Melike Yaşar: Askatutako emakumeak izan ezean, ez da Kurdistan … · 2015. 3. 5. · ale...

Korrika 19 UrepeletikNola dago euskara Baxenabarren?

Miguel Zugaza,Pradoko zuzendaria“Museoek ez lukete marketinik egin behar”

“Txanponaren beste aldeak” sail berriaEkonomia sozialeko esperientziak

Melike Yaşar:“ Askatutako emakumeak izan ezean, ez da Kurdistan askerik izango”

2 0 1 5 e k o m a r t x o a r e n 8 a | L X X V I I I . u r t e a | 2 . 4 5 2 z e n b a k i a | 3 , 9 0 e u r o

.eus

2015EKO MARTXOAREN 8A 3�

NON ZER

Jabetza: Komunikazio Biziagoa, S.A.L. Lehendakaria:Bego Zuza. Zuzendaria: Estitxu Eizagirre. Asteko Gaia-Pertsonaia: Mikel Garcia. Iritziak: Mikel Asurmendi. Kultura:Gorka Bereziartua, Garbine Ubeda. Aisia: Unai Brea.Termometroa: Urko Apaolaza, Xabier Letona, Pello Zubiria.Euskara: Onintza Irureta. Interneteko erredakzio-burua:Lander Arbelaitz. www.argia.eus: Jon Torner. Multimedia: AxierLopez. Argazkilaria: Dani Blanco. Produkzioa: ANTZA, S.A.L.Harpidetzak: Iraitz Agirre. Salmentak: Karlos Olasolo.Idazkaritza teknikoa: Aloña Soraluze. Publizitatea: IdoiaArregi, Maite Arrieta, Ixabel Bereziartua, Berdaitz Goia,Olatz Korta, Bego Zuza. Administrazioa: Marijo Aiertza, MariKarmen Loiarte. Harrera: Jone Arzallus. Web garapena:Asier Iturralde. HELBIDEAK: Gipuzkoa: Industrialdea, 15. 20160 Lasarte-Oria. Tel: 943 371545. Faxa: 943 361048. Lapurdi, NafarroaBeherea eta Zuberoa: Xalbardin baita. 64122 Urruña. Tel: 559 473163. Faxa: 559 476001. Bizkaia: Eleizalde 1, 2-D. 48600 Sopela. Tel: 94 6765580 Nafarroa:GaztelukoPlaza 44, 3. eskuina. 31001 Iruñea. Tel: 948 222285. POSTA ELEKTRONIKOA. Komertziala:[email protected]. Harpidetzak: [email protected]: [email protected]. Interneten: www.argia.eus.Lege.gordailua: SS 837-2012. ISSN: 0213-909X.Batzorde.parekidea: 72562 E. Inprimategia: Antza S.A.L.Informatika: iametza interaktiboa, S.L. Urtebetekoharpidetza. Euskal Herria: 145 euro. Espainia: 145 euro.Beste atzerriak: 182 euro. Airez: 285 euro. KomunikazioBiziagoa S.A.L. Ametzagaiña Taldeko partaidea da.

Korrika 19 UrepeletikNola dago euskara Baxenabarren?

Miguel Zugaza,Pradoko zuzendaria“Museoek ez lukete marketinik egin behar”

“Txanponaren beste aldeak” sail berriaEkonomia sozialeko esperientziak

Melike Yaşar:“ Askatutako emakumeak izan ezean, ez da Kurdistan askerik izango”

2 0 1 5 e k o m a r t x o a r e n 8 a | L X X V I I I . u r t e a | 2 . 4 5 2 z e n b a k i a | 3 , 9 0 e u r o

.eus

Azaleko argazkia:DANI BLANCO

Azala: ANTZAKOMUNIKAZIO GRAFIKOA ASTEKO GAIA

EUSKARAZKO KANTEN GRABAKETAK Gerra Handikopresoen sentimendu musikatua. LOURDES IZAGIRRE ONDARRA / 4

PERTSONAIAMIGUEL ZUGAZA: «Museo bat bisitatzea zarata mundanoaren

zurrunbiloari uko egitea da». SUSTRAI COLINA / 10

GAIAKEMAKUMEAK XX. MENDEAN Ezkutuko amandreak argitara.

ALE GOIKOETXEA / 15

IRITZIAREN LEIHOAMENDEBALDEA ETA DISONANTZIA KOGNITIBOA

ASIER BLAS MENDOZA / 18BENETAKO PARTIDA, BI HILABETE BARRUKOA

FERMIN ERBITI ZABALZA / 20TXIKLEAK NOIZ ARTE EUTSIKO DIO?

GORKA MORENO MÁRQUEZ / 21GORA PRO NOBIS ASISKO URMENETA / 19TXANDAN Kaleak eta gauak. KATTALIN MINER / 20BERTSO BERRIAK San Filippo. IÑIGO LEGORBURU / 21ZIRTAK Zapaltzailearen takoiak. DANELE SARRIUGARTE / 22

ERDIKO KAIERACAROL RAMA Artearen historia berrirakurtzen.

ARITZ GALARRAGA / 24BILBOKO LIBURU DENDAK Lauaxeta eta Kirikiñorenak

egin du. ITZIAR UGARTE IRIZAR / 28 LITERATURA AMAIA ALVAREZ URIA / 30MUSIKA JOXI UBEDA / 31DENBORA-PASAK ANA ZAMBRANO / 32ALEA “Goonies never say die”: salba dezagun abenturazko

generoa! GAIZKA IZAGIRRE / 33ZIENTZIA JOXERRA AIZPURUA SARASOLA / 34LANDAREAK JAKOBA ERREKONDO / 35DENBORAREN MAKINA NAGORE IRAZUSTABARRENA / 36

TERMOMETROAMELIKE YAŞAR: «Öcalanek emakumeen askapenaz esandakoa

gure alde erabili dugu». DANELE SARRIUGARTE / 38EUSKARA BAXENABARREN Hizkuntzaren aurkako jarrera

baino, uzkurkeria nagusitzen da. MIKEL ASURMENDI / 42TXANPONAREN BESTE ALDEAK Aldaketarako, lanean.

LANDER ARRETXEA BEREZIARTUA / 45DONBASS Kosmos txiki baten isla. ANDONI LUBAKI / 46EUSKARA ALBISTEAK ONINTZA IRURETA AZKUNE / 47EKONOMIAREN TALAIAN JUAN MARI ARREGI / 47NET HURBIL Boko Haramen oinarri soziala dira esklaboen

umeak. PELLO ZUBIRIA KAMINO / 48MALTZAGATIK XABIER LETONA / 50

2015eko martxoaren 8a, 2.452. zenbakia

ARGIAko edukiak kopiatu,moldatu, zabaldu etaargitara ditzakezu, gureegiletza aitortu eta baldintzaberetan eginez gero.

�4 2015EKO MARTXOAREN 8A

ASTEKO GAIA

EUSKARAZKO KANTEN GRABAKETAK

GERRA HANDIAN (1914-1918) Alemaniakopreso esparruetan mundu osoko soldaduakizan zituzten gatibu, parte hartu zuten esta-tuek euren kolonietako milaka gizonezko era-man zituztelako borrokara. Esparru horieklaborategi modukoak ziren alemaniarrentzat,eta presoekin esperimentatu zuten makinabat arlotan, baita etnologia eta musikologiaz-ko ikerketak egiteko ere.

Informazio horren zati bat ikusentzungaijarri du orain Berlingo Etnologia Museoak,apirilera arte zabalik duen erakusketan: espa-rruetan ateratako argazkiak, objektuak etabaita garai haietako artxibo soinudunak ere,tartean euskaldunek kantatutako hainbat aleentzun daitezke. Hala, argizarizko xafletanduela ehun urte grabatuta geratu ziren Gerni-kako Arbola, Adios izar ederra, Lili bat ikusi dut,Ziburutik Sararat, Amodio ohore,Atharratze jauregian eta Lurrarenpean sar nindate abestiak entzu-teko aukera dago, euskal herri-tarren ahotik kantatuak.

Kantok ez dira grabaturikezagutzen ditugun euskarazkozaharrenak. Lehenago, 1900urtean, Azoulay doktoreakeginak zituen grabazio fono-grafikoak. Horiek ParisekoAntropologia Museoan aurki-tu zituen Inaxio Lopez de Arana itzultzailegasteiztarrak. Ezagunagoak dira RudolfTrebischek 1913an Euskal Herrian egindakograbaketak; euskalki guztietako kanta, kon-takizun, ipuin eta pasadizoak bildu zituen,tartean Gernikako Arbola kanta ikurrarenlehen grabazioa.

Orduan, zer dute bereizgarri BerlingoEtnologia museoko argizarizko xaflek? Tes-tuingurua. Europa goitik behera aldarazizuen gerra baten erdian, sorterritik urrunzeuden preso euskaldunen ahotsa da bertonentzuten dena.

Berlindik Leningradera, eta buelta XX. mende hasieran Thomas Edisonenasmakizunak, fonografoak, ibilbidetxoa eginazuen uhinak bibrazio bihurtzen. Gerra Han-diaren batera, Wilhelm Doegen eskola irakas-le berlindarrak gatibu esparruetako hizkun-tzak eta musika grabatzeko burutapena izanzuen, hango aniztasuna ikusita. 1915ean Ber-linen Komisio Fonografikoa sortu zuten hel-buru horrekin eta ikerlariak lanean hasi ziren(ikus 7. orrialdeko koadroa). Hala, 1916ko

abendutik 1918ko abenduraartean jasotako kantak eta aho-tsak 1.651 argizarizko diskotangrabatu zituzten. Kantak etamusika berriz 1.031 argizarizkoxafletan. 1920an erakundeadesegin egin zuten eta bildumaere euskarriaren arabera banatuzuten: xaflak eta diskoak.

Gaur egun argizarizko disko-ak Lautarchiv Soinuen Artxibo-an daude, Humboldt Unibertsi-

tatearen ardurapean. Lehen Mundu Gerrarenostean, Berlinen disko horiei buruzko foileto-ak argitaratzen hasi ziren, tartean Karl Boudafilologoak euskarazko ahots eta kantez egini-ko transkripzio fonetikoak. Jose Maria Etxe-berria etnografoak 2008an publikatu zituenkanta horien zerrenda eta transkribapenak,

Berlingo Etnologia Museoak euskaldunen altxor bat ezagutarazi du berrikitan. Etxe hartan gordetzen diren Lehen Mundu Gerrako milaka grabazioetako batzuk euskaraz

daude. Gerra hartan preso egondako euskaldunen ahotsak entzun daitezke kantuan. Ez dira euskarazko grabazio zaharrenak, baina Gerra Handiaren erdian

harrapatu zituzten ahotsok garai latzaren lekuko paregabe dira.

| LOURDES IZAGIRRE ONDARRA |

Kanta guztien corpusa bereosotasunean entzunez gero etajakinda zein egoeratan sortuakdiren, bigarren mezu batantzematen zaie: gatibu daudelaadierazi nahi dutela interpretatudaiteke

Gerra Handiko presoensentimendu musikatua


Euskarazko grabaketak 1913-1917 liburuan.Zehazki ia bi dozena disko dira; Etxeberriarenesanetan Boudak disko gehiagoren berri erebazuen, baina “seguruenik disko hauek etaBerlingo Fonetika Institutuan gordetzen zirenbeste material asko Bigarren Mundu Gerrandeuseztaturik geratu ziren”.

Argizarizko xaflen patua beste bat izanzen. Bilduma hori Artxibo Fonografikoangeratu zen hasiera batean, baina BigarrenMundu Gerran Sobietar Batasunera eramanzuten, Leningradera, 1960an Ekialdeko Berli-nera (DDR) eta 1991n Berlineko EtnologiaMuseora itzuli zuten berriro. Zortzi urtegeroago Unescok 30.000 xafla inguru gorde-tzen duen bilduma hori Munduaren Memoriaizendatu zuen. Tartean daude orain arte eze-zagunak genituen eta gutxienez euskarazko75 kanta dakartzaten 34 xafla.

Bi minutuko lekuko soinudunakEuskaraz dauden 34 xafletako bakoitzak 2minutu inguru irauten du. Denbora horretanbatzuetan kanta bat, bestetan bi edo hirukanta motz grabatuta daude. Orokorrean ezdira kanta osoak grabatu, kantaren ahapaldibat, batzuetan bi. Ahots ederrak eta kanta-tzen ohitutakoak antzematen dira. Gehiene-

tan bakarka aritzen dira, baina badaude bina-ka, bertsotan ariko balira bezala, eta kanonmoduan kantatzen dituzten kantak. Ez dagogatibuen egoera esplizituki aipatzen duenkanta edo bertsorik. Kanta guztien corpusabere osotasunean entzunez gero eta jakindazein egoeratan sortuak diren, bigarren mezubat antzematen zaie: gatibu daudela adierazinahi dutela interpretatu daiteke.

Berlingo Etnologia Museoko musikologiaatalekoek ikerketa proiektua sortu zuten2012an. Argizarizko xaflak prestatzen etadigitalizatzen hasi ziren, adituek eta interesa-tuek musika hori jasotzeko aukera izan deza-ten. Urteen poderioz eta leku aldaketenondoren xafla asko hondatuta zeuden. Xaflakerabiltzen diren aldi bakoitzean ere hondatuzdoaz, argizaria oso material biguna delako.Zorionez zenbait burdin gorrizko negatiboeginda zeuden 1991n. Hauetatik berriroxaflak egin dituzte proiektukoek, bertan gra-batutako musika digitalizatu ahal izateko.Jadanik xafla guztietako negatiboak egindadituzte galbanizatze prozedura batez. 2014koazaroaren 27an proiektuko bi kidek emanzuten hitzaldian garbi azaldu zuten kantahoriek ez dituztela sarean jarriko, interesatueieta adituei baizik ez dizkietela helaraziko.

Carl Stumpf (eskuinean) eta Georg Schünemann (eserita erdian), tatar presoen musika grabatzen. Komisio Fonografikoak argizarizko 30.000 xaflako artxiboa sortu zuen, horietatik 34 xaflatan euskarazko 75 kanta gordetzen dira.

DEUTSCHES RUNDFUNKARCHIV – HISTORISCHES ARCHIV DER ARD


Euskal Kultur Erakundeak (EKE) graba-keten kopia bat dauka, Berlingo EtnologiaMuseoarekin hitzarmena sinatu baitu mate-riala helburu zientifikoetarako erabiltzeko.Bertako kide Maite Deliartek dioenez, berri-kitan material osagarria ere igorri diote Ber-lindik, grabazioen eta kantarien ingurukoinformazio zehatzagoarekin, baina horiekoraindik aztertzeke daude. Deliartek EKE-rentzat idatzitako aurkezpen-txostenean dio-enez, gutxienez hiru presoren ahotsak antze-man daitezke eta zuberera eta lapurtera diraerabiltzen dituzten euskalkiak; kanta gehie-nek izaera herrikoia dute. Salaberri mauletarlegegilearen bildumako zenbait kanta daude,baita bertso jarri ezagunak edo Azkuek Can-cionero popular vascon jasotakoak ere, Iparragi-rreren Gernikako Arbola ez da falta esaterako.

“Berezia da euskaldunen musika”Hermann Urtel erromanista Komisio Fono-grafikoko kideetako bat izan zen. Gerra amai-tutakoan, zera idatzi zuen Doegenek argitara-tutako Unter fremden Völker (Herri arrotzenartean) liburuan euskal gatibuez: “Frantziarrengatibu esparruetan interesik handiena herri

paregabe hark sortu zuen denbora guztian,alegia, azken mendean zientzialarien arduraetengabea izan duen Iberiar jatorrizko herrihondar [restvolk] honek, euskaldunen herriak.(...) Preso-esparruetan zeuden ehunka ordez-kari ikusi ondoren ezin da besterik gabe ‘tipo’uniforme bat antzeman. Txikiak, malguak,katu modukoak eta bizi-biziak zirenak ikustenziren, aldiz handiak, tenperamentu isileko biz-karzabal figurak ere bai. (...) Frantziako hirueuskalki nagusien ordezkarietara mugatutaginen, lapurtar, behe nafar eta zuberotar hiz-keretara”. Pena adierazten du Urtelek ez dute-lako hegoaldeko ‘tiporik’ esparruetan euskal-dunen ikerketa oso bat egin ahal izateko.

Komisioak euskal kantak eta kontakizunakere grabatu zituen: “Guk badugu frantziareuskaldunen kanten eta ipuinen bilduma ederbat –dio Urtelek–, hoberena Salaberrirena da.(...) Berezia da euskaldunen musika. Beneta-ko euskal kanta bati segituan antzematen zaiojatorria; doinu horiek bitarte melodikomotzetan mugitzen dira eta badirudi ez dute-la inolako loturarik Europako beste herrial-deetako kantekin, albaniar kantekin ezik”.

Derrigortuta kantatzen ote zuten?Fonografoaren aurrean kantatzeko gatibuaknola aukeratzen zituzten jakitea ez da erraza.Urtelek hizkuntza erromanikoetan mintzatzenziren gatibuak zituen begiz jota. Gerra Han-dian ari ziren herri erromaniko gehienak ale-maniarren areriotzat zituen, eta soldadu gati-buen esparruetan beraien hizkuntza ondoezagutzen zuen “material ugari” aurkitzeaespero zuen. Adituak zioenez gatibuok pozikhartu zituzten Komisioko kideen egitasmoak,inork ez omen zion grabatzeari uko egin,gehienez lotsa adierazten zuten batzuk graba-gailuaren aurrean. Orokorki beraien jatorriaga-tik edo gaitasunengatik aukeratzen zituztenaurrena, bigarren pauso batean, bai kantariei,bai hizlariei kanta edo istorioaren testua bakoi-tzaren dialektoan idaztea eskatzen zieten.Paperean paratutako testua berriz, adituek gati-buekin batera lantzen zuten eta segidan trans-kribapen fonikoa idazten zuten. Paperean ida-tzitako testu hori zen grabagailuaren aurreanerrepikatu behar zutena, kantatuz edo esanez.

Badirudi Urtel zenbait euskal abesti graba-tzerakoan bertan egon zela, George Schüne-man batera. Bigarren hau izan baitzen Komi-

Ezkerrean, Doegenenliburuko irudiak:“Frantziahegomendebaldekoeuskaldun bat” etaHeinrich MorfhizkuntzalariaFrantzia hegoaldekogatibuez inguratuta(eskuinean dagoenaBearnoko patoisezkantatzen ari da).Behean: Tatarpresoei grabatutakokonposizio batenpartitura.

UN

TER

FRE

MD

EN

VÖ

LK

ER

UN

TER

FRE

MD

EN

VÖ

LK

ER


GERRA HANDIAREN hasierako bozkarioajadanik desagertua zen Alemanian,1915eko urrian Berlinen Prusiako ErregeKomisio Fonografikoa sortu zutenean.Wilhelm Doegen filologoak urte hartakoudaran Gerra Ministerioko lankide nagu-siak konbentzitu zituen Komisio Fono-grafikoaren eginkizunaren beharraz:herrietako soldadu gatibuen hizkuntzaketa musika grabatzea. Hasierako finantza-ketaren zati garrantzitsu bat AlemaniakoEnperadoreak jarrita, azkenik PrusiarZientzia, Arte eta Hezkuntza Ministerioa-ren babespean sortu zuten instituzioa.Komisioaren bulegoa Berlingo Unibertsi-tateko Artearen Historia departamendukogela batean kokatu zuten.

“Mundu Gerra hasi eta handik gutxi-ra, Alemanian lojeatutako gerra gatibuenegonaldi behartua profitatzea bururatuzitzaidan ahotsen soinuen grabaketetara-ko. Nire desio kuttuna ‘mundu guztikoherrien ahotsak, hizkuntzak eta musikasoinu-diskoetan atxikitzea’ lortzear nen-goen”, zioen Doegenek gerra amaituondoren argitara eman zuen Unter frem-den Völker (Herri arrotzen artean) libu-ruaren hitzaurrean. Doegen hizkuntzala-

ria zen, baina ez akademikoa, horregatikaritu zen idazkari eta koordinatzaile lane-tan. Komisioaren lehendakari berriz,Carl Stumpf filosofo, psikologo etamusikologoa izendatu zuten; azkenhonek 1904an Berlineko PhonogrammArchiv sortua zuen. Parte hartu zutenzientzialarien artean hizkuntzalari anitz,musikologoak eta etnologoak ere bazeu-den. Denera 30 aditu baino gehiago ibiliziren ikerketetan eta isilpeko eginkizunaizan zen gerrak iraun zuen denbora guz-tian.

2,5 milioi gatibuko “artxibo” erraldoiaKomisio Fonografikoaren lana ulertzeko,beharrezkoa da haien pentsamoldea Ale-maniako ikerketa garaikideen testuingu-ruan kokatzea. Antropologia fisikoa, etno-logia eta musikologia konparatua modukodiziplina gazteak oraindik sendotzear zeu-den gerra hasi zenean.

Soldadu gatibuen esparruek egoeraparegabea eskaini zien ikerlariei, bidaiaarriskutsu eta garestiak saihestu eta eraguztietako ikerketak Alemaniatik ateragabe egin ahal izateko, preso esparruetansekulako aniztasuna baitzegoen. Lehen

Mundu Gerran Alemanian gatibu zeuden2,5 milioi gizonen %70 errusiar armada-koa zen, beste %20 Frantziakoa, 185.000preso inguru Britainiar Inperioko armada-koak eta hamar milaka gatibu ErdialdekoPotentzien aurka borrokan ari ziren herritxikietako armadatako soldaduak. Jatorriz,berriz, herrialde askotakoak pilatzen zireneremu itxi horietan: georgiarrak, amazig-hak, tatariarrak, korearrak, persiarrak,nigeriarrak, Errusian bizi ziren alemania-rrak, sikhak, judu jatorriko ukrainarrak etaabar. Eta jakina denez, Frantziako arma-dan gerra hartan parte hartu zuten euskal-dunak ere bazeuden.

Ikerlariek Erdialdeko Potentzien aurka-ri ikusten zuten preso esparruetako “mun-duko jendea” –euren idazkietan sarritanerabiltzen dute izen hori aliatuen armadakadierazteko–. Nolabait esateko, gailu haie-tan “harrapatzeko” zain zeuden soinuartxibo erraldoiak ziren; behin harrapatu-ta, betirako han izango ziren, nahi bezainbeste kopia egin, soinuak ikertu, irakatsiedo entretenimendurako erabiltzeko.Horrez gain, gatibuen esparruak ikertzai-leen artxibatzaile mentalitatea joritu ahalizateko leku aproposak ziren.

Berlingo Komisio Fonografikoa



sioko xafla guztiak grabatu zituena. Schüne-mann musikologoa zen eta preso esparruetanmusika grabaketak egiteko arduradun izenda-tu zuten. Berak Edison markako fonografobat erabiltzen zuen grabaketetarako. Fono-grafo horiek argizarizko xafletan gordetzenzituzten soinuak. Argizarizko xaflatan gorde-tzeko teknika soilagoa zen eta maneiatzekoerrazagoa, diskoen teknika baino. HorregatikSchünemann preso esparruetara joatenzenean itzultzaile baten laguntza baino ezzuen behar izaten.

Baina kanten transkribapenik ia ez dago.Galdu egin ziren ala ez ziren inoiz egin, horiez dakigu. “Deigarria da zenbat eta zein gutxisortu zuten gatibuen eremuetan ibili zirenikerlariek beraien jakintza arlotan”, dio Moni-que Scheer kultur zientzialariak 2010ean gaihorretaz argitaratu zuen artikuluan (CaptiveVoices: Phonographic Recordings in the German andAustrian Prisoner-of-War Camps of World War I).Musika grabaketa hauetatik Schünemannekbakarrik argitaratu zuen bere “Habilitazioa”–2. doktoradutza– 1923an.

Schünemannek utzi zituen idazkietan adie-razten du gatibuak poztu egiten zirela beraienahotsa entzutean eta batzuetan presoak ereitzultzaile lanetan aritzen zirelaeta beste kide batzuei kantatzeaproposatzen zietela. Edisonenfonografoak grabaketak eginondoren orratza aldatu etaentzuteko aukera ematen zuen.Tresna berri haren aurrean bel-durra kentzearren grabaketakberehala jartzen zizkieten asko-tan entzungai presoei. Espa-rruan behartuta zeuden lanetatik libratzeazekarren zeregin horretan parte hartzeak.Kantatu nahi ez zutenei zigarroak eskaintzenomen zizkieten. Grabaketak gehienetan horre-

tarako prestatutako geletan egiten ziren, soinu-kalitate hoberena lortu ahal izateko. Geletanikatzezko berogailuak egoten ziren, baita gati-buak behatzen zituzten zaindariak ere.

Identitateak eta botere erlazioak Soldaduak beraien armadatako batailoietanjatorriaren arabera zeuden sailkatuta gehiene-tan. Soldadu gatibuak beraien uniformeakgordetzen zituztenean begi-bistakoa zenhaien sailkapen militarra. Gizon gatibu horieimilitarra eta etnikoa ez ziren beste identitatezeinu guztiak kendu zizkieten. Egun batetikbestera behartuak izan ziren esparruetakoegoera “multikulturalean” bizitzen. Soldadueuskaldunak grabaketak egin ziren garaianRottleberoden (Sachsen-Anhalt) zegoen ere-muan zeuden preso. Eremu hartan presozeuden soldaduek bertako zerrategian eginbehar izan zuten lan.

Grabaketetako kantari euskaldunak preson-degi batean, edo akaso gehiagotan, urteak eginzituzten soldaduak ziren. Oraindik ez dakiguhandik bizirik atera ziren ala ez; gerra amaie-ran bizirik jarraitu zutenek zer egin zuten ereez. Gerra Handian parte hartu zuten euskalsoldadu guztien ordezkari, aldi berean gerra

aurretik bizitza pribatua zutenpertsona libreak ziren.

Galdera asko daude oraindikerantzun gabeak. Aurrerantzeanegingo diren ikerketek euskal-dunen memoria historikoa lan-tzeko edo argitzeko prozesuanurratsak emateko balioko dute.Bestalde, grabaketak egiterako-an euskal presoen eta alemaniar

adituen arteko botere erlazioa aintzat hartubeharko litzateke, bestela, grabaketa haiek eginziren egoera egalitarioaren fantasia errepika-tzeko arriskua baitago. n

Xaflak erabiltzen diren aldibakoitzean hondatuz doaz,argizaria oso biguna delako.Zorionez zenbait burdina gorrizkonegatibo eginda zeuden 1991n

Grabaketak egin zirengaraian soldadueuskaldunakTuringiako EstatukoRottleberode herrianzeuden preso etabertako zerrategianegin behar izan zutenlan. Irudian, gatibu“frantziarrak”Turingiakogefangenenlager edopreso esparru bateradoaz oinez.

DE

NIS

BE

CH

MA

NN

/ A

RG

AZ

KI

BIL

DU

MA

Zure haurtzaroa museo bat balitz...Gure etxea faktoria kulturala litzateke. Amaaski trebea zen pintaketan, eta aitaren [Leo-poldo Zugaza] ekarpena azpimarratzekoa daazken hamarkadetako euskal kulturan. Kulturekimenak egosten ziren eltze batean sortuginen. Argitaletxe baten sorreraz hausnartzenzen, Durangoko Liburu Azoka martxan jar-tzeaz, aitaren Bilboko Arte Ederren Museo-ko jardunaren lehen printzak iristen zitzaizki-gun, Rafael Ruiz Balerdi edo EduardoChillidaren muntako artistak etortzen zirenbisitan... Aspirinak uretan baino eferbeszen-tzia gehiago zegoen geurean. Aldaketa bete-ko mundu batean sortzeko zoria izan dugu,eta umezaroan aldaketa horien lekuko zuzenizan arren, apenas hartu dugun parte heldua-roan mugitu garen errealitatearen sorreran.Oharkabeko aprendizak ginen. Orain profe-sionalki egiten dudana txiki-txikitatik biziizan dut etxean. Orduan arnastutakoa betikogelditu zait.

Bizitza eta mundua ulertzeko arnasa da artea?Arnasetako bat. Arteak hainbeste liluratzenbagaitu, bidean seinaleak jartzen dizkigulakoda, dugun eta izan dugun mundu ikuskerarenitzultzaile behinena delako. Hondorik gabekoontzia da artea eta jakintza, historian metatu-tako aurrerapena eta gizakiaren anbizioa pau-satzen dira bertan. Ez da alferrik egungoartea garai nahasi baten isla. Bizi ditugun nahieta ezinak zein paradoxak agertzeaz gain, izu-garri desmaterializatu da. Gutxiago du objek-tutik eta gehiago pentsamendutik. Hori hala,Santimamiñe edo Altamirako artista anoni-

moen garaian bizi zen lekuan bizi da artea:mundua norbere erara erreproduzitzeko bul-kadan. Formak, fazeta artistikoak edo ñabar-durak aldatu arren, historiaurretik gaur arteoso gutxi mudatu da artearen funtsa.

Zertan datza museo on baten funtsa?Museo on batek obra zoragarri bezaingarrantzitsuak kontserbatzeaz gain, gertatudena nahiz gertatzen ari dena aztertu, ulertueta gizakia denboran zehar zer izan den ager-tu behar du. Museoaren balorea oso lotutadago kontserbatzen dituen bildumen onda-reari, baina ondare orok beste gorputz bathartzen du heziketa publikorako tresnabihurtzen denean. Horregatik zaio ezinbeste-koa museo bati daukana jakintzaz jantzi etajendarteari arrastoa uzteko gisan transmiti-tzea. Alabaina, ez gaitezen engaina, museobaten arrakasta ez da bisitari kopuruaren ara-bera neurtzen. Hori arrakasta literarioa sal-menta kopuruaren araberakoa dela aldarrika-tzea litzateke. Adierazle bat dela? Ados, bainaezin gaitu gure eginbidetik desbideratu.Museo handi bat bisitari kopuruaren araberaepaituko bagenu, eta museo horrek ez balubere iparra argi, bere misiotik desbideratu etabere ortodoxiari traizio egiteko arriskua leu-kake bisitari kopurua emendatzeagatik soilik.Horrek ez dauka zentzurik. Pradoko zuzen-dari naizen 13 urteotan erreferentziatzatdauzkadan erakusketak ez dira bisitatuenakizan. Ekarpena kuantifikatzea nekeza izanarren, museo batek ezin die erakusketa horieiuko egin. Bere zinezko misioan sinestenbadu, aurrera egin behar du.


PERTSONAIA

«Museo bat bisitatzea zaratamundanoen zurrunbiloari

uko egitea da»“Udaberria loratu da, lorontzi baten barruan...”.

| SUSTRAI COLINA |

Argazkiak: Dani Blanco

MIGUEL ZUGAZA


MIGUEL ZUGAZA

Atzera eginez, Bilboko Arte Ederren Museokozuzendari izan zinen 1996tik 2002ra. Aldaketa aro bat zen: Bilbo eraldaketa proze-suan murgilduta zegoen, Guggenheimen erai-kuntza sasoia zen. Aldaketaren ikurrak kulturaeta artea baldin baziren, Arte Ederren Museoaezin zela armairuan gorde ulertaraztea izanzen gure azertua. Horri esker lortu genuenGuggenheimen haizea alde jartzea. BernardoAtxagak ezin hobeto definitu zuen bi museo-en arteko harremana. Berpizkundeko katedral

batekin konparatu zuen Bilbo, non katedralhandiaren eraikuntza baliatzen zen baptiste-rioari argia emateko. Horregatik diot Guggen-heim zinezko ekarpena dela bai artearentzatbai Bilborentzat. Oso gutxi dira munduan eral-daketa arte museo baten inguruan ardaztuduten hiriak. Urbanismoari eta ekonomiarieman dionaz gain, artearen ikuspegi global osoaberats batez zipriztindu du Bilbo.

Hitz egingo genuke Guggenheimen ekarpenartistiko eta kulturalaz bere pisu ekonomikoahutsaren hurrena balitz?Museoaren eragin ekonomikoak itzalpeanutzi du bere ekarpen artistiko eta kulturala.Arkitektura egitasmoaren ausardiak eta ikus-garritasunak begiradak azalarekin itsutuarren, mamia izugarri zaindu duen museobatez ari gara. New Yorkeko eskaintza dauka-zu, non eta Bilboko zabalgunean! Oso museogutxi daude munduan artista baten alde Bil-boko Guggheimek Richard Serraren aldeegin duen legez apustu egin dutenak. Osoerosketa onak egin dituzte, kulturaren Mcdo-

Miguel Zugaza. Durangon sortu zen 1964an. Historiaeta Geografian l izentziatua eta Artearen Historianespezializatua, Reina Sofia museoko kontserbaziozuzendaria izan zen 1994tik 1996ra. 1996an, Bilboko ArteEderren Museoko zuzendari izendatu zuten, 2002anMadrilgo Prado museoa zuzentzera pasa zen arte. 13 urtegeroago hantxe jarraitzen du. Leopoldo Zugaza kultureragile ezagunaren semea da.

NORTASUN AGIRIA


MIGUEL ZUGAZA

nalizazioari eta frankizia izaerari aurre egindiete nortasun propioa lortzeko... Ez garaohartzen zer den Europako museo erakarga-rrienetakoa Bilbon egotea eta ez Parisen,Londresen, Berlinen edo Madrilen. Herrenakdituela? Konforme, baina bere dimentsio kul-turala injustuki larrutu dela uste dut.

Erakargarritasunaz ari gareno, zergatik dakitmuseo batera sartu aitzin zeintzuk diren nahi-taez ikusi beharreko lan gorenak?Sinesgaitza iruditu arren, ez dago jendartearengustua baino aldakorragorik.Egun argiki bereizten dituguPradoko maisulanak, baina1819an, museoa zabalduzenean, beste batzuk ziren gur-tzen ziren obrak. OrduanRafaelen La Perla zen egunVelázquezen Las Meninas dena.Horregatik diot museo batek ezdituela bere obrak ikono bihur-tu behar. Zer gertatzen daLouvren? Gioconda ikusteko erromesaldiakbeste obrak gutxiesten dituela. Nahiago dutkalitatezko obra asko ukan ikono bihurtutakomaisulan bakarra baino. Maisulan horrekgehiegi baldintzatzen du bisita, erabateko itza-la egiten die ingurukoei, museoa hankamotzutziz. Pradora itzuliz, sinetsita nago noizeanbehin Las Meninas tapatu behar genukeela jen-deak gainontzeko obrak gehiago preziatuditzan. Publikoarekiko ardura bat daukagu,bisitari inteligente bihurtu behar dugu jendea,irudikatzen ez dituen lanak jarri behar dizkio-gu bidean. Museo guztietan daude altxor ezku-tuak, eta horiek topatuaraztea bezalako osasunsintomarik ez dago museo batentzat.

Osasun sintoma da obra batek bere buruadefendatzeko hainbesteko diskurtsoa beharizatea?Arteak badu hitzekin azaldu ezin litekeenaura bat, baina batzuetan auraz beste egin

eta obrak hitzez kargatzen ditugu. Esatera-ko, oso gutxi dakigu Velázquezen aipu etausteez, baina bere obrek gure interpretazioakitzikatzen dute, kasik iritzia ematera behar-tuz. Artea elkarrizketa, inpresio, sentimendueta aldarte sortzailea da berez. Besterik dahori marketin bihurtzea. Are gehiago, nireustez museoek ez lukete marketinik eginbehar. Ez gaude produktu bat merkatuankokatzeko. Museoan egiten dugun lanakoihartzuna izatea nahi dugu, ahal bezainbatjenderengana iristea dugu xede, baina mar-

ketin klabeetan pentsatzeakgure oinarrizko misioa lizun-duko luke. Hori hala, garbidaukat artean edertasuna etajakintza txanpon beraren aldebiak direla. Pradora gauza ede-rrak soilik ikustera bazatoz,altxorraren zati handi bat gal-duko duzu bidean. Artea eza-gutza sistema bat baita, ideienunibertsoa eta mundu erreala

uztartuz jakintzan aurrera egiteko tresnabat, eta maisulan bat ez da sekula maisulanaizango ongi pintatuta dagoelako soilik.Artea beti da begirada batean dirudienabaino konplexuagoa.

Nola uztartzen dira exijentzia intelektuala etaorotariko publikoari zuzendutako eskaintza?Artea ez da entretenimendu hutseko lur bat.Ezin diozu jendeari besterik gabe ongipasatzera etortzeko esan. Jakin-mina due-nak, iraganetik ikasi nahi duenak, edo arteaezagutza tresnatzat duenak ederki pasakodu, baina besteentzat ez daukagu miraririk.Ezagutzaren bide-zidorretan barnako akui-lu eta heldulekuz josita dago Prado, bainazuk egin beharko duzu bidea. Nire erronkagorena ez da bisitariek ongi pasa eta goza-tzea soilik, irteeran sarreran baino jantzia-goak izan daitezen nahi dut. Hala, museoe-tara datorrena jendartearen elitea dela diote

“Ez gara ohartzen zer denEuropako museoerakargarrienetakoa Bilbonegotea. Herrenak dituela?Konforme, baina bere dimentsiokulturala injustuki larrutu da”


MIGUEL ZUGAZA

zenbakiek. Iaz, 2,5 milioi bisitari izan zirengurean. Asko da, izugarri, baina ez uda Ibi-zan igarotzen dutenak beste. Bidaiatzekoaukerak ugaldu arren, oraindik ere pribile-giatu batzuk dira Madrilera etorri eta Pradobisitatzeko denbora eta sosa dutenak.Horrek arlo digitalean sakontzera eramangaitu. Artea demokratizatzeko bidean, gurelan eta bildumak jarri ditugu sarean zintzi-lik. Orain hamar urte tabua zen, arima dea-bruari saldu izana leporatzen ziguten, bainagure eginkizunaren hedapen kanal zoraga-rria da internet.

Atzerrian museoak bisitatzen dituenak nolatanez ditu bere inguruko museoak zapaltzen?Ulergaitza zait. 2007an, Pradoko handitzelanak inauguratzean, inguruko herritarrakmuseoarekin harreman bat proposatuzlimurtzen tematu ginen. Zergatik? Inaugura-zio aurretik madrildar baino iparramerikargehiago hurbiltzen zitzaizkigulako. Hori ososeinale eskasa da, zerbait oker egiten ari zare-naren sintoma. Urrutikoa auzokoa bainoerrazago konbentzitzen baduzu, komeriak!Zorionez, erakusketa ezberdinei esker, berta-koen arreta berreskuratu dugu. Museoa eten-gabe azalberritzeko balio digute. Museoak ezdirela aldatzen uste baitute askok, behin bisi-tatu eta betiko ikusita geratzen direla, bainamuseo on batek beti eskaintzen dizu txinpar-ta berri bat, ordura arte zabaldu ez zenuenate bat.

Txinpartak ez, azkenaldi luzeko diru-laguntzapublikoen murrizketek kea eragin dute. Horregatik diot akademikoki sasoi itzeleangaudela, baina baliabidez herren. Azken hiruurteetan aurrekontu publikoaren %60murriztu digute. Gure bildumari eta lantaldeosoaren jakintza eta ekinari esker goazdesertuan aurrera. Ikusi besterik ez dago,Louvrek 100 milioi euro jasotzen ditu urterodiru-laguntza publikoetatik, Pradok 12milioi, eta hala ere, liga berean gaude! Dema-seko ahalegina egin dugu gure aurrekontuakdiru-sarrera propioekin orekatzeko. Azkenbi urteotan, gure aurrekontuaren %70 auto-finantzatua da. Pradoren oinarrizko balo-reak eta tamainak ahalbidetzen dute lorpenhori, baina gurea ez da museo guztiei aplika-tu dakiekeen araua. Ez gaitzatela murrizke-tak justifikatzeko erabili, ez delako bidezkoabatetik, eta gu ere muga-mugan gaudelakobestetik.

Galdera inozo bat: zergatik murrizten da lehe-nik eta gehienbat kulturan?Autokritikoak izanez, ez dugu jendarteakonbentzitzen jakin, ez diogu kultura lehen-


MIGUEL ZUGAZA

tasunezko zerbitzu publikoa dela ikusarazi.Osasungintzan edo hezkuntzan murrizketakiragartzen badira jendea mobilizatzen da,baina kultura kolpatzen denean nor atera-tzen da kalera? Ez daukagu kultura ez uki-tzeko aldarrikatzen duen jendarterik. Ingala-ter ran, museoak doakoak dira eta horialdatzen saiatu direnero erantzun du jen-deak. Bitartean, gu ez gara gai izan aginta-riak museo bat zabalik mantentzea ospitale-ko gela edo ikasgela bati zabalik eustea

bezain beharrezkoa dela ohartarazteko.Baina zergatik ez ditugu agintariak konben-tzitu? Jendartea konbentzitzeko gai izan ezgarelako. Jendartearen presioa kokoteansentitzen ez duteno, politikariek berdinjarraituko dute.

Berehalakotasunaren eta etengabeko estimu-luen selfia da jendarte hau. Museoek, alta,pausa eta denboraren perspektiba eskatzendute. Bateragarriak dira?Iragan zein geroari so, ezinezkoa da guregaraiak kutsatu gabeko esperientzia lantzea.Horregatik diot parentesia dela kultura.Museo bat bisitatzea zarata mundanoenzurrunbiloari uko egitea da. Ez da tenplusakratu batean sartzea, baina bai denborakbeste dimentsio bat duen eta ideiak aireanzintzilikatzen diren mundu batean murgil-tzea. Ez da kasualitatea Pradon argazkiakhartzea eta smartphonen erabilera debekatu-ta egotea. Horregatik kritikatzen gaituztelabadakit, baina nik jendea obrak ikustera etor-tzea nahi dut, ez selfiak egitera. Ez nago tre-peta teknologikoen aurka, baina hori daobraz gozatu eta jendeak tabletari ez begira-tzeko topatu dugun modu bakarra. n

“Gernika bere papera egokien betetzen duenlekuan egongo da. Gaur egun, Reina Sofia museoaintelektualki eusten duen artelana da, bainahorrek ez du kentzen Picassok Pradori eskainiziola Gernika. Horregatik, galdera ez da non buka-tuko duen Gernikak, XX. mendeko artearekin zeregingo dugun baizik. XXI. mendean aurrera joanahala non erakutsiko dugu XX. mendeko artea?Galdera horren erantzunak markatuko du Gernika-ren etorkizuna”.

Gernika

AZKEN HITZA


27 emakume, 27 istorio eta 27 bizibide jaso dituzte Ezkutuko Amandrea proiektuan.XX. mendeko emakumeen bizimodua nolakoa zen ezagutu guran, Lekeitioko emakumeak

elkarrizketatu dituzte, liburua eta dokumentala osatuz. Jasotakoa kontatu digu Ale Goikoetxeak, egileetako batek.

EMAKUMEAK XX. MENDEAN

Ezkutuko amandreak argitara

LANA hasi genuenetik denbora asko pasatu da.Tarte horretan hogeita zazpi emakumeren tes-tigantzak jaso, eta egungo Lekeitio ulertzekoezinbestekoa zaigun iraganari beste kolore etaxamurtasun batez begiratzen ikasi dugu. Itsa-soa entzun eta lehen ez bezala, arrain kaxapisutsuak alde batetik bestera garraiatzen zituz-ten emakumeak etortzen zaizkit orain burura.Fabrika hitzarekin ostera, zortzi, hamar edohamabi orduz antxoei burua kentzen lan egitenzuten emakumeek betetzen dituzte nire gogoe-tak. Gerra garaiarekin aldiz, kartzelan jaio otezen gaur egun oraindik ziur ez dakien emaku-mearen zalantzek ordezkatzen dituzte orduraarte gerraren gordintasunaz entzundakoak.

Lan honen bitartez, eskola ia zapaldu ereegin ez duten emakumeak ezagutu ditugu.Gerra Zibilaren aurretik, artean neskato zirelaeskola utzi eta lanera atera behar izan zuten.Matilde Arrasatek esaterako eskolan izan denikere ez dauka gogoan, neskame joan behar izanbaitzuen umea zela. “Ez nintzen joan, bapez!Atzean neukan koadrila eta ezin joan, nik negar

egiten nuen, eskolara joan nahi nuelako” gogo-ratzen du ostera, Gregori Goitiak.

Euskarazko izenak jomugaGerraostean eskolan izan zirenak ere ez zituz-ten garai xamurrak igaro. Euskararekin borro-ka handia izan zen Lekeitioko ikastetxeetan.Eskola guztiak gaztelaniaz hartzen zituzten.Ikasleek debekatuta zuten irakasleekin zeinberaien artean euskaraz egitea eta zigorra zenarau hori betearazteko bidea. Irribarretsugogoratzen du Mila Mendiak euskaraz hitzegiteagatik mojek “a barrer, a barrer” agintzenziotela. Baina auzi gatazkatsuena euskarazkoizenen kontrakoa izan zen. Frankismokomojek euskarazko izenak gaztelaniazkoengatikordezkatzea erabaki zuten. Maria MilagrosArrasatek bere ikasgelan legea ezarri zutenunea gogoratzen du; ordutik aurrera KarmeleCarmen izango zela, Miren Maria, MaitenaAmanda… Kartoizko maleta hartu eta“banoa” esan zuen Arrasatek, “niri ez ditinork izena kenduko”, eta gehiago itzuli ez.

| ALE GOIKOETXEA |

AIT

TIT

TA

TX

IKI

Lekeitioko kabanan(arrain fabrikan),beharrean. Gizonaarrantzarenarduraduna izatenbazen ere, portukolan guztiakemakumeek egin ohizituzten.



Emakume bakan batzuek bainoez zituzten goi mailako ikasketakburutu, gehienek lan mundura jauziegin behar izan baitzuten. TeodoraGoitizek esaterako, irakasleak ikas-ten jarraitzeko gomendatu arren,etxean dirurik ez zela eta okinde-gian hasi behar izan zuen lanean 12urte baino ez zituenean. Neba-arre-ben artean gainera, bakarren bati ikastekoaukera aitortzen bazitzaion, mutilak izatenziren zer edo zer ikasi ahal izaten zuten baka-rrak. Terese Eigurenek ere, suminduta gogora-tzen du beraien etxean hiru neba-arrebetatikbakarrak ikasi zuela, mutilak.

Lanorduak kantuan eta kontu kontari iga-rotzen bazituzten ere, ordutegi barik eta bal-dintza gogorretan egin ohi zuten lan. Sarriasko gainera, gizonek baino alogera baxuago-ak jaso ohi zituzten. Itxaropena Bengoetxeakgaztaroko sasoia arrain fabrikara lotuta emanzuen: “Ordu asko. Ez genuen ordurik. Han-txe beharra amaitu artean, ez genuen ordurik.Binaka enkargatuaren etxera jatera eta buel-tan kabanara [arrain fabrikara]. Egoten ginengaueko zazpiak arte, baina gero, ostera eredeskantsatu eta zortzi eta erdietan hasi etahamabi eta erdiak edo ordu batak arte beha-rrian. Halantxik zela eta halantxik. 16 orduegin behar zen beharra, 16. Zortzi egin beharbaziren, ba zortzi. Gauza zetorren modura.Edukitzen genituen umeak eta egun batzue-tara kabanara ostera ere beharrean. Baina betipozik! Beti umore onean! Orduan kabanetan,egun guztian egoten ginen kantatzen”.

Lanera gazte joandakoek beraien soldataamari eman behar izaten zioten, etxean amakizaten zuelako ekonomia kudeatzearen ardu-ra. Hala eta guztiz ere, gerraostean oraindikneska eta mutilen alogeran ezberdintasunhandiak egoten ziren.“Sarritan esaten nuennik: gizonen beharrak egiten gaude etaandreen diruagatik. Behar asko eta dirugutxi”, dio Teodora Aboitizek.

Gizona arrantzaren arduraduna izatenbazen ere, portuko lan guztiak emakumeekegin ohi zituzten. Dei egitekoek gizonak itsa-sora joateko deiadarrez esnatzen zituzten,sare-eginek aldiz, apurtutako trainak konpon-du, eta arrainak itsasontzitik kamioietaragarraiatzen ere emakumeak ibiltzen ziren,arraina saltzen... Gregori Goitiz arrantzaleetxeen azpian deiez aritzen zen, goizeko bos-tetan: “Fulanooo gora jaungoikoaren izeneanitsasora joateko!”. Bittori Larreategik ostera,portuan harri ikatzak buruan hartuta gogora-tzen ditu garaiko emakumeak.

Tartean Gerra Zibila bizitzea ere egokituzitzaien emakume askori eta ez zuten gutxisufritu. Ilea moztuta eta errizino-olioa edan

ondoren kalerik kale erabili zituz-ten, edo gizona espetxean izan etaetxe gabe laga zituzten, edo guda-rien zaindari eta erizain aritu zirenmugaz harago…

Hegazkinen hotsa entzun etakoba edo ezkutalekuetan hartzenzuten babes gerra sasoian Lekei-tion geratu zirenek. Jolas moduan

gogoratzen ditu Josune Torrealdaik unehaiek: “Kobetara arin-arinka. Abioia ikustengenuenerako ezkuta. Bazkaria ere, amak-etaarinago eginda eroaten zuten, eta kobangeundela, hantxe jaten genuen bazkaria. Gerokurika... Olgetan ibiltzen ginen eta kanpaiakjotzen zuenean... dza!”.

Testuinguru hartan, belaunaldi hauei gaz-taroa Elizaren begiradapean bizitzea egokituzitzaien. Giza harreman eta jarrera guztiakbaldintzatuta zeuzkaten. Orduko moralakfinkatutako patroiak jarraitu behar zituzten,horien artean izaera egokia taxutzeko jarrai-bideak. Janzkera, esaterako, zintzotasunarenedo ganoraren ezaugarria zen. KarmenMurelagak irribarrez oroitzen du herriko aba-deak emakume bat elizkizunetik kanporatuzuen unea, prakak jantzita joan zelako elizara.

Sexuari buruzko uste okerrakMutilekin izaten zituzten harremanetan bizita-ko ikara eta tentsioak azpimarratu dizkigute,ezkutuan ibili beharra. Harreman horiek osoazalekoak izan behar zuten, nobio garaianbehintzat. Gutxi batzuek ez ezkontzeko eraba-kia hartu bazuten ere, gehiengoa, bizi-legearijarraituz, “gizon ona bilatu eta ezkondu” egi-ten zen. Une horretara arte, gizonekin hainestu sekula egon gabeak ziren emakumegehienak. Tere Eigurenek aipatu digu sexuariburuz aurrez entzundakoak eta ezkontzarenostean izandakoak ez zirela bat etorri: “Librezenuela sexua, baina gehiago ez genekien! Etanahi ez bazenuen ere, egin behar sexo”. AneMiren Sustaetak berriz, entrenamendu faltanabarmendu du algara artean, “honela izatendela eta bestela izaten dela, ba kalean entera-tzen zinen. Eta ez ginenez joan entrenatuta, balehenengo gauari itxaron behar”.

Ezkondu eta umea ekartzea zen emakumehauen betebehar nagusia, umerik ekartzen ezzuenari kapoia zeritzon. “Ezkontzen zineneta lehenengo misioa umea ekarri behar.Derrigor zen umea ekartzea”, dio Sustaetak.Arrasateren hitzetan, “ez zegoen telebistarik,ez zegoen irratirik; afaldu, argia ez gastatzea-rren neguan zortzietarako ohean, eta honeta-rako, horretarako eta besterako denborazenuen, eta ume asko ekartzen ziren”. Seme-alabak etxean eta halamoduz ekarri zituztenmundura elkarrizketatu ditugun emakume

HerriakherriarentzateginaLekeitio herritxikia izanik, nahibaino arinagozabaldu zen bineska hirugarrenbegia lepo gaineanhartuta herrikoemakumeakitauntzengenbiltzala. Jakin-minez,prestutasunez etaekarpenak egitekoirrikaz gerturatuzaizkiguherritarrak.Aulkiak aldebatetik besteramugitzeko, argazkizaharrakekartzeko, musikajartzeko, aktorelanetan aritzeko...Ordu txikiak artelan egitea egokituzaie batzuei, etadenok ala denokosatu dugu gureherri txikihonetako historiabiltzen duen lanxume hau.



nagusienek. Teresa Erkiagak harrotasunezdio zazpi haurrak etxean izan zituela, auzokoemakume baten laguntzaz.

Ezkondu ostean, emakumeek bere gainhartzen zuten etxearekin zerikusia zuen guztia.Gizonak kanpoan egindako lanaren diru-sariaetxera ekartzeaz arduratzen ziren. Etxekonagusiak eta seme-alabak jagon eta heztekoardura emakumearena zen, eta sarritan amaeta alaben artean banatzen zituzten lan horiek.Garaiko ezkontza kontratuak banaezinakziren. Hori dela-eta, emakume ugari eutsibeharraz mintzo dira. “Aguanta! Hantxeaguanta! Nik neuk bai behintzat. Gaurko gaz-teak nik eroan neban bizimodua eroatekotan,apartatuko ziren denak”, dio Karmen Murela-gak. Egoera ezin jasan eta alkoholean penakitotzeko hautua egiten zuten emakumeak ereizan ziren, baina gizonak ez bezala, etxean etaezkutuan edaten zuten.

Heriotzak soilik bana zezakeen ezkonduta-ko bikotea. Mari Tere Gabiola alargun gera-tutako emakumeen egoeraren inguruan min-tzo da: “Negar egiteko astirik ere ez!Hurrengo egunean beharrera joan behar,bestela jatekorik ez. Alargunak txarto etabatzuek esaten zutena, batzuk ezkondu beha-

rragatik. Orduan umeak ere asko zeuden,hiru edo lau ume. Zeure beharraz haiekumeak zelan altxatuko zenituen, ezinezkoa!”.

Herriari egindako ekarpena zenbaezina da.Emakumeok beren hondar alea jarri zutenhan eta hemen: euskalgintzan, ikastolensorreran, herrigintzan eta baita politikan ere.Sustaetak adibidez ikastolako sortze eta era-tze prozesuan emakumeak gogoratzen dituburu-belarri lanean. Emakume zintzo etaeskuzabalak ziren kostako emakume kresal-dun hauek, Angela Uribarrenen esanetan:“Didarra egiten zuten, zarata, baina bestelaeskutan bihotza zuten andreak ziren”.

Gaur, askatasun eta baliabide gehiagodituzte emakumeek. Etxetik kanpo lan egindezakete, soldata jaso (nahiz eta beti pareko-ak ez izan), aukeratutako ikasketak egin,ezkontza-konpromisoa legez apurtu, guraduen momentuan seme-alabak izatea eraba-ki… Guk aurreko belaunaldietako emaku-meen oinordetza jaso dugu, ondare aberatsahartatik ikasten jarraitzeko, gorde beharre-koa gordez eta aldatu beharrekoa aldatuz.Baina, batez ere, jakinez norberaren baitanernatu eta hazten dela norberaren oinarriz-ko askatasuna. n

Ezkerreko irudian,300 kiloko kupelagarraiatzen.Eskuinean, sare-eginak, apurtutakotrainak konpontzen.Kostako herriaizanik, arrantzarekinlotutako lanbideakziren nagusiLekeition,ezinbestean.

ITX

AR

OPE

NA

BE

NG

OE

TX

EA

AIT

ZIB

ER

IZA

GIR

RE

18 � 2015EKO MARTXOAREN 8A

IRITZIAREN LEIHOA

PSIKOLOGIAN, DISONANTZIA KOGNITIBOAgertatzen da pertsona baten ideia, sines-men eta jarreren arteko talka gertatzenbada, adibidez, gatazkan dauden bi pen-tsamendu mantentzeagatik edo norbera-ren baloreei kontra jartzen zaion portaeraizateagatik. Bestela esanda, pertsonabatek inkonpatibilitate kognitiboa dutenbi pertzepzio baditu aldi berean, orduanbere jarreretan inpaktua izan dezaketeideia eta sinesmen berriak sortuz edotalehentasunak aldatuz, betiere bere kon-traesanak gutxitu eta ahal bada desagerra-razteko asmoarekin.

Disonantzia kognitiboarekin Mende-baldeak nazioarteko politikan duen moralbikoitza estali baino lurperatu egiten du.Jakina da Putin deabru bat dela eta erru-siarrek umeak jaten dituztela, baina horiez da nahikoa, batez ere arazo “txiki”batzuekin topo egiten denean: frogak.Ukrainako krisian eta gerran Mendebal-deak kontakizun (ipuin) bat sortu du beredemokrazia eta giza eskubideen aurkakojarrera justifikatzeko, hain zuzen ere hordago disonantzia, balore horiek baitiradefendatzen omen dituenak.

Maidaneko manifestarien parte garran-tzitsu batek Europan azkeneko hamarka-detan ikusi ez den biolentzia eta sinbolo-gia faxista erabiltzen zituela? Maidanenmasakrea gertatzen dela? Janukovitx erru-dun. Gertakariak pasatu eta bi aste beran-duago, elkarrizketa pribatu batean Esto-niako kanpo harremanetarako ministroakEBko kanpo gaietarako arduradunariadierazi zion hipotesi sinesgarriena zelafrankotiratzaileak Maidaneko oposizioko

sektore bat izatea eta gainera, gobernukolpista berriak ez zuela ikertu nahi. Gerohamarnaka informazio eta dokumentaletorri dira bertsio hori babestera, besteakbeste, Alemaniako telebista publikoak egi-nikoa. Urtebete pasatu da eta orain BBCkonartu behar izan du, ezin zela Janukovi-txi errua botatzen jarraitu, bestela beresinesgarritasuna hondoratu egingo litzate-ke, baina diskurtso berria prestatu du:frankotiratzaileak Errusiaren zerbitzurazeuden. Negargarria.

Frankotiratzaileen afera horrek Januko-vitx derrigortu zuen 2014ko otsailaren21ean akordio bat sinatzera oposizioare-kin. Bitartekariak Frantzia, Polonia etaAlemania izan ziren. Ordu gutxi batzue-tan oposizioak akordioa hautsi eta parla-mentua okupatu zuen. Ehun diputatubaino gehiagok ihes egin zuten eta presi-dentea legearen kontra kargugabetu zutenindarrez. Gobernu berrian besteak besteSvoboda alderdi faxistaren ordezkariakzeuden, urtebete lehenago Europar parla-mentuak kondenatu zuen alderdia.

Odesan Maidaneko jarraitzaile batzuek40 pertsona baino gehiago erre eta erailzituzten. Bestalde, Kievek deszentralizazioeskaerak ukatu, erabakitze eskubide pro-zesuak jazarri eta inbasio gerra bat hasizuen Donbass eskualdean. Kolpistek hasizuten gerra autonomia eta sezesio eskae-ren kontra. Bitartean, Baltikoko herrial-deetan sorgin ehizan daude barneratuak:Estonian italiar europarlamentari ohi batatxilotu eta deportatu zuten konferentziabat eman ez zezan. Lituanian eta Letoniankable bidezko telebista kate baten emisioaezabatu zuten; politikari abertzale lituania-rrak atxilotu edo epaitegietan salatu dituz-te beren iritzi politikoengatik, eta Litua-niak polizia berezia sortu du, besteakbeste, administrazio publikoak eta enpresapribatuak presionatzeko iritzi politikozehatz batzuk dituzten langileak kaleratze-ko. Izan ere, John Frederick CharlesFuller-rek azaldu bezala, “demokraziarenindar nagusia ez da bestearekiko amodioa,baizik eta gainontzeko tribu, frakzio etanazioekiko gorrotoa”. n

Mendebaldea eta disonantzia kognitiboaI

ÑIG

OA

ZK

ON

A

Urtebete pasatu da eta orain BBCk onartubehar izan du, ezin zela Janukovitxi erruabotatzen jarraitu, bestela beresinesgarritasuna hondoratu egingo litzateke,baina diskurtso berria prestatu du:frankotiratzaileak Errusiaren zerbitzurazeuden. Negargarria.

Asier BlasMendoza �

EHUKO

IRAKASLEA


IRITZIAREN LEIHOAGORA PRO NOBIS - IRITZIAREN LEIHOA

Asisko Urmeneta �


IRITZIAREN LEIHOA

GURE KALEAK izendatzeko plaken %10akbaino ez omen darama emakumezkobaten izena. Ehuneko horren barneanomen daude, “inork ezagutzen dituenemakumezkoak”, abizenik gabe azaltzendiren “izen herrikoiak”, eta nola ez, san-tak, mojak eta Ama Birjinak.

Espazio publikoa hartzeko dugunbeharraz barre egin izan digute maiz, his-teriaz blai ari garela, gehiegikeria dela gureerrekonozimendu antsia. Eta estatistikakgogoko ez baditut ere, gaurko datuak ezdu erantzunik onartzen.

Era berean, Hernanin Andre Kaleaberreskuratu dugu, ez gainera izerdi gutxi-

rekin. Ez dizkiot zorionak besterik emannahi hainbeste urtean borrokan aritu denhorri, eta bidean batu garen guztioi.

Baina kaleak ez ditugulako plakabatzuen bidez soilik gureak egingo, mar-txoaren 14an Hernaniko kaleak beste erabatera hartzeko aukera ere izango duguemakumeok. Izan ere, sagardotegi garai-ko gehiegikeria sexistek, baboseoak etagainontzekoek adi entzun beharko dute,gurea dena berreskuratzera gatozela.Nazkatuta egoteaz gain, haserrea borbor-ka izateaz gain, gurea denari izena jartze-ra baikatoz; eta jada, ez dugu baimenikeskatzen. n

OSASUNAREN HAMAIKAKO bakarra dakit buruz, osoaspaldikoa: bigarren eta hirugarren dibisioaren artekojoan-etorrietan zebilen garaikoa. Memoria apetatsuariorduko irudi bat eskatuz gero, Bosmediano ikustendut. Zelai erdian baloia harturik, ezker hegaletik goradoa, ziztu bizian. Aitzina egin ahala, harmailetakoorroaren oihartzuna handitzen doa, Osti-bar ere area txikian sartu baita kanariarra-ren erdiraketari buruz erantzuteko asmoz.

Aita eta anaiarekin Sadarren eginikoigande arratsalde urrun haiek puruen usai-nari daude loturik; arbitroaren aurkakooihuak ere gogoan dauzkat, bai eta nor-gehiagoka amaitu bezain laster tabernetanbanatu ohi zuten La goleada berri papermehea, arratsaldeko emaitza eta sailkape-nekin.

Fermin Ezkurra zen Osasunako ordu-ko presidentea. Iruñeko Kutxako ardura-dun, kutxak berak jarria zuen postuankluba erreskatatu ondotik, zorra kobratze-ko berme hoberena zelakoan. Diputazio-an Amadeo Marco errekete zaharra zegoen, eta Uran-ga zen Nafarroako Kutxako burua, Diario de Navarrakozuzendariaren anaia. Nafarroa arragoan kolore ilunekojauntxokeria nagusi, bistan denez.

Urteen joan-etorriak aldatu egin ditu elkarren arte-ko harreman estua duten hiru instituzioetako ardura-

dunen izenak: Sanz-Barcina Gobernuan (eta CajaNavarran), Izko-Artxanko Osasunan, Goñi kutxan.Izanetan aldaketa handirik ez dugu ezagutu, ez onera-ko behintzat. Orduko jauntxokeriari aberats berriekdirua xahutzeko duten joera gehitu zaio, guztion kalte-rako. Momentuz, Kutxa pikutara joan da, Osasuna

bide beretik doa eta agintarien kudeaketaekonomiko arduragabeak kili-kolo utzi duNafarroaren bidegarritasuna.

Osasunako arduradunak erreskate eskejoan zirelarik, Nafarroako Parlamentua bizatitan banatu zen. Klubari hirurogeimilioiko zorra pilatzen utzi dion UPN,sozialistak eta PP tratua berehala sinatzea-ren alde agertu ziren. Oposizioko taldeek,ordea, lehenbizi kontuak argitu behar zire-la azpimarratu zuten.

Berriki jakin dugunez, hura argitzeazaila zen, dena kakaztuegi zegoelako.Gobernuak irabazi zuen bozketa, ordea,oso argigarria izan zen, maiatzeko partida-ren gakoa islatzen baitu. UPN-PSN-PP

hirukoteak 26 parlamentario lortzen baditu, eginadago gobernua. Bestela, abertzaleek eta Podemosekhartuko dute Diputazioaren jauregia. Esan beharrik ezdago: hori erabateko hondamendia litzateke batzuen-tzat; bestentzat, berriz, Nafarroa arragoa haizearenibiltoki zabal, hesirik gabe bihurtzeko aukera. n

Benetako partida, bi hilabete barrukoa

Fermin Erbiti Zabalza KAZETAR IA �

Kutxa pikutarajoan da,Osasuna bideberetik doa etaagintarienkudeaketaekonomikoarduragabeak kili-kolo utzi duNafarroarenbidegarritasuna

KattalinMiner�

KAZETAR IA

DA

NI

BLA

NC

O

DA

NI

BLA

NC

O

Kaleak eta gauak


IRITZIAREN LEIHOA

POBREZIARI eta gizartearenezberdintasunei buruzko azkendatuek hainbat titulu utzi dizki-gute, gehienak kezkagarriak.Lehenik eta behin, pobrezia han-ditu da EAEn 2012tik 2014rabitartean, aurreko urteetan bainointentsitate handiagoz gainera.

Esanguratsua da ere azpima-rratzea Gini Indizea –gizartebaten barruan ematen direnezberdintasunak neurtzen dituenadierazlea– bi urteko tartean bestetarte luzeagotan baino gehiagohazi dela. Ez handitu bakarrik,arazoa ez da klase ertainak beheraegiten ari direla, behean daudenakgero eta okerrago daudela baizik.Hortaz, ematen du, krisiarenondorioz kaltetuenak ez direlahainbeste klase ertainak, gizarte-zaurgarritasun egoeran kokatzendirenak baizik.

Datu horietatik abiatuz inte-resgarria izan daiteke gogoetaegitea euskal gizarte-kohesioereduaz eta horren mantentzeariburuz. Euskal gizartearen ongi-zatea bermatzeko ezinbestekoaizan da industriaren sektorea etahorri lotuta dauden soldatak.Momentu hauetan, lan errefor-ma ezberdinen ondorioz, ereduhau zalantzan dago eta gero etasoldata baxuagoak jasotzen diraindustriaren sektorean, nagusikienplegu berria lortzen dutenenartean, sarritan lantegi berean bilangile talde topatuz: baldintzaonak dituztenak eta behin-behi-neko egoeran daudenak.

Horri lotuta, azken urte haue-tan ikusten ari garen tendentziapobreziaren perfilen aldaketanabarmena da. Horrela, duela15-20 urte adinekoak pobrezia

tasa handienak pairatzen zituz-ten taldea baziren ere, krisiarenondoren pobreziaren perfila izu-garri gaztetu da; umeen eta gaz-teen artean ematen dira pobreziatasa handienak. Adinekoen ego-era azken urteetan mantenduegin da eta zenbaitetan hobetuere bai, pentsioetan jaitsierarikez delako eman, eta gainera,batez besteko pentsioaren kopu-rua gero eta handiagoa delako,horretan ere industria sektoreakzerikusi duelarik.

Egoera kafkiar baten aurreangaude beraz, soldata baxuak etalangile pobreak diren gazteak aridira euren kotizazioen bidez adi-nekoen pentsio altuak finantza-tzen, askotan langile horiek inoizjasoko ez dituzten diru-kopuruakjasotzen dituzte pentsionistek.Epe ertain eta luzera begira egoe-ra sostengaezina izango da, egoe-rak hobera egin beharrean oke-rrera baino ez du egingohurrengo urteetan, gizarte-ezber-dintasunak areagotu baino ez diraegingo euskal gizartean. n

Gorka Moreno Márquez �IMMIGRAZIOAREN EUSKAL BEHATOKIKO ZUZENDARIA

Txikleak noiz arte eutsiko dio?

IÑIG

OA

ZK

ON

A

Alabak hiru urtekunplitu berritanmedikurako gureohiko bisitan;oraindik zegoelaLur larru gorritanesan zigun “hau ez dagertatzen sarritan...”“San Filippo” izenabotata birritanhotzikara handi batgailendu zen tripan.Nerbio ta beldurrenbitarteko kinkanezkutuko mundu batgelditu zen bistan.

Jada utzi diozuhitz egitearinahizta komunikatzenzaren guztiz garbi:Zu pozik zaudeneanzabiltza jostarihaserretzean berriz,betilun ta nagi.Eguneroko martxanarazo ugaribizi ditugun arren;zara gure sari.Egunekoa bizizgabiltza aspaldidenbora irabazizetorkizunari.

Gizarteari jartzenbagara begirahan guztiok berdinakez gara-ta, tira!Sailkatuak zenbakibatzuen neurriranornahi ez da iristenbesteen erdira.Ospitaleak duenzorraren hariratxanponen diktaduragailentzen ari da.Logika horrek badugurean segidagaixo daudenak eresailkatzen baitira. n

San Filippo

Iñigo Legorburu�

Doinua: Amaren bularra. * San Antontxu sariko irabaz-lea. Sorta osoa argia.eusen.

Duela 15-20 urteadinekoak pobreziatasa handienakpairatzen zituztentaldea baziren ere,krisia eta geropobreziaren perfilaizugarri gaztetu da;umeen eta gazteenartean ematen dirapobrezia tasahandienak

BERTSO BERRIAK


IRITZIAREN LEIHOA -ZIRTAK

ORAIN BI HILABETE ESKAS, Nekane San Miguel, MariLuz Esteban eta Isabel Otxoak iritzi artikulua plaza-ratu zuten Berria egunkarian, honako gai honen buel-tan: ETBn eguraldiari buruzko informazioa ematenduten emakumeen janzkera. Zehazki, aurkezle horienzapatak ekarri zituzten hizpidera, takoi garaiak ibil-tzen ditu-eta, erruz, Ana Urrutiak.Hurbileko takoiak deitzen zen testuaeta autoreek zioten, besteak beste,takoiak ez direla erosoak eta osasunarazoak sortzen dituztela, pertsona-ren mugitzeko gaitasuna ikaragarrimugatzen dutela, eta, azkenik, iru-diak ez direnez, ez, inuxenteak,telebistako prime timean gisakooinetakoekin apaindutako ema-kumeek eredu oso zehatz batbultzatzen dutela, behatua izate-ko objektuarena.

Gaiak soka luzea ekarri zuen,eta niri akordatu zitzaidan irudiekez ezik hitzek ere balio dutela este-reotipoak birsortzeko eta gizartearenordenamendu funtsean maskulinoasasoiz sasoi berrindartzeko. Akordatuzitzaidan Inma Errea itzultzaile etaidazleari entzundako solasaldi bat;bertan, Erreak ariketa interesgarribat ekarri zigun: tradizioz emaku-meei edo gizonei lotzen zaizkienobjektuen izenak bilatu zituenEreduzko Prosa Gaur datu-basean. Takoi hitza sartuta, litera-tur testuei zegozkien 236 adibi-deetatik, puska handi batekemakumeen takoi zorrotzei egi-ten zion erreferentzia, eta adibidehorietan azpimarratu egiten zenemakumeak zer ziren sexiak,takoiak soinean zituztela. Literatu-ran, hortaz, takoiak emakumeei etahoriek kitzikatutako sexu desi-rari lotuta agertzen zaizkigu,eta ez, esate baterako, herren-ka dabilen norbaiten ortope-dia-oinetakoei.

Edonola den, minen akordatu zitzaidanabeste kontu bat izan zen, telesail oso Bmailako bateko kapitulua, Modern Family-

koa, alegia. Mota horretako ekoizpenek, entreteni-mendu xamurra sortzea eta ikus-entzuleen gehiengo-arekin bat etortzea helburu, ez dizute galdera existen-tzial sakonegirik plantearazten; bazka ematen dizute,ordea, ikerketa soziologiko xinple batzuk egiteko, hauda, sozialki onartua dagoenari tankera hartzeko, nahi-

ko modu errealistan. Kapitulu zehatzhark gordin ikusarazi zidan takoienbeste funtzio bat, ezinago perber-tsoa. Honatx trama: familia modernotzat

saldu nahi dituzten arren, mamianikaragarri tradizionalak diren hirufamilia protagonistek –ez diotenezerrotikako kontra-proposamenikegiten senitartekotzaren oinarrizko

zimenduei– txangoa antolatzendute atrakzio-parkera. Bikote gayak ezdaki zer egin alaba txikiarekin, gora

eta behera baitabil jauzika, etadeskuidatzen direnero, parke-ko beste muturreraino joana

dela egiaztatzen dute.Hasiera batean, saiatzendira umeari txakur-uhal

batekin eusten, baina jendeakgaitzespenez begiratzendiela-eta, bazter uzten dute

estrategia hori.Orduan, haurraren aitonak, bera baino

30 urte gazteagoa den emakume batekinezkondua, epifania betean deskubritzen du

andrea hain sarritan ozpinduta egotearenarrazoi nagusietako bat dela, azken buruan,

takoi izugarri deserosoekin ibiltzen delabeti. Flashbackean gogoratzen du nola itxa-ron behar izaten dion kaletik doazenean,nola eman behar izaten dion eskua eskaile-rak jaisteko. Bonbilla artean ñir-ñirka, mer-chandising-denda batera sartu eta printze-

sa-zapatatxo (takoidun) batzuk erostenditu bi lobarentzat, horiek

oinetan dituela ez baitu posi-ble izango harrapatu ezine-ko moduan urruntzea, aske

ibiltzea. Txakur-uhala ez bezala, zapaltzailearen

takoiak ez ditu inortxok ere begitan har-tzen. n

Danele Sarriugarte � IDAZLEA

DA

NI

BLA

NC

O

Zapaltzailearen takoiak

Antton Olariaga


ERDIKO KAIERA

“Ez daukat margolari maisurik, nolabaiteko bekatu-sena dut irakasle”, adierazi zuen Carol Ramak 1981ean.

HISTORIA, Ambrose Biercek, gisa honetantxedefinitzen du: “Kontaera faltsua hein handibatean, gehienbat garrantzi gutxiko gertaerakkontatzen dituena, gehienbat gizatxar direngobernariek eta gehienbat txoroak diren sol-daduek eragina”. Besterik da garrantzia gutxi-ko gertakari horiek gero garrantzia handiago-ko gertakariak eragin ditzaketen: apokaliptikojartzearren, adibidez gerrak. Joseba Sarrio-nandiak, aldiz, testu honetarako egokiagoazaigun definizio bat ematen dio Historiari:

“Behin eta berriro idatziz doan testua, geroborratua eta berriz idatzia izateko. Historiakera guztietako argumentuak pilatzen ditu, zerfrogatu nahi duen oraindik ez dakien arren”.

Sarrera modu hori zertarako, eta, erakusketabatean izan naizela esateko. Museu d’art con-temporani de Barcelona-n. Izena: La passiósegons Carol Rama. Ez Bach ez bi: Carol Rama.Lasai, segi irakurtzen, normala da haren ize-nik ez ezagutzea. Bost euro balio duen sarre-rarekin batera jasotako esku-orrian ohartaraz-

Artearen historiaberrirakurtzen

CAROL RAMA

Artista italiar ahantziari eskainitako erakusketa, Pasioa Carol Ramaren arabera, aukera ezinhobea da artearen historiografia nagusia kritikoki berrirakurtzeko. 70 urtetan zehar egindako

200 bat lan, XX. mendeko artearen toki komunak zalantzan jartzeko.

| ARITZ GALARRAGA |


CAROL RAMA - ERDIKO KAIERA

ten digute: izena ez da ezein historiatan ager-tzen, ezta “emakume artisten historia” deituduten horretan ere. Torinon jaioa, 1918an,industrialari familia batean; burgesa, beraz,estutasun handirik gabekoa. Ez behintzat eko-nomikoki: heziketa artistikorikgabea, Ramaren hasieretakoobran eragina izan zuten herio-tzak –aitak buruaz beste eginzuen, alabak 22 urte zituela– etaitxialdi instituzionalak –ama psi-kiatriko batean sartu behar izanzuten, aitaren heriotzaren ondo-tik–. Orduantxe hasi zen pinta-tzen erakusketa honetan aten-tzioa gehien ematen duten akuarelak:emakume batek kaka egiten du, giza zakil batornitorrinko batean sartzen da, gorputz batekeskuekin zabaltzen du bulba, suge bat ipurtzu-lo batetik irteten da. 1945ean erakutsi zituen

lehen aldiz jendaurrean: Italiako gobernuakzentsuratu egin zituen, “lizunkeriagatik”.

Ibilbide artistikoa ez zuen hor gelditu,ordea. Paul, aka Beatriz, Preciado komisarioakidatzita utzi duen bezala, “hogeigarren men-

deko artearen kontra-artxibo”gisa har daiteke-eta Ramarenobra. Lehen erakusketa harenzentsura “ohartarazpen” modu-ra hartu zuen, hori bai, motibofiguratiboak alde batera uztekogonbidapen. 50etan, “gerra abs-traktua” jarri zuen martxan,Movimento per l’arte concreta tal-dearen baitan, bere obrari

“nolabaiteko ordena” eta “gehiegizko askata-suna mugatzeko”. Hamarkada haren erdialde-ra, arte konkretua lantzen zuen taldearen kon-bentzio geometrikoengandik urrundu, etamaterial berri, teknika berriekin esperimenta-

Lehenbiziko akuarelak dira Ramaren erakusketan atentzio handiena ematen dutenak. 1936ko Nonna Carolina lanean(goian ezkerrean) gorputz atalen protesiak pintatu zituen. 1940ko Appassionatan psikiatrikoko eszena bat. EskuinekoDorinan (1944), suge bat ikus daiteke uzkitik irteten. Urtebete geroago zentsuratu zuten margolaria, “lizunkeriagatik”.

Zergatik ez da ezaguna Carol Rama? Deigarria daartearen historiak eskaini dionarreta eskasa, haren ibilbideluzea eta ekarpena ikusita


ERDIKO KAIERA - CAROL RAMA

tzen hasi zen. Adibidez,60etan, Rama gerturatu zenesperimentazio linguistikoalantzen zuten artistengana,Novissimi taldekoen poesiabisualera, bereziki EdoardoSanguineti idazlearengana.Sanguineti berak bricolagesdeituko zituen lanak eginzituen garai hartan, elementuorganiko eta inorganiko des-berdinen nahasketatik sor-tzen zirenak.

60. hamarkada amaieratikaurrera, Italiako eszena artis-tikoa berenganatu zuten artepovera mugimenduko figuramaskulinoek: Alighiero Boe-tti, Giuseppe Penone, GiulioPaolini, Mario Merz, PinoPascali, Michelangelo Pisto-letto. Carol Rama, bestebehin, eszena horretatikkanpo geratuko da. Nahizkautxuzko pneumatikoaksarri agertzen diren garaihartako obran –aitak, hon-doa jo aurretik, bizikletafabrika bat izan zuen–. Bainaez bakarrik: oin eta hanka protesiak, krista-lezko begiak, betazalak, ilea, azala, azkazalak,hortz naturalak, osagai elektrikoak (fusibleak,bateriak), medikoak (xiringak). 70etan, iaesklusiboki erabiliko ditu kautxuzko pneuma-tikoak, taxidermista batek azala lantzen duenbezala erabili ere.

1980an, Leo Vergine komisarioak Rama-ren obra “deskubritu” zuen: lehen akuarelahaietako batzuk sartu zizkion, L’altra metàdell’avanguardia 1910-1940 izeneko erakusketakolektiboan. Ehun bat emakume artistarenlana jaso zen bertan. Deskubrimendu horrek,aldiz, berriz geldiarazi zuen Ramaren sona. Bimodutara: aitorpena ematen dio, baina soilikemakume gisara aurkeztuta. Eta gazte garaikoobrak bakarrik erakutsita, ondorengo obraguztia uzten du ilunpean. Sorkuntzak ez duetenik, ordea: 90etan, animalia gaixoen erre-presentazioak margotuko ditu, orduko hartanmodako zeuden behi eroak. Autoerretratugisa ere aurkeztu zituenak: “Neroni naiz behieroa”.

Errekonozimendua-edo, 2003an iritsizitzaion Ramari: Urrezko Lehoia eman zio-ten Veneziako biurtekoan, zazpi hamarkada-tan zehar egindako lanagatik. Hartara, goitikbehera betetzen dira Carol Ramaren kasuan,Guerrila Girls kolektibokoek aipatzen zituz-ten iragarpen horiek guztiak: “Emakumeartista izatearen abantailak dira, laurogei urte

dauzkazunean hasiko direlanabarmentzen zure lana; egi-ten duzun edozein gauza‘femenino’ gisa izango delasailkatua; eta artearen histo-ria berraztertuetan sartukozaituztela”.

Paul B. Preciadoren tes-tura itzuliko gara, Elearazi-ko lagunek osoki euskararaekarri duten horretara –etaondo pentsatuta, nik ereekar nezakeen hona osoki,bestelakoekin eman beha-rrean alamena–. Erakusketa“minoritarioei” arrisku batikusten die: kontakizun his-toriografiko handiarenbarruan, oin-ohar huts gisaamai dezaketela. Pixka bathorrela: “Egia da, ar temodernoa Europa erdialde-ko gizon zuriek egin zutenbatez ere, baina ez ahaztu,hor zeuden, baita ere, SoniaTerk, Liubov Popova, Clau-de Cahun, Dorothea Tan-ning… Eta, batzuetan, itza-lean izan arren, gauzatxo

zoragarriak egin zituzten”. Bestela, erakus-keta minoritarioak bi multzotan sailkatzenditu: nolabait “unibertsalistak”, unibertsale-ra iristeko balio dutenak, alegia, narraziohegemonikoak xurga ditzakeenak. Eta“identitate politika”-ren logika darabilte-nak, zeinak arriskua duten diferentziak bir-naturalizatzeko, anekdota huts gisa txerta-tzeko historia handian, nar raziohegemonikoa berretsiz.

Preciadok berak Rama bisitatu zuen era-kusketa prestatzeko aitzakian. Baina 2005eankontzientzia galtzen hasi zen artista, prozesuazkar batean. Artearen historiak erabat ahaz-tu du Carol Rama. Carol Ramak orain erabatgaldu du oroimena. “Artearen historia dagure amnesia propioaren historia”, dio Pre-ciadok. Eta zalantza planteatzen, ea erakus-keta izan daitekeen artistaren memoriaberreraikitzeko edo asmatzeko modu bat,ala, aitzitik, gure saiakera amnesia-proiektuorokor horren parte izango den. Sarrionan-diaren definizioaren haritik, zalantza gutxia-go dago: Historia, berriz idatzia izaten ariden momentu honetan –ze momentutan ezda berriz idatzia izaten ari?–, ziria sartzeko,esan nahi baita sartzeko falka, besterik ezbada muturra, probestu beharra dago. Bar-tzelonakoa bukatuta, Pariseko Musée d’ArtModerne izenekoan dugu aukera, apirilaren3tik uztailaren 12ra. n

Pinturaz gainbestelako materialakere erabili dituRamak. 1970ekoPresagi di Birnamhonetan bizikletenpneumatikoak erabilizituen.Margolariaren aitakbizikleta fabrika izanzuen bere buruazbeste egin aurretiketa, baliteke obrahonekin suizidio horrierreferentzia egitea.


ERDIKO KAIERA

APALAK ERDI HUTSIK barruan eta “erretiroa-gatik likidazioa” iragartzen duten kartel han-diak kanpoan. Hala dago Bilboko Lauaxetaliburu denda. Sektoreak bizi duen egoeraestua eta osasun arazoak tarteko, ateak itxiditu otsaila amaitzearekin bat, iazko ekaineanKirikiñok egin bezala. Sorkunde Arregi etaTxomin Saratxaga senar-emazteak daudeliburu denda horien atzean. Urteetako lanare-kin gustura baina agur esatearen penaz min-tzo da Arregi. “Egungo egoera benetan zailada, asko borrokatu behar da”, dio.

Liburu denda biak euskal kultura ardatzzuten liburuak zabaltzeko erreferen-tziazko espazioak izan dira Bilbon.Saratxagaren eskutik, 1976an irekizen Kirikiño, euskal gaiak lantzenaitzindaria hirian. Lau urteren buel-tan ireki zen Lauaxeta eta Arregikhartu zuen horren ardura. Hezkun-tzako materialean eta haur eta gazteliteraturan jardun du bereziki, baitapaper denda bezala ere. Halaber,Lizardi izenarekin hirugarren liburusaltokia ireki zuten Deustun, bainazortzi urtera itxi zuten.

Hastapeneko urteen oroitzapen ona gor-detzen du Arregik: “Ilusio handia zegoen,alor askotan”. Bilbon euskaltzaletasunaindartsu zegoen eta 1977ko urtarrilaren21ean, ikurrinak salgai jartzen lehen lokalaizan zen Kirikiño. Zirraraz hurbildu zirenasko erostera, baina Aliantza Popularrekohainbat jarraitzaile ere oldartu zitzaien den-daren ateetan.

“Dena aldatu da ordutik”, uste du Arregik.Batez ere, saltzailearen eta eroslearen artekotratua. “Lehen gehiago solasten zen, oraininork gutxik galdetzen dio saltzaileari libu-ruen gaineko iritzi edo gomendiorik”.

Argitaletxeekin ere harremana gaiztotuzjoan dela dio. “Orain liburu guztiak ikaste-txeetan saltzen dira, irakurgaiak zein ikas-materiala. Argitaletxeek haiengana jotzendute eskaintza hobearekin, eta bezeroakkendu”. Horrek euren jarduna asko zailduduela dio. Dena den, Arregiren esanetan,badaude erreleboa hartu dieten denda txi-kiak, “baina beste modu batean”.

Zazpikaleetako VerdesIritzi berekoa da Joxemari Iturralde, Pottbandako kide izandako idazlea. “Gauzak izu-

garri aldatu dira, eta ez beti onerako.Egun liburu denda gehienak almaze-nak dira, liburuak –best sellerrakgehien bat– pilatuta dauden tokiak”.

Izan ere, aurten beteko dira hamarurte hiriburuko beste liburu dendahistoriko bat itxi zela: Zazpikaleeta-ko Verdes. Beste askoren artean,Pott bandakoen liburu denda kuttu-na izan zen eta frankismotik atera-tzen ari zen hiriarentzat papergarrantzitsua jokatu zuen honek ereeuskarazko liburuak zabaltzeko.

Iturraldek dioenez, “ez ziren soilik libu-ruak saltzeko tokiak, baita lagun, ezagun etaeuskaltzaleen biltokiak ere, iman bat bezalafuntzionatzen zutenak euskaraz aritzeko, eus-kal kulturaz hitz egiteko eta euskal liburuakezagutarazi eta zabaltzeko”.

Digitalizaziori aurre egitenAlderdi anitzetan “gaurkotu ez izana” daAnti liburu dendako Javi Nevadoren ustezegun liburu saltoki ugarik ateak ixtearen arra-zoietako bat. Kate handietatik at, Bilbokoliburu denda esanguratsuenetakoa da egunAnti, San Frantsizko auzoaren barrenean.

Lauaxeta eta Kirikiñorenakegin du

BILBOKO LIBURU DENDAK

Batzuk badoaz eta besteak badatoz dio kaleko esanak, eta horrek zenbait ohitura atzean utzieta garaira egokitzeko formula berriak asmatzea dakar maiz. Bilbon euskal kulturarako

erreferente izan diren liburu denden argiak itzaltzen ari dira, baina sektoreak bizi dituenzailtasunei erronka hartuta dabilenik bada.

| ITZIAR UGARTE IRIZAR |

Belaunaldi aldaketa alaliburu saltzaileengremioak bizi duenkrisiaren erakusgarri?Erreferente izan direndenden agurrak zerpentsatua ematen du


BILBOKO LIBURU DENDAK - ERDIKO KAIERA

“Ikuspuntu kritiko eta alternatibobatetik, kultura garaikidean eta sor-kuntzan espezializatutako denda da”.Krisi ekonomikoak zuzenean eragindien arren, hamar urte betetzear denproiektua apurka haziz doalako bai-kor mintzo da Nevado sektorearengeroaz.

Egun liburu denda txikien gakoakespezializazioa eta subjektibitatea dire-la dio: “Proiektuari pertsonalitatea etaizaera erantsi behar zaizkio”. Horrega-tik, liburuen aukeraketari garrantzihandia ematen diote, “saltoki handiekoso gutxitan egiten dutena”.

Irakurtzeko ohiturei dagokienez,jende asko papera utzi eta pantailanirakurtzera igaro den arren, interne-tek liburu elektronikoak baino gehia-go eragin duela uste du Nevadok.

Javier Camara liburu saltzaileak“alderdi neurologikoan” antzematendu sektorearen mehatxurik handiena,digitalizazioarekin pentsatzeko erabera aldatuz doalako. Camararen aito-nak abiatu zuen familiaren abizenadaraman liburu denda. 80 urte igarodira ordutik eta urteetako ibilbide horretanaldaketa handiena iraultza digitalak ekarriduela dio. “Teknologia berriak gailenduzdoaz lehen liburuak nagusi ziren aisialdi-espazioan, eta ondorioz industria gutxituzdoa ezinbestean”.

Baina bada liburu dendek bai, eta interne-tek inoiz izango ez duen zerbait: espazio fisi-koa. Camararen esanetan, “espazioa baloratuegin behar da, giroa landu, ekintzak antolatu,liburu artean aritzeko espazio atseginasortu…”. Bestetik, gero eta liburu saltzailegehiagok produktua dibertsifikatzearen alde-ko apustua egiten dutela dio. “Liburuekinnahikoa ez bada, papertegiko materiala, joko-ak eta beste saltzea ere izan daiteke bide era-ginkor bat”.

Euskararentzat leku gutxi Antik lau gairen inguruko liburuak biltzen ditubatik bat: diseinua, narratiba, artea eta pentsa-mendua. “Diseinuaren arloan, oso gutxi dau-kagu euskaraz, gutxi argitaratzen delako, bainagainontzeko arloetan badaukagu, baita hau-rrendako liburuetan ere”. Hala ere, euskarazkoeskaintza orokorra, gaztelaniazkoarekin alde-ratuta, %5-10 inguru baino ez da.

Camara liburu dendaren kasuan ere euska-raren lekua urria da. Eskaera handirik ezdutela aitortu du saltzaileak, bezeroak horre-tara ohitu dituztelako akaso. “Nire aitonaketa aitak ez dakite euskaraz, eta nik ere ez dutikasi. Oso zaila da ezagutzen ez duzun hiz-kuntza bateko liburuak saltzea. Urtetan arras-tan daramagun akatsa da”. n

��

��

��

2015ean itxi ditu ateak Bilboko Lauaxeta liburu dendak. Iazko ekainean Kirikiñok ereberdina egin zuen. Euskal kulturarako bi gune garrantzitsu izan dira hamarkadatan.


ERDIKO KAIERA - LITERATURA

EGILEA matematikaria dela aprobetxatuta formarikopuruetan begiratuko diogu: 14 ipuinek osatzendute lan hau, haietatik 12k emakume izen bat duteizenburu eta 2k “gizona” eta “emakumea”. Ipuingehienek 6 orri inguruko luzera dute, baina Sara ize-nekoa orri batekoa da. Ahots narratiboari dagokio-nez, 3 ipuinetan protagonistak 1. pertsonan konta-tuta daude, eta 2tan agertzen da “ni” batek “zu”bati kontatzen diola istorioa.

Protagonistak emakumeak dira liburuaren etaipuin bakoitzaren izenburuetan ikus daitekeenez,baina gehienetan ez dute haiek hitz egiten, besteenbegiraden argitan ezagutzen ditugulako. Izenburuakhego haizeari eta zoro haizeari egiten dio erreferen-tzia, irudimenari, fantasiari, pentsamendu magikoarilekua eginez kontatzeko moldean. Ahozko literatu-rako hitz jolasak eta irudi-kateak dauzkagu orriotan,errepikapen, kolore eta zentzumenen erabilerarekinbatera ametsetako mundu batean kokatzen gaituenestiloaz. Izan ere, Virginia Woolfen hurrengo aipuaagertzen da ipuinetako batean, lan honen tonuazein den argi erakusten duena: “Bizitza amestea da.Esnatzea da hiltzen gaituena”.

Estilo alai eta jostaria izan arren gai sakon etagatazkatsuak agertzen dira ipuinotan: zahartzaroa,

heriotza, galera, dolua, abandonua, hausturak, mai-temina, beldurra, pobrezia, bazterketa soziala,(botere) harremanak, tratu txarrak, inkomunika-zioa... “Bizitzaren zuloak”, “itota ibiltzen ikasiduten pertsonak” eta “sarrailarik gabeko ateak”agertuko zaizkigu tarteka. Baina bereziki “izenaduenak izana du” esaerarekin egingo dugu topoetengabe. Izena –eta hari lotutako izana– dutenedo izenik ez duten –baina badiren– pertsonakizango ditugu; batzuek haien erdipurdiko baldin-tzak onartu eta horiekin aurrera egingo dute, etabesteak aldaketarako puntuan topatuko ditugu ira-kurketan.

Amaitzeko, irakurle, Adela ipuineko pasarte batekarriko dugu narrazio hauetan topatuko duzuna-ren erakusgarri: “Uxue saiatzen da horrelakoetanbegiak txiki-txiki jarri eta urrutira begiratzen, bainaez daki oso urrutira iristen ote zaizkion. Begiak.Irudimena bai, irudimena oso urrutira iristen zaio,eta horrek salbatzen du betaurrekoak janztetik.Bestela betaurrekoak erabili beharko lituzkeelauste du”. n

Amaia Alvarez Uria

AndraizeaIrati Goikoetxea

Ipuin bildumaErein, 2014

Literatura

Izena direnak eta izenik gabe direnak


MUSIKA - ERDIKO KAIERA

HARRIGARRIA BADA ERE, Aire ahizpek duela gutxikaleratu dute lehen diskoa, iazko abenduan, bainapozik gaude beren ahots gozoak eta sendoak etahaien kantatzeko modu aparta eta hunkigarria diskoluze batean entzuteko parada dugulako.

Aurretik, besteak beste, Euskal Herria Zuzeneanfestibalerako Arrosako zolan kantua grabatu zuten;Txakun taldearekin Santxo Azkarra lo dago kantua;Mikel Markezekin Konplize ditut; eta Niko Etxartekinere grabatzen arituak dira, baina haien disko luzerikez, Bidexka osatu duten arte.

Miren, Amaia eta Paxkalin Airek orain dela 23urte kantatu zuten plaza batean lehen aldiz, bainatxikitatik kantuz aritu dira etxean, Urepelen (Nafa-rroa Beherea). Egunero-egunero. Haienean musikabeti egon baita giroan, autoan ere bai, aitarekin etaamarekin bidaiatzen zutenean. Sehaska kantuekinbatera, bazkaltzeko tenorean irratiz entzuten zituz-ten bertsoak izango dira segur aski haien lehendabi-ziko musika oroitzapenak. Etxe hartan bertsoakarretaz entzuten baitziren, aita Mixel Aire bertsolariabaita, eta aitona Xalbador.

Amak etxeko pianoaz egiten zituen harmonizatzelan ederrak eta joaldi gozoak ere aitzakia ona izanziren hiru alabak kantuan hasteko. Etxeko lanakelkarrekin egiten aritzen zirenean, amak askotan esa-ten omen zien: “Zuek edo kalapitan ari zirezte edo,bertzenaz, kantuz emaiten duzue egun guzia”.Ordurako, Mirenek, Amaiak eta Paxkalinek kantura-ko zaletasuna barruan txertatuta baitzeukaten. Lagu-nartean kantatzen hasi ziren eta gero plazara ateraziren beren herrian.

Aitak eta amak etxean zituzten diskoen artean bazi-ren batzuk, maiz entzuten eta kantatzen zituztenak,eta horiek dira diskoan eskaintzen dizkigutenak. Kla-siko bihurtu diren kantak, euskal kantagintza berria-ren sortzaileen ahotik ezagutu genituenak: MixelLabeguerie, Eñaut Etxamendi, Pantxo Etxeberri,Ramuntxo Carrere, Mikel Laboa, Lourdes Iriondo,Xabier Lete...

Kantu horien doinuak eta hitzak ez dituzte aldatu,baina amarengandik ikasiriko harmonizatze ederrezeta beren ahots paregabeez jantzi dituzte. Kantuhoriekin batera, duela urte batzuk sortu zuten Arro-sako zolan ere bildu dute diskora.

Bidexka lanaren bidez, Miren, Amaia eta PaxkalinAirek omenaldi gisako bat egin nahi diete sortzailehoriei eta beren gurasoei, kulturaren transmisioanbidea ez eteteagatik. Diskoa, funtsean, bidexka xumebat da, tradizioaren bide nagusiari estu lotua dagoena.

Xabier Leteren Lore bat zauri bat Leteri egin ziotenomenaldi batean parte hartzeko ikasi zuten; MixelLabeguerieren Mendiaren deia ere Labeguerieri eginzioten omenaldirako; Euskal Herriko poeta EñautEtxamendiren omenez kantatu zuten, eta Semearihaien aitona Fernando Aire Xalbador bertsolariarenomenez. Diskoan, Xalbadorren beraren Neska bathaur beharretan bertsoa ere kantatzen dute.

Timoteo Ozaeta arduratu da grabazioaz, nahaske-tez eta masterizazioaz, eta lan ederra egin du, Aireahizpen ahots bikainei eta haien arteko harmoniza-zioei distira emanez.

Diskoko hamahiru kantuetatik erdiak ahots hutsezegiten dituzte. Gainerakoak, Sebastien Desgransakordeoi jotzailearekin. Haren notak Aire ahizpenahotsen laguntzaile xumeak dira, eta Miren, Amaiaeta Paxkalin Airek beti bezala kantatzen dute, gustu-koa duten kantatzeko modu horren bidetik, naturala,xaloa eta artifiziorik gabekoa. Haien kantuaren zirra-ra ederki transmititzen dute. Kantuaren premiaren-gatik kantatzen baitute, besterik gabe. Oso politakiruditu zaizkit Hala ere (Xabier Lete, Lourdes Irion-do), Semeari (Xalbador, Pantxo Etxeberri), Maitasunhonek zugan dirudi (Sara Soto), Gogo eta gorputzaren zil-bor-hesteak (JosAnton Artze, Mikel Laboa), Neska bathaur beharretan (Xalbador, Ramuntxo Carrere), Hitzakdira (Xabier Lete, Lourdes Iriondo) eta Martxa batenlehen notak (JosAnton Artze, Mikel Laboa).

Kantu bakoitzean “halako egiatasun bat” aurki-tzen dute, Aire ahizpek beraiek diskoaren aurkezpe-nean esan zutenez. “Zerbait kontatzen duena. Sako-na. Horrek gaitu hunkitzen. Biziari buruzko galderabatzuen inguruko poemak dira. Ez dute baitezpadairaungitze egunik. Bizitzen ahal dira horiek berdin 20urte lehenago edo 20 urte berantago”.

Gu ere hunkitzen gara Aire ahizpak kantu horiekabesten entzuten ditugun bakoitzean, eta Bidexkadiskoari esker sarriago hunkituko gara. n

Joxi Ubeda

Kantuaren xarma

BidexkaAire ahizpak

Erroa, 2014


ERDIKO KAIERA - DENBORA-PASAK | ANA ZAMBRANO |

P E M P P T N M V L Z U R E O UC R I G H H I S I I T H I E J OH P A N U H B T S S R P A R T EB A L O T L R C D T F J F F R RC G A U R H A U K E R A H D M VC S B H A R A N T Z A N Z G G AZ I T A L A M U V Z Z P B O Z FS P H A R R E M A N C D G E L GA L A M A T U T Z O F Z U R P OE T S E B T I A A S O T C E A FI S R A R D B L O S Z E T B C FS L J U M A I T E I T B A R H FL L H U L R L I T B V U F O B IV I O D O L U S T U T Z E N S UB N E Z T A R I G E B R I J C N

3 9 6

7 1 6

9 4 2 3 5

2 8 9 6 7

7 4

4 1 2 5 9

8 4 9 2 6

1 3 8

6 2 7

Erraza

Zaila

7 9 5

4 3 8 1

6 9

2 4

9 5 6 7 3

7 9

8 2

4 9 1 6

7 5 4

Erraza

Zaila

1

2

3

4

5

6

7

8

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Ezker-eskuin:

1. Simaur (Bizkaian). Da, niri. 2. Gai bati buruzgorputzak agertzen duen erreakzioa. 3. Zezen ziki-ratu. Otea hazten den toki. 4. Solidoen zatiki guz-tiz txikia. Zakur. 5. Erbioaren sinboloa. Galai,dotore. 6. Gizona emaztearekiko. Komunikabidemota. 7. Olibondoz landaturiko saila. 8. Gizonezkoizena. Lantzen den lur-zati mugatu.

Goitik behera:

1. Aldaratu. 2. Kristau erli-jioan, meza ematen den-mahai. 3. Zikin, lohi.Argazkiko musika tal-dea. 4. Estrontzioaren sin-boloa. Belarrondoko. 5.Goizeko otordu. 6. Doilor,zikoitz. Herri hizkeran,bada. 7. A hirutan. Afalduaditzaren infinitiboa. 8.Mutilzahar. 9. Kilker.

Ezk

er-e

sk

uin

:1.

Sat

s, Z

ait.

2. A

lergi

a. 3.

Idi,

Ota

di.

4. H

autsa

, Or.

5. E

r, X

alant

.6.

Sen

ar, F

ax. 7

. Olib

adi.

8. U

rko,

Alo

r. G

oit

ik b

eh

era:

1. S

aihes

tu.

2. A

ldar

e. 3.

Teiu

, Nok

. 4. S

r,Tx

alo. 5

. Gos

ari.

6. Z

ital,

Ba.

7. A

aa, A

fal.

8. D

onad

o.

9. T

xirtx

ir.

178924365

954376812

326518497

217493586

895162734

463857129

681749253

549231678

732685941

713596842

582471396

694238175

258914637

967853421

431762589

875149263

126387954

349625718

Sudokuak

Soluzioak

Bertso-zopa

Norbere mundu intimo_______ sexualitatezabaldu eta besteekinbihurtzen ditugu _____.Desioek, pasioekberen ______ dakarteneri ere harremananlora ______ zait kate.Ezin da inor behartuinor derrigorrez _____harremanak _____ behar dubere ______ ta ate.Halako diskurtsoak maizegiten nitun ____ artenik utzi izan det bainagaur aldiz ni ____ naute.

Hain zena zoragarriaorain egin hain _____galdu det zure abaro____ besoen magala.Ez al nintzen ni nahi zuna_______ bat liberalabeheko sua etxean tanoiznahi noranahira ____?Orain balak ni jo nau tahau da destinu _____!Iruditzen zait minetan__________ noalaorain beste alderditik_________ baitet halanik falta dudan ____ bat____ batek daramala.

Gurutzegrama

ANDER GILLENEA

PEMPPTNMVLZUREOUCRIGHHISIITHIEJOHPANUHBTSSRPARTEBALOTLRCDTFJFFRRCGAURHAUKERAHDMVCSBHARANTZANZGGAZITALAMUVZZPBOZFSPHARREMANCDGELGALAMATUTZOFZURPOETSEBTIAASOTCEAFISRARDBLOSZETBCFSLJUMAITEITBARHFLLHULRLITBVUFOBIVIODOLUSTUTZENSUBNEZTARIGEBRIJCN

Nor

bere

mun

du in

timo/

nor

ber

ese

xuali

tate

/zab

aldu

eta

best

eeki

n/bi

hurtz

endi

tugu

par

te./

Des

ioek

, pas

ioek

/ber

en a

ran

tza

daka

rte/n

eri e

re h

arre

ma-

nan/

lora

bih

urt

uza

it ka

te./

Ezi

n da

inor

beh

artu

/ino

r der

rigor

rez

mai

te/h

arre

man

ak z

abal

beha

r du/

bere

au

kera

ta a

te./

Hala

ko d

iskur

tsoa

km

aiz/e

gite

n ni

tun

gau

rar

te/n

ik u

tzi i

zan

det b

aina/

gaur

ald

iz n

i utz

ina

ute.

/Hain

zen

a zo

raga

rria/

orain

egi

n ha

in ta

mal

a/ga

ldu

det z

ure

abar

o/zu

rebe

soen

mag

ala./

Ez

al ni

ntze

n ni

nah

i zun

a/h

arre

man

bat l

iber

ala/b

ehek

osu

a et

xean

ta/n

oizn

ahi n

oran

ahira

bal

a?/O

rain

bala

k ni

jo n

au ta

/hau

da

dest

inu

zita

la!/

Irud

itzen

zait

min

etan

/od

olu

stu

tzen

noala

/ora

in b

este

ald

er-

ditik

/beg

irat

zen

baite

t hala

/nik

falta

dud

an z

ati

bat/

bes

teba

tek

dara

mala

.

Osa ezazu Maialen Lujanbiok 2013ko Txapelketa Nagusian botatako bertsoa.Laguntza behar izanez gero, bertsoari falta zaizkion hitzak zopan aurki ditzakezu.

DA

NI

BLA

NC

O


KULTURA - ERDIKO KAIERA

ABENTURA ZER DEN hitz gutxitandefinitu beharko banu, Omar Shari-fek Lawrence of Arabia (1962) fil-mean esaten duena berreskuratukonuke: “Ez dago ezer idatzia, norbe-rak idazten duen arte”. Alegia, aben-tura bat, gidoitik kanpo bizitzeadela, gure egunerokotasun arrunthori utzi eta espero ez genuen patuhori bizitzea azken finean. Agianhorregatik liluratzen gaituzte hain-beste abenturazko filmek, iraganekonostalgia hori sentiarazten digutela-ko. Zoritxarrez, azken urteetangenero zoragarri hau desagertzenari dela uste dut, gaur egun apenasegiten diren mota honetako filmak–kalitatezkoak esan nahi dut– etagaltzear daude gure haurtzaroankapela eta zartailuarekin jolastekodesira piztu ziguten pelikulak, hogeiurte geroago John Williams konpo-satzailearen soinu banda gure garu-nean itsatsirik mantentzea lortuzuten istorio haiek.

Zergatik diodan generoa erdihilik dagoela? 80ko hamarkadanjaio eta hazi nintzen eta izugarrigozatzen nuen gaur egun kultuzkobilakatu diren film zoragarri haie-kin. Betidanik pentsatu izan dut,izugarrizko lotura eta konexioasortzen dela txikitan bizi izan geni-tuen istorioekin. Sekulako pasioasentitzen dut gaur egun, garai har-tako film, musika edo

Melike Yaşar: Askatutako emakumeak izan ezean, ez da Kurdistan … · 2015. 3. 5. · ale...

Documents

Transcript of Melike Yaşar: Askatutako emakumeak izan ezean, ez da Kurdistan … · 2015. 3. 5. · ale...