zientzi gai arokorrak

MARIE CURIE-SKLODOWSKA

(1867-1934) BERE HERIOTZAREN L

URTEURRENEAN

1984ean Marle Curie-ren heriotxaren berrogeitamargarren urteurrena ospatu xen. Hori dela eta, lan honetan, emakume zientzilari honen bizitzaren aspekturik

garrantiitsuenak aurkextuko di tugir.

Sientziaxko e& historiazko gef- taerak oso azkar jaza dira azken hamarkadetan, etn behaibada ez da egon astirik ezta lekurik ere. joan den mendearen azken urteetan eta bere heriotzerarte hain sutsu bere bizitza zientziari eskaini eta gizartearentzat erdiespen hain garrantzitsunk lortu dituen emakume hau gogoratzeko.

Aranguren-e k bere Reid ohraren hitzaurrean, hauxe zioen beraz: M;- rie Cilrie, egon diren zientztgile guz- tielal ik, nobelistikoena, heroiko~na, in teresgarsi~na eta ongifeana izan da.

Zientziffjle kontsakratuen artean emakumearen izena agertzea ez da batere normala, Ilala erti Mrtsie Cu-

1 Kirnika Teknrkoko Departametatua 2 liimika Ezorganikokn Drpartamrntun

X i e ~ t z i F~kriltatea, f?i lsk~l klerriko Unib~rtr ; ib!~a rW ti44 I 1 1 I ~ l l r l

M a r i e cur ie -nn izena urrezko letrnz idatzita geratu da zi~ntzirrren urtekasietan.

sie-rena urreiko I ~ t r a z idatzita ge- ratu da zicntziarcn urtekarietan. Gorputx mehc eta ahuEcko izan zen iisren, here izaerarcn gogartasunaz, hizitzan aurkitu zituen oetopo guz- tiak gainditu zituen: aurreritziak, hekaizkeriak, mozkin gahezia. Bera- rcn lorpenak neketsuak baina craba- tckoak izan zircn: Nobel sari bi (1903

eta 1911) cta katedra Sorbonne-n (Paris) lortv zituen. Maatik, Marie ez rcn izan zientzilari bikaina bakarrik, baizik eta hieste alderdi bidegabeki ahaztuak erc -emaztea, maitaidea, ama, emakumea - ondo landu zituen here hízitzan.

Lehenengo emakume zientzilaria - eta handiena- iaan zcla erakutsi jrigun, bere lanari beraren Ir,&ne ala- bak IMme Joliot-Curiel ekingo zio- larik -here izenari oraindik rnundu- tacun ata prestigia handiagoa ematen dio honek. llarie Curie-ren lana- rekiko pairamen eta iraupena, rien- tziarekiko zintzotasuna p ta diruare- kiko desinteresa, harremanctorako izan zuen gizatasuna eta sinpl~tusuna cla hak~zalctrtsuna eredu dira, siurre- rakuntzazalc sutsua eta borrokalari iit~k:ig:iitza iz:in 7 ~ l : t r i k here huruari j a r t~c r i zizkicin helhuruak Eertii hebar

iznten ziltuenean. Oraindik gehingo, hertute curti hauck, orduko gizar- tearen ~ i c n tsu kcraren kontra, cma- humea cbta polkiarrn izanda zituen. Zinntziak cz duela eta ez lukeela hetri mugatuen edo arraza berezien edo scxu bictariko haten monoplioa izan behar erakutsi zigun, haizik eta gizatcria osoaren ondarea dela. Apar- teko emnkume hau, zientziaren histo- rian rnerezi duen lekuan jartzen aha- leginduko gara betaz.

Marie Curie-Sklhdowska (1 RR7-1934)

IEripasa Calperen korteriiaz. Arbxihoko

argazkia).

hlARIE CURIE-REN GAZTAROA 1 1867- 1 8971

Mari-va Shlndot~~ska. hurhilekoak Maria zesitzatena eta rnundu za hrrlcan Maric Curie izen rrantziarraz cznguna, Varsovian (Polonia) jaio zen 1867.go azaroaren 7an, rnediku eta rnaisu ugari zuen familia polo- niarrean. Sasoi hartan Polonia ez zpn hizitzcko leku egokia, izugarrizko ikasqura zuen gaztearentzat are gu- txiago. Poloniako parte hura, Errusia tsaristarcn menpesin zegoen eta ho- nek ez zuen paloniarren hezkuntza ren alde effiten, emakumeak unih~r- tsitritera joan xitczen ere ez zuen uztcn.

Rere aita fisikazko irakaslea izan zcn eta here ama neskatilentzako ikastetxearen zuzendaria, neskatila argiarcntzat hizitza augurapenez be- tea izan zitakcela zirudien heraz. IIuln ere, Polonian egoera politikoa ez zcn haterc egokia eta E863ko polo- n irirsen tt~atxinada antzuarcn ondn- rcn hereziki, Errusiaren ukabila are

Gaztaroan galdu zuen ama tu berkulosiaz

~ t 5 i hesturigo zenez, i t~aropen on girztiak gnizki irtcn zuten. nere ama, Maric-rcn pirtiort;iroan hil zen tu- hcrkiilosiaz ckii herc aitnk lanpnstuci giildii cgin ziien.

B e h i n baino gehiagotan zorabiatu ten g0.w~ i kasgelaren esdian.

Umetatik harrigarrixko oroiinena niieliiko naharmendu zcn, hamasei iirterako Iiigarren mailakn herkun- tsan, ~irrr?;i.ko domina irribnzi zutin Firru~iiiko Iizeonn. 1r;ik;~sFr modiinn lan egin hehar izan zticn bigarrcn niililkikri rskola am;iitii ziicnean. Cnil>r.rtsitiitc nc?ziriniilit;ta Arkiitua .rdo Cnihcrtsitatc 1tii lt~iri;i ~cr i tzan isilpean irnkastrn aucn clkiirgoarcn hariu:in cgon Ten. Gnr-;ii honetari, poIonicsrizko cskolak cmaten tizkicn emirkunie larigilei. Mi~riek ez xuen inciiz ozlolioi.ik ikushen: lihuruük m;ii!egatu c t ~ i kirnikzi herc kontura i kasten has i zcn. 1 Inrnnzortzi urtc imn sitiir>tiean, institlitriz gisa lan eginez, here Rr-onia a h i ~ p a nagusiari lagundu zion medikuntt ikasketak ~ g i n zitzan eta hera Pasisa joateko becte diru aurreratu ere bai. Fran- tziarrek poloniar zapalduei Iieti izan dien hegi kotasuna S a p l e o n e n garai- arte luzatzen da Poloniar asko etosri ziren Parisa gatai hartan eta haue- tariko bat Marie izan zen. Hcmen Parisen, lagun asko egin zuen baina lngunak harik unihcrtsital hczkuntza zen Mariek nahi zuena. Sorhonnen matrikulatu zen cta su eta gar hasi zen ikasten aiirkitzen zuen gzlztia. Unibertsitatean, Pnid Appell-ek. Ga- hriel Lipprnann-ek eta Fd7drnond IJoiili-k emlin zii,t.cn rskola.

Elkarrekin egin aitvzten hamaka urieían, maiz ibili ziren Pierre eta Marie hizikletax, oporretan batez ere.

Atikoetan eta berogailu barik lo egiten zuen eta jatekoa ere osa urri zuen, ogia, ~ u r i n a eta tea zirelarik bere janasiak. AIdi hartqn zorabiatu egin zen gosearen gosez hehin baino gehiagotan ikasgelaren erdian, baina hala eta guztiz ere gogos lan egin zuen gauez here gela apalean. Sa- krifizio mzti hauek, zientzia fisi- koetako lizentziabura eta orduko irte- naldiari zegokisn puntako saria eman ziotcn.

t893an Lippmann-en Paborate- gian lan egin zuen eta 1894ean zientzia matematiko~tan liacntziatu zcn, bigarl.cn saria lortu zuelarik oraingoan. Urte honetan, herriro izan zuen zoria: Pierrp Crrrir zeritzon Frantziaka fisikari gaztea ezagutu zuen. Fisikari hau eta bere anaia, piezoelektrízitatenren aurkikuntza zela eta tkristalak presiopean jarsiz potenlzial elektrikoa lortzean datza) ziren ezagunak. Aurkikuntza honek

erabilera oso hedatua du gaur mi- krofonotan, irrntnrgailuetan eta fona- grafotan. 1895 gri uztailar.cn 26an ex- kondu cgin zen haina Pierre liberala zcncz eta Masiek herak ere prak- tikr~ti.ea aspaldian utzia zuencz, ez zircn clitiiz ezkondu. Ordutik aurre- ra, Pierrcn ohizko laguntzailei izan zen ctu herarekin iragan zitucn borrokaren nekeak eta garaitiarcn gozotasunak.

POLOSIOAREN ETA RADIOAREN ISOLAMKSDUA. NOBEI, SARIAK

(1898-191 1 )

1900ean, Marie, Sevres-ko ncska- titentzako i kastetxean irakasle izan zen, saiakuntzazko irakaspenetan ze- tzan iraknsbidea sartu zuelarik.

Zien tziaren mundua ideia bessiz beterik zegoen garai hartan. R O P ~ I - g ~ n - e n X izpien aurkikuntzak eta IE~cquerel-en uranioaren erradiazioa kuantitatiboki neurtzeko, beraren se- narrak diseinatu m e n elektrometrcia erabili zuen. Oinarria hauxe zen: Uranioaren izpiak, aireko atomoen aurka talkatut, korronte elektrikoa lcroaketen ioi bihurtzen zituen. Ho- neEa, uranioaren izpien intentsitatea, ziireak zernan korronte elektrikoa neurtuz kalkulatzen zuen.

klariek, erradiazioaren intentsi- taCca uranio atomoen kopuruarickiko zcla propcistzionala beti eta ez zueEa kanbinazio kimikoekin zcrikusirik aurkitu zuen Reste metal astun hati erc, torioari, izpiak jaulkitzen zi- tzaizkionaz ohartu ten. Rera izan zen, iiranioaren izpiak jaulkitze-prozesua-

ri erradioakttbitate deitu ziona. Iz- piak eremu magnetikoan zehar pa- sarazten direnean, hatzu apur hat dcshicieratzen dira, heste batzu dz-

karki deshideratzen dira heste al- derantz eta beste hatzuei es. zaie ezer gertatzcn. Ruth~rfod-ek gcrnago alfa, bpta cta garnna izenez deitu z i t u ~ n erradiazioaren osagai hauek.

Marick bien bitartean, aurkikun- tza intereagarria egin zuen uranio- dun meei buruz. Piczorlektrizita- tearen bidez neurtu ziti~enean, mea horien aktihitatea, zcukaten ura-

lehenengo ernakumea unibertsital isakaslea, Marie izan zen.

nioak timan lezakeena haino hnndia- goa zenaz ohartu ten . IIori horrela iziinik, mearen znborrak uranioa haino clcinentu erradioriktihoagni1k eduki hehar zitiiela eman /.uen adi- tzera. Erreaktihitate sohera, h;iin kantilatc txikian cgcitcrigatik dtntek- tagiiitzak xiren clemcnluei iitxeki xitzaien eta e l e m ~ n t u horirk oso erradioaktiboak ieiin beh;ir z w t e l a heraz.

Oharpen honek craginda, ksis- tiilen sirnetriari huriix egiten i i r i zen ikrrkunt~ii iitzi egin zuen Pirrre Cu- riek, herr! crnaztcnrlin Iankidc hihtir- tu zclorik ondorrngo hizi izan zen

. >

@- ,'-

F.; &

.*s.

b,:; -

Marie Curie laharategían.

zazpi urtetan. Pierrek, bere emaztea- rekin lanean jarraitu nahi zuelako, ez zuen hartu Ceneva-ko unikrtsita- te ko katedra. B898.go uztailean, uranioa haino ehun bider erradiaakti- bagoa zen elementu berria zeirikan hauts pittina isolatu zuten zaborsetik. Marieren jaioterria ohoratzeko polo- nio izena eman zioten. Baina polonioa egoteak ezin tezakeen inola ere zaborraren hain tiiradioaktibitate bi- zia argi. 1898.g~ azaroán, oraindik substan tzia erradioaktiboagoa aurki- tu zuten, radio izenaz bataiatu suten eta loitu zuiten kantitatea hain txikia zenez, ezpurubsun gisa hakarrik detekka zitekeen. Ezpurotasun hau, erradioaren izaeraz eta D~rrnarcay-k heurentzat egin zuen esoektruaren bidez identifikatu suten. Curie cenar-

-emazteek radio-kantitate ikusgarria eta pisagarria lortu nahi izan zuten, harsela beraren propietate aparte- koetaz dudarik izan ez zedin. Horre- tarako zabor kantitate handia behar zuten, eta egotez ibazegoen St. doa- chimsthal araneko meetan, Rohe- mian (orduan Austria-Hugrian eta gaus Txekoslovakial, mende askotan zehar zilarra eta heste elcmentu batzu lortzeko hustiratuak izan zi- renak. Ezertarako halio ez zuen zabor uraniotsuasen piloak haztcr guztietan zeuden. Meategiaren jaheei, zien- tzilari zoro bik baliorik ez zuen rnea hori nahi adina erarnan arren ez zitzaien ardura. Curie cenar-emaz- teek ~t seg inez ordaindu zuten mea horren garraioa aurseratuta izan m- ten diruaz

jaulkitzen zituen izpien propietate fisikoak anbrtu tituen eta halio terapeutikorik eduki lezakeenax konbentzitu zcn. Mcdikuen aurrean komunikazio ugari aurkeztu zuen eta X izpien azaleko zenbait gaitz osatzeko ahaimena erakutcf ere bai.

1902an radioak 225 pisu ato- mikoa zuda, unitatea baino errore txikiagoz, zioen kornunikazioa eman zuten aditzera. Honela amaitu zuen E i n s t ~ i n ~ k here "Mme Curie" obran desktibatu zuen l an hau: ' ' l q ~ r ~ bi- zittoko z i ~ n l z i balentria hundi~na -eiemenlu erradioaktiboak daudcla ernkustea eta b ~ r ~ n isolarnendtua - , e2 zuen infuizio ausartiari esker bakarrik egin. baizik eta Xi~ntz iaren Hisloriah sarritan aurkertu er dituen railtasun izugarriak ~ a i n d i l s ~ a r i ela lanari aparteko gogorsastlnaz ~ k i t e a r i esker erp bai.

1903ean, Sirhstantzia ~rradiakti- h o ~ n ikerkuntzak izenburua zuen Doktorego Tesia aurkeztu zucn >la- r ick . Sorbonnen aurkeztu zuen eta epaimahaia Lippmann (Presidentea), Rouli eta Moissan-ek osotu zuten. Heste zientzilari nabarmen hatzu ere gonbidatuak izan ziren bertara: Jean Perrin, Paul I,angeuin eta P i e r r ~ Curip noski.

I

Tesiaren ciarresan, gaia nazia ac- kotan eta sakon ikertzen ari zirenez, cgunetik egunesa aldatuz zihoala argitu zuen. Marie Cutiek Parisko Uni hertsitatean Zientzia Pisikoetan Ilokturea izatea, cta gainera Tres I lnnornhl~ aipamenaz, lortu zuen. I,nn hcra~at ik , Dauy domina eman

zien herari eta Picrreri Londreseko ICo~nl Soci~fy o( Ch~rnis t ry delakoak c l ñ 1903an entzutea eta dirua emango zien Nohela Fisikan f l ~ n r i Hrrqi~~rt~l-ckin batera. Urte hone tan Haditim iildizkaria agertu zen etn element u licrriaren garapen terapeu- tiko ct:t kornertziala hasi zcn. Frantziako ~ohernuak Oherezko Le- gioa czarri nahi izan zion Pierre Curieri, haina inolaz ere cz zuen hartu nahi izan, hearen emazteak ere 1 berak beeainhal rnerezi ruela adiera- ziz. Carai hau ohorcz rtn poztasunez hetea izan zen. 1904.cnn heraien Eve alaba jaio zen cta iirtc honetanxe

Bi Nobel sari jaso dituen pertsona bakerra izan da.

Recherches sur les substances radio- actives argitaratu zuten.

1905ean Frantziako Zientzien Akademiaraka k idegai izendatu zu- ten, baina garaipamen hori lortzeko eskubidea zuela askok onartu zuten amen, orduko legeriak emakumeak instituzio horretan parte hartxea debekatu egiten zuelako ezin izan zen hautatua.

Hurrengo urtean, hil egin zen Pierre Parisko kalean, ustegabeko trafiko istripuaren ondorioz Ezaldi- -gurdiak zapaldu tuenl. Nobelaren ondaren Cirirbanneko unibertsitatean

COme-ka Kongresua. 1927. Rertan garaiko f is ikar i ospetsuenak bildu egin ziren. Emakume baksrra gizonez fnguratua.

A. Piccad E. Henríot P. E hrenfest Ed. Herzen Th. De Dander

P.ikbge M-Knudsen W.L. Bragg H.A. Kramers P.A.M. Dirac

1. Langmuir M. Planck Mme Curie H.A. torentz

A.H. Compton L. de Broglie M. Born N.Bohr ,

P. bngevin Ch. E. Guye C.T.R. Wlson O.W. RLc hardson

Pierrentzat sortu zen fisikazko kate- dra, Mariek hartu zuen, Frantzian unibertsital irakaskuntzan lehenen- go sartu 2en emakumea honela izan zelarik. 8ere senarrak utzi zituen lan guztink hartu zituen eta Piertek berak eramango zituzkeen bezain ondo eraman zituen.

191 Oean TrailP d~ radioactioité Iiburua argitaratu zuen eta Zientzien Akaderniako huts bat betetzeko kan- didatura aurkeztu zuen, baina ezin gainditu izan situen emakumea iza- itearen aurreritziak eta oraingoan ere boto hritengatik bakarrik baina galdu cgin zuen.

191 Tn. elementu berri bi, polonia eta radioa, egoera metaliko puroan aurkitzeagatik eta lortzeagatik, ki- mikazko Nobel sariaz galardonatua izan zen, eta bete senarra hilda ze- goenez, bakarrik hattu bebefiar izan zuen, Zientzietan Nobe1 sari bi (bata Fisikan eta bestea Kimikan) lortu dituen pertsona hakarra da.

1-1 E LTZAROA ETA H ERIOTZA (1912-1934)

Lehen Mundu-Gerran, frantziar soldadu zaurituei, X izpien bidezka terapeutikoak aplikatzen lan egin zuen here alaba Irhe iekin . Rera izan zen izpi hauek anbutantziaz garraiatu zituen lehena. 1918.ean Paricen erai- ki xen Radioaren Institutuan zebilen lanean gagor.

192 t inguruan, ostera egin zuen Ectatu Ratuetan zehas bere alaba hiekin, bere ikerkuntzak aurrera era-

mateko dirua lortzeko. H a r d i n ~ pse- siden teak, Amerikako emakumcen ekaspn ekonomikoei esker lortu zcn gramo bat radio eman zion. 1929 crnr- te eman zituen hitzaldiak herti hnne- tan. Aldi honeho, Lankidetza Inte- lektualesako Nazioasteko Ralzordca- ren kide izendatu zuen Sazio-El- kartearen Aholkularitzak. C)rdirtik aurrera, Parisko Curie Ezark iindei-ik bultzada handia izan zuen eta 19T2an Radioaren Marie Sklodowska-Ciisie Institutua zabaldu zen Vnrsovian, xuxendari betaren Rronia ahizpa izan zelarik. Medikuntz Akademiako kide egin zuten 1922an eta honetaz Se- roztik substantzia erradioo ktihoek kimikan eta medikuntran zuten Pra- hiIerak izugarrizko hedapcna izan zuen.

Marieri, radon izenez esagun zaigun gas erradioaktiboaren aurki- kuntza erei zor diogu. Elementu hau Fri~dr ich Emst Dorn-ek aurkitu zuen haina Marie Curieren jokabideei jarraiki zitzaien. Radioak, izpi erra- dioaktiboez gain, erradioaktiboa zen gasa jaulkitzen zuela frogatu zuen. Ramsay, seigarren gas geldoa zenaz ohartu zen eta O taldean sar tu zuen. Dohierne, pechblenda aatertzen hacri zen Marieren iradokizunez cta akti- nio izena eman zitzaion clcmcntu berria aurkitu zuen bertan.

Marie, 1934.go uztriilaren 4ean hil zen Sancellemoz-en, Sahoia Ga- raian (Frantzian), rnundu giiztiüren ustez historian zehar izan zcn ~ r n r i - kumerik gailenenetarikoa knntside- satua izan zelarik Uste hrtp grhiiigo bizi izan balitz, bcre I r P n p nlñii;iri eta bere F r e d ~ r i c suhiari erradiciaktihi-

tate artifiziafa aurkitzeagatik Nobe! saria eman ziotela ikusiko zukeen.

Pierrck eta Mariek beren iker- kuntzari dagokion guztia argitara- tzea etabaki zuten. Emaztearen azken harnarkadak, Parisko Radioa- scn tnstitutuan iragan ziren. Inoiz ez du radioaren erauzketa-prosesuaren partetik patentatu, aitzitik, baldintza egukipean biziaren hazkundea geldi- tzcko gai zela eta, zientziazko berrien huru egon zen ia pzaldi osoan. Baina bera leuzemiaz hil zen - hezurmuina eta leukozitoak sottzen dituzten ze- lulak bereziki ukikzen dituen bi- ziarena- izpi erradioaktihpean lu- zaroegi egotea~atik . Besaren herio- tzak, izpi horiek duten arriskua ager- tu zion mundu guztiari.

Curietarrek bakarrik e2 ziren izan gizateria atomoaren arosa era- man zutenak; Roentgen, Becquerel, Einstein eEa heste zientzilari 'batzu- ren lanak ere garrantzitsuak izan ziren, haina heurak izan ziren lehen pausoak eman zituztenak. Beraien lanak, geto Fjsio nuklearrean guren- du ziren elementu erradioaktiboen oinariak ezarri zituzten.

MARIE CURlERI ONESPENAK

Zientzilari handiei, b u i izan di- ren gizarteak merezimenduak uka- tzea egitea, sarritan gertatu da. Bai- na Marie Curieri ez titzaion gertatu hori. Heraren Eve alabak here libu- ruan dioenez, mundu guztiko EIkar- terik ~a i lcnenek ohorezko presidente eta kide egin zuten eta orduko unibertsitaterik aipagarrienak hom-

ris caalsa dokkore jantzi zuten, de- netara ehun titulu baino gehiago aipatzen dituelarik. Titulu horieta- riko lau Espainiak eman zizkion, Real Socredad Española de EI~c i ro- logia y Radiologia Médica-k ohorezko kide egin zuen (191 8); eIkarte herak presidente (1919); Madrileko Radioa- ren Institutuak ohorezko zuzcndari (1919) eta Zientzia zehats, Fisiko eta Natur Zientzien Akademiako Atze- rriko kide (1931). Mamabost dmina ere eman ziltzaizkion. Espainiak Gran Cruz de La Or&n Civil rle Alfonso XII eman zion 19 t9an. Zientzi lanagatik hamas sari Iortu zituen, Sobe1 sariak Fisikan 11903) eta Kirnikan (1911) ere barne dawdelarik.

Betaren ohorez 96 zenbaki ato- mikodun elementuari cusio izena eman zitzaion. Elementu hau, Bu 239-a He ioien hidez hnbardatuz lortv zuten Seaborg, J a m ~ s eEa Ghiorso-k 11944) Chicagoko labora- tegian. Cm 242aren kantitate neur- garria Werner eta PerEman-ek Iortu zuten 1947an.

Erradioaktibitatea neurtzeko era- biltzen den unitatea C u r i ~ a da eta gramo bat radiok emaittekin orekan dagoenean ematen duen erradioakti- bitatea da, hots, 3,70.1010 desinte- grazio semndoko.

Erradiazioaren aaaleko eta barru- ko organoen zoldurak osatzeko erabil- penari erradioterapia deritzo 1 fran- tsesez riurietherapie.

Rere heriotzaren herrogeitamar- garren urteurrena deEa eta, Poloniak ernakume handi honcn irudia dara- man xigilu-seriea atcra euen iaz.

Einsteinek zcrn zioen Marieri

buruz: Ospeak la tk i lu p r duvn Pma-

kume bakarra da. Laudoriii h;iuxc izan liteke behar hadii ~.icntzilari handi batek heste zicntzil;iri h:indi bati egin liezaiokeen goraearrrrik ho- berena. +

l

RIELIOGRAFIA

ASIMOV,I.: EncicIop~dio Bibliogrofica de las Cicnctas y 7ecnolo~ín; Revista de Occiden tp. Madrid 1964.

hSIMOV,I.: Breve Hzstoria dp lo Quimrco. 3. orgibrapena; Alianza Editorial. Madrid 1979

ASI37OY. F.: Pntroducci<Srt a la Ciertrw. 3. arcitarapena; Plaza & Janes. Barcelona l9W.

ASI1IOV.I.: Lo Busquedo de los Elementos, 1. argilarapena: Plaza &

I Janes, Barc~lnna 1 9 R : I .

' ttSIX7OV. 1.; .I.turnrntus EskIoses de la Clencro. 3. n r ~ i t n l p ~ n a ; Alianza

Editoriak. Madrid 1983.

, CC'R1E.E.; I,a v i d o heruica de Marre Curie descvbrtúoro del radrum, 19. ncgitarappna: Espasa Calpe, Buenos Aires 1945.

I

GESSER.C.11,; Dicrionnrro dp Qirintrca y Producfus Qusrntcr~h-. 2.

a r ~ i tiirapena; Oniega, Barcelona 975.

GIROUD. F.: Mnsrv Curte. Una m u1t.r honorabIe. 1. argitarapena: Arcos Vrrgnrn, Barcelonn l982.

HALPERIN,I..; INS e l e m ~ n t o s quimicos: Centro Editor de AmPrtca

I.ntinn, Hiipnns A i r p ~ 1972.

PALVER, A.. Uiccirinario de Hisiorrn del siglo XX: Crijslvo, Barcelona 1983.

REID, R.; Mnrii. Curre;S;ilv:it, Htirc~lrinti 1984.

WEAST. R C, raraitarlildia 1: CRC: I l n n h r ~ i k r i f Chemistry and Physrc, 59.

argltarapena: CRC Pr~s-q Inr.. Florida 1979