LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa...

33
TAQONEM TZIJ 902005 LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL RI RAJPOPI’ AMAQ’ XA RUMA K’A K’o jampe nayan juna’ kan ri tz’eton pe chi k’atzinel njikib’äx ri b’eyal jikib’anem ch’ojib’äl richin nuya’ rejqalem ri ruwujil ri winaqirem, richin nya’öx rejqalem pa ri jalajöj rub’eyal k’aslem, chuqa’ richin nya’ox rejqalem ri runimirsaxik ri sistema electoral, wawe yojch’on pa ruwi’ ri kiwujil, re samaj re elenäq pe chi rij ri runuk’ik tik’asäs k’aslemal pa ruwi’ ri ruchojmirisxik richolk’aslemal chuqa’ ri rub’eyal ri cha’onïk. XA RUMA K’A Ja ta ri kiwujil ri winaq’ ja ri’ ri k’atzin ruma xtz’ukutäj par i juna’kajq’o waqk’al waqlajk’al 1,931 juna’ri taq xjikib’ax Re xsamajix par i rucholajem ri wujil ri majun rajlab’al pa ru ya’ik, ja re ri nto’on richin xab’icheke ye’okisan chuqa’ yalan xax ruma’ ri’ nya’öx ri jun chik wujib’al ri jeb’ël rub’anikil chuqa’ ri samajib’äl okisan richin ri rub’anik yalan man nikowin ta chanin niretzetäj. XA RUMA K’A Jata ri taqanem tzij ri k’o pa ri jik’ib’anem tziy 106, ri k’o pa ri taqanem tzij winaqi’ ja ri’ yeyaon ruchuq’a’ ri tzib’atab’äl b’i’aj ri molojri’il ri k’o saqil ch’ojib’al ri jikib’an par u q’a ri ru tz’ib’axik kib’i’ ri winaqi’ ye’aläx ri kulb’ïk, ri jachonik chuqa’ xa b’icheke ri naya’ rutzijol ri yetikir winaqi’, chuqa’ ri ki b’anikil pa k’ulaj ri rub’eyal ri k’o chi nib’an, ruma ri k’o chi k’o jun taqanem tzij ri niya’on ruchuq’a’ re samaj XA RUMA K’A Rik’in re jun jikib’anem 1084 ri akuchi’ schojmirisïx taqanem tzij cha’onïk chuqa ri moloj na’ojil, chuqa’ xya’ox ri rub’eyal ri taqanem tzij ri k’o chi nutz’uk jun molojri’il ri xtisamäj pa ruyonil ri xtik’uje’ ruwinaqil pa taqanem tzi, pa ruwi’ ri rusamaj , ri akuchi’ xtik’oje’ ri q’atöy tzij pa ruwi’ cha’onïk, ja rija’ ri pa’äl chwäch ri rusamajixik ri ruwujil ri winaq – DPI XA RUMA K’A K’atzinel chi chupam ri taqonem tzij re’ nya’öx rejqalem ri k’ak’a’ molojri’il, ri xtiya’öx ok chupam ri rub’eyal rusamaj, richin xtisamäj xtich’on pa ruyonil, richin xtitun jalajöj na’oj pa ruchojmirisaxik ruk’aslemal ri amaq’, chuqa k’atzinel jun wujil ri majun ta k’ayewal nuya’ pa rokisaxik, richin ri rusamajixik pa ruyonil ri

Transcript of LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa...

Page 1: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

TAQONEM TZIJ 90­2005

LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL

RI RAJPOPI’ AMAQ’

XA RUMA K’A

K’o jampe nayan juna’ kan ri tz’eton pe chi k’atzinel njikib’äx ri b’eyal jikib’anem ch’ojib’äl richin nuya’ rejqalem ri ruwujil ri winaqirem, richin nya’öx rejqalem pa ri jalajöj rub’eyal k’aslem, chuqa’ richin nya’ox rejqalem ri runimirsaxik ri sistema electoral, wawe yojch’on pa ruwi’ ri kiwujil, re samaj re elenäq pe chi rij ri runuk’ik tik’asäs k’aslemal pa ruwi’ ri ruchojmirisxik richolk’aslemal chuqa’ ri rub’eyal ri cha’onïk.

XA RUMA K’A

Ja ta ri kiwujil ri winaq’ ja ri’ ri k’atzin ruma xtz’ukutäj par i juna’kajq’o waqk’al waqlajk’al 1,931 juna’ri taq xjikib’ax Re xsamajix par i rucholajem ri wujil ri majun rajlab’al pa ru ya’ik, ja re ri nto’on richin xab’icheke ye’okisan chuqa’ yalan xax ruma’ ri’ nya’öx ri jun chik wujib’al ri jeb’ël rub’anikil chuqa’ ri samajib’äl okisan richin ri rub’anik yalan man nikowin ta chanin niretzetäj.

XA RUMA K’A

Jata ri taqanem tzij ri k’o pa ri jik’ib’anem tziy 106, ri k’o pa ri taqanem tzij winaqi’ ja ri’ yeyaon ruchuq’a’ ri tzib’atab’äl b’i’aj ri molojri’il ri k’o saqil ch’ojib’al ri jikib’an par u q’a ri ru tz’ib’axik kib’i’ ri winaqi’ ye’aläx ri kulb’ïk, ri jachonik chuqa’ xa b’icheke ri naya’ rutzijol ri yetikir winaqi’, chuqa’ ri ki b’anikil pa k’ulaj ri rub’eyal ri k’o chi nib’an, ruma ri k’o chi k’o jun taqanem tzij ri niya’on ruchuq’a’ re samaj

XA RUMA K’A

Rik’in re jun jikib’anem 10­84 ri akuchi’ schojmirisïx taqanem tzij cha’onïk chuqa ri moloj na’ojil, chuqa’ xya’ox ri rub’eyal ri taqanem tzij ri k’o chi nutz’uk jun molojri’il ri xtisamäj pa ruyonil ri xtik’uje’ ruwinaqil pa taqanem tzi, pa ruwi’ ri rusamaj , ri akuchi’ xtik’oje’ ri q’atöy tzij pa ruwi’ cha’onïk, ja rija’ ri pa’äl chwäch ri rusamajixik ri ruwujil ri winaq – DPI­

XA RUMA K’A

K’atzinel chi chupam ri taqonem tzij re’ nya’öx rejqalem ri k’ak’a’ molojri’il, ri xtiya’öx ok chupam ri rub’eyal rusamaj, richin xtisamäj xtich’on pa ruyonil, richin xtitun jalajöj na’oj pa ruchojmirisaxik ruk’aslemal ri amaq’, chuqa k’atzinel jun wujil ri majun ta k’ayewal nuya’ pa rokisaxik, richin ri rusamajixik pa ruyonil ri

Page 2: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

etal ­AFIS­ re man nuya’ ta k’ayewaaal richin ri rokisaxik chuqa’ man tikirel xtokisäx pa jun chik samaj ri man tik’amon ta , richin ke ri’ k’o taqanem tzij chi rij ronojel rub’eyal rokisaxik re wujil re’.

RUMA K’A RI’.

Ri rub’eyal ri rokisaxik ri nuya’ re jun mokaj 171 nub’ij a), 175, 176, 177 chuqa’ 180 ri k’o pa rucholk’aslemal ri saqamaq’.

NUJIKIB’A’

Re nucholajij pe:

TANAJ I

TAQANEM TZIJ RICHIN RUTZ’IB’AXIK KIB’I’ RI WINAQI’ PA AMAQ.

RONOJEL RI K’ATZINEL

1 NAB’EY MOKAJ: Rutz’ukik.

Xtz’ukutäj pe re tz’ib’atab’äl winaqi’ amaq’, ja ri RENAP, re jun molojri’il ri xtisamäj pa ruyonil, k’o saqil ch’ojib’al chuqa’ k’o ruwinaqilal pa taqanem tzij, re jun, rusamajay ri amaq’ ri ’akuhi’ k’o chi nto’on. Ri ruxe’l ri rusamajay k’o armita, richin nub’än ri samaj jikib’an pa ruq’a’ k’o chi nuya’ jujun samajay pa ri jujun tinamit richin ri Iximulew, tikirel nuya’ chuqa’ ek’o ri samajay ri tikirel yesilox yeukwax akuchi’ k’atzinel xab’icheke tinamit richin ri Iximulew.

2 RUKA’N MOKAJ. Rayb’äl.

Ri RENAP xaxe rija’ ri jikib’an ri samaj pa ruq’a’ ri runuk’ik chuqa’ ri rucholajem ri winalilal, ri k’o chi nikitz’ib’aj ri jalajöj taq b’anob’äl pa ruwi’ ri ki k’ulal ri winaqi’, ri rutzijol ri jalajöj taq ruwujil ri winäq kan pa ralaxik k’a pa rukamik, achel ri relesaxil ri ruwujil ri winäq, richin rub’anikil re samaj re xtukanuj jalajöj rub’eyal ri rusamaj richin xtitikir xturelesaj pa rub’eyal, chuqa’ xtuya’ ri rucholajem ri kitz’ib’axik.

3 ROX MOKAJ. Ri Rub’anikil Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj re’ , we k’o man niq’ax ta xa nuya’ sachoj pa jun ka’i’ oxi’ re rub’eyal ya’on pe rik’in chik jun taqanem tzij , k’o chi xtokisäx ri jikib’an kan chupam re jun wuj re’.

4 RUKAJ MOKAJ. Ri Rub’eyal Ri Rutz’ib’axik Bi’aj.

Ri rutz’ib’axik b’i’aj pa RENAP xtib’an pa jun ütz rub’eyal , xtokisäx jun rusamajixik ri wuj ri xrikem pa kematz’ib’ , ri xtuya’ xa jun rucholajem tz’ib’atäl kichin ri winaqi’, chuqa’ ri kijachik pa kijujunal toq neb’ekitz’ib’aj kan ri kib’i’ toq ye’aläx, nya’öx ri taqanem tzib’ kan xaxe wi re’ xtiya’on retal GF, re majun jaloj

Page 3: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

xtib’an chi re. Ri taqanem tz’ib’ xtiya’ox chi ke ri winaqi’ re majun jaloj xtib’an chi re ri jujun taqanem tz’ib’ ri xtiya’ox chi ke ri winaqi’ pa kijujunal xtuk’waj ri rajlab’al ri tinamital, ri tinamit akuchi’ xaläx wi. Ri taqanem tz’ib’ kichin ri jujun tinamit chuqa’ ri tinamital re xtujikib’äx pa ri rucholajem samaj.

Ri jalajöj rub’eyal richin rujikib’axik ri tz’ib’etal kichin ri winaqilal, xtiz’uk ri runuk’ulem ri rutzijol ri kiwujil ri winaqi’ ri xtujikib’a’ ri RENAP.

TANAJ II

RI SAMAJ K’O CHI NUB’ÄN RI RUCHOLAJEM KITZ’IB’ATAJIK KIB’I’ WINAQI’.

RO’ MOKAJ. KATZINEL RUSAMAJ.

Ri RENAP k’o chi nunuk’, nuk’waj rub’ey, numol ruchi’ chuqa’ nutz’et pa rub’eyal ri samaj richin ri rutz’ib’axik ri rub’eyal kik’ulal ri winaqi’ chuqa’ ri kik’utb’al ri winaqi’ ri ya’on pe rutzijol pa re juntaqanem tzij re chuqa’ ri rucholajem.

RUWAQ MOKAJ *Ri samaj ri jikib’an chikiwach

Ja re’ ri rusamaj k’o chi nub’an ri RENAP:

a) Numöl ruchi, nunuk’, nub’än, nuk’waj rub’ey nuya’ pa rub’eyal ri tz’ib’axkil ri jikib’an pa ruq’a’.

b) Rutz’ib’axik ri kalaxik, ri k’ulb’anem, ri jachonem, ri kamïk chuqa’ ri jalajöj rub’eyal k’aslem ri nujäl ri kik’ulal ri winaqi’, chuqa’ ri kito’ik k’ulal ri winaqi’, achel ri rusolik k’ayewal pa taqanem tzij, ri nikina’ chi tikirel nitz’ib’äx chuqa’ ri ch’aqa chik b’anob’äl ri nujikib’a’ ri taqanem tzij.

c) k’o chi jantape’ rusamajin ri rub’eyal tz’ib’atälkib’i’ ri winaqi’. Nijikib’äx xa jun b’ey ri rutz’ib’axik rutzijol ri kiwujib’al, chuqa’ pa ütz rutzijol ri kiwujib’al ri winaqi’.

d.) Ruya’ik ri kiwujil pa konojel ri aj iximulew chuqa’ ri yepe juk’an ya’ man e aj iximulew, ri chuqa’ ruya’ik ruk’exel ri kiwujil ri winaqi’, ri kitz’ib’an ki b’i’ pa tz’itab’äl winaqi’.

e) Kitz’ajik ri kiwuj ri toq nikitz’ib’aj kib’i’pa tz’itab’äl winaqi’.

f) Rutaqik rutzijol pa Q’atoy Tzij Pa Ruwi’ Cha’onïk, kichin konojel ri nimawinaqi’ ri kitz’ib’an kib’i’, chuqa’ xtuya’ el ri jalajöj rutzijol xtik’utux pe chi re;

g) Rusamajixik ri kitijonïk chuqa’ ri kitijoxik ri rusamajela’ re jun molojri’il re’;

h) Ruya’ik chi re ri ruchituy q’atb’äl tzij, chike ri k’amöl taq b’ey kichin ri potz’ chuqa’ q’atoy amaq’, ch’aqa chik rusamajay ri champomal ri ruya’on q’ij ri

Page 4: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

rucholajem winaqilal amaq’ ­RENAP­ ri rutzijol ri xtikik’utuj pa ruwi’ ri kik’ulal ri winaqi’, chuqa’ ri yetikir nikib’än, richin pa ruwi’ rutzijol ri kiwujil ri winaqi’;

i) K’o chi nuchajij ronojel ri rutzijol ri k’o pa kiwujil ri winaqi’ chuqa’ ri ch’aqa chik rutzijol ri k’atzinel ri k’o kan pa tz’ib’atab’älb’i’aj pa RENAP;

j) Ruya’ik rutzijol ri k’o pa kiwujil ri winaqi’, ri ruyakon ri RENAP ri niya’ox rutzijol, xaxe taq ri rutzijol re’ xa richin nuya’ pa k’ayewal ri winäq, ruma’ ri’ xaxe tikirel nya’ox rutzijol ri rub’i’ ri winäq chuqa’ ri ruka’n rub’i’ , ri man tikirel ta niya’ox rutzijol ja re: rajlab’al ri ruwujil, ri q’ij alaxnäq, ri ruq’ijul xkän, we ixöq, achin, rachochib’al, rusamaj, rutijonïk, rutinamital, ruk’ulal, rachochib’al ri rachoch;

k) Ruya’ik, runuk’ik, rusamajixik rutz’etik ri rub’eyal ri rucholajem ri dactiloscópico, richin ri rupaläj chuqa’ ch’aqa chik ri k’atzinel richin ri rusamaj nub’än;

l) Xtuya’ rutzijol pa q’atb’äl tzij toq k’o winaqi’ man pa rub’eyal ta nikib’än ri kiwujil ja rije’ ri yepa’e chwäch re jun sujunïk nib’an; chuqa’ ;

m) Nub’än pa rub’eyal ri ch’aqa chik rusamaj ri jikib’an pa ruq’a ruma ri taqonem tzij.

* Re k’o chi jantape’ niya’ox rejqalem ja re e k’o pa kicholajem. F) chuqa’ ri j) ruma ri wujib’al ri k’o rajlab’al 1201­2006 chuqa’ 28 ­12 ­2007.

* Ri rutz’etik ri cholna’oj k) ruma ri nab’ey mokaj richin ri jikib’anem tzij ri rajlab’al 23­2008 chuqa’ 17 ­05 – 2008.

7 RUWUQ MOKAJ Ruximïk Samaj.

Richin nub’än ri rusamaj, ri RENAP k’o chi nuxim rusamaj kik’in re jalajöj taq molaj samajay:

a) Q’atöy tzij pa ruwi’ cha’onïk

b) Ruch’ituy Champomal

c) Ruch’ituy achk’ulamaq’

d) Ri aq’omab’äl taq jay chuqa’ ri ichinal aq’omab’äl jay ri ye’ok chub’anïk ri rutz’ib’axik ri alaxïk chuqa’ ri kamïk.

e) Ruq’a’ raqäm q’atonem tzij.

f) Ruch’ituy Q’atb’äl tzij.

g) Ri q’atb’äl taq tzij ri e k’o pa Iximulew; chuqa’,

h) Ri jalajöj taq samajay ri yesamäj pa ruwi’ri saqil ruch’ojib’al ri winäq pa Iximulew.

Page 5: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

TANAJ III

8 RUWAQXAQMOKAJ. RUNUK’ULEM

a) E nima k’amöl b’ey;

b) Nimak’amöl b’ey;

c) Moloj ch’ob’onela’;

d) Samajay ri ek’wayonrucholajem re samaj ;

e) K’amol b’ey pa nuk’ samaj.

Rub’elej Mokaj * ri Ek’amol b’ey

B’eleje’ molaj.* Ri E Nimakämöl B’ey.

Ri e nimak’amöl b’ey jarije’ ri e uk’usayon ri nimaläj ru b’ey ri RENAP. Chupan re’ ek’o oxi’ winaqi’:

a) Jun nimach’ituy Q’atoy tzij pa ruwi’ chaonïk;

b) Ruch’ituy champomal;

c)Jun winaq ri cha’on pe pa popoljay tinamil.

Ri Q’atöy tzij pa ruwi’ cha’onïk xtucha’ chi kikojol ri q’atoy taq tzij ri jun xtuk’wan b’ey chuqa’ jun ruka’ ri xtito’on apo.

Ri ruch’itüy champomal xtucha’ jun winäq xtucha’ jun winäq richin nto’on apo chuqa’ jun xtito’on apo richin, re ka’i’ winaqi’ re xtikibän kaji’ juna pa re samaj re, tikirel yekamulun pa re samaj wi ri ajpopi’ amaq’ xtikiya’ rutzijol chi ke konojel ri etamanela’ ri nkirayb’ej nikib’än re samaj re’ re rutzijol nya’ox juk’al lajuj q’ij richin ri etamanela’ nikiya’ apo ri kiwuj. We k’o jun k’ayewal nelesäx re samaj re ruma jun chike ri rub’eyal re k’o pa re jun taqanem tzij re’ ri rajpopi’ amaq’ k’o chi nikikanoj jun ruk’exel re samajel re’.

Ja ri ajpopol tinamital xtuya’ apo chi kiwa konojel ri rujikib’axik ri jun molaj ri akuchi’ xkek’oje’ kan oxi’ DIPUTADOS richin jalajöj moloj na’ojil, ri kisamaj nikib’än ja ri’ runik’oxik chuqa’ rujikib’axik ri kiwuj ri etamanela’ xkiya’ apo ri kiwuj. K’a ri’ nkiya’ apo ri kib’i’ konojel ri xkik’utuj re samaj re chi kiwa’ ri k’amöl taq b’ey kichin ri rajpopi’ amaq’, richin ke ri’ nikijikib’a’ achike ri xkek’oje’ kan re rik’in juch’unïk, nik’oje’ kan ri etamanel ri k’ïy juch’unïk xtuk’waj ja ri’ ri nikanÄj kan rik’in ri samaj ri to’onel ja ri xtuk’wan ri rukan rucholajem.

*Mna tikirelta newatäj kan ri taqonem tzij ri k’o pa re ru tzijol a) Ri rajlab’al ri wujil 1201­2006 ri 28­12­2007.

Page 6: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

RULAJ MOKAJ. Ri Rajowaxik.

Ri, winäq xticha’ox kan pa popol jay tinamital k’o chi jikil pa ruwi’ re nik’utux chire.

a) Aj iximulew;

b) Etamanel pa ruwi´, rub’anon chik pe re samaj ri’ lajuj juna’

c) Ruk’utb’en ri’ pa ruwi’ ri ützläj samaj nub’än.

11 RUJULAJ MOKAJ. *Ri K’amöl B’ey.

Xtok k’amöl b’ey kichin ri enimak’amölb’ey ri winäq nimach’utuj richin ri Q’atóy tzij pa ruwi’ cha’onïk. Ri na’oj xtikijib’a’ k’o chi xtikiya’ chikiwäch, man xaxe ta jun winäq ri nina’ojin.

*Man tikirel ta nib’an ri mecholk’aslemalil, kuma ri wujil ri k’o rajlab’al 1201­2006 el 28­12­2007

RUKAB’LAJ MOKAJ. Pa ruwi’ ri Molojri’i l.

Jikib’anem Tzij Richin Ri Rajpopi’ amaq’ 90­2005

Ri peyonik kichin ri molojri’il ja ri k’amöl b’ey xtib’anon re xtib’an pa taq wolajuj taq q’ij, chuqa’ tikirel nib’an moloj toq k’atzinel chuqa’ toq nuk’utuj jun chike ri enimak’amöl b’ey chuqa’ toq man nik’ïs rutzijoxkil ri rucholajem moloj ja chi’ toq ri enimak’amól b’ey nikijikib’a’ chik kan jun moloj.

13 RUROXLAJ MOKAJ. Ri K’iyal chuqa’ Ri Juch’unïk

Richin nib’an ri molojri’il k’o ta chi e k’o ka’i’ ri enimak’amöl b’ey (2). Ri junmanaq xapon ta k’o chi nutäq ri ruk’exel. Ri toq ri jun nimak’amöl b’ey man napon ta pa ka’i’ moloj chuqa’ man jun rutzijol nuya’ re nuk’ul jun q’alajitzij, chuqa’ ri tojb’alil xtikiya’ apo ri taqonem taq tzij. Chuqa’ k’o chi xtuya’ jun tojb’alil ri kaq’o’ lajk’al maq’uq’. (Q 1000,00) re nuya’ ri jujun b’ey man napon ta pa moloj. Ronojel ri nitzijox ri taq k’o jun ruk’exel jun chike ri nimak’amöl b’ey k’o rejqalem ri man xapon ta pa moloj man tikirel ta nich’ojin pa ruwi ri na’oj jikib’an chik kan. Ruma ri’ k’o chi niya’ox rejqalem ri taqonem tzij.

14 RUKAJLAJ MOKAJ. Ri Kajil.

Ri winaqi’ ri enimak’amöl b’ey xtiya’öx jun kitojik ri pa jujun moloj ri akuchi’ xkek’oje’, ache’l nub’ij chupam ri taqb’al tzij.

Page 7: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

15 RUWOLAJ MOKAJ *Ri K’o chi nikib’än ri K’amól taq B’ey. Ja re’ ri samaj ri k’o chi nikib’än:

a) Rusolik rujikib’axik ri rub’eyal nikik’utb’ej ki’ ri inaqi’ pa Iximulew;

b) Rutz’etik, ruk’waxik rub’ey ri runuk’ulem, ri rusolïk ri rusamajixik ri k’utb’äl winäqi’;

c) Rusamajixik runimirsaxik ri rusamaj ri RENAP richin niq’i’öx ri rurayb’al chuqa’ ri rusamaj jikib’an pa ruq’a’.

* d) Ya’on Rutzijol ri Mecholk’aslemalil.

* e) Kijikib’axik ri wuj ri nusöl ri runuk’ik ri jampe’ samajela’ chuqa’ ri kajil.

f) Kijikib’axik ri ximoj samaj, ri nuk’ na’oj, chuqa’ ch’aqa chik samaj ri k’atzinel nixim kik’in jalajöj taq molaj wawe’ iximulew chuqa’ juk’an chik taq amaq’, richin k’a nub’Än ri samaj xa ke k’a ri’ xtuq’i’ ri rurayb’äl;

g) Ruya’ik chuqa’ rujikib’axik ri rub’eyal richin xtib’iyin ri samaj pa ri tz’ib’atab’äl winaqi’;

h) Retamaxik, ruma ri k’amöl b’ey, ri samajib’äl ri k’o kan chi rupam ri q’atanem tzij.

i) Rutz’etik chi ri jalajöj taq molojri’il ri xtik’utux jalajöj taq rutzijol chi ke, to’ik, richin ri RENAP xtub’än ri rusamaj jikib’an pa ruq’a’ pa rub’eyal.

j) Rujikib’axik ri samaj niya’öx apo pa ruq’a’ ri molojri’il, chuqa’ ri rub’eyal ri rutojik ri k’atzinel rutz’etik, richin rutz’etik ri ütziläj kik’ulik ri winaqi’ nub’än re molaj re’;

k) Rujikib’axik ri nuk’samaj pa ruwi’ ri jarupe’ pwaq ntok chuqa’ ntel pa re molaj re’ k’o chi niq’axäx apo pa ruch’ituy pwaqb’äl.

k) Aprobar el proyecto de Presupuesto de Ingresos y Egresos de la Institución y remitirlo al Ministerio de Finanzas Públicas;

l) Ruya’ik q’ij chi re ri k’amöl b’ey pa jun wuj akuchi’ xya’öx kan rusolïk ri xtza’j kan pa jun moloj, richin tikirel nuya’ ri rusamaj pa kiq’a’ rachib’il richin ri RENAP chuqa’ tikirel nuya’ re samaj re’ pa ruq’a’ jun etamanel pa ruwi’ q’atanem tzij;

m) Ruq’atïk samaj chuqa’ ri rurayb’al pa ruwi’ ri jarupe’ winaqi’ nikitz’ib’aj kib’i’; richin k’atzinel rutzijol ri rub’eyal ri kik’ulal ri winaqi’ chuqa’ ri jalajöj rutzijol ri winäq, chuqa’ ri rutz’ajik ri kiwujil ri winaqi’.

m) Fijar las metas y objetivos en cuanto a la cobertura de inscripciones, sobre hechos y actos vitales relativos al estado civil, capacidad civil y demäs datos de

Page 8: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

identificación personal, así como la emisión del documento personal de identificación;

n) Ruk’ojlem ri tz’ib’atab’äl winaqi’ pa konojel ri tinamit ri akuchi’ xtiya’ox rusamajay ri RENAP, chuqa’ xkek’oje’ ri samajay ri xtijalalöx kilewal; chuqa’,

o) Konojel ri na’oj ri samaj ri nuxim ri’ rik’in re molaj re’ chuqa’ richin runimirsaxik ri rusamaj k’atzinel nya’ox rejqalem;

p) Ja ta ri RENAP xtuya’ q’ij chike ri jalajöj taq molaj richin xtikitz’et ri rutzijol kiwujil ri winaqi’ ri nuya’ rutzijol re xtiqil qa:

a) Ri kib’i’ chuqa’ ri ruka’ kib’i’; b) taqanem tz’ib’ kichin ri jujun winaqi’; c) Ruq’ijul ralaxik d); we ixoq, we achin ; e); rachochib’al, f) ruk’ulal ;g) achike nub’än, rusamaj, rutijonïk h) ru’amaq’il; i) Ruq’ijul ri xkäm, richin rokisaxik ronojel re’ k’atzinel nya’öx rejqalem ri jalajöj taq q’atalem ri rutz’etik ri jikib’an chi rupam re jun q’atanem tzij re’;

* Man tikirel ta nib’an mecholk’aslemalil ruma ri k’o pa rutzijol d), ruma ri wujil ri k’o qajlab’al. 1201­2006 el 28­12­2007.

*Xtun el pa rub’eyal p) ruma ri ruka’ mokaj 2, richin ri jikib’anem tzij 23­2008 ri 17­05­2008.

16 RUWAQLAJ MOKAJ Rutz’ukik Samaj.

Ri etamanela’ ri enimak’amöl b’ey nikiya’ kan ri kisamaj toq nik’ulwachitäj jun chi ke ri nisöl qa:

a) Toq neb’ek’ïs ri q’ij ri xjikib’äx ri samaj pa kiq’a’ toq xecha’ox kan;

b) Ruma nikiya’ kan ri samaj, ruma yekäm

c) Ruma xjikib’äx kan jun tojb’alil mak chikij, kuma ri q’atöy taq tttzij.

d) Ruma man ntz’aqät ta ri ruch’akul chuqa’ k’o k’ayewal rik’in ri tzaq’or, re’ xaxe’ k’o chi ya’on pe rutzijol ruma jun aq’omanel ri jikib’an chi nub’än re samaj re’, xaxe tikirel nya’öx rejqalen we re winäq man tikirel ta nisamäj waqi’ ik’ chuqa’ we niya’öx pe rutzijol pa jun q’atb’äl tzij chi re etamanel re’ man tikirel ta nisamäj.

Page 9: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

TANAJ IV

RI K’AMÖL B’EY

17 RUWUQLAJ MOKAJ. Ri K’amöl B’ey

Ri K’amöl B’ey richin ri RENAP ja ri enimak’amöl b’ey yeya’on apo richin wo’o’ juna’, chuqa’ tikirel nya’öx apo ka’i’ mul.

18 RUWAQXAQLAJ MOKAJ. Rajowaxik chi re.

Ja re’ rajowaxik chi re ri winäq nok k’amöl b’ey richin ri RENAP:

a) Aj Iximulew;

b) K’o ruwuj akuchi nub’ij chi etamanel pa ruwi’ nuk’lemalil chuqa’ ruk’ulun tijonïk pa ruwi’ k’amöj b’ey molojri’il saqamaq’, k’amöj b’ey nimak’ayij;

c) K’o pa kimolaj ri etamanela’;

d) Tiq’alajin chi k’o retamab’al pa ruwi’ rusamajixik nuk’lemalil samaj;

e) K’o chi rusamajin pe jun lajuj juna’ re samaj re’.

19 RUB’ELEJLAJ MOKAJ. Nimak’amöl B’ey. Ri k’amöl B’ey richin ri RENAP , ja ri’ ri nimaläj k’amöl B’ey pa ruwi’ ronojel ri molojri’ïl, pa ruq’a’ rija’ k’o rutz’etik chi pa rub’eyal nb’an chi re ronojel ri samaj k’o chi nub’än.

20 JUK’AL MOKAJ. Rusamaj ri K’amöl B’ey. Ja re’ rusamaj ri k’amöl B’ey:

a) Nutz’ët chi pa rub’eyal tib’an chi re ri samaj, achi’el jikib’an chupam ri taqanem tzij;

b) We k’o jun samaj k’atzinel rutzijoxik rij, k’o chi nuya’ apo chi kiwäch ri ch’aqa chik k’amöl taq b’ey richin nkijikib’a kitzij pa ruwi’ rusamajixik, re’ tikirel nuya’ apo pa tzij chuqa’ pa tz’ib’anïk;

c) Nutaqej rub’anik ri njikib’äx pe kuma ri ch’aqa chik k’amöl taq b’ey;

d) Nk’oje’ pa taq kimoloj ri enimak’amöl b’ey, akuchi k’o rejqalem rutzij, xa xe man tikirel ta nub’än wotar, akuchi chuqa’ ja rija’ ri ajtz’ib’, yerutz’ib’aj ri retal moloj;

e) Nunük’, nuk’waj b’ey, nutz’ët, ronojel ri samaj nub’än ri RENAP;

f) Nuya’ apo chi kiwäch ri enimak’amöl b’ey ri rub’eyal samaj richin nya’öx rutz’aqat chuqa’ ronojel ri samaj achi’el nutaqej ri ruwaqxaq mokaj chi re re

Page 10: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

taqanem tzij re’, chuqa’ ri nutaqej ri taqanem tzij pa ruwi’ kipeyoxik samaj chuqa’ ri kitojik;

g) Nuya’ apo chwäch ri enimak’amöl b’ey rucholajil ri pwaq nok pe chupam ri RENAP chuqa’ ri rokisaxik re pwaq re’, richin rujikib’axik;

h) Nuk’äq kiwäch ri samajela’, nujäl ruwäch kisamaj, nuya’ q’ij toq k’o nk’utüx chi re, nuq’ät tzij pa ruwi’ jun b’anoj, nuk’ül kiwuj ri samajela’ toq man nkajo’ ta chik yesamäj, ronojel nub’än pa rub’eyal nutaqej ri taqanem tzij;

i). Yerujuch’ ri wuj akuchi njikib’äx richinaxik xa b’a achike wachinäq ri yek’atzin pa rub’anik ri samaj, xa xe k’atzinel chi re’ jikib’an chik pe kuma ri enimak’amöl b’ey;

j) Jantape’ nuxim rusamaj kik’in ch’aqa chik molojri’ïl pa ruwi’ ri kitz’ib’axik winaqi’ chuqa’ kiq’alajirisaxik ri winaqi’ chuqa’ molojri’ïl aj juk’an chik amaq’;

k) Nutäq ruch’ob’ik rukanoxik toq k’o kiwuj winaqi’ chuqa’ molojri’ïl yesach, akuchi nub’ij kib’anikil ri winaqi’ chuqa’ ri molojri’ïl; ke ri’ chuqa’ numakuj ri winäq pa’äl pa ruwi’ ruchajixik re wuj re’, xtub’än pa rub’eyal nutaqej ri taqanem tzij;

I) Ruq’atik tzij pa ruwi’ ch’aoj achi’el nutaqej ri taqanem tzij; chuqa’,

m) Ronojel ri k’atzinel richin chi ri samaj nb’anatäj pa rub’eyal.

21 NAB’EY RUKAK’AL MOKAJ. Ja re’ ruma nb’an jaloj. Ri K’amöl B’ey richin ri RENAP tikirel nijal kuma ri enimak’amöl b’ey, ja re’ aruma:

a) We xa nrokisaj ri rusamaj chi ketzelaxik ri winaqi’, xa k’o nirewaj, k’o nreleq’aj, ronojel ri man ruk’amon ta chi re ri RENAP;

b) We man aninäq ta nub’än chi re ri rusamaj;

c) We xa xtiq’at ch’a’oj chi rij ruma ri q’atb’äl tzij;

d) We xa k’o man ntikïr ta nub’än pa jun waqi’ ik’ ruma metz’aqät pa ruch’akul jikib’an pe ruma jun aq’omanel, chuqa’ we ri q’atb’äl tzij rujikib’an pe chi majun samaj tiya’ox pa ruq’a’;

e) Man nuq’i’ ta ri samaj k’o chi nub’än jikib’an kuma ri enimak’amöl b’ey achi’el rulewal ri samaj, rub’anik kiwujil ri winaqi’; chuqa’,

f) We xa nupab’a’ apo ri’ nok pa cha’onïk richin rusamajel ri Saqamaq’.

22 RUKA’N RUKAK’AL MOKAJ. Ruk’exel. Toq pa jun ruq’ijul man k’o ta ri K’amöl B’ey richin ri RENAP, jun chi ke ri k’amöl b’ey kichin ri samajay xtuk’wan ri b’ey, ja ri enimak’amöl b’ey xtijikib’an apo. We kan jumül nimalïx kan ri samaj ruma kamïk, ja k’a ri enimak’amöl b’ey xkecha’on

Page 11: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

ri winäq achike xtipa’e’ kan chwäch ri RENAP, richin nuk’is apo ruq’ijul rajowaxik na, jun ik’ k’o richin nkanöx ruk’exel.

TANAJ V

JUN RUQ’A’ RAQÄN TO’ÖY KICHIN RI ENIMAK’AMÖLB’EY.

23 ROX RUKAK’AL MOKAJ. Ri Ajpop Ch’ob’onela’. Ri Ajpop Ch’ob’onela’, jun ruq’a’ raqän nto’on richin ri enimak’amöl b’ey chuqa’ ri K’amöl B’ey, ja re’ ri winaqi’ xkek’oje’ chupam;

a) Jun winäq cha’on pe kuma ri tz’ib’anela’ kichin ri jalajöj moloj na’ojil, re winäq re’ k’o chi rutz’ib’an rub’i’ chupam ri molaj na’ojil;

b) Jun winäq cha’on pe kuma ri k’amöl taq b’ey kichin ri nimatijob’äl e k’o chupam ri Iximulew amaq’;

c) Jun winäq cha’on pe kuma kimoloj ri nimak’ayij, chuqa’ ri tikonela’;

d) Ri k’amöl b’ey richin ri Molojri’ïl Amaq’el pa ruwi’ ajilanem ­INE­;

e) jun winäq cha’on pe kuma ri k’amöl taq b’ey richin ri molojri’ïl molöy tojb’alil ­ SAT­.

Konojel ri e Ajpop Ch’ob’onela’ xtik’oje’ jun kik’exel. We k’o jun moloj man xtuya’ ta apo jun winäq richin nkinük’ ki’ ri Ajpop Ch’ob’onela’ achi’el jikib’an kan, ch’aoj rejqalem chi re ri moloj ruma man nub’än ta apo

24 RUKAJ RUKAK’AL MOKAJ. Rusamaj. Ja re’ rusamaj ri Ajpop Ch’ob’onela’:

a) Nutz’ib’aj nuya’ rutzijol chi ke ri enimak’amöl b’ey chuqa’ chi re ri K’amöl B’ey richin ri RENAP, pa ruwi’ ri samaj man ntikïr ta nk’achoj apo, ütz xtuq’alajrisaj apo ri samaj man k’achojnäq ta, chuqa’ xtub’ij apo achike ta rub’eyal nb’an richin nb’an ri samaj, chuqa’ akuchi ta nilitäj ri pwaq richin rusamajixik;

b) Ri enimak’amöl b’ey chuqa’ ri K’amöl B’ey richin ri RENAP’ xtikik’ulb’ej pa ruwi’ xa b’a achike samaj xtib’an qa.

c) Jutaqil xtunik’oj rusamaj najin ri RENAP.

25 RO’ RUKAK’AL MOKAJ. Ruq’ijul xkek’oje’ ri Ajpop Ch’ob’onela’. Ri xkek’oje’ chupam ri Ajpop Ch’ob’onela’, xkesamäj kaji’ juna’, xa rik’in wi yesamäj chupam ri moloj xeya’on apo.

Page 12: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

26 RUWAQ RUKAK’AL MOKAJ. K’AMOJ B’EY.

Ri k’amoj B’ey chupam ri Ajpop Ch’ob’onela’ ja ri winaqi’ e k’o chupam xke’ok chuwäch, xa xtikijalala’ ki’ juna’ juna’; nab’ey xtok kan ja ri k’o nïm rujuna’, k’a ri’ xtib’eqa pe. Ke ri’ chuqa’ xtib’an chi ke kicha’ik ri to’onela’, ri nab’ey, ri ruka’n, ri rox chuqa’ ri rukaj.

27 RUWUQ RUKAK’AL MOKAJ. Kimoloj. Ri Ajpop Ch’ob’onela’ xtub’än jun moloj kik’in konojel, ri nab’ey samajel q’ij chi re ri jujun ik’, re’ jantape’ xtib’an, man k’atzinel ta nya’öx rutzijol chi ke. Ri k’amöl b’ey chuqa’ we oxi’ ruwinaq nkitz’ët chi k’atzinel nb’an jun moloj, tikirel yekipeyoj konojel ri kachib’il. Konojel ri e k’o chupam ri Ajpop Ch’ob’onela’, ko chi nya’öx jun kito’ik ruma ri jujun b’ey ye’apon pa moloj, xa xe man tikirel ta nik’o chi re kaji’ moloj pa jun ik’. Ri to’ik xtiya’öx chi ke xtijikib’äx chupam ri rub’eyal ri taqanem tzij.

28 RUWAQXAQ RUKAK’AL MOKAJ. Ri k’ojlem pa moloj chuqa’ toq majun k’ojlem. K’o chi ye’apon chupam ri moloj yeb’an. We ri winäq man ntikïr ta napon chupam ri moloj, tuya’ rutzijol ka’i’ q’ij chuxe’ rub’anik ri moloj, richin ke ri’ noyöx ri ruk’exel, re winäq re’ k’o chi nk’oje’ pa rub’i’ ri winäq man xapon ta. We rojqalon ri’ wo’o’ moloj ri winäq man napon ta, k’o chi nikanöx achike winäq nchapon re samaj re’, nya’öx rutzijol chi re ri molojri’ïl xya’on apo, richin ke ri’ tuk’aqa’ ruwäch jun chik winäq richin nuk’is ruq’ijul jukib’an apo.

29 RUB’ELEJ RUKAK’AL MOKAJ. Toq e k’o konojel. Toq e k’o e kaji’ winaqi’ k’o rejqalem ri moloj, tikirel nchap qa, xa xe k’atzinel chi k’o e ka’i’ winaqi’ ri jikil kik’ojlem man e k’o ta apo pa rub’i’ jun chik. Ronojel ri xtijikib’äx k’o rejqalem, xa xe k’atzinel chi e oxi’ nkitun ri kitzij. Chi re jujun moloj k’o chi xtib’an jun retal wuj, ri xtikijuch’ kan toq nik’is ri moloj.

30 RULAJ RUKAK’AL MOKAJ. Ri man tikirel ta nb’an. Pa rub’eyal ri taqanem tzij, ri kach’alal ri e k’o chupam ri enimak’amol, ri e k’o chupam ri Ajpop Ch’ob’onela’, ri K’amöl B’ey pa ruwi’ kitz’ib’axik kib’i’ ri winaqi’, ri K’amöl B’ey pa ruwi’ kiq’alajrisaxik ri winaqi’, man tikirel ta xkesamäj chupam ri RENAP ruma xa kach’alal ki’, k’a xtik’o na ka’i’ juna’ chi rij rujachik ri kisamaj k’a ri’ tikirel xtiya’öx kisamaj. We k’o jun winäq xjikib’äx rusamaj, nq’alajin pe chi k’o re k’ayewal re’, man tikirel ta xtisamäj.

Page 13: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

MOKAJ VI

SAMAJAY RI AKUCHI’ XTIB’AN RE SAMAJ:

31 RUJULAJ RUKAK’AL MOKAJ: Ruxe’l Kitz’ib’atab’äl Ri Winaqi’. Ja ri ruxe’l kitz’ib’axik kib’i’ ri winaqi’ ja ri’ ri pa’äl chwach ri rumolik ronojel ri rutzijol ri k’o pa tz’ib’atab’äl winaqi’, richin rumolik runuk’ik ronojel ri k’atzinel nuyäk nunik’oj jantape’ chi pa rub’eyal rub’anon chuqa’ yakäl richin ronojel ri Iximulew. Ruma ri’ k’o chi xa jun ri kitz’ib’axik kib’i’ ri winaqi’ chuqa’ k’o chi ruya’on ri kitaqanem tz’ib’ richin nilitäj pa rub’eyal re wuj re’ , chuqa’ k’o chi nutäq ri rutzijol a kuchi’ k’atzinel, we niq’ax, man niq’ax ta ri kiwuj, richin nitz’aj ri kiwujil ri winaqi’ we manäq niq’ax ta xtitikirsäx el runik’oxik ri wuj e k’atzinel. K’o chi xtub’än tz’b’atanem winaqi’ kichin konojel ri xtikijikib’a ri enimak’amöl b’ey pa konojel ri tinamit richin ri Iximulew, chuqa’ ri yeto’on yek’utb’en apo pa taq jalajöj samajay chuqa’ ri kitz’ib’axik konojel ri winaqi’ amaq’el;

Xtik’oje’ pa ruq’a’ ri ruxe’l tz’ib’atanel kib’i’ ri winaqi’, ri k’o chi nub’än jun samaj pa kib’i’ konojel chuqa’ ruma ri rusamaj ri nujikib’a’ re jun mokaj tzij re’ chuqa’ xtijikibäx ruma re jun samajib’äl re’.

32 RUKAB’LAJ RUKAK’AL KAB’LAJUJ MOKAJ. Ri Rajowaxik che ri Ruxe’l tz’ib’atanel Winaqi’.

.Ri ruxe’l tz’ib’atanel Winaqi’ k’o chi k’o ronojel re nojowatÄj chi re.

:a) Aj Iximulew, tz’aqät chik rujuna’.

b) K’o ruwuj akuchi nub’ij chi etamanel pa ruwi’ solch’ojinel.

c) K’o chi rusamajin pe jun kaji’ juna’ re samaj re’.

d) K’o chi etaman ri utziläj rusamaj rub’anon pe.

e) Chuqa’ k’o chi niya’öx rejqalem ri ch’aqa chik ri k’o chupam ri rucholajem.

33 RU’OXLAJ RUKAK’AL MOKAJ. Chikij Ri Tz’ib’atab’äl Winaqi’. Ri tz’ib’atab’äl winaqi’ ja ri jalajöj taq molaj ri kitunun ki’ rik’in ri ruxe’l tz’ib’atab’äl winaqi’, ri jikib’an pa kiq’a’ ri rutz’ibaxik ri rub’eyal ri kik’ulal ri winaqi’ chuqa’ ri yetikir nikib’än, chuqa’ ri ch’aqa chik rutzijol richin kiwujil ri winaqi’ ri e alaxnäq pa Iximulew , chuqa’ rutz’etïk ri jalajöj taq tzij nuk’utuj re jun taqanem tzij re’ chuqa’ ri rucholajem ri k’o. konojel re samajay re xtik’oje’ pa kiq’a’ jun tz’ib’atanel winaqi’, ri k’o chi xkeruk’ul konojel ri winaqi’.

Page 14: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

34 RUKAJLAJ RUKAK’AL MOKAJ. *Ri Rajowaxik chi ke Ri Tz’ib’anela’ Winaqi’. Ri tz’ib’anela’ kichin ri winaqi’, ri ruya’on kan rutzijol par i jun mokaj ri xq’axkan, k’o chi k’o ronojel re rajowaxik chi ke.

a) Aj Iximulew;

b) K’o ruwuj akuchi nub’ij chi k’o rutijonïk pa ruwi’ Runik’ajal Tijonïk.

c) K’o chi etaman ri utziläj rusamaj rub’anon pe.

e) Chuqa’ k’o chi niya’öx rejqalem ri ch’aqa chik ri k’o chupam ri rucholajem.

* Re junmecholk’aslemalilre rutzijol a) ri toq xek’o "juk’al wolajuj juna’", ruma ri wuj i k’o rajlab’al 1201­2006 el 28­12­2007

35 RUWOLAJ RUKAK’AL MOKAJ. Ri Tikirel Chuqa’ ri Samaj Ri K’o Chi Nikib’än RiTz’ib’anela’ Kib’i’ Ri Winaqi’.

Ri Tz’ib’anela’kichin ri Winaqi’ ri xtzijox kan pa ri juk’al oxlajuj mokaj (33), pa re jun mokaj re nya’öx kan rutzijol ri tikirel chuqa’ ri samaj k’o chi nikib’än.

a) Rutz’etik chi pa rub’eyal xtib’an ri samaj kichin ri samajay tz’ib’atab’äl ri ya’on pa kiq’a’;

b) Kijuch’ik ri wuj ri yek’utux kitz’ajik pa ri samajay . Re wuj re’ xaxe tikirel nuk’waj ri rutzijol kiwujil ri winaqi’ ri nuya’ pe ri kematz’ib’ ri k’o pa ruxe’l taqoya’l;

c) Ruya’ik rutzijol chi re ri nimak’amöl b’ey chuqa’ chi ke ri k’amöl taq b’ey richin ri RENAP ri k’ayewal ye’ilitäj , richin nya’öx rusolik , ronojel ri man pa rub’eyal ta rub’anon chuqa ri majun xya’óx kan rutzijol pa re jun taqonem tzij re’ chuqa’ ri pa rucholajem rokisaxik;

d) Nib’e’ akuchi’ nipeyox pa rub’i’ ri RENAP , pa ri jalajöj moloj ri k’o rejqalem par i tinamit ri ya’on pa ruq’a’, re’ k’o chi nuya’ rutzijol chi re ri ruk’amöl b’ey; chuqa’,

e) Josöl chik ri ya’on rutzijol pa ri taqb’äl tzij.

36 RUWAQLAJ RUKAK’AL MOKAJ. Ri Rutz’ib’axik Kib’i ’ Ri Amaq’el Ri ruxe’l tz’ib’atab’äl winaqi’, xtik’oje’ chupam ri molaj kichin ri amaq’el ja rije’ ri’ k’o chi xtikinuk’ kib’i’ ri nimawinaqi’, ja rije’ ri k’o kan ri samaj pa kiq’a’ chuqa’ k’o chi xtikiq’axaj re bi’aj re’ pa q’atöy tzij pa ruwi’ cha’onïk.

*Xchojmisäx ruma ri nab’ey mokaj, Jikib’anem tzij 14­2006 chuqa’ ri 19­06­2006

Page 15: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

*Man tikirelta nib’an ri mecholk’aslemalil re jun mokaj tzij re’, ruma ri wujil ri k’o rajlab’al 1201­2006 chuqa’ ri 28­12­2007

37 RUWUQLAJ RUKAK’AL MOKAJ. * Kamab’ey Cholajem Ri samajay ka’mab’ey cholajem ja rija’ ri nib’anon ri kiwujil ri winaqi’, re xtuya’ rik’in rutzijol ruya’on pe ri tz’itab’ab’äl winaqi’, chuqa’ k’o chi xtunuk’ ri rokisaxik ri junrub’eyal pa biométrico chuqa’ ri grafotecnia, pa kikusaxik re ka’i’ re’ k’atzinel niya’ox rutzijol ri k’o pa rucholajem.

*Xchojmisäx chik jun b’ey ruma ri Rox Mokaj, ri jikib’anem 23­2008 chuqa’ ri 17­05­2008.

38 RUWAQXAQLAJ RUKAK’AL MOKAJ. K’amoj B’ey Pa Ruwi’ Ruq’alajrisaxik B’anikil Winaqil Ri K’amoj B’ey pa ruwi’ ruq’alajrisaxik b’anikil winaqil ja ri’ ri pa’äl chwäch rutz’etik, rusolik ri kik’ayewal konojel ri winaqi’, ruma ri ruxe’l nuk’b’i’aj winaqi’, man xtirajo’ ta xtutz’ib’aj kib’i’ re winaqi’ re’, richin ke ri’ nukanuj achike ruma man nitz’ib’äx ta rub’i’ ri winäq k’o chi nuya’ apo ruto’ik richin nitz’ib’atäj rub’i’, richin nib’an re jantape’ k’o chi niya’öx rejqalem ri rucholajem.

39 RUB’ELEJLAJ RUKAK’AL MOKAJ. K’amoj B’ey pa ruwi’ tijonïk. Ri K’amoj B’ey pa ruwi’ tijonïk ja ri’ ninuk’un ri kib’i’ ri winaqi’ ri jikib’an pa kiq’a’ ri kitijonïk konojel ri rusamajela’ ri RENAP, man tikirel ta we k’o jun ri man niya’ox ta ri rutijonik, ri kitijonik pa ruwi’ ronojel ri k’ak’a taq na’oj ja ri samaj ri k’o chi nikinuk’ pa re jun ruq’a’ samaj re’, ruma ri k’atzinel nikinuk’ jun tijob’äl akuchi’ niya’ox ri tijonïk pa ruwi’ runuk’ik kib’i’ winaqi’ pa Iximulew, xtinuk’ ri nimatijonïk pa ruwi’ rucholikn ri RENAP. Re jun k’amo b’ey re’ k’o chi nuya’ rejqalem ri runuk’ulem samaj ri jikil chik.

40 RUKAK’AL MOKAJ. K’AMO B’EY Ri ruxe’l kitz’ib’atab’äl ri winaqi’ chuqa’ ri jalajöj taq samajay xya’ox yan kan rutzijol, xtik’oje’ jun kik’amöl b’ey ri xticha’on pe ja ri nimak’amöl b’ey chuqa’ jikib’an pe kuma ri enimak’amöl b’ey. Ri samaj nikib’än re k’amöl taq b’ey re’ man tikirel ta nijunamäx rik’in jun chik saqil samaj.

Man tikirel ta nuchop kan re samaj re’ jun winäq ri k’o pa jun molojri’il richin cha’onïk chuqa’ ri ek’amöl b’ey pa jun moloj na’ojil chuqa we k’a majani’ tik’o kaji’ juna’ tikib’än re k’a ja xsöl qa. Ri k’amol taq b’ey k’o chi kitijon ki pa nimatijob’äl chuqa’ kib’anon chik pe ri samaj nya’ox pa kiq’a’. Ri samaj k’o chi nikib’än ri k’amöl taq b’ey xtiya’ox rucholajem pa ri cholsamaj.

41 NAB’EY ROXK’AL MOKAJ. Ri Kijalik. Ri k’amöl taq b’ey ri e k’o pa samajay nik’an ri samaj chi ke ruma ri nimak’amöl b’ey, we yeqa chupam ri k’ayewal ri xya’ox kan rutzijol pa ri juk’al jun mokaj, ri jikib’an kan pa re jun taqanem tzij re’.

Page 16: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

TANAJ VII

K’AMOJ TAQ B’EY 42 RUKA’N ROXK’AL MOKAJ. K’amoj B’ey pa ruwi’ Rukemïk Na’oj Chuqa’ Ajilanem.

Ri k’amöl b’ey pa ruwi’ rukemik na’oj chuqa’ ajilanem ja rija’ ri k’o chi nuk’waj rub’ey ri samaj nib’an pa ruwi’ ruyakik chuqa’ rusamajixik rutzijol nipe par i ruxel rutz’ib’atab’äl winaqi’, ri nuya’ rutzijol ri kib’anikil pa k’ulal ri winaqi’ chuqa’ ri yetikir yekibän we k’o ch’aqa chik rutzijol richin nuk’utb’ej ri’ ri winäq. Nunuk’ ri samaj ri k’o chi nub’än apo ri RENAP, chuqa’ nuya’ rutzijol jampe’ samaj q’i’on chi re ri nuk’un ri nib’an chuqa’ k’o chi nunuk’ ri ajilanem ri k’o chi niya’ox rejqalem.

Richin ruchajixik ronojel ri yakäl, re junruq’a’ samaj re’ k’o chi nuya’ rejqalem ri ütz kiyakik, chuqa’ k’o chi nutz’et chip a ruwi’ re xtinuk’ ta jun útz ruchajixik ri akuchi’ xtiyaloj man ta jun sachoj xtuk’waj ri runuk’ik re jun rub’eyal re’ k’o chi nijikib’äx chi xa pa jun samaj nik’achoj richin man janipe’ ta ramaj nuk’waj richin ninuk’utuj ronojel pa RENAP, chuqa’ k’o chi nutz’et chi xtiya’ox ta rejqalem ri rucholajem ri samaj nib’an.

43 ROX ROXK’AL MOKAJ. K’amöl B’ey Pa Ruwi’ To’ïk Pa Q’atb’äl Tzij.

Ri k’amöl b’ey pa ruwi’ to’ïk pa q’atb’äl tzij ja re jun ruq’a’ samaj re k’o chi nto’on pa ruwi’ ri samaj jikib’an pa ruq’a’ ruma ri rub’eyal chuqa’ rucholajem ri samaj nib’an pa RENAP, xaxe’ pa ronojel k’o chi niya’ox rejqalem ri rucholajem.

44 RUKAJ ROXK’AL MOKAJ. K’amoj B’ey.

Ri k’amoj B’ey re junruq’a samaj ri k’o chi nunuk’ chuqa’ nusamajij ri samaj nirajo’ ruk’waxik rub’ey ja re’ nikib’ij apo chi keri e k’amöl B’ey richin ri RENAP, ja k’a ri nimak’amöl b’ey nib’in apo ri rub’eyal chuqa’ ri samaj nib’an richin ri ki chajixik ri samajela, ri rupwaqil chuqa’ ri rusamajib’al.

45 RO’O ROXK’AL MOKAJ. K’amöj B’ey Nuk’ajil.

Ri k’amöj b’ey nuk’ajil ja ri jun ruq’a’ samaj ri k’o chi nuk’waj rub’ey par i rub’eyal richin rusolik ri rupwaqil chuqa’ ruk’ajil ri k’atzinel nib’an chuqa’ nuchojmirisaj ri rokisaxik ri pwaq, k’atzinel nya’ox rejqalem ri rucholajem ri k’o pa ri taqanem tzij.

46. RUWAQ ROXK’AL MOKAJ: K’amo B’ey Pa Ruwi’ Rusamajixik Pa Samajay.

Ri K’amoj B’ey richin ri Samaj Nib’an qa pa RENAP.pa re jun ruq’a’ samaj re’ k’o chi nitz’et ri runuk’ulem samaj pa ruwi’ ruchajixik ri samaj nikib’än ri k’amöl taq b’ey richin ri RENAP chuqa’ ruchajixik ri samaj nikib’än richin niya’ox

Page 17: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

rejqalem ri rucholajem ri taqanem tzij, richin rub’anikil re jun samaj re’ k’o chi niya’ox rejqalem ri runuk’ulem ri taqanem tzij.

47 RUWUQ ROXK’AL MOKAJ. Rajowaxik chi re jun k’amöl B’ey.

Ja re’ ri rajowaxik chi ke ri winaqi’ ri nikajo’ ye’ok k’amöl taq b’ey.

a) Aj Iximulew

b) K’o pa kimolaj ri etamanela’

c) K’o chi rusamajin pe jun kaji’ juna’ re samaj re’.

d) Tiq’alajin chi k’o retab’al pa ruwi’ re samaj, chuqa’ etaman ri utziläj samaj nub’än;

Chuqa’ ch’aqa chik ri k’o pa ri rucholajem re jun taqanem tzij re’.

TANAJ VIII

48 RUWAQXAQ ROXK’AL MOKAJ. Nuk’ulem Pwaqil

Ri rub’eyomÄl ri RENAP ja ri champomal niya’on pe:

a) Ri pwaq ninuk’ rokisaxik pa jun juna’ richin ri RENAP ja ri par i pwaq richin ri champomal ntel wi’.

b) We k’o jun ruwi’ pwaq niya’ox ruma ri champomal. Re richin nusamajijqa pa ri moloj.

a) Ri pwaq ri nimol ri toq ri winaqi’ nkelesaj ri ki wujil, relesaxik rutz’ajik jun wuj, ronojel ri wuj ri tikirel yerutz’äj re RENAP ri rajil nik’oje’ kan pa ri jujun samajay.

b) Ri to’ik, ri niya’öx apon, ri sipanïk, ri rujalik rokisaxik ri pwaq chuqa’ rik’in wachinäq ri nkiya’ apo ri jalajoj winaqi’, molojri’il aj iximulew chuqa’ ri winaqi’ yepe’ juk’an ya’ wawe ntok ronojel ri to’ik ya’on pe re man tikirel ta niq’at ri rokisaxik.

Ronojel ri pwaq xya’öx yan qa rutzijol ja’ rik’in re’ xtisamäj ri RENAP, chuqa’ ri pwaq nya’öx pe chi re ruma ri ruk’ajil amaq’ ri man nokisäx ta pa ramaj jikib’an rokisaxik.

49 RU B’ELEJ ROXK’AL. Ri ruk’ajil Pwaq.

Ri samaj pa ruwi’ ruk’ajil rupwaq ri RENAP ja ri e k’amöl b’ey yeya’on rutzijol pa saqil ruch’ituy ajpwaq, richin ke ri’ nya’ox pa ronojel ri ruk’ajil rupwaq ri Iximulew Saqamaq’, pa Jujuy juna’.

Page 18: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

TANAJ IX

Ri Ruwujil jun winäq

50 RULAJ ROXK’AL MOKAJ. Ri Ruwujil jun winäq

Ri ruwujil jun winäq ri tikirel nokisäx pa rutz’ib’axik pa rub’ixkil DPI. Re jun wuj ri tikirel nya’ox rutzijol pa saqil, xa kan xaxe wi ri rajaw tikirel nokisan chuqa’ nuk’wan man tikirel ta nuk’waj chik el jun winäq. Konojel ri aj Iximulew chuqa’ ri aj b’ij amaq’ ri tz’aqät chik kijuna’ (18 años) aftas, ri kitz’ib’an chik kib’i’ pa RENAP, rije’ tikirel chuqa’ k’o chi nikik’uj ri kiwujil pa RENAP, ruma re wujil re’ xa kan xaxe’ wi re’ ri tikirel xtokisäx ri akuchi’ xkeb’e wi chuqa’ achike na jun ki wuj nib’an ruk’ojlen ja re kiwujil nab’ey xtik’utux pe ruma ke ri’ jikib’an pa taqonem tzij. Ruma ja re’ chuqa’ nkokisaj ri winaqi’ ri toq nikiya’ kijuch’ richin kicha’ik ri champomal. Ri taqb’äl tzij ja ri’ xtiya’on rejqalem re DPI.

51 RUJULAJ ROXK’AL MOKAJ. *Ri Rajil ri Ruwujil ri Winäq..

Ri Rajil ri Ruwujil ri Winäq xtikijikib’a’ ri ek’amöl be; chuqa’ ri molaj taq winaqi’ ri xtikiya’ rutzijol ri ek’amöl b’ey pa RENAP ri Manjón kipwaq richin nkitoj ri ajil rejqalem ri DPI, re k’o chi niya’öx ri kiwujil majun rutojik nikib’än. Ja k’a ri taqb’Äl tzij xtib’anon ri achi ke ri k’atzinel xtib’an.

* Man tikirel nib’an ri mecholk’aslemalil, kuma ri wuj ri k’o rajilab’al 1201­ 2006chuqa’ 2888­12­2007.

52 RUKAB’LAJ ROXK’AL MOKAJ. Ri Rokisaxik.

Konojel ri Aj Iximulew k’o chi nikik’waj ri kiwujil chuqa’ ri aj juk’an ya’ ri ek’Äs pa rulewal ri Iximulew, ri rokisaxik xtikanäj kan pa ruq’a’ re jun taqanem tzij, chuqa’ ri taqb’Äl tzij we k’o ch’aqa chik ri nuya’ rejqalem ri rokisaxik.

53 Roxlaj ROXK’AL. MOKAJ * Rutz’ajik ri Ütziläj Rokisaxik Pa Rub’eyal chupam ri wujil.

Ri kiwujil ri winaqi’ ri rutz’ajik xtisamajix pa jun rub’eyal ri akuchi’ majun jun winäq ri xtitikir xtujäl ri tz’ib’ k’o chwäch chuqa’ man tikirel ta jun chik winäq xtirokisaj jun wujil ri man richin ta. Ri runimilen chuqa’ ri rub’anikil xtitz’et chi junan ta rik’in ri kiwujil ri aj juk’an taq ya’ achel ri ANSI/NIST,ANSI/INCITS,ISO, chuqa’ ri taqanem tzij ri nisamajix pa ICAO re wuj re’, ruma majun ch’ojinïk xtuk’ama’ pe ri rokisaxik, ri samajib’äl khoisan akuchi’ nib’an pe, chuqa’ ri rub’eyal nib’an k’o chi jikil ri rub’anikil chi man tikirel ta xtijal ri rutzijol ri winäq chwäch.

Ri ruchojmisanïk xb’an ruma ri Rukaj Mokaj, ruma ri jikib’anem tzij 23­2008 chuqa’ ri 17­05­2008.

Page 19: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

54 RUKAJLAJ ROXK’AL MOKAJ. Nk’utb’en awichin

Richin nikik’utb’ejki’ ri winaqi’ xa b’ikuchi’, majun junk’amöl b’ey q’atöy tzij, majun winäq xtuk’utuj jun chik we man j ata ri kiwujil ri ruya’on ri RENAP, chuqa’ man tikirel ta nik’an kan chi ke ri kajaw ruma jantape’ k’o chi kik’wan ri akuchi’ yeb’e’ wi’.

55 RUWOLAJ ROXK’AL. Wujil Nk’utb’en Awichin chuqa’ ri etal tz’ib’.

Ri wujil nk’utb’en awichin ­DPI­, RE NYA’ÖX CHI KE KONOJEL RI AJ Iximulew ri e alaxnäq pa Iximulew chuqa’ ri man e alaxnäq ta pa rulewal ri Iximulew chuqa’ ri winaqi’ e aj juk’an ya’ ri ek’äs pa iximulew , pa re jalajöj rub’eyal re’.

a) Ri aj Iximulew ri e alaxäq pa rulewal ri Iximulew, kan ja ri taq xtz’ib’A¨x kib’i’ richin kalaxik k’o kan pa ri tz’ib’atab’äl winaqi’;

b) Ri aj juk’an ya’ ri k’o chik kijayul, kan ja ri taq niya’ox ri kiwujil ruma K’amajay pa ruwi’ jalpakinem, we k’o re rutzijol nya’öx ruma’ ri k’amöl b’ey che ri RENAP richin ke ri’ tikirel nikitz’ib’aj kib’i’ pa tz’ib’tab’äl winaqi’, xaxe ri kiwujil DPI xtiya’óx k’o chi jun chik nawi’ ri rub’onil;

C) Ri winaqi’ ri xkib’än yan qa che riwujil chi e aj Iximulew jampe toq rije’ xtikib’ij chuqa’ xtiya’ox ri kiwujil pa tz’ib’atab’äl winaqi’ ri akuchi’ e k’o wi’. Pa re oxi’ rub’eyal tz’ib’an kan k’atzinel chi niya’ox chuqa’ ri etal tz’ib’ richin nikik’utb’ej ki’ re man tikirel ta nidal k’a taq nikäm ri winäq, kan ja wi re’ ri xtiya’on rutzijol ri nuk’utb’ej ri’ ri winäq.

56 RUWAQLAJ ROXK’AL MOKAJ. *Ri Xtitz’aj chwäch ri Wujil.

Ri wujil richin nuk’utb’ej ri’ ri winäq ­ DPI ­, k’o chi nuk’waj ri rachib’äl ri rupalÄj ri winäq ri rujolon k’o chip a saqil k’o wi. Re nelesäx che ri winäq , chuqa’ k’o chi ruk’wan re jalajoj ka’al:

a) Iximulew, Amaq’, Nik’asetul.

b). Ri Rub’i’ ri Tz’ib’atab’äl Winaqi’

c) Ri Rub’i’ ri wujil ri Nk’utb’en kichin ri winaqi’ ­ PDI ­;

d) Ri etal tz’ib’ ri xya’öx chi re ri winäq ri rajaw ri wujil.

e) Rub’i’ chuqa’ ri ruka’n rub’i’ ri rajaw ri wujil;

f) Rutzijol we achin, we ixöq;

g) Ri lewal chuqa’ ri rajlab’al q’ij xaläx

h) Rutzijol rub’eyal ruk’ulal ri winäq;

i) Rujuch’ ri winäq;

Page 20: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

j) Ruq’ijul ruk’aslemal ri wujil;

l) Ri rutinamital

m) Ri rachochib’al ri winäq , ja ri’ ri xtiyake’ kan chuqa’ xtipe’ chwäch ri rutzijol wuj.

* Xelesäx el ri k’o pa re jun rutzijol re’ k) ruma ri ro’o mokaj. Chi rij ri jikib’anem tzij 23 – 2008 chuqa’ ri 17­05­2008.

*Xchojmisäx ruma ri m) pa ri ruwaq Mokaj, chi rij ri jikib’anem tzij 23­2008 chuqa’ ri 17­05­2008.

57 RUWUQLAJ ROXK’AL MOKAJ. Kiwujil Ak’wala’.

Ri wujil richin nkik’utb’ej ki’ ri ak’wala’ re jun wuj ri ntel pa saqil, chuqa’ xaxe’ ri rajaw nuk’wan man tikirel ta nrokisaj jun chik winäq, k’o jaloj ri xtuk’waj richin k’o kikojolil ri kib’anikil rik’in ri kichin ri nimawinä, xaxe re’ xtijikib’äx kan chupam ri taqb’äl tzij.

58 RUWAQXAQLAJ ROXK’AL MOKAJ. Ri Xtitz’aj Chwäch ri wujil ri Ak’wala’.

Ri PDI kichin ri ak’wala’, chuqa’ xtitz’aj chwäch ri xya’ox kan rutzijol pa ri kak’al waplajuj mokaj (56) pa re jun taqonem tzij re’, xaxe man xtiya’ox ta rejqalem ri k’o pa i) chuqa’ ri k).

59 RUB’ELEJLAJ ROXK’AL MOKAJ. Rutz’ajik Rub’eyal Ruchajixik ri kiwujil ri Ak’wala’.

Xtitz’aj rik’in samajib’äl ri man tikirel ta nidal chuqa’ nitz’aj chik qa jun rutzijol chwäch. Richin ke ri’ ri ak’wal majun xtijalon ri rub’i’, ri runimilen chuqa’ ri rub’anikil k’o chi niq’i’öx ri rub’eyal b’aník kiwuj ri winaqi’ aj juk’an ya’, achel re’ ANSI/NIST, ANSI/INCITS, ISO chuqa’ ri taqb’äl tzij ri nokisäx pa ICAO, re jun rub’anikil wuj re’ man chanin ta xtiretzetäj toq xtiya’ox pe.

Ri samajib’äl nokisäx chirub’anikil, chuqa’ ri rub’eyal nib’an chi re’, k’o chi jikil chi man xa b’icheke ta nib’anon jun ruk’exel, chuqa’ nrokisaj man pa rub’eyal ta.

Ri ruchojmisanïk xb’an ruma ri ruwuq Mokaj, ruma ri jikib’anem tzij 23­2008 chuqa’ ri 17­05­2008.

Page 21: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

60 ROXK’AL MOKAJ. Rajowaxik ri Etal

Xaxe tikirel nitz’aj ri wujil majun etal chwäch, toq ri winäq man tz’aqät ta konojel ruwi’ ruq’a’, chuqa’ manaq xtik’utux ri rujuch’ toq ri winäq man ntikir ta nusik’ij wuj, chuqa’ toq ri winäq man ntz’aqät ta ri ruq’a’ richin nub’än ri rujuch’.

61 NAB’EY RUKAJK’AL MOKAJ. Ri Ruya’ik ri tz’ib’ Etal.

.Ri tz’ib’ etal kichin ri Jujuy winaqi’ ja re’ ri xtik’atzin richin ri winäq man k’ayew ta nilitäj ri rub’i’ ruma ri saqamaq’ richin xab’icheke na ri k’atzinel, re xtokisäx chi eqal pa konojel ruq’a’ ri saqamaq’, ja’ ta re’ ri jun ajlab’äl xtik’utb’en ri winäq, ri akuchi’ k’o chi xtuk’waj jun rucholajem re jun ajilab’äl re’ xtok el pa konojel rub’eyal ri nuk’utb’ej chuqa’ ri saqil taq yakik pa jun wo’o juna’ k’o chi k’o chik re samaj re’, re q’ij re najiläx kan ja taq xya’öx rutzijol re jun taqanem tzij re’.

62 RUKA’N RUKAJK’AL MOKAJ. Ruk’exel.

Ri RENAP xtuya’ ruk’exel ri Wujil k’utb’äl winäq we re wujil re xsach, xeleq’äx, xrijix. Ri ruk’exel k’o chi junam ri rub’anikil rik’in ri nab’ey wujil, xaxe k’o chi niya’öx el rutzijol par i wuj chi re jun ruk’exel. Ri ruk’utuxik tikirel nib’an pa bicheke na samaj pa taqoya’, ri k’o pa ri rub’eyal ri taqb’äl tzij.

63 ROX RUKAJK’AL MOKAJ. *Rokisaxik .

Ri wujil k’utb’äl winäq ­PDI­ xaxe tikirel nokisäx lajuj juna’ (10) we ri winäq majun jaloj nub’än pa ruwi’ ri rub’anikil ri ruk’ulal, chuqa’ ri nitikir nub’än, we majun jaloj rub’anon che ri rub’i’ chuqa’ we man jun rujalon ri titzu’n ruma ta jun k’ayewal ruma jun yab’il rik’in b’a’ ruma jun chik ri nb’anatäj pa ri k’aslemal. Ri toq nik’ulwachitäj re’ ri RENAP nuya’ jun k’ak’a’ ruwujil ri winäq –DPI­ TOQ XEK’O YAN RI LAJUJ JUNA’ (10), PDI majun chik rejqalem. Ma jun chik nik’ul ta xab’ikuchi’.

Ri ruchojmisanïk xb’an ruma ri ruwaqxaq Mokaj, ruma ri jikib’anem tzij 23­2008 chuqa’ ri 17­05­2008.

64 RUKAJ RUKAJK’AL MOKAJ. Rujalik.

Ri toq nik’is ruq’ijul ri nuya’ rutzijol ri jun mokaj xq’ax kan ri wujil ri nik’utb’en kichin ri winaqi’ – DPI – k’o chi nijal, xaxe ri winaqi’ ri k’o chik oxk’al lajuj kijuna (70) re manaq chik nijal ta ri kiwujil ruma manaq chik nik’is ri kiq’ijul, we k’o jun ri ya’on pe rutzijol pa juntaqanem tzij chuqa’ ri toq nich’ob’ chi k’atzinel nib’an ruk’exel.

65 RO’O’ RUKAJK’AL. Ninab’eysäx Ruk’utuxik

Konojel ri k’ajola’ ri kik’ison chik ri wuqlajuj kijuna’ (17) , tikirel nikik’utuj ri DPI, xaxe’ re kiwujil re xtiya’ox chi ke toq xtikik’is ri waqxaqlajuj kijuna’ (18 )

Page 22: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

66 RUWAQ RUKAJK’AL MOKAJ. Achsamaj

Konojel ri winaqi’ k’o ri ki’achsamaj richin nikiya’ rutzijol pa RENAP we nikijäl ri kijayul chuqa’ ri kachochib’al chuqa’ ronojel ri nuya rutzijol ri rub’eyal kik’ulal ri winaqi’ chuqa’ ri yetikir nikib’än chuqa’ ch’aqa chik ri nuya’ rutzijol ri winäq.

Re jun achsamaj ri k’o pa ruq’a’ K’ama B’ey kichin ri potz’i’ chuq’a ri ajlab’al richin ri Iximulew, k’o chi niya’ox rutzijol pa RENAP, richin nichojmirisäx ri kika’äl ri amaq’el, ri winaqi’ ri e k’o chuqa’ ri manaq e k’o ta chik pa re jalajöj taq molojri’il, ruma ri’, ri k’amöl taq b’ey pa ruwi’ q’atoy amaq’ k’o chi nikiya’ rutzijol pa wolajuj q’ij (15) ri winaqi’ ri ruma jun tojb’alil mak man tikirel ta nikiya’ kina’oj pa ruwi’ jun moloj na’ojil.

TANAJ X

Ri Rutz’ib’axik Bi’aj Pa Ri Tz’ib’atab’äl Winaqi’.

67 RUWUQ RUKAJK’AL MOKAJ. Ri Tz’ib’atab’äl Winaqi’.

Ri kitz’ib’atab’al winaqi’ re junsamaj ri nib’an pa saqil, chi re ntz’ib’äx wi ri rub’eyal ri kik’ulal ri winaqi’ chuqa’ ri yetikir nikib’än chuqa’ ri ch’aqa chik rutzijol ri k’atzinel nuya’ rutzijol ri winäq; ri taqb’äl tzij xtijikib’a’n ri samaj xtib’an pa re jun mokaj re’.

68 ROX RUKAJK’AL MOKAJ. Achsamajil

Ri rutz’ib’axik ri ri rub’anikil ri winäq chuqa’ ri rub’eyal ruk’ulal, ri ntikir nub’än chuqa’ ri ch’aqa chik, chuqa’ ri jaloj nikib’än pa kik’aslem ri winaqi’ k’o chi nikiya’ rutzijol pa ri tz’ib’atab’äl winaqi’. Majun achike ta tikirel nikiq’ät jun winäq ri nuya’ rutzijol jun jalöj ri xk’ulwachitäj pa ruk’aslem, ri rutz’ib’axik pa jun tz’ib’atab’äl winäq re man jun rajil ri toq nib’an chupam ri ramaj jikib’an.

69 RUB’ELEJ RUKAJK’AL MOKAJ. Ri toq man Natz’ib’aj ta Ab’i’

Ri toq man natz’ib’aj ta ab’i’ pa tz’ib’atab’äl winäq , nuya’ k’ayewal pa ak’aslem; ruma man jun niya’öx ta ri awujil richin nak’utb’ej awi’ chuqa’ man tikirel ta nitz’aj jun awuj we nik’atzin ri yeruya’ ri RENAP.

70 RULAJ RUKAJK’AL MOKAJ. Rutz’ib’axik B’i’aj Pa Tz’ib’atab’äl Kib’i’ Winaqi’.

Nkitz’ib’aj kib’i’ pa tz’ib’atab’äl winäq :

a) Ri alaxik ri majani’ nek’o ri juk’al lajuj q’ij. (30)

b) Ri k’ulb’ik chuqa’ ri winaqi’ ri choj nikitun ki’ pa k’ulaj;

c) Rutzijol ri jun winäq toq nikäm;

Page 23: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

d) Ri rusolik ri Q’atoy Amaq’ ri nuya’ rutzijol ri manaq k’o ta chuqa’ ri kamik ninab’ex apo;

e) Ri tojb’alil mak ri nikiya’ rutzijol we jun winäq man tikirel ta nuk’waj rub’i’ ri Iximulew ri k’amól b’ey chuqa’ ri wuj ri nuya rutzijol re jun tojb’alil mak;

f) Ri rusolik k’ayewal ri nuya’ rutzijol chi ri k’ulanem ya’on rutzijol man qitzij ta chuqa’ ri tunuj pa k’ulaj, ri jachik pa rub’eyal chuqa ri rusolik ri jalajöj k’ayewal;

g)Ri jaloj kichin ri b’i’aj chuqa’ ri rutzijol ri nuk’utb’ej ri winäq.

h) Ri solb’en tzij ri nuya’ rutzijol rujuna’ ri winäq.

i) Ri kiq’alajunem kalk’wal ri winaqi’.

j) Ri taq jun winäq nukochij jun ak’wal;

k) Ri b’anob’äl man pa rub’eyal ta pa jun k’ulanem;

l) Ri tojb’alil mak ri man pa rub’eyal ta ri rutzijol rub’anikil ri winäq.

m) Ri winaqi’ yepe’ juk’an ya’ ri k’o kijayul pa Iximulew.

n) Ri solb’en tzij ri nuya’ rutzijol chi re winäq k’o k’ayewal rilon pe pa jampe na ruq’ijul;

o) Ruya’ik rutzijol chi ri winäq xel kan, xuya’ kan ri chajinem rub’anon pe;

p) Ri rutzijol ri k’ayewal richin junsachoj chuqa’ we ri winäq xtikir chik xuyäk ri’ pa ruk’aslem; chuqa’,

q) Ri jalajój taq b’anikil k’aslem ri nujäl rub’eyal ri kik’ulaj ri winaqi’ chuqa’ ri yetikir nikib’än.

Ronojel re rutzijol xqil kan re xtitz’ib’äx par i tz’itab’äl kichin ri jujun winaqi’ ruma ri winaqi’ k’o jujun rutzijol ri kik’aslem;

71 RUJULAJ RUKAJK’AL MOKAJ *Rutz’ib’axik ri Alaxïk.

Ri rutz’ib’axik ri ralaxik jun ak’wal k’o chi nib’an pa ri oxk’al q’ij (60) taläxxx wi ri ak’wal, re tikirel nib’an par i tinamit akuchi’ xb’anatäj ri alaxnem chuqa’ tikirel akuchi’ k’o kachochib’al ri te’ej tata’aj. Ri ch’aqa chik tz’ib’axik ri nuya’ rutzijol ri rub’eyal kik’ulanem chuqa’ ri yetikir nikib’än ri winaqi’, ri rutz’ajik kiwuj pa mruwi’ re alaxnem tikirel nya’ox xa pa b’iche ke tz’ib’atab’al winaqi’ ri e k’o pa rulewal ri Iximulew.

*Chojmirisan ruma ri mokaj 9, richin ri jikib’anem tzij rajlab’al 23­2008 chuqa’ ri 17­05­2008

Page 24: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

72 RUKABLAJ RUKAJK’AL MOKAJ. Alaxik Juk’an Chik Amaq’.

Rutz’ib’axik b’i’aj ri kichin ri alaxik ri yek’ulwachitäj juk’an chik amaq’ tikirel nib’an xaxe k’o chi nik’utux pa rub’eyal chuqa’ tikirel nik’utux pa RENAP. Re samaj re’ xtib’an achel ri k’o pa ri taq tzij.

73. ROXK’AL RUKAJK’AL. RI RUK’UTUXIK RI TZ’IB’AN B’I’AJ.

Ri ruk’utuxik ri rutz’ib’axik b’i’aj richin kalaxik ri winaqi’ ri k’a majani’ nitz’aqät ri kijuna’ ri yeb’anon ja ri te’ej tata’aj, we man jun, jun chi ke rije’ we chuqa’ xa ruyon ri te’ej ri rutz’ib’axik b’i’aj xtub’än ri k’o. we ri ak’wal xa meb’a’ ri rutz’ib’axik b’i’aj tikirel nub’än ri nimalaxel chuqa’ ri tz’etoy re jun samaj re’ pa amaq’.

74 RUKAJLAJ RUKAJK’AL MOKAJ. Ri kitz’ib’axik Kib’i’ Winaqi’ Pa Aq’omab’äl Jay.

Re samaj re xtib’an pa oxi’ q’ij tik’ulwachitäj wi, chupam ri to’onel rusamajay richin ri tz’ib’atab’äl winäq ri eya’on pa re jalajöj taq aq’omab’äl jay. Ri man nib’anta man niya’ox ta rejaqalem re nub’ij re jun taqanem tzij k’o jun tojonïk k’o chi nib’an ruma nya’ox ta rejqalem ri jikb’an ri Jujuy mak nib’an ri rutojik man niqaqata pe che ri juq’o wok’al maq’uq’ Q 500.00 ri ek’amöl taq b’ey chi rij ri ajmak xtikiya’ re jun tojonïk , majun rejqalem ri xtipe’ pa ruwi’ ri winäq par i jalajöj taq taqanem tzij pa taq q’atb’äl tzij.

75 RO’ RUKAJK’AL MOKAJ. Ri Samajay Yeto’on.

Ri ruyakik ri kitz’ib’axik kib’i’ ri winaqi’ – RENAP­ xtuk’utuj apo chi ke ri aq’omab’äl taq jay chi xtikinuk’ jun ruq’a rusamaj ri RENAP ruma re nuch’ojij pe jun samajay akuchi’ xtitz’ibäx kib’i’ konojel ri alaxnem chuqa’ ri kamik yek’ulwachitäj pa ri jujun aq’omab’äl jay, ri samaj re man jun ch’ojinïk xtib’an apo chi re ri RENAP pa ruwi’ ri tz’ib’atanel winäq, ­ RENAP ­ richin ruya’ik ketal pa rutz’ib’axik k’o chi nikiya’ jun kisamajel richin nub’än re samaj re’, xaxe ri samajel k’o chi nisamäj achel ri jikib’an chupam re jun taqonem tzij chuqa’ ri rutaqb’äl tzij. Re jun ruq’a’ samaj re’, ja re ri nib’ix samajay to’onel richin tz’ib’atab’äl winaqi’, ri xtib’anon re samaj re’ k’o chi nuk’ul ri tijonïk pa rutijob’äl ri RENAP.

Ri ek’amöl taq b’ey tikirel nkiya’ kitzij ri pa Jujun aq’omab’äl, akuchi’ niya’ox jun samajay richin nitz’ib’äx kib’i’ winaqi’ ri ye’aläx chuqa’ ri yekäm ri yek’ulwachitäj par i jalajoj taq aq’omab’Äl jay.

Page 25: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

76 RUWAQLAJ RUKAJK’AL MOKAJ. Rutz’ib’axik Toq Xik’o yan Ruq’ijul.

Ri ak’wala’ ri toq man nitz’ib’äx ta ri kib’i pa ruq’ijul re tikirel ntz’ib’äx kib’i’ we ri te’ej, tata’aj nikik’utuj ri rub’eyal achel ri rusamajixik ri rutz’ib’axik b’i’aj ri xik’o yan ruq’ijul, richin nik’achoj k’o chi niya’öx rejqalem ri ncholajix pe.

A) Ri wuj richin ri ruk’utuxik ri rutz’ibaxik b’i’aj xaxe nik’ul pa ru samajay ri tz’ib’atab’äl winäq, ri k’o pa ri rulewal akuchi’ xk’ulwachitäj ri alaxnem chuqa’ ütz akuchi’ k’o wi rachoch.

b) Ri nik’utu n ri rutz’ib’axik rub’i’ ri ak’wal k’o chi nuya’ apo ri ruwujil ri nik’utb’en richin chi re ri tz’ib’anel b’i’aj.

c) Ri wuj ri akuchi’ nik’utux ri rutz’ib’axik rub’i’ ri ak’wal k’o chi tz’ib’an el chwäch pa rub’eyal ri rutzijol ri nik’utb’en richin ri ak’wal chuqa’ kichin ri rute’, rutata’.

d) Ri wuj akuchi’ nik’utux rutz’ib’axik rub’i’ ri ak’wal k’o chi rachb’ilan jun chi ke ri wujil nik’utux. Ruwujil richin rutursan ya’, wujil richin ralaxik, wujil richin rutz’ib’axik rub’i’ pa tijob’äl akuchi’ nub’ij ri rupalb’al tijonïk erelesan chik ri ak’wal, jun wuj kichin ri q’atöy taq tzij richin ri tinamit akuchi’ xaläx wi ri ak’wal, we manäq jun rujikib’axik ri alaxik kuma’ ka’i’ winaqi’ ri tz’aqät chik kijuna’ k’o chi nutz’et ri tz’ib’anel b’i’aj winaqi’.

77 RUWUQLAJ RUKAJK’AL MOKAJ.. Ri Tz’aqät chik waqxaq lajuj kijuna’.

Ri tz’aqät chik waqxaq lajuj kijuna’ (18) ri man kitz’ib’an ta kib’i’, tikirel nikik’utuj ru tz’ib’axik, xa re’ k’o chi nikichajij ri taqb’äl tzij ri k’o pa mokaj oxk’al waqi’ re k’o chupan re jun taqanem tzij re’ chuqa’ we k’o chik ch’aqa ri nikich’ojij ri jalajöj taq taqanen tzij chuqa’ ri taqab’äl tzij ri e k’o

78 RUWAQXAQLAJ RUKAJK’AL MOKAJ. RUTZ’IB’AXIK B’I’AJ KUMA RI TE’EJ TATA’AJ.

Majun ruk’ayewal ruya’on chik kan ru tzijol pa ri jun mokaj xq’axkan ri ru tz’ib’axik b’i’aj ri tz’aqät chik ri waqxaqlajuj ki juna’ ri man kitz’ib’an ta kib’i’ tikirel ni kik’utuj, ri te’ej tata’aj we manäq xa jun chike tik’utun chwch ri tz’ib’anel b’i’aj.

79. RUB’ELEJLAJ RUKAJK’AL MOKAJ.

Ri winäq tikirel nuch’ojij pa q’atb’äl tzij ri rutz’ib’axik ri rub’i’ we man pa ramaj ta xub’än ri nutaqej mokaj 76­77 chuqa’ ri richin ruch’ojinik.

Page 26: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

80 KAJK’AL MOKAJ. Solb’en tzij pa ruwi’ jikib’anem.

Ri kitz’ib’axik ri solb’en tzij pa ruwi’ jikib’anem, re nib’an we kan etaman chi k’o chi nib’an; richin rub’anïk ja ri jikib’anela’ xkeya’on rutzijol pa wolajuj q’ij (15) re q’ij re najläx el toq xtetamatäj ri solb’en tzij richin niq’axäx rutzijol pa tz’ib’atab’äl winaqi’. Ri winäq ri man xtuya’ ta rejqalem xtiqaqa’ chupam ri tojb’alil ch’a’oj chuqa’ pa melab’al ri ruk’wan ri jun mak.

81 NAB’EY ROK’AL MOKAJ. Ruchojomilal chuqa Rutz’aqat.

Nichojmirisäx chuqa’ ni tz’aqtisäx ri rutz’ib’axik b’i’aj to’q k’o jun rusolik ruchuq’ab’al q’atoy amaq’ chuqa’ we man ya’on ta ri ruchuq’ab’al q’atoy amaq’ xa xe re’ k’o chi niya’ox rutzijol pa tz’ib’atab’äl b’i’aj, man tikirel ta toq xek’oyan wolauj q’ij.(15.)

. 82 RUKAN ROK’AL MOKAJ. Ri TOQ MAN TIKIREL TA CHIK.

Ri rutz’ib’axik ri b’i’aj man tikirel ta chik nib’an toq niya’ox pe rutzijol rik’in ruchuq’ab’al q’atoy amaq’, chuqa’ toq k’utun el rachb’ilan el wuj ri nuq’alajrisaj chi rutz’ib’axik b’i’aj re man jun chik rejqalem.

83 ROX ROK’AL MOKAJ. Ri kiya’ik Ri Jalajöj Taq wuj.

Ri ruya’ik ri ruwujil b’i’aj tz’ib’an chik, ri tz’ib’atab’äl winaq, tikirel nkokisaj ri jalajöj rub’eyal ri k’o chupan ri taqb’äl tzij.

84 RUKAJ ROK’AL MOKAJ. Ri Ruq’ijul Ri Rutz’ib’xik Bi’aj.

Konojel ri rutz’ib’axik chuqa’ ri rutzijol ri rub’eyal ruk’ulal ri winäq chuqa’ ri nitikir nub’än ri yerunataj re jun taqonem tzij re man jun rajil ta xaxe k’o chi nib’an pa ri ramaj richin ri juk’al lajuj q’ij, ri winaqi’ ri man xtikib’än ta kan ri rutz’ib’axik b’i’aj toq xteb’eq’alajin man xb’an ta pa ruq’ijul ri winäq k’o chi xtuya’ jun rajil, xtutzijoj ri taqb’äl tzij.

85 RO’ ROK’AL MOKAJ. Winäq ri eruk’exel.

Ri winäq eruk’exel richin ri nimamaq’ ri chin ri juk’an amaq’ ja rije’ ri xke’uk’wan rutz’ib’axik kib’i’ ri ye’aläx , ri yek’ule’, ri nkijäl ki’amaq’el chuqa ri rutzijol ri kikamik ri Aj Iximulew ri k’o kachochib’al ri akuchi’ ek’o ri winäq ri eruk’exel ri amaq’.

Ri alaxïk, ri kamïk, ri k’ulb’ïk, chuqa’ ri rujalik amaq’el ri nkitz’ib’aj , k’o chi nkiya’ rutzijol pa RENAP , richin ke ri’ niya’öx ok pa runuk’ulem ri ruk’wan ri RENAP richin majun k’ayewal pa rokisaxik.

Page 27: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

TANAJ XI

Ri Ch’a’oj Chuqa’ Rutojik.

86 RUWAQ ROK’AL MOKAJ. Ri Ch’a’oj.

Nib’ix ch’a’oj chi re chupam re jun taqanem tzij re’, ri nikib’än chuqa’ ri man nikib’än ta ri samajela’ richin ri RENAP. Ri xkechol pe ja re ri nib’ix ch’a’oj chi ke wawe man jun rukojolil we re k’o jun kich’ojib’al we manaq.

a) We man jata ri rutzijol ri nikitz’ib’aj chwäch ri kiwujil ri winaqi’;

b) We xtiq’alajin chi k’o wujil ri man pa rub’eyal ta ri rutzijol k’o chi rupam;

c) We nuyokob’a kijachik wuj achel ri rutzijol samaj, wuj ri nk’utux chi re xab’iche ke ri nik’utux re wuj re ri man nijach ta che ri k’amól b’ey chuqa’ chi ke ri winaqi’ ri nkik’utuj, re jun ch’a’oj we man nib’an ta ri samaj;

d) We niya’óx ri etal samaj, jalajöj taq wuj ri man pa rub’eyal ta k’utun pe chwäch ri wuj;

e) Ri rokisaxik man pa rub’eyal ta ronojel ri rutzijol ri k’o pa taq rukematz’ib’ ri RENAP, we niya’öx q’ij ri man pa rub’eyal ta che re jun winäq ri nrokisaj ronojel ri rusamajib’al ri RENAP.

f) Ruya’ik rutzijol jalajöj taq rutzijol ri nik’atzin xaxe pa RENAP k’a ri’ ri samajel retaman ruma ri samaj nub’än; chuqa’,

g) Ri toq man nik’utux ta q’ij nik’anpe jalajöj taq rutzijol pa taq wuj chuqa’ pa taq kematz’ib’.

87 RUWUQ ROK’AL MOKAJ. Ri Rutojik Ri Ch’a’oj Ri nimak’amöl B’ey xtuya’ ri tojb’alil mak che ke ri winaqi’ ri xkemakun pa kisamaj, ja re niya’öx qa rucholik.

a) K’o xtelesäx ri rusamaj man niqaqa’ ta pe che jun ik’ , k’o chi nich’ob’ we ri rumak nïm xub’än, richin nijikib’äx jampe q’ij nipab’äx ri rusamaj.

b) Jumül nelesäx ri rusamaj, we ri ch’a’oj xub’än yalan nïm, chuqa’ ruma ja’ yan ka’i b’ey timakun.

TANAJ XII.

RI SAMAJIB’ÄL YE’OKISÄX.

88 RUWAQXAQ ROK’AL MOKAJ. Ri Samajib’äl.

Ri rub’eyal solojwuj ri nkiya’ ri ek’amöl taq b’ey chuqa’ ni nimak’amöl b’ey tikirel nkitob’ej ki’ kik’in jalajöj taq samajib’äl ri e k’o ri erujikib’an ri taqonem tzij.

Page 28: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

TANAJ XIII

RI RUB’EYAL RI E IK’OWEL

89 RUB’ELEJE’ ROK’AL MOKAJ. Nab’ey Ik’owel;

Pa rutikirb’äl ri rusamaj ri RENAP. Ri tz’ib’atab’äl kib’i’ ri winaqi’ – RENAP­ ri xya’öx ruk’aslem ruma re jun taqonem tzij re’. Xtichapatäj ri samaj toq ri jujun molojri’il ri ya’on kitzijol chi k’o chi nikiya’ apo jun kiwinaq toq rije’ xkekitäq ri kiwinaq ja ri ye’ok apo pa ri molaj e k’amöl b’ey ri tzijon kan pa ri b’eleje’ mokaj (9) richin re jun taqonem tzij, re samaj re k’o chi nib’an yan man tikirel ta nek’o ri juk’al lajuj q’ij, ri q’ij nichap el rajlaxik kan ja ri toq ri xtiya’ rutzijol ri taqonem tzij.

90 RULAJ ROK’AL MOKAJ ­ Ruka’n Ik’owel

Toq ntikir el ri kisamaj ri moloj pa ruwi’ ruch’ob’ik. Konojel ri molojri’il ri k’o kan kib’i’ chi k’o chi yekiya’ apo kiwinaq k’o kib’anon re pa ruq’ijul man tikirel ta niq’ax ri juk’al lajuj q’ij (30), re q’ij re najiläx toq xtiya’öx rutzijol ri ruk’aslem re jun taqonem tzij re’. We nik’o ri q’ij jikib’an, man jun xya’öx kib’i’ ri winaqi’ kichin ri jujun molojri’il, ri moloj pa ruwi’ ch’obonïk nikitikirsaj ri kisamaj kik’in ri winaqi’ ri e k’o chik apo, rokik yeb’apon kibi’ chuqa’ ri winaqi’ ri kichin ri ch’aqa chik molojri’il.

Ronojel ri tzij, ri na’oj nijikib’äx we nek’o che ri nik’aj ri e k’o pa re moloj re’ nuxim ri’ ri kina’oj pa ruwi’ ri samaj nib’an.

91 RUJULAJ ROK’AL MOKAJ. KAJK’AL JULAJUJ MOKAJ. Rox Ik’owel.

Ruq’ijul ri kiwujil ri winaqi’. Pa ri samaj pa ruwi’ cha’onem ri xb’an kan ri pa woq’o wuqu’ juna’ (2007), ri wuj ri k’o rejqalem richin naya’ ri ajuch’ pa ri nab’ey chuqa’ ri ruka’n sol kan ja wi ri’ wujil ri niya’öx pa q’atb’äl tzij, ruma ri’ ri winaqi’ k’o chi nikichajij ri kiwujil, we ruchapon chik samaj ri RENAP k’a majani’ tikirel nokisäx ri wujil k’utb’äl winaqi’ ri nuya’.

Chuqa’ ri relesaxik ruk’exel ri kiwujil ri winaqi’ ruma rurijixik ri jun chuqa’ ruma xsach ri k’o chik kib’i’ pa ri chol b’i’aj cha’onïk ri elesanel ri kiwujil ri winaqi’ k’o chi xtikiya na ri ruk’exel.

92 RUKAB’LAJ ROK’AL MOKAJ. * Rukaj Ik’owel. Ri Rujalik Ri Kiwujil Ri Winaqi’

Ri rujalik ri kiwujil ri winaqi’ k’o chi nikib’än we kan yalan yeyoke’ pa ka’i’ juna’, re q’ij re’ ja niya’öx el kajlab’al kan ja ri toq xtiya’öx el ri nab’ey Wujil ri K’utb’äl Winäq ruma ri RENAP ­, re wuj re’ xtichap ruya’ik pa ri ruka’n q’ij richin ri woq’o b’eleje’ juna’ (2009). We niq’ax ri q’ij ri juna’ ya’on kan richin nijal ri kiwujil ri winaqi’ ruma ri wujil k’utb’äl winaqi’ – DPI – ri wujil majun chik akuchi’ ta xtik’atzin chi ke ri winaqi’ ruma pa konojel molojri’il xtik’utux ri wujil k’utb’äl winaqi’’ .

Page 29: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

Pa ri ka’i’ (2) juna’ jikib’an richin nijal ri kiwujil ri winaqi’ pa ruk’exel ri nab’ey wujil k’utb’äl winaqi’ –DPI – ri winaqi’ k’o chi yeb’e’ pa tz’ib’atab’äl winaqi’ akuchi’ ri xtz’ibäx ri kalaxik. Richin nikijunamaj ri ruq’ijul ri kalaxik we ja’ xb’an chi re’ pa ri tz’ib’atab’äl winaqi’ pa RENAP, ruma ri jun manaq chik rejqalem xtik’oje’ xa kan xaxe wi ri k’o pa RENAP xtik’oje’ kan rejqalem”.

*Chojmirisan apo ri jun peraj tzij ruma ri nab’ey mokaj, richin ri Jikib’anem tzij richin ri Rajpopi’ Amaq’ rajilab’al 29­2007 richin ri 09­06­2007.

*Man tikirel ta nib’an ri mecholk’aslemalil che ri ruka’n peraj tzij, ruma ri wuj ri k’o rajlab’al 1201­2006 el 28­12­2007

*Chojmirisan ruma ri rulaj mokaj 10, ichin ri Jikib’anem tzij rajilab’al 23­2008 17­ 05­2008

93 ROXLAJ ROK’AL MOKAJ. RO’O IK’OWEL.

Ri kiwujil k’utb’äl winaqi’ ri majani’ nitz’aqät kijuna’. Ja k’a ri ruya’ik ri kiwujil k’utb’äl winaqi’ kichin ri k’a majani’ nitz’aqät kijuna’, re nitikir el pa ri ruq’ijul man tikirel ta yeq’ax che ri ka’i’ juna’ tutikirsaj el rusamaj re juntaqanem tzij re’, re xtinuk’ jun rub’eyal samaj, ri xtiya’öx kan rutzijol pa ri taqb’äl tzij. Re k’a xtichap na rusamajixik ri toq xtiya’öx rutzijol.

94 RUKAJLAJ ROK’AL MOKAJ. Ruwaq Ik’owel.

K’o chi niya’öx ri jalajöj rutzijol. Konojel ri molojri’il, ri yesamäj pa kiyonil chuqa’ ri kijachon ki’, ri k’o jun rub’eyal kib’i’ chuqa’ etal tz’ib’ kichin jalajöj taq winaqi’ k’o chi nikiya’ rutzijol, achel ri aq’omab’äl jay IGSS, SAT, ri kiwujil ri winaqi’ richin nikik’waj pa tz’ib’atab’äl winaqi’, chuqa’ ri kiwujil richin yeb’e juk’an amaq’ re jalajöj taq molojri’il re k’o chi nikiya’ el jun achib’äl richin ri rutzijol ri pa tz’ib’atab’äl kib’i’ ri winaqi’ Amaq’, we ke ri’ nik’utux el chi ke. Ri rub’eyal xtikiya’ el ja ri RENAP xtib’in.

95 ROLAJ ROK’AL MOKAJ. * Ruwuq Ik’owel.

Pa ri tz’ib’atab’äl winaqi’. Ri toq xtz’uk ri RENAP, ronojel ri rutzijol kiwujil ri winaqi’ ri e k’o pa ri jalajöj tz’ib’atab’äl winaqi’, pa jalajöj taq rub’eyal pa kematz’ib’ chuqa’ ri b’anon chi q’ab’aj ronojel re xa jun xtub’än. Ri tz’ib’atab’äl winaqi’ k’o chi nkokisaj ri rucholajem chuqa’ ri rub’eyal ri rutz’ib’axik ri b’i’aj, chuqa’ ri rujikib’axik ri samaj k’o chi nikibän chuqa’ pa ruwi’ ri samajib’äl ri nrokisaj ri RENAP, re samaj re’ chi b’a’ xtib’an apo, k’o chi nichajix chi majun b’ey xtipa’e’ ri samaj ri nib’an pa tz’ib’atab’äl winaqi’, re jalajöj rub’eyal chuqa’ ri rub’anikil re xtokisäx richin rutz’ib’axik ri jalajöj taq rub’eyal yek’ulwachitäj ri nuya’ rutzijol ri rub’eyal ri kik’ulal chuqa’ ri yetikir nikib’än ri winaqi’ chuqa’ ri jalajöj rutzijol ri kik’utb’al ri winaqi’.

Page 30: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

*Man tikirel ta nib’an ri mecholk’aslemalil, ruma ri wujil rajlab’al 1201­ 2006chuqa’ ri 28­12­2007.

96 RUWAQ ROK’AL MOKAJ. Ruwaqxaq Ik’owel.

Ri ruwinaq ri tz’ib’atab’äl winaqi’. Ri RENAP tikirel yerupeyoj ri winaqi’ ri esamajinäq chik pe pa taq jalajöj tz’ib’atab’äl winaqi’ richin ri nima’amaq’ re samajela’ re k’o chi nikitijoj ki’ chuqa’ k’o chi nikik’ul ri tijonïk chupam ri rutijob’äl ri RENA, chuqa’ k’o chi nkib’än ri rutojtob’enïk ri nib’an chupam ri rutijob’äl ri RENAP.

97 RUWUQ ROK’AL MOKAJ. Rub’elej Ik’owel

Ruk’isik ruq’ijul ri kisamaj. Ri runimachituy winäq ri q’atöy tzij pa ruwi’ cha’onïk ri xtik’o chupam ri nab’ey runuk’ulem ri ek’amöl b’ey richin ri RENAP, re xtok pa kito’ik ri RENAP, xtuya’ kan re samaj re’ ri taq xtuk’is ruq’ijul ri rusamaj richin ri nimachituy winäq. Toq xtinuk’ chik apon ri q’atöy tzij pa ruwi’ cha’onïk, re pa ri nab’ey rumoloj xtub’än, xtucha’ kan ri nimachituy winäq ri xtisamäj rik’in ri RENAP ri xtuk’is rusamaj toq xtuya’ kan ri samaj richin nimachituy winäq.

*Man tikirel ta nib’an ri mecholk’aslemalil, ruma ri wujil rajlab’al 1201­2006 chuqa’ ri 28­12­2007

98 RUWAQXAQLAJ RUWOK’AL MOKAJ.* Rulaj ik’owel. Richinaxik kematz’ib’.

Richin richinaxik samajib’äl kipam ri kematz’ib’, ri Nimalk’amöl B’ey xtujëk’ chi rij jarupe ri samaj k’o chi nb’an, xtutz’ët jarupe kematz’ib’ k’atzinel chi ke, chuqa’ ri kib’eyal ri kematz’ib’ rajowaxik chupam ri samaj, k’o chi ri kematz’ib’ ütz kesamäj, chuqa’ yetikïr ta nkiyäk pa kijolom ri etal q’ab’aj (AFIS) yetikïr ta nkiya’ rukojolil kib’anikil ketal ri lajuj ruwi’ q’ab’aj, ntikïr ta yerujunamaj chi jujun, chuqa’ ke ri’ ta retamaxik kiwäch ri jujun winaqi’ (FR), ntikïr ta nuya’ kikojolil kachib’äl kipaläj ri jujun winaqi’. Ruma k’a chi janila rejqalem ri APIS chuqa’ ri FR, ri RENAP k’o chi xtukanoj rub’eyal chi ronojel ri samaj re’ ütz tiyake’, majun tisach el, ruma ri’ man xa b’a akuchi ta xtuloq’ ronojel re samajib’äl re’.

Ri RENAP xtukanoj akuchi’ xtuloq’ ronojel re samajib’äl re’, toq xtuya’ rutzijol man xtuq’alajrisaj ta achike kib’i’ ri samajib’äl, achike kib’i’ ri k’ayinela’, choj xtuya’ rutzijol chi nrajo’ rusamajib’al, ja na ri k’ayinel xtusuj pe rub’eyal ri rusamajib’al nuk’ayij.

Chuqa’ ronojel ri samaj, kib’i’ ri winaqi’ xtiyak chupam, ja ri RENAP xtichapon richin, ja rija’ xtiyak’on pa rub’i’ ri Iximulew Saqamaq’.

* Xchojmirisäx ruma ri 11 mokaj, Jikib’anem Tzij 23­2008 ri 17 richin ri ro’ ik’ ri juna’ 2008

Page 31: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

99. RUB’ELEJLAJ RUWOK’AL MOKAJ. Rujulaj ik’owel. Rub’eyal ri samaj.

Ronojel ri rub’eyal samaj k’o chi xkenük’ chuqa’ xtiya’öx rutzijol chupam ri (90) kajk’al lajuj q’ij chi rij toq xtichap rokisaxik re taqanem tzij re’; xa xe man ke ta ri’ ri rub’eyal ri tz’ib’anïk winaqi’, achi’el nutzijoj re taqanem tzij re’:

100 RUWOK’AL MOKAJ. Rukab’laj ik’owel. Ri tz’ib’anïk b’i’aj.

Ri rutz’ib’axik b’i’aj ri k’o chi nub’än ri RENAP, ri Nimak’amöl B’ey xtijikib’an ri rub’anikil, ri rub’eyal rokisaxik, re samaj re’ xtub’än chupam ri 60 q’ij chi rij toq xtichap rokisaxik re taqanem tzij re’.

101 NAB’EY RUWAQK’AL MOKAJ.* Roxlajuj ik’owel. Ri rub’eyomal.

Njikib’äx chi ri Saqamaq’ k’o chi nuya’ kan Q100,000,000.00 maq’uq’ chupam ri runuk’ajil pwaq, richin ke ri’ k’o rub’eyal ntike’ qa ri kicholaxik kitz’ib’axik kib’i’ ri winaqi’, re pwaq re’ xtok jun b’eyomäl k’o rajaw chupam qa ri RENAP.

Ri Saqamaq’ xtuya’ ri pwaq rajowaxik richin xtuchäp samaj ri kicholaxik kitz’ib’axik kib’i’ ri winaqi’, richin ke ri’ xtiya’öx kiwujil ri winaqi’ –DPI­ pa rukexel ri cédula de vecindad nokisäx wakami, majun ta rajil ri k’o chik ri cédula kik’in, xa xe xtuya’ rajil ri rutz’aqat rajowaxik. Re pwaq re’ ri Saqamaq’ xtirelesaj el chupam ri runuk’ajil pwaq nok pe chuqa’ nel el, xtirokisaj ri fuente (11) Pwaq nok pe, fuente (29) ch’aqa chik pwaq, chuqa’ ri fuente (52) pwaq k’ulun ruma k’as , chuqa’ ri fuente (61) pwaq sipan pe juk’an taq ya’.

*Q’alajrisan chi man pa rucholajem ta ri Cholk’aslemal, rik’in ri wujil 1201­2006 ri 28­12­2007

*Tz’aqatisan apo jun ruka’n peraj tzij ruma ri mokaj 12, richin ri Jikib’anel tzij 23­ 2008 ri 17­05­2008

102 RUKA’N RUWAQK’AL MOKAJ. * Rukajlaj ik’owel. Richin ri Ruchitüy Chanpomal

Richin ri Ruchitüy Chanpomal. Nk’oje’ kan pa ruq’a’ ri Ruchitüy Chanpomal, rik’in ri Kicholaxik kitz’ib’axik kib’i’ ri winaqi’ achi’el nutaqej chupam ri 438 k’a 440 mokaj richin ri Taqanem tzij Winaqil chuqa’ ch’aqa chik taqanem tzij, k’o chi nikanöx rub’eyal richin rusamajixik, chuqa’ ke ri’ nunük’ ri rub’eyal rusamajixik chuqa’ ruk’ulik rajil ri rusamaj.

Ri Kicholaxik kitz’ib’axik kib’i’ ri winaqi’, xtik’oje’ ruxe’el rochoch pa ruk’u’x tinamït Armita, chuqa’ tikirel xtik’oje’ ruq’a’ samajay pa taq nimatinamït chuqa’ tinamït, akuchi xtub’ij ri ruchitüy Chanpomal, xkesamäj wawe’ winaqi’ k’o ketamab’al pa ruwi’ taqanem tzij e aj wawe’ Iximulew, k’o chi etamatäl kiwäch.

Man ye’ok ta chupam ri nutaqej re taqanem tzij re’, kitz’ib’axik ri molojri’ïl kichin winaqi’, kichin samajela’, ixoqi’, achi’a’, kimoloj qawinaq pa taq tinamït, achi’el

Page 32: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

nub’ij chupam ri mokaj 19, 20 chuqa’ 21 chupam ri Taqanem tzij kichin ri tinamït akuchi nusöl rij ri Rajpopi’ K’iyinem pa taq Tinamït chuqa’ ruq’a’ Tinamït, ­ COMUDES­, chuqa’ ri ­COCODES­.

Ke ri’ chuqa’ ri k’amöl taq b’ey pa ruwi’ tijonïk, ­COEDUCAS­ chuqa’ ri k’amöl taq b’ey jikib’an chupam ri Jikib’anem tzij 327­2003 richin kan ri 29 richin ri ik’ mayo ri juna’ 2003, re’ xketz’ib’äx pa taq q’atb’äl tzij richin ri jujun tinamït akuchi e k’o wi.

Ri K’amöl taq b’ey pa jujun tinamït, xtikikanoj rub’eyal richin kitz’ib’axik re molojri’ïl re’ achi’el xunataj kan ri jun peraj tzij xik’o kan, richin rub’anik re jun samaj re’, xtukanoj jun winäq richin xtub’än re jun samaj re’, ja winäq re’ xtichajin richin ri kiwuj xtikisamajij, ja k’a re winäq re’ jutaqil xtuya’ apo rutzijol pa ruwi’ ri samaj xtib’anatäj.

*Tz’aqatisan apo ri jun peraj tzij ruma ri mokaj 1, richin ri Jikib’anem tzij richin ri Rajpopi’ Amaq’ rajilab’al 31­2006 richin ri 21­10­2006

*Chojmirisan ruma ri mokaj 1, ichin ri Jikib’anem tzij richin ri Rajpopi’ Amaq’ rajilab’al 01­2007 ri 09­02­2007

103 ROX RUWAQK’AL MOKAJ. * Wolajuj Ik’owel. Ri Kiturik.

Yetur kan ri jalajöj taq taqonem taq tzij ri ek’o pa kichojmil chuqa’ ri k’o kib’eyal tz’ib’atäl kan akuchi’ re jun taqtzij re’ jikib’an kan chuqa’ we yenatäx pa jun chik peraj tzij ri akuchi’ nuya’ rutzijol chi ri tz’ibatab’äl winäq k’o chik jun rusamaj niya’öx, ronojel ri samaj xtinatäx chi rupam ri tz’ib’atab’äl winäq ja’ ri RENAP xtib’anon re samaj re’.

Niya’ox rutzijöl chi ja re’ ri jalajöj taq mokaj xejal, xeyoj. Rik’o pa rutaqanem tzij: rajlab’al 369, 370, 371, 372, 373, 374, 375, 376 al 437 y 441 richin ri taqonem tzij 106 richin ri champomal, Código Civil; pa ri mokaj 14, 16 y 89 pa ri jikib’anem tzij rajlab’al 12­2002 richin ri rajpopi’ amq’ajay. Código municipal ri xketurutäj kan ri juk’al lajuj q’ij richin ri b’eleje’ ik’ richin woq’o’ b’eleje’ juna’.

.Ri Jikib’anem tzij rajlab’al 173, richin ri Taqonem tzij pa ruwi’ ri kiwujil ri winaqi’ re xtitur kan ri juk’al lajuj q’ij pa ruwaq ik’ richin ri juna’ woq’o’ b’eleje’. (30/06/2009)

*Chojmirisan ri nab’ey tanaj tzij ruma ri’ ruka’ mokaj 2, richin ri Jikib’anem tzij 14­2006 chuqa’ ri 19­06­2006.

*Tz’aqatisan ruma ri ruka’ mokaj 2, richin ri jikib’anem tzij richin ri rajpopi’ Iximulew. Rajlab’al 29­2007 chuqa’ ri 09­06­2007

Page 33: LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL€¦ · LEY EN IDIOMA KAQCHIKEL ... Ri rub’eyal re jun taqonem tzij re pa saqil cholajem xtokisäx pa kiwi’ ch’aqa chik ri yech’on pa ruwi re jun samaj

*Tz’aqatisan ruma ri oxlajuj Mokaj 13, ruma ri jikib’anem tzij 23­2008 chuqa’ ri 17­05­2008

104. RUKAJ RUWAQK’AL MOKAJ. Waqlajuj Ik’owel

Pa ruwi’ ri q’alajsanïk b’i’aj, man jun rejqalem pa re jun taqanem tzij re’ richin ri ruch’ob’ïk.

105 RO’ RUWAQK’AL MOKAJ. Wuqlajuj Ik’owel. Re k’o ruk’aslemal

Re jun taqonem tzij re’ xjikib’äx kan ruma ri kijuch’unïk xtikiya’ apo ri rajpopi’ amaq’, chuqa’ xtokisäx toq xtub’än ri oxk’al q’ij (60) ri telesäx wi pa rutalutzijob’äl champomal.

TITAQ EL PA RI SAMACH’AKULAJ RICHIN NIYA’ÖX RI TAQONEM TZIJ RICHIN K’A NITALUX RUTZIJOL AKUCHI’ K’ATZINEL.

RE Q’ASAN PE PA RI KIPOPOB’ÄL RI TAQOCH’AKULAJ TZIJ, PA IXIMULEW PA JUK’AL OXI’ Q’IJ RICHIN RI JULAJUJ IK’ PA RI JUNA’ WOQ’O’ WO’O’.

JORGE MÉNDEZ HERBRUGER

K’amöl Bey

MAURICIO NOHÉ LEÓN CORADO

AJTZ’IB’

LUIS FERNANDO PÉREZ MARTÍNEZ

AJTZ’IB’

PA RACHOCH AMAQ’: IXIMULEW, KAJLAJUJ Q’IJ RICHIN KAB’LAJUJ IK’ RICHIN RI JUNA’ WOQ’O’ WO’O’. (14/12/2005).

TITALUX RUTZIJOL CHUQA’ TISAMAJIX

BERGER PERDOMO

LIC. JORGE RAÚL ARROYAVE REYES

AJTZ’IB’ PA CHAMPOMAL

CARLOS VIELMANN MONTES

RUCHITUY CHAMPOMAL

JORGE BRIZ ABULARACH

RUCHITUY ACHK’ULAMAQ’.