliak; baditu ezaugarri baltsamiko ta antisepti-koak ere.Antzina, bikea ateratzen zen, zura inpermeabiliza-tzeko erabiltzen zen substantzia bat.HABITATA: nahiago izaten ditu lur hondartsuak.Ongi bertakotu da yxilardi, otadi, harizti ertzak etalurzoru elkorrak kolonizatuz.Suteak jasandako lurzoruak arin kolonizatzen ditu,beroak pinaburuak zabaltzea eragiten duelako. Bere familiakoa den pinutik erretxina eskuratzen da(honetarako zurtoinean ebakidurak egiten zaizkio).Dunak finkatzeko oso erabilia izan zen. Gaur egunbaso ustiapenerako erabiltzen da, Intsinis-pinuabaino haziera txikiagoa du, eta zertxobait zaharra-goa denean mozten da (40 urte inguruan).Baso ustiapenerako erabiltzen denez, ez daukadesagertzeko arriskurik, kontrakoa baizik, espezieinbaditzaile bat da.HEDAPENA: jatorria Afrikako iparraldean etaEuropako hegomendebalean du; aspalditik landa-tua izan denez, oso zaila zehaztea zeintzuk direnberezko populazioak. Berezkoa dirudi Arabako lekubatzuetan eta gizakiak sartua seguruenik besteguztietan, nola kostaldean hala barnealdean.

ITSAS PINUAPinus pinaster

EUSK

ALHE

RRIK

O Z

UHAI

TZ A

UTOK

TONO

AK

40EH 50 Zk.

NOLA EZAGUTU?: buztan zorrotzeko aingirak gorputz mehea,luzea eta urdinabarra, berdeduna edo purpurazko marroia eduki-tzeagatik bereizten da. Gainera, zipriztindua dago, burutik buzta-neraino, hori argiko orbanekin. Buruan orban hauek oso txikiakdira. Bere azal likina ez du ezkatarik, baina mukitasun ugari batenbitartez babestua dago. Mukintasuna poro mukin batzuk sortzen

dute, buruan eduki arren oso ikus ezinak dira, bimasail hezurretan bananduak daude. Hauek, aho osohandia, irtena eta arraila, ez du mingainik eta haginindartsuak ditu, euren punta zorrotzak atzerantz dituz-te eta ez daude bakarrik masail hezurretan bomerreanaurki ditzakegu baita ere. Euren begiak eta orkatzzabalguneak txikiak dira, azken hauek obal eran eta iasumaezinak, azalaren makulak estaltzen bait dituzte.TAMAINA: metro bateko luzaera lortu dezake, bainaohikoa izaten da 35-75 zentimetro bitartean izatea. BIOLOGIA: espezie hau bere aktibitateak gauenaurrera eramaten ditu. Geldoa da, zulo harkaitztuetaneta koral ugarrietan dauden kobazuloetan edota hon-dar azpian babesten da. Arrainak eta krustazeoakjaten ditu bere usaimena erabiliz.

BIZI TOKIA: bizi toki ugarietan aurki dezakegu, bai sakon har-kaitztuetan, bai koral uharrietan edota fanerogama algak daudenlokatzezko sakonetan.BANAKETA: bere banaketa unea Karibearen zehar dago,baita Bahamas eta Bermudas ugarteak, baina hemen eskasakdira.

41EH 50Zk.

MUN

DUKO

ITSA

SSU

GEAK

EUSK

ALHE

RRIK

OLU

RHE

GAZT

IAK

BUZTAN ZORROTZEKO AINGIRAMyrichthys breviceps

DESKRIBAPENA: pizidoen barnean, berezitasun handikoespeziea da, bai anatomiagatik, bai ere ohiturengatik; horre-gatik benetako okilak biltzen dituenetik aparteko azpifamiliabat osatzen du.Kolorea guztiz arrea du, tonu ilunagokoaz zerbait marratuaegonik; eta honegatik erraz berezi daiteke beste pizidoetatik,zeren gainbegirada batez hauena baino paseriformeen antzagehiago bait du. Zilueta luzatua da, tente mantendu ohi duensama luzea duelarik. Udaberrian, landazabalean sarritanentzun daiteke bere apeu bereizgarria, “gueg, gueg, gueg,gueg…” antzeko soinu jarraia.Bere ohiturengatik zera esan dezakegu: ez dagoela basoaribeste pizido guztiak bezain lotua, zeren garbiunetako lurtzo-ruetan egoten bait da maiz horietako inurritegiak bilatzen,hauek bait dira bere elikagai nagusi.Habiaren egikeran ere arras berezia da besteetatik: ez dutemoko-kolpez hustutzen arbola, baizik eta barrunbe naturaledo okilen habi zaharretaz baliatzen dira. Han jaioko da bereume-sail ugaria. Hegazti honen berezitasun nabarmena zera da: angeru harri-garrietan oker dezake bere burua. Euskarazko izena, hainzuzen, hortik datoriko. Baita ere honen migrazio-karakteretransahariar gogorrak beste okil egonkorretatik bereizten du.Ohitura urgariak eta inola ere deigarria ez den lumadia due-nez, oharkabe gelditzen da espezie hau. Halere, kantu ozenadu Okil Txikiarenarekin erraznahas daitekeena.Hori dela eta harrigarria daAristoteles-ekk.a.ko IV. Mendeandagoeneko deskribapen apartaegin izana; honek agerian uztendu greziar filosofo eta naturzale-ak zuen behatze-ahalmen izuga-rria. Bai latinezko izenak (torqui-lla) bai euskarazko (lepitzulia)eta gaztelaniazko (torcecuello)izen arruntek erreferentzia egitendiote arriskua sumatzen dueneanburua biratzeko duen gaitasuna-ri. Inurri-txori ere esaten zaio(gaztelaniaz hormiguero), inu-rriak haren dietaren zati nagusia

baitira. Okil berezi hauek martxoaren erditik dira ar helduberriek beren lurraldea aldarrikatzeko egiten dituzen lehenerreklamoak. Irailaren bukaeran desagertzen dira, Europakoazken migratzaileek gure latitudeak zeharkatutakoan.TAMAINA: luzera: 17-18 cm. BIOLOGIA: arrak habia egiteko zuloak dauzkan lurraldeaaukeratuko du,bera ez baita enborrak zulatzeko gai, eta ondo-ren bere kantua etengabeki errepikatuz emeari aukeratutako

lekua erakutsiko dio. Emeak 7-8 arrautza errungoditu, eta txitoak 12 egun inguru igaro ondoren jaio-ko dira.Bikotea inkubatzen ari den bitartean (bai arrak etabai emeak hartzen dute parte inkubazioan) arrotzenbat agertuko balitz, bere izenarekin bat datorrenjarrera erakutsiko du: lumak laztu, eta gorputzatente mantentzen du, eta, burua atzera-aurrera era-giten duen bitartean, lepoari ere itzuliak ematen diz-kio, modu erritmikoan mugitzeaz gain. Jarrera hone-kin sugearen antza hartzen du, eta honen aurreanetsaiak alde egingo du edo, une batez zalantzangeldituz, ihes egiteko aukera emango dio.Mugimendu hauek harraparien aurka edo emeabereganatzeko erabiliko ditu.Inurriz elikatzen da batez ere, beldarrak, pupak alaintsektu helduak jaten dituelarik. Afrikara uztailake-do irailak aldera itzultzen dira.HABITATA: lepitzuliak sakabanaturiko zuhaizti hos-toerokorrak dituzten eremu irekietan bizi dira.Zuhaitz zahar sakabanatuak dituen landazabaleanbizi da. Haritzek, haltzek, fruta-arbolek… eratutakozuhaiztiak ere atsegin ditu, habia kokatzeko zuloaktopa baditzake eta bertatik hurbil larreak baldinbadaude.zEuskal Herrian 1.500 bikote ingurukoa bide denpopulazioa estimatu da, eta horietako gehienakkostaldeko landazabaletan banaturik bide daude.Edonola, atzeraka doa oro har Europa osoko bana-keta-eremuan eta ziurrenik bai atlantiar EuskalHerrian ere; izan ere, pentsatzekoa da bertan neka-zaritzarekin loturiko paisaia basogintzari loturiko jar-dueren kausaz eraldatu izanak hegazti honen popu-lazioen endekapen nabaria eragin duela.

LEPITZULIAJynx torquilla

NOLA EZAGUTU?: itsas suge barreiatua, gorputz kolore argi-koa eta lerro zutin askok zeharkatzen dute, ikusgarriagoak gaz-teetan, adinarekin lerro horiek zurbiltzen dira eta euren intentsi-tatea galdu egiten dute. Buru ostean, eztarri aldean, oso tolesnabarmenak ditu eta espezie honen berezitasun bat da. Bere azal likina ez du ezkatarik, baina mukitasun ugari batenbitartez babestua dago. Mukintasuna poro mukin batzuk sor-tzen dute, buruan eduki arren oso ikus ezinak dira, bi masailhezurretan bananduak daude. Hauek, aho oso handia, irtenaeta arraila, ez du mingainik eta hagin indartsuak ditu, eurenpunta zorrotzak atzerantz dituzte eta ez daude bakarrik masailhezurretan bomerrean aurki ditzakegu baita ere. Euren begiaketa orkatz zabalguneak txikiak dira, azken hauek obal eran etaia sumaezinak, azalaren makulak estaltzen bait dituzte.TAMAINA: luzaeran 60 zentimetroak lortu ditzake.BIOLOGIA: espezie hau bere aktibitateak gauen aurrera era-maten ditu, kolorez azkar aldatzeko ahalmena du. Geldoa da,hondar azpian bizi da edota sakonean eroritako koral bazte-rren artean. Itsas suge hau her-mafrodita sinkronikoa da, hots,aldi berean bere arra eta emekogonadak aktiboak izan ditzake,beraz, arra eta eme bezala joka-tu dezakete umatze garaian. itsas suge hau hermafrodita pro-terandrika da, hau da, jaiotzeandenak arrak dira baina haztendiren neurrian eme bihurtzendira. Euren koskadak zauri osomingarriak eragiten dute, ezbakarrik bere hagin zorrotzak

azalean sartu eta oso erraz ebatzen dutelako, substantziapozointsu bat dutelako baizik eta, beraz berehala zauriakinfektatu egiten dira. Haginak bi glandula pozointsuekinharremanetan daude, beraz bere jariatzea hagin guztiak bustiegiten ditu. Itsas suge hau hermafrodita proterandrika da, hau da, jaiotze-an denak arrak dira baina hazten diren neurrian eme bihurtzendira. Euren koskadak zauri oso mingarriak eragiten dute, ezbakarrik bere hagin zorrotzak azalean sartu eta oso erraz eba-tzen dutelako, substantzia pozointsu bat dutelako baizik eta,

beraz berehala zauriak infektatu egitendira. Haginak bi glandula pozointsuekinharremanetan daude, beraz bere jaria-tzea hagin guztiak busti egiten ditu. BIZI TOKIA: sakontasun gutxiko koraluharrietan bizi da, 2-15 metro bitartean. BANAKETA: bere banaketa uneaIndiako Ozeanoa da (Madagascar,Chagosko, andamarko eta Nicobarkougartediak, Seychelles, Mascareñas,Mentawai, Java, Sumatra etabar). Etabaita Koral itsasoan, bertan, GranBarreran oso ugaria da.

ITSAS SUGE BARREIATUAEchidna polyzona

42EH 50 Zk.

43EH 50Zk.

MUN

DUKO

DOR

TOKA

K

EZAUGARRIAK: dortokahonen oskolak luzanga du.Psammobates generoa osatzendituen hiru espezieetatik bereoskola luzeagoa da. Baina beradesberdintzeko esan daiteke bere oskolaren plakak oso irte-nak direla. Bere hondoa marroi gorrixka kolorekoa da, horikoloreko marrekin izar bat eratuz. Bere burua iluna da, marra horixke-kin.Arren oskola emeena baino luzeagoada, baita beren alboko plakak luzea-goak ere.Hiru subespezie deskribatu dira: Psammobates tentorius tentorius: zei-nek marra zentral luze beltz batekinbere plastroia apaindua baitu.Psammobates tentorius trimeni: Bereezkatak ia-ia kono-formakoa dira.Psammobates tentorius verroxii:Bera beste subespezieak baino zapa-

lagoa da. Espezie honek, arrautza bat besterik ez du erruten(Abenduan).

TAMAINA: ale helduek 16cm-ko luzera gainditzen ezduen tamaina bat izan ohiduteBIOLOGIA: eguneko ordufreskoenetan, dortoka honekbere ekintza handiena lor-tzen du. Zaparrada gertatuondoren, bere zulotik ereateratzen da.Espezie honen ugalketakUdazkenean, urri eta azaro-aren artean, gertatzen dira.Emeek lurrean egiten dutenzuloan, tarteko tamainakobat edo bi arrautza erruten

dituzte (25-35 mm). Handik sei edo zazpi hilabeteta-ra kumeak jaioko dira.Bere etsairik nagusienak arranoak eta ugaztun hara-gijaleak dira.ELIKADURA:Bbere dieta belarjalea da.HABITATA: Bere habitatak leku hareatsuak, saba-nak eta Hegoafrikako lautada belartsuak osatzenditu.Oso zaila da dortoka hau kota baxuenetan aurkitzea,Psammobates tentorius trimeni subespeziea izanezik -dortoka hau Lurmutur hirian (LittleNamaqualand), itsasoaren ertzean- bizi da.BANAKETA: Bere banaketa-aldeak Hegoafrikakohegomendebalde osoa, Namibiako basamortutikLurmutur Hiria-ra arte, osatzen du.Azken urteotan espezie honen populazioak osomurrizten dira. Horregatik nazio-parke askotanbabestuta dago: Karoo Nationak Park-en edo HesterMalan Nature Reserve-n.

HEGOAFRIKAKO DORTOKA ISPILUDUNAPsammobates tentorius

E Z A U G A R R I A K :bere oskola osoluzea eta biribila da.Zuri kolorekoa, beltzkoloreko orbanekin.Bere buztana zapalada, bere izenakdioen bezala, bainaeme batzuek oso txi-kia dute. Bere osko-laren ezkatak ereoso zapalak dira.Bere burua marroi-ilun kolorekoa da, argiago kolo-reko orban batzuekin. Bere gorputzadarrak erehorrelakoak dira, etaazazkal luze etazorrotzak dituzte.TAMAINA: espezietxikia da. 15 cm-koluzera gainditzen ezduen tamaina batizan ohi du.BIOLOGIA: Ddrtokahau, euriteak gertatuondoren, oso eragin-korra dago. Orduanbere gordelekuauzten du, janariarenbila joateko, elikadurabelarretan eta fruitue-tan datza.Lehortean, lurzoruanezkutatzen da, beroapasatu arte.Ale helduek eta zaha-rrek oskola goroldioz

beteta eduki ohi dute.Oso arraroa da eguztitan ikustea, izan ere leku ospelaknahiago ditu.Espezie hau oso bitxia da. Munduko espezierik bitxienetari-ko bat hartutatzat izan da, eta berarekin Sable-dortoka(Astrochelys yniphora), zeina ere madagaskarko endemikoabaita.Nahiz eta bertako populazioek jan ez, dortoka hau desager-

tzeko zorian dago: bere habitataren hondamenagatik,petrolio-prospetzioak egiteko pistagatik, eta baso-suteugariagatik (batzuk nekazaritzako probokatuak).Durrell Fundazioak eta Wildlife Conservation Society-kikasketa eta proiektu batzuk egiten dituzte bere kon-tserbaziorako. Ale batzuk. madagaskarko D,Ampijoroako Erreserbaneta Santa Catalina irlan (AEB) bizi dira. Honi esker berebiologia eta izaera ikasten ari da.ELIKADURA: bere dieta guztiz belarjalea da. Belarraketa baso-fruituak jaten ditu.HABITATA: Madagaskarko mendebaldeko baso heze-etan eta ospeletan bizi da.BANAKETA: Madagaskarko endemikoa,Madagaskarko mendebaldeko alde urria okupatzen du(Morondova azpian). Oso bitxia da eta Tsiribihina etaMorondovaren arteko alde batzuetan aurki daiteke(itsasotik 20 km-ra, baso hezeetan).

BUZTANA ZAPALA DUEN DORTOKAPixys planicaudaa

MUN

DUKO

DOR

TOKA

K

44EH 50 Zk.

45EH 50Zk.

MUND

UKO

KAM

ELEO

IAK

EUSK

ALHE

RRIK

O EG

UNEK

O TX

IMEL

ETAK

Kameleioak edo Chamaeleonidae-ak, narrasti ezkatatsu txikien fami-

liakoa dira, zein agamidoen familiare-kin ahaideturik dauden.196 espezie inguru desbribatu egindira, gehienak Saharako hegoalderabizi dira, Afrikan. Amerikan, sarritan,anolen familiako muskerrei kameleioakesaten zaie, baina azken hauek ezdute ezer ikusirik benetako kameleioi-rik, izan ere, benetakoak egoerarenarabera kolorea aldatzeko trebetasuna

dute, baita mihi azkar eta luzanga ere.Gainera beren begiak oso bereziakdira, izan ere, independienteki batabestetik mugi daitezke.“kameleoi” izenak lehorreko lehoiaesan nahi du, eta “chamai” (lurrean,lurzoruan) eta “leon” (lehoia) hitzetatikdatorkigu, grezieraz.Narrasti talde hau nahiko zaharra da,izan ere, Tertziarioko kameleoien fosi-lak egon badaude.

Kameleoien eboluzioa

Afrikako ekialdean jaio ziren aspaldikonarrasti taldea dira kameleoiak.Tertziario Arotik fosil asko datozkigu.Aditu askok pentsatzen duteMimeosaurus, zein Goi Kretazeoan bizizen Mongolian, benetako kameleoienarbasoa zela, baina gaur egunAgamidae familiako historiaurrekokidetzat hartzen da.Tenika berriak erabili ondoren, aterata-ko ikerketa filogenetikoen emaitzen

arabera, pentsatzen da 60 milioi urte-koak direla. Dena den, orain arte aurki-

tu den arbasorik zaharrenaChamaeleo caroliquarti da,bera Bohemiako mendebal-dera aurkitua izan da, eta 26milioi urte ditu. Hasieran, kameleoiak biziziren aldean gaurkoan bainahandiagoa zen. Afrikan ezezik, Txinan era bizi izanziren, edo horrela esaten diguhan arkitu zitutenAnquisgosaurus brevicepha-

lis-aren fosilak. Bestetik, ErdialdekoEuropan ere aurkituak izan dira, adibi-dez Bavieran Chamaeleo bavaricusespeziearen fosilak. Historiaurreko aro-etan gertatu ziren klima-aldaketetanzehar (Kuaternarioan batez ere), nonhozteak eta lehorteak eragin handiaizan zuten, kameleoiak hegoalderaatzera egin ziren -Afrikarantz-.Europako populazio handiak dexema-tuak izan ziren eta populazio batzukbakarrik geratu zirenEspaniako hegoal-dean, Portugalen etaGrezian. Dena den,hango populazioaksarturik izan direlapentsatzen duteegile batzuek.Atzerakada honiesker, kameleioekalde berriak koloni-zatu zituzten etaespezializazio-pre-zesuari esker, formaberriak atera ziren.

Adibidez, hiru aro migratzaileei esker,haien arteran ahaideturik zeuden hiruespeziek eboluzionatu zuten:Chamaeleo arabicus, Chamaeleocalyptratus eta Chamaeleo orientalis(ahaideturik zeuden arren, haien arte-an oso desberdinak dira). Alde berriakpopulatuak izan ziren, hots,Kamerungo eta Nigeriako mendietakooihan hezeak mendi-adarretatik goi-koteraino ordezkaturik izan zirenean,Chamaeleo cristatus (Triozeroak) tal-dearen jatorrizko arbasoak banatuziren populazio bakan askoetan, izanere, habitat asko isolaturik zeuden:mendiak, sabanak eta mendi beherekobasoak. Bakartsunak populazioen desberdinta-sunak eragin zituen (baina antzekota-suna mantenduz) honi esker, ezaugarrimorfologiko bitxi asko agertu ziren:hainbat adar, buruan eta buztaneangandorrak.... horrela, espezien ezagu-tzea egiteko erabiliko zen batez ere"ezaugarri-erakustaldiaren prozesuan".

KAMELEOIEN BIZITZA

HESPERIDAE FAMILIA

NOLA EZAGUTU? Orla zabaleko urrezkotximeletak dimorfismo sexual nabarmenadu. Orban zurietako urrezko tximeletaren(Hesperia comma) antzekoa da, bainaaurreko hegoetako goiko aldea marroilaranja biziagoa eta uniformea du; gaine-ra, arrek aurreko hegoetan lerro androko-niala dute. Azkenik, orban zurietako urrez-ko tximeletaren aldean, arrek ez dute erdi-ko aldea ponpatua.Orla zabaleko urrezko tximeletak hegoengoiko aldea antzekoa du bi sexuetan.Horia da eta griserantz jotzen du neurrihandiagoan edo txikiagoan. Orban argilausotuak ditu.TAMAINA: aurreko hegoek 14 eta 17milimetro bitartean neurtzen dituzte.BIOLOGIA: tximeletak bi belaunaldi dituurtean. Lehenengo belaunaldiko indibiduo helduak heganikus daitezke maiatzean eta ekainean; bien bitartean, biga-rrenekoek uztailetik irailera bitartean egiten dute.Estali ondoren, emeek banan-banan jartzen dituzte arrau-tzak landare gramineoetako hostoen artean eta, gero, bel-darrak landarehoriek berak elika-tzeko erabiliko ditu.Beldarrak jaiobezain pronto,babeslekua egitendu. Horretarako,hostoak kiribiltzenditu eta zeta-harizelkartzen ditu.Bertan igarotzendute negua.Udaberria iristendenean, berriz ereekiten diote jardue-rari eta biziki elikatuondoren, krisalidak

eratzen dituzte gramineo-en hostoetan egitenduten kapuluan.ELIKADURA: beldarreklandare gramineoak jaten

dituzte, nagusiki,poa (Poa annuaeta Poa praten-sis), baita arrau-ka (Festucaovina etaFestuca praten-sis), beluzea(Holcus mollis),a l k a - b e l a r r a(Datylis glome-rata), oloa(Avena spp) etalarre-olo faltsua(Brachypodium sylvaticum) ere.HABITATA: larre loretsuetan, lugorrietan eta basoirekietan bizi da, itsas mailatik 2.000 metroraino.

BANAKETA: iaEuropa guztianbanatzen da,iberiar penin-tsulatik Asiah e z e r a i n o ,Japoniara inoeta Kurilesuharteetaraino.Euskal Herrianespezie ugariada eta lurraldeguztietan aurkidaiteke.

ORLA ZABALEKO URREZKO TXIMELETAOchlodes venatus

BANAKETA

46EH 50 Zk.

Somaliako katua adimentsua,eta bizia da oso.Bere geneetan eramaten duen ehiztari-senak

etxea uzteari, saguen bila joateko, eramaten dio.Gehien gustatzen zaizkion gauzetariko bat arratoiakedo saguak ehiza egitea da, zer esanik ez. (bestearraza bezala).Somaliarrak, arratoien agerpena nabaritzen ditue-nean, belarriak zutik jartzen ditu, bere denboraematen du, nahiz eta ordu batzuk izan, berdin zaio.Bere buztana, isilka-misilka mugitzen du, eta ziztubatean beren atzetik joaten da. Ehiztari ona delapentsatzen dugun ale batek, hogei urterekin 22000sagu hil zitzakeen. Kontua da, somaliar gazte batekurte batean 1000 sagu hil ditzakeela.Katu honen anatomian trazu bitzi batzuk daudeezen beste katurengandik (senitartekoak) desber-dintzen dituen. Haietariko bat bere bizkarra okertusamarra dago, katua jauzi egiteko prest dagoela,ematen du. Bere belarri zabalak beti erne egon, gai-nera belarri banatan ile-xerlo bat aurkezten dituz-te, katamotza bezala, honi gaineratu behar diogueztarrian daukan ile-lepoko dentzoa, zeinek ale guz-tietan modu berdinean ez baitziren agertzen, baka-rrik preziatuengan.Bukatzeko esan behar da, berebegiak, berdeak edo urre-kolorekoak direla, aman-da-itxurako samarra dute, belarrien ingurumariakilunak dira, ematen du Aintzinako Egiptoan, berejatorizko lekua, makilaturik izan zirela. Bere erakar-garritasunenetariko bat da: begirada, adierazkorra,sakona eta liluragarria denez.

Ausartak edo ziztrinak

Absiniako katu batzuk, mutazioa pairatzeagatik, ile luzez jaioziren. Mendeko hasieran hazleek, katu hauek eta katu per-siarrak, gurutzatzeak egiteko, hartu zituzten, eta ondoriozSomaliako arraza sortu egin zen. Arraza berriak larru leuna,eta manto dentsoa ditu, generalki bere kolorea, laranja bel-

tzez zikinduta, edo erbi-kolorekoa da. 1960. Urteko amaieranofizialki onartuta izan zen.Bere gorputza luzanga, eta sendoa da, baina ez da Absiniakokatuarena bezain handia. Bere gorputzadarrak lirainak etasendoak dira, eta bere buztana luzea da ile dentsoz estalita.Bere buru borobila, mutur luze batean zorrotzen da, itxurahonek portaera aristokratikoa eta dotorea ematen dio

Somaliarrak, Absiniako katuaren izaera gordetzen du,oso jostalaria baina batera burujabea eta maitekorrada. Dena den, esan behar dugu katuaren psikologiazeharo ezezaguna dela momentuz. Izan ere, nahizeta katuen ezaugarri tipikoak eduki: burujabetasuna,jakingura, ehiza egiteko interesa, nagia eta jeloskor-tasuna. Katu guztien psikeetan zer edo zer sailkaezi-na eta enigmatikoa dago.Katu banak bere nortasun isilekoa eta ukaezina du.Honek esan nahi du ale batzuk lotsatiak direla bainaaitzitik beste batzuk, burujabeak, lasaiak, bihurriak,burugogorrak, ausartegiak, ausartak edo ziztrinakizan daitezke. Arraza bera duten indibiduoak etakumaldi berberan daudenak, psikologikoki oso des-berdinak izan daitezke.Dena den arraza bakoitzatikerretratu edo deskripzio nahiko fidegarria atera daite-ke, baina estandar estetikoa zehatza eta aldaezinaden bitartean , estandar intelektuala eta nerbio-estan-darra belaunaldiz belaunaldi asko alda daitekeela ain-

ZOOL

OGIA

- KA

TUAK

tzakotzat hartu behar dugu. Ildo honi jarraituz esan daiteke,katu txikien zerebroaren garapen fisikoa bere bizitzaren lehe-nego egunetan oso azkar dela, bost hilaberekin osatzen du.Bere hazkundea normala izateko kontuan hartu behar dazeintzuk diren amak ematen dizkion estimuloak eta zer egin-go duen gizakiok horretarako, izan ere, bizitza gogogabe-ak,eta janarik ezak kalte egin diezaiokete bere etorkisun psi-kologikoari.Nahiz eta Somaliako katuak aspektu basatia eduki, somalia-rra mantsoa da, dena den ale batzuk, batzuetan oso zuhurrakerakusten dira. Bere jabeari afektua eman baino lehen, jabe-ak katuarekiko konfidantza eta begirunea daukan ala ez jakinnahi du gure katuak.Esan daiteke somaliarrari jabearen presentzia, edo maitedituen pertsonen presentzia asko gustatzen zaizkiola.Berak nahi badu, gogo onez ferekak onartzen ditu,( bakarrikberak nahi duenean) eta bere urrumaren bidez esaten digu.Bere jabea, egun batzuk etxetik at egon baditu, hoztasunezhartzeko gai da, kexa bezala edo bere jabearen jokaerakhaserratu duelako eta ez du jolasteko gogorik. Baina hase-rraldi pasa ondoren bere laguntasuna berriro bilatzeko prestdago. Somaliarra etxean gustora bizi da, neguan batez ere,

izan ere, katu hau osohozbera da, eta klimaepela edo gela epelabizitzeko behar du.Dena den, Udaberriaeta eguraldi ona hel-tzean, askatasunabehar du eta terrazatikedo lorategietatik ibilibehar, honek esannahi du arraza hau ezdela aproposa aparta-mentu txiki bateanbizitzeko .Baserrietanbizi diren somaliarrak

saguen bila edo sugandilen bila joaten direnean sugegorribaek zizta diezaoke, nahiz eta ekintza noizbehingoa eta dra-matikoa izan, egiazko ekintza izan daiteke. Animaliak, asal-durak, okadak eta paralisia jasatzen ditu. Hau gertatzenbada, derrigorrez albaitariaren jakinduria behar izango dugukatuaren heriotza saihesteko.

Zainketa somaliarrak

Txikitatik eskuilatzeko ohitura hartu behar du, ile luzea dueta. Ekintza hau sarriagoa izan behar da muda-garaian,gauez batez ere, une honetan gure maskota nekatuta dago-enez onartuko du.Ekintza honek ilajearen edertasuna azpimarratzea ez ezik,katuak bere ilea ez irenstea ere edo milaka ile kuxinetan edotapizetan ez bukatzea lortuko ditu.Eskuila onenak natur-zuntzezkoak dira, izan ere, zuntz sin-teikoek elektrizitatea eragin dezakete baita ilearen hausturaere.Ildo honekin jarraituz, larruak zainketa batzuk, eta bizka-rroien periodiko kontrola : arkakusoak eta zorriak, behar ditu.Gainera gaixotasunen seinaleak aintzakotzat hartu beharditugu adibidez : ezkabia, somaliarra kaleko katuekin egonbada batez ere.Katuen arkakusoak eta gizonarenak edo txakurrarenak ezdute ezer ikusirik baina ez-garaian nahiz bata nahiz besteakutsatuko dituzte. Batzuetan beren ziztadak infezioak eragi-ten dituzte, eta asko badira, katuak anemia har lezake.Eskuilatzen diogunean zainketa higienikoak emateko aprobe-txatu behar ditugu : bere begiak edo belarriak garbitzeko,kotoizko zati baten bidez, ur epelan sartuta erabiliko dugu.

ZOOL

OGIA

- KA

TUAK

47EH 50Zk.

SS OO MM AA LL II AA KK OO KK AA TT UU AA

48EH 50 Zk.

49EH 50Zk.

ingurugiro baldintza desberdinetara ego-kituz.Erkameztiak dira ugarienak, eta azalerazabal eta trinkoak estaltzen dituzte. Batezere erkamezti subkantauriarrak dira bainaSabando eta Arenaza inguruetan etakaredun lurzoru harritsuagoetan, ezpel-dun erkameztien zenbait azalera ager-tzen dira. Arboro mendiaren iparmende-baldean, erkametzaren baso hauek, sas-trakadien, larreen eta zuhaitz gazteenargiune ugari dituen abeltzaintza estentsi-borako aprobetxaturiko angio-itxurakomultzo bat osatzen dute.Pagadi karezaleen -ezpeldunen nahizezpelgabeen- eremuak dira bere estalkitrinkoarekin tapatzen dituen azaleramen-du karstikoen hegal-lurzoru hauek.Batzuetan zuhaitz gazteak dituzten amez-tiaren baso trinkoak, Arboro mendiarenmendebaldeko eta ekialdeko hegaletakolurzoru hareatsuen ezaugarri dira.Sabando mendian, baso hauen lurzorue-tan dago koniferoz landatutako sail baka-rra (Douglas izeia, pinu gorria, etab.).Karraskaren basoak gutxiago dira etaAntoñana inguruetako Sabando mendia-ren hegal eguzkitsuetara eta Peña LasCinco eta Peña Rasgada mendien gailuraltuetara mugatzen da.Zuhaisken argiuneak batez ere sastraka-di karezaleek estaltzen dituzte, nagusikiharkaitzetako pre-txilardiek, ezpeldiek etaipurudi-larreek; lehenengo biak iparralde-ko altueretan sarritan agertzen dira, hiru-

garrena berriz Ataurieta Antoñanatik hurbildauden soildutakohegal maldatsuenezaugarri nagusia da.Harkaitzekin zerikusiaduten ingurugiroetan,izaera orokorreko lab-dare-komunitate berezibatuk sortzen dira.Hauek pre-txilardiak,harkaitzetako larreaknahiz karrarizko har-kaiztegietako pitzadu-retan nahiz zapaldetanhazi ohi diren zenbait landare barnera-tzen dituzte. Harkaitzetako ingurugirohauetan interes korologiko handiagoaduten espezie floristikoak bizi dira etahauen artean aipagarrienak dira:Asplenium seelosii subsp. glabrum,Saxifraga cuneata -penintsularen iparral-deko endemismoak- Senecio adonidifo-lius eta Achnatherum calamagrostis.

Interes bereziko fauna

Espazio natural hau, Gasteiz, Izki etaEntzia mendiek osatzen duten interesfaunistikoa duen area handian barneratu-ta dago.Bere basoetan, basoetako ornodunenkomunitateko espezie tipikoak bizi dira,adibidez zapelatz arrunta, okil handia,katajineta, basakatua, etab.

Beste habitat garrantzitsu bat, kararrizkoharkaiztegiek osatzen dute. Hauetan har-kaitzetako harrapari interesgarri batzukbizi dira, batzuek lurralde hau ehizerakoohiko leku gisa erabiliz habia inguruetakozonetan egiten badute ere.Periferiako ibaibideak egoera oneandaude eta ur-zozoaren nahiz martinarrantzalearen bizileku dira.Aurreko atalean aipatu diren ezaugarrieknahiz bere kokagune geografikoak,potentzialtasun faunistiko handia ematendiote espazio natural honi.Orain arte ezagutzen diren hegaztienartean, aipagarriak dira: miru gorria(Milvus milvus), sai arrea (Gyps fulvus),sai zuria (Neophron percnopterus), arranobeltza (Aquila chrysaëtos) eta belatxingamokogorria (Pyrrhocorax pyrrhocorax).

Leku aipagarriak

- Zona altuetako harkaitzezko habitatak.Peñas de Obi-Peña Las cinco-PeñaRasgada eta Arboroko gailur-lerroarenartean dagoen karrarrizko harkaiztegiaketa gailurrak barneratzen ditu.- Molino de Otea inguruetako parajea.Baso nabariak eta kararrizko harkaiztegibatzuk daude Sabando errekaren ingu-ruko naturagune bikain honetan.

Interes arkeologikoa dutenelementuak

Hobiak, haitzulo naturaletan edo harkaiz-peko babesguneetan aurkitzen dira etagizonen bizileku eta hilobiak dira nagusiki.* Tumuluak: Arboro eta Portillo deGuesal.* Haitzuloetako hobiak eta babes natura-lak: Atauri, Bokua, los Moros (PeñaRasgada), Arboro, Zekuiano etaArratiandi.* Bizilekuak (definitu gabeko multzoa):Atauri.

EUSK

ALHE

RRIK

O M

ENDIA

K

EUSK

ALHE

RRIK

O M

ENDIA

K

Arboro mendia Arabako Mendialdeandago, Entzia Mendizerraren hegoalde-

ko luzakinetan eta Arabako lurraldearenekialdean.Goraune menditsu honek untzi-gil itxurakomorfologia tipikoa du eta Kanpezu harane-rantz hegoekialde norabidea jarraituz,Arraiako eta Sabando haran nekazari txi-kiak banatzen ditu.Berron ibaiak eta bere adar den Sabandoerrekastoak mugatzen dute Espazio hau,haraneko nekazaritza-lurrekin batera ingu-ruetako area menditsuetako baso-parajeerakargarrietatik banatuz. Aipatu area men-ditsuak, ekialdean Bitigarras-San Cristobal-Hornillos mendi-ardatzak eta, mendebalde-an Izkizen iparmendebaldeko luzakinekosatzen dute.Bere periferian ezarrita dauden zenbaitherrigune dira: Maeztu, Antoñana, Sabandoeta Zekuiano.

Berezitasun geologikoak

Arboro mendiko kararrizko erliebeak etalabarrak, Arraiako eta Sabando haranenartean bortizki altxatzen dira, bere hegoal-dean Berron eta Sabando ibaibideekzeharkatzen dituzten alboko area mendituekin sakan ederrakeratuz.Espazio menditsu honek ia meseta-itxurako egitura du, gailurre-an labar harkaiztsuak dituzten hegal gogorrekin baina iparralde-ra altuera galtzen doan erliebe leunagoko area batean amaituz.Gailurretan, Arabako Mendialdeko ongi zaindutako inguru natu-ral honen zati bat ikusteko begiratoki hobezinak eratuz, kararriz-ko gailur-lerro eta haitzebakiak daude. Kota adierazgarrienak etatxangolariek gehien bisitatzen dituztenak, Arboro (1.046 m) -lekuik altuena- eta Peña Las Cinco (905 m) dira.Ibaien sareak, nagusiki karrarizkoak diren lurzoru hauetan, ez dugarrantzi handirik. Beren urak Berron ibaiaren inguruetako ibai-bideetara nahiz Sabando eta Musitu erreketara isurtzen dituzten

errekasto batzuekosatzen dute.Geologiari dagokio-nez, mendi honekiparmendebalde-hegoekialde norabi-dea dten bi egitura-ren eragina jasandu, antiklinala bataeta sinklinala bes-tea. Antiklinalarenardatza Zekuiano,Arboroko gailurraeta Oteo herriarenartean igarotzen da;sinklinalarena berriz,zertxobait hegoalde-rago, Atauriko harro-bietatik inguruetako

Hornillo mendira doa.Bere litologiari dagokionez, ondoko Entzia Mendizerrakoarenjarraipena da. Bertan fenomeno karstikoak jasan dituztenPaleozenoko dolomiez nahiz kalkarenitez osatutako kararrizkomaterial gogorrak nagusitzen dira. Substratu hauek, area naturalhonetako labar harkaiztsuetan eta gorauneetan azaleratzen dira.Hegoaldean ugariagoak dira material kretazioak, -karrarriezgain- hareen eta harearrien maila altuak eta marga mokordunenproportzio txikiagoak dituztenak.

Interes bereziko landaredia

Zuhaitz autoktono anitzek osatutako baso-masa zabal eta trin-koek estaltzen dute lurralde menditsu honen zatirik handiena.Bertan gure hostozabal-basoen adibide onak aurki ditzakegu.Atauri eta Antoñana arteko errepideak aniztasun floristiko hauhurbiletik ikusteko aukera ematen digu.Erkameztiak, pagadiak, ameztiak eta karraskalak (aldaera edafi-ko batzuekin) area honen hegal eta gorauneetan biltzen dira,

Katajineta arrunta. Belatxinga mokogorria.

Katagorri arrunta.

Lurralde Historikoa:Udalerriak: Arraia-Maeztu eta Kanpezu.Sarbideak: Gasteiztik Lizarrara doan errepidea Maeztu eta Antoñana bitarteko zatianBerron ibaiari paraleloki igarotzen da eta mendebaldeko herriguneak lotzen ditu.Aurrez aipaturiko herrietatik abiatzen diren bi eskualde-errepide estu Ibisate ingurue-tan batzen dira, ingurune menditsu honen bidesarea osatuz. Bere iparraldetik(Zekuiano, Arenaza) sarbide errazagoa duten bi baso-bide barneratzen dira mendian.

ABORO MENDIA

50EH 50 Zk.

MUN

DUKO

ITSA

SOAK

DOSIDICUS GIGAS NOTOTODARUS HAWAIIENSIS

ONYCHOTEUTHIS SP. MOROTEUTHIS ROBUSTA

ARCHITEUTHIS SANCTIPAULI UROTEUTHIS EDULIS

MUNDUKO TXIBIAKZOOLOGIA

San Antoni lurmuturretik (Alacant) SanSebastian lurmuturreraino hedatzen

da (Girona) eta Formentera uhartetikMenorcako ipar-ekialdeko muturreraino(Balear Uharteetan). Valentziako kostalde-ak, del Azaharrekoak, Costa Daurada etaCosta Bravako alde bat osatzen ditu.Erriberako hiririk nagusienak hauexekdira: Bartzelona, Valentzia, eta Palma deMallorca.Nahiz eta itsaso hau OHI-anNazioarteko Hidrologia-Erakunde-an deskribatua agertzen den etamapa askotan eta atzerriko argital-penetan agertu den, ez da arruntabere izena Espainian.Beste aldetik, nazioarteko espe-zialista-taldeen artean (ozeano-grafoak, kartografoak, geografoak)badago tendentzia bat: Balearitsasoa esaten zaio Balear Uharte-en artean dagoelako eta Katalane-ko itsasoaren (Iberiar Penintsuala-ren eta Balehar Uharteen artean)eta Sardianiako itsasoaren (BalearUharteen artean) banatzen dute.Halako izendapenak egiteko itsashondoaren ezaugarri geomorfolo-gikoetan eta ur-laster orokorretandautza. Azken hamarkadetan egi-ten ziren kanpainia ozeanografiko-ei esker, nahiko ondo ezagutzendira ezaugarri horiek. Kataluniakohizkuntza-esparruan Balear itsaso-ari Katalan-Balear itsasoa ere esa-ten diote.

Golko eta badia asko

Itsaso honek bere kostaldeetangolko eta badia batzuk ditu, baitahondartzak eta senaia asko ere.Golkorik nagusienak alde konti-nentalean daude, eta haien arteandauzkagu: Valentziako golkoa(Nao lurmuturraren eta Oropesalurmuturraren artean) eta San Jor-di golkoa (Tortosa lurmuturrareneta Balaguer itsaslabarraren arte-an). Menorca uhartean hiru badia dau-de, Palmako badia (hegoaldera),Alcudia eta Pollensako badiak(iparraldera). Itsaso honetan dau-

den irlak hauexek dira: Balear uharteak,Formentera, Cabrera, Eivissa, Cabrera,Mallorca, Menorca eta irla-saila txikia,baita Columbretes izeneko uharteak ere(Castelló-ko kostaldeen aurrean).Itsaso honetan bere ura isurtzen duenibai nagusia Ebro da (950 km-ko luzeradu Ebro ibaiak).Hantxe beste ibai batzuek ere beren urakisurtzen dituzte, esate baterako, (iparral-detik hegoaldera), Jucar, Turia, Mijareseta Llobregat ibaiak.Balear itsaoan Espainiako bi merkatari-tza-portu garrantzitsuenetariko daude:Bartzelonako portua eta Valentziakoa,baita turismo- eta kirol-portu asko ere,hots, Deniako portua, Gandia, Sagunto,Oropesa, Peñiscola, Benicarlo, Vinaros,Tarragona, Sitges, Mataro, Blanes, etaPalamos. Balear Uharteetan Palmakoeta Eivissako portua aipatu behar dira. Bialdeen artean, penintsulako kostaldeaketa Balear Uharteek, garraio-serbitzuadute: Itsasoko konpainiak: bidaiari-ontziekin, transbordeadoreak, ferryak.

BBAALLEEAARR IITTSSAASSOOAA

Balear edo Iberiar itsasoaMediterraneoan kokatuta dago,

eta Balear uharteen etaLevanteko kostaldearen

artean dago.

BBAALLEEAARR IITTSSAASSOOAA

Arrain EditorialaArrain Editoriala

ARRAIN EDITORIALA

TLF: 94 490 34 04e-mail:arrain@arrain.esweb: www.arrain.es

Arrain EditorialaLa mayor obra escrita en euskera de Antropología y Biodiversidad

ARGITARATUTAKO BESTE LIBURU BATZUKCATÁLOGO DE PUBLICACIONES 22000099

“Kultura Sailak (Hizkuntza PolitikarakoSailburuordetza) diruz lagundutakoa”

KULTURA SAILA

DEPARTAMENTO DE CULTURA