J O K A B I D E A - fontaneda.net · Subjuntiboa orainaldian eta lehenaldian erabiltzen da, aditz...

www.fontaneda.net 89

J O K A B I D E A

Perpausean esku hartzen duten gizakiak eta hartzen duteneko aldiak adierazteko markak ikusirik, moduak eta haien banaketa ikusita, ikus ditzagun orain banaka jokabidearen zazpi moduak. A Z A L P E N M O T A Azalpen-motak ez dio adizkiari batere markarik eransten. Hiru modu dauzka: aspektudun indikatiboa eta aspektugabeko subjuntiboa, eta honetatik datorren agintera.

I N D I K A T I B O A Indikatiboak kontatu egiten du. Orain eta lehenaldian bakarrik erabiltzen da; geroaldian ez, etorkizuneko gauzak kontatzerik ez dagoelako. Indikatiboa, aspektuduna denez gero, lau aspektutan ager daiteke.


ARIKO INDIKATIBO IREKIA Ekintza oraintxe gertatzen ari dela edo lehenaldiko momentu zehatz batean gertatzen ari zela adierazten du ariko indikatibo irekiak. Joko trinkoa edo perifrastikoa izan daiteke. Aditz trinkoek adizki trinkoak erabiltzen dituzte, eta aditz perifrastikoei, aspektu irekia hartu eta gero, berriz, IZAN-adizkiak eransten zaizkie. lanetik NENTORREN etxera SARTZEN ZARETE ondo ENTZUTEN DUGU OHIKO INDIKATIBO IREKIA Ohiturazko ekintza, hots, ekintza etengabe gertatzen dela edo gertatzen zela adierazten du ohiko indikatibo irekiak. Perifrastikoa da. Aditz guztiei, aspektu irekia hartu eta gero, IZAN-adizkiak eransten zaizkie. lanetik beti ETORTZEN NINTZEN etxera SARTZEN ZARETE egunero garai hartan ondo ENTZUTEN GENUEN INDIKATIBO BURUTUA Oraintxe edo lehenaldiko momentu zehatz batean eragin zuzena duen ekintza bukatu bat adierazten du indikatibo burutuak. Perifrastikoa da. Aditz guztiei, aspektu burutua hartu ondoren, IZAN-adizkiak eransten zaizkie. lanetik ETORRI NINTZEN Eta orduan hementxe nengoen etxera SARTU ZARETE Eta orain etxe barruan zaudete ondo ENTZUN DUGU Eta orain badakigu zer gertatu den INDIKATIBO GERTAKIZUNA Hasi gabeko ekintza, hots, ekintza egiteko asmoa orain dagoela edo lehenaldiko momentu zehatz batean zegoela adierazten du indikatibo gertakizunak. Perifrastikoa da. Aditz guztiei, aspektu gertakizuna hartu ondoren, IZAN-adizkiak eransten zaizkie. lanetik ETORRIKO NINTZEN Orduan geroago etortzeko asmoa nuen etxera SARTUKO ZARETE Orain sartzeko asmoa duzue ondo ENTZUNGO DUGU Orain laster ondo entzuteko ustea dugu Ikusi dugunez, ariko indikatibo irekia bakarrik egin dezakete eurez aditz trinkoek. Beste aspektuetan, eta aditz gehienek aspektu guztietan, joko perifrastikoak egiten dituzte, aspektuari IZAN-adizkiak erantsiz.


IZAN LAGUNTZAILEA Lehenago, 83. orrialdeko F adibidean ikusi dugunez, IZAN aditz trinkoak bi erro ezberdin erabiltzen ditu aspektudun moduetan. 1 -za- (arauzko erroa) nork-gabeko nor-nori adizkietan bakarrik nin-tZA-io-n (ni-hari) _-ZA-igu (hura-guri), nor-aurrizkia galdu du

Nor bakarreko adizki batzuek ez dute errorik eta beste batzuek galduak ziren antzinako balizko aditz batzuetatiko erro ezberdinak erabiltzen dituzte. da_ (hura), ez dauka errorik, nor-aurrizkia bakarrik zin-_-en (zu), erro gabea (ZEN, GINEN, ZINETEN, etab.) ga-RA (gu), *IRAN balizko aditzaren aztarna hau hamazazpi adizki hauetan agertzen da: ZARA,

GARA, ZARETE, DIRA, ZIREN, ZARATEKE, GARATEKE, ZARATEKETE, DIRATEKE, ZIRATEKEEN, BAZARA, BAGARA, BAZARETE, BADIRA, BAZIREN, BALIRA, LIRATEKE

2 -U- nork-adizkietan, baina nor-nork adizkietan bakarrik (*EDUN balizko aditzaren aztarna). zen+it-U-en (haiek-zuk) nind-U-na-n (ni-hik femenino) Nor-nori-nork adizkiek erroa galtzen dute. d-_-izue-gu (hura-zuei-guk), ez dauka errorik, gizaki-markak bakarrik zi-_+z-kida-te-n (haiek-niri-haiek) O R A I N A L D I A Orainaldiko ezaugarritzat, HURA eta HAIEK nor-gizakiek D- aurrizkia hartzen dute indikatiboan. Orainaldiko indikatiboaren marken eskema hauxe da.

nor erroa nori +nor nork Na kIT(kIDA) T Ha Z+pl kIK(kIA)/kINa KIZU K/N ZU Da kIO Ga+pl kIGU GU Za+pl kIZUE TE ZUE Da+pl kIE TE Oharrak: [pl]: Nor-pluralgilea Z (tZa) izaten da, erroaren atzean jarrita. da-tor (hura) da-tor+Z (haiek) d-_-igu-zue (hura-guri-zuek) di-_-+Z-kigu-zue (haiek-guri-zuek) na-rama-k (ni-hik maskulinoa) ga-rama+tZa-k (gu-hik maskulinoa) na-tza-io (ni-hari) ga-tza-i+Z-(k)io (gu-hari)


Bi salbuespen ditugu: ENTZUN, ERAKUTSI, EZAGUTU, JAKIN eta IKUSI aditzek indikatiboan nor-pluralgileari KI eransten diote, ZKI eginez (S atzean KI bakarrik). ha-zagu-t (hi-nik) za-zagu+ZKI -t (zu-nik) (EZAGUTU) da-kusa-gu (hura-guk) da-kus+KI-gu (haiek-guk) (IKUSI) da-ki-_ (hura-hark) da-ki+ZKI-_ (haiek-hark) (JAKIN) IZAN aditzaren nor-nork adizkiek IT nor-pluralgile berezia erabiltzen dute, erroaren aurrean jarrita. ha-u-t (hi-nik) za+IT-u-t (zu-nik, zu plurala da eta) d-u-gu (hura-guk) d+IT-u-gu (haiek-guk) [+nor]: ZUEK nor-gizakiak TE birpluralgilea ere eransten du, beti erroaren atzean eta, baldin badago, nori-markaren atzean jarrita. Za-to+Z+TE (zuek) Z-oa+Z-kigu+TE (zuek-guri) Za-rama+tZa+TE-gu (zuek-guk) Za-IT-u+zTE-t (zuek-nik) Za-zagu+ZKI+TE-_ (zuek-hark) L E H E N A L D I A Lehenaldiko ezaugarritzat, HURA eta HAIEK nor-gizakiek, D- beharrean, z- aurrizkia hartzen dute. Bestalde, HURA eta HAIEK izan ezik, beste nor-gizakiek, N eransten diete beren aurrizkiei. Na-tor NeN-torr-en Za-rama+tza-te ZiNde-rama-tza-te-n Ga-ra GiN-en Hirugarren gizakiek Z- hartu, baina ez dute, ordea, N hori eransten. Da-tor Ze-torr-en Da-rama-tza-te Ze-rama-tza-te-n Di-ra Zi-re-n Lehenaldiko indikatiboaren eskema hauxe da.

nor erroa nori +nor nork lehen nork(i) +nork(i) N+Nd kIDA DA N H+Nd Z+Nd +pl kIA/kINA kIZU A/NA ZU N Ne N He ZeNe N Ze kIO --- N GeNe N ZeNe TE N G+Nd +pl kIGU GU N Z+Nd +pl kIZUE TE ZUE N Ne +pl N He +pl Zene+pl N GeNe+pl N ZeNe+pl TE N Ze +pl kIE TE N


Oharrak: [pl]: Orainaldian ikusitako nor-pluralgileari buruzko oharrak izan behar ditugu kontuan. ze-torr-en (hura) ze-tor+Z-en (haiek) zen-_-igu-n (hura-guri-zuk) zeni-_-+Z-kigu-n (haiek-guri-zuk) he-rama-n (hura-hik) he-rama+tZa-n (haiek-hik) hin-tza-io-n (hi-hari) zin-tza-i+Z-kio –n (zu-hari) zene-kusa-n (hura-zuk) zene-kus+KI-en (haiek-zuk) n-u-en (hura-nik) n+IT-u-en (haiek-nik) [+nor]: ZUEK nor-gizakiak, orainaldian bezala, beti bezala, TE birpluralgilea eransten du erro atzean eta, baldin badago, nori-markaren atzean. ZeN-to+Z+TE-n (zuek) ZiNd-oa+Z-kigu+TE-n (zuek-guri) ZiNde-rama+tZa+TE-gu-n (zuek-guk) ZiN-(i)T-u+zTE-da-n (zuek-nik) LEHEN-GEROALDIETAKO IRREGULARTASUN HANDIA [nork(i)]: Lehenaldian aditz guztien jokabideak irregulartasun handia jasaten du, baita beste moduetako geroaldian ere, gero ikusiko dugunez. Irregulartasun hau Nork duten adizki hauexetan gertatzen da: nor hirugarren gizakiak eta nork besteak direnean. Nori-gizakiak ez du eraginik irregulartasun honetan. Lehen eta geroaldiko irregulartasun handiaren baldintzak: Nor: HURA edo HAIEK Nori: edonola Nork: NIK, HIK, ZUK, GUK, ZUEK DuT (*ZuDAn) Nuen DituZUE (*ZituZUEn) ZeNuten DaramaZU (*ZeramaZUn) ZeNeraman DizuGU (*ZizuGUn) GeNizun DizkioK (*ZizkioAn) Hizkion DioskuN (*ZioskuNan) Hioskun Irregulartasun handiaren urratsak hauexek dira.


1.- Z nor-aurrizkia desagertu, baina (Z edo IT) nor-pluralgileak iraun egiten du. D-u-T Z-u-DA-n -u-DA-n D+it-u-T Z+it-u-DA-n +it-u-DA-n D-igu-ZU Z-igu-ZU-n -igu-ZU-n 2.- Nork-atzizkiak ere desagertu eta nor-aurrizkiaren lekura igarotzen dira: nork-gizakiek nor-aurrizkiaren itxura hartzen dute, nor balira bezala. -u-DA-N N-u--n N-u-en +it-u-DA-n N+it-u--n N+it-u-en -igu-ZU-n ZeN-igu--n ZeN-igu-n

Nork-aurrizki irregular hauek norek lehenaldian duen N letrari eusten diote, baina pluralez bakarrik; hots, nork ZUK, GUK edo ZUEK izanez gero. NIK eta HIK nork-gizakiek lehenaldiko nor-en N hori galtzen dute. n-_-io-n he-karr-en baina zeNe-rabil-en geNi-_+z-kie-n

zeNe-ki-te-n

[+nork(i)]: Lehen-geroaldietako irregulartasun handia dela eta, ZUEK nork-gizakiak nor-itxura hartzen duenez gero, nor balitz bezala, TE birpluralgilea ere eransten du. ZeNe-rama+TE-n (hura-zuek) ZeNe-kar+z-kigu+TE-n (haiek-guri-zuek) ZeN-u+TE-n (hura-zuek) ZeN-_-ida+TE-n (hura-niri-zuek) LEHEN-GEROALDIETAKO ADIZKI ERREGULARRAK Beste adizkiek ez dute irregulartasunik. Lehen eta geroaldiko adizki erregularren baldintzak: Nor: denak edo NI, HI, ZU, GU, ZUEK edo HURA, HAIEK Nori: edonola edonola edonola Nork: gabe denak HARK HAIEK Nork gabeko adizkiak (nor eta nor-nori adizkiak) ohiko arabera egiten dira. Ga-to+z orainalditik GeN-to+z-en egiten da lehenaldian Di-ra “ Zi-re-n “ Nork duten beste adizkiak NI, HI, ZU, GU eta ZUEK Norekin, eta HARK eta HAIEK Nork adizkiak HURA eta HAIEK Norekin, ohiko arabera egiten dira. Na-rama-ZU orainalditik NiNde-rama-ZU-n egiten da lehenaldian Za+it-u+zte-GU “ ZiN+t-u+zte-GU-n “ D-u-TE “ Z-u-TE-n “ Da-kar-tza-_ “ Ze-kar+tza-_-n “


S U B J U N T I B O A Subjuntiboak guraria, erregua, agindua edo helburua adierazten du. Horregatik, subjuntiboko aditza duen perpausa beste perpaus nagusi bateko sintagma deklinagarria da, nor edo norako sintagma, alegia.

Azalpen-motakoa izanik, ez du aditz-markarik hartzen, baina mendeko perpausa denez gero, deklinabide-atzizkiak eransten dizkio adizkiari: -N edo -LA. Hau honela izanik, aditzak atzizkia har dezan, perpausa ezezkoa izan arren, beti baiezko hurrenkeraz jarri behar da, adizkia azkenean egoteko eta horrela atzizkia hartzeko. Subjuntiboa orainaldian eta lehenaldian erabiltzen da, aditz trinkoak jokatuz, eta besteek aspektugabeko perifrastikoa eginez. Guraria, erregua edo helburua aurkezten duenean, subjuntiboari -N atzizkia eransten zaio. etxetik ATERA EZ NENDIN (nahi zuen aitak) Guraria da. lanera ZATOZTEN (erregutzen dizuegu) Erregua da. ondo ENTZUN DEZAGUN (jarri gaituzte hemen) Xedea adierazten du. Subjuntiboari, erregua hemen ere, agindua, jarraibidea edo erabakia adierazten duenean, -N jarri beharrean, -LA eransten zaio. lanetik NENTORRELA (eskatu zidan aitak) Erregua da. etxera SAR ZAITEZTELA (agindu dizuet) Agindua da. zugana ETOR NENDILA (esan zidan atezainak) Jarraibidea da. lan hori bihar HAS DEZAZULA (erabaki dut) Erabakia adierazten du. Hala eta guztiz ere, ahozko hizkeraz batik bat, subjuntiboaren ordez, jokagabeko deklinabide-kasuak erabiltzen dira. Guraria, erregua edo erabakia adierazi nahi badugu, nor kasua erabiltzen da. ni etxetik EZ ATERATZEA (nahi zuen aitak) Guraria da. lanetik eguerdian ATERATZEA (eskatzen dizugu guk) Erregua da. Akzioak SALTZEA (erabaki dut) Erabakia adierazten du. Helburua, erregua hemen ere, jarraibidea edo agindua adierazteko, berriz, norako kasuan egiten da. ondo ENTZUTEKO (jarri gaituzte hemen) Helburua da. zugana ETORTZEKO (esan zidan atezainak) Jarraibidea da. etxera SARTZEKO (agindu dizuet) Agindua da. etxera ETORTZEKO (eskatu zidan aitak) Erregua da. Bestalde, 101. orrialdeko H adibidean ikusiko dugunez, (NI edo GU) lehenengo gizakiei agindu zuzenik ezin eman dakieke, eta horregatik lehenengo gizakiei buruz ez da aginterarik erabiltzen; haren ordez, aginte-zentzua emateko, subjuntiboko adizkiak erabiltzen dira. DEMAGUN gezur esan digula GOAZEN etxera entzun DITZADAN bere eskaerak _________________________ G adibidea


IZAN LAGUNTZAILEA Aspektugabeko modu guztietan bezala, IZAN-adizki trinkoek hiru erro erabiltzen dituzte, 89. orrialdeko F adibidean ikusi dugunez.. 1 -di- erroa nork-gabeko adizkietan (*EDIN balizko aditzaren aztarna). na-DI-n (ni) da-DI-la (hura) Nor-adizkietan, beste aditz-markarik badago (Z pluralgilea, esaterako), erroari -d- (lehenaldian i ere) galdu, eta TE hizkia eransten zaio. Horrela, erroa -(i)TE- bihurtzen da. ga-ITE+z-en (gu) zin-TE+z-en (zu) 2 -KI- erroa nor-nori adizkietan (EKIN aditzaren aztarna). Nor-pluralgilerik gabe, erro hau eta nori-gizakiko kI- aurrizkia elkarrekin daudenez, ez dira errepikatzen.

na-KI-_o-n (ni-hari), nori-markak kI- aurrizkia galtzen du ze-KI+z-kida-n (haiek-niri) 3 -ZA- erroa nork duten adizkietan (*EZAN balizko aditzaren aztarna). de-ZA-da-n (hura-nik) gen+it-ZA-n (haiek-guk) Nor-nori-nork adizkietan, nori-artizkiaren I letra nor-aurrizkira igarotzen da; edo lehen-geroaldietako irregulartasun handian nork-aurrizkira. die-ZA+z-kigu-zu-n (haiek-guri-zuk), nori-artizkiaren -k- letra dela eta, -i- letrak irauten du nie-ZA-zue-n (hura-zuei-nik) nie-ZA-io-n (hura-hari-nik), nori-artizkiaren bokala dela eta, -i- letrak irauten du O R A I N A L D I A Subjuntiboa ere azalpen-motakoa denez gero, indikatiboaren eskema bera du, baina deklinabide-atzizkia erantsi behar zaio.

nor erroa nori +nor nork subjuntiboa Na kIDA DA N/LA Ha Z+pl kIA/kINa kIZU A/Na ZU N/LA Da kIO N/LA Ga+pl kIGU GU N/LA Za+pl kIZUE TE ZUE N/LA Da+pl kIE TE N/LA


Indikatiboan ikusitako oharpen berak baliagarriak dira subjuntiboan. g-oa+z-en g-oa+z-ela (gu) na-tor-kizu-n na-tor-kizu-la (ni-zuri) za-ite+z+te-n za-ite+z+te-la (zuek) da-rama-da-n da-rama-da-la (hura-nik) die-za-da-te-n die-za-da-te-la (hura-niri-haiek) da-kar+z-kie-_-n da-kar+z-kie-_-la (haiek-haiei-hark) L E H E N A L D I A Subjuntiboari lehenaldian ez zaio -N atzizkia eransten, deklinabide-atzizkia badauka eta. *ze-di-n-en edo *ze-di-n-ela ez da esaten, ze-di-n edo ze-di-la baizik Hauxe dugu eskema. nor erroa nori +nor nork subjuntiboa nork(i) +nork(i) N+Nd kIDA DA N/LA H+Nd Z+Nd+pl kIA/kINA kIZU A/Na ZU N/LA Ne N/LA He ZeNe N/LA Ze kIO --- N/LA GeNe N/LA ZeNe TE N/LA G+Nd +pl kIGU GU N/LA Z+Nd +pl kIZUE TE ZUE N/LA Ne +pl N/LA He +pl Zene+pl N/LA GeNe+pl N/LA ZeNe+pl TE N/LA Ze +pl kIE TE N/LA

Indikatiboan egindako oharpen guztiak, lehen-geroaldietako irregulartasun handia ere, subjuntiboan ere

baliagarriak dira. gind-oa+z-en gind-oa+z-ela (gu) nen-tor-kizu-n nen-tor-kizu-la (ni-zuri) zin-te+z+te-n zin-te+z+te-la (zuek) ne-rama-n ne-rama-la (hura-nik) zie-za-da-te-n zie-za-da-te-la (hura-niri-haiek) ze-kar+z-kie-_-n ze-kar+z-kie-_-la (haiek-haiei-hark)


A G I N T E R A Aginterak agindu zuzena adierazten du. Azalpen-motakoa eta aspektugabea denez eta subjuntibotik datorrenez gero, aditz batzuek adizki trinkoak erabiltzen dituzte, eta besteek aspektugabeko joko perifrastikoa. Jakina, agintera orainaldian bakarrik erabiltzen da, agindu zuzenak orain betetzeko ematen dira eta. Aginterak ere, azalpenekoa baita, ez dio batere markarik eransten adizkiari. Hala ere, nor-gizakiak, HURA edo HAIEK denean, b- aurrizkia hartzen du D- ordez. HAIKA mutil IDATZ IEZADAZUE gutun bat hala BEDI

Aurreko bigarren perpausean dakusagunez, nork HIK, ZUK edo ZUEK duten adizkietan hirugarren gizakien b- aurrizkia galtzen da. _e-rama-zue (hura-zuek) _+it-za-zu (haiek-zuk) _ie-za-da-zue (hura-niri-zuek)

Lehenengo gizakiei ezin eman dakieke agindu zuzenik. Horregatik, horrelako adizkirik ez dago aginteran. *goaz etxera Ezin esan daiteke, ez baitzaio agindu zuzenik GU gizakiari ematen. Aginte-zentzu hau

emateko, subjuntiboa erabiltzen da, goazen etxera esanez (Ik. 98. orrialdeko G adibidea) *eros bezat Ezina, ez baitzaio agindu zuzenik NIK gizakiari ematen. Horretarako, eros dezadan

esanez, subjuntiboa erabiltzen dugu (Ik. 98. orrialdeko G adibidea) _________________________ H adibidea Hala ere, badaude lehenengo gizakiak dituzten adizkiak, baina agindua ez zaie lehenengo gizaki horiei ematen, aditzeko beste gizaki bati baizik. ikus nazazue Adizkiak NI nor dauka, baina agindua ZUEK norki ematen zaio barka iezaguzu Adizkiak GURI nori dauka, baina agindua ZUK norki ematen zaio

Bestalde, aginterak ez ditu onartzen NI, HI, ZU, GU, ZUEK norekin HARK eta HAIEK nork adizkiak; horretrako subjuntiboa erabiltzen da. jo nazatela subjuntiboa, *nazate esan beharrean zain zaitzala subjuntiboa, *zaitza adizkiaren ordez


IZAN LAGUNTZAILEA Lehenengo gizakientzako aginduak izan ezik, IZAN aditzaren aginterak subjuntiboan ikusitako erro berak erabiltzen ditu: nork-gabeko adizkietarako -di(te)- (noridunetan KI-), eta -ZA- nork duten adizkietarako. be-DI (hura) za-ITE-z+te (zuek), erroaren atzean marka bat dagoenez, -(d)I- erroari TE eransten zaio za-KI+z-kigu (zu-guri) _+it-ZA-zu (haiek-zuk: b- galtzen da, aurrean ikusi dugunez) O R A I N A L D I A Subjuntiboaren eskema bera du, deklinabide-atzizkirik gabe, noski.

nor erroa nori +nor nork (Na) (12) kIDA (12) Ha Z+pl kIA/kINa KIZU K/N ZU be kIO (Ga+p) (12) kIGU (12) Za+pl kIZUE TE ZUE be+pl kIE TE Dakusagunez, oraindaldiko D- jatorra b- bihurtzen da. bitez (haiek) bezate (hura-haiek) bihoaz (haiek) bedi (hura) HURA-nork adizkietan *EDUN balizko aditzaren -U- erroa ere erabiltzen da. laga eUk bakean (= ezak) errudunek ordain beUte (= bezate)

(12) Lehenengo gizakiei ez zaie ekintza egiteko agindurik ematen.


B A L D I N T Z A M O T A Baldintza-motak adizkiari BA- aurrizkia eransten dio. Bi modu dauzka: aspektudun baldinera eta aspektugabeko supositiboa.

B A L D I N E R A Ekintza gerta dadin beharrezkoa dena adierazten du baldinerak, eta beti perpaus nagusi baten mendeko aditza da, gehienetan ondorierako perpaus baten mendekoa.

Orain, lehen eta geroaldian jokabide trinkoa erabiltzen da, eta jokabide hau ez duten aditzek, dagokien aspektua harturik, IZAN laguntzailearen adizkia erabiltzen dute. NEKATZEN BAZARA (eser zaitez) geuk ENTRENATU EZ BAZINTUGU (ez zinatekeen mendi hartara igoko) nire arreba EZAGUTUKO BAZENU (ez zenuke holakorik esango) nire amak BALEKI (negar egingo luke) IZAN LAGUNTZAILEA Izan aditzaren adizki trinkoetan, baldinerak indikatiboko oharpen berak ditu. ba-zina-_ (zu), indikatiboan bezala, ez du errorik ba-li-tZA-io (hura-hari) ba-n+it-U (haiek-nik) ba-d-_-ida_zue (hura-niri-zuek), erroa galdu egiten du O R A I N A L D I A Orainaldian adizki trinkoak erabiltzen dira, eta jokabide hau ez duten aditzek, IZAN laguntzailearen adizki trinkoak hartu baino lehen, dagokien aspektua hartzen dute: burutua, irekia edo gertakizuna. BA- aurrizkia eransten zaionez gain, indikatiboaren eskema bera erabiltzen du baldinerak.

baldinera nor erroa Nori +nor nork BA Na kIT(kIDA) T BA Ha Z+pl kIK(kIA)/kINa kIZU K/N ZU BA Da kIO BA Ga+pl kIGU GU BA Za+pl kIZUE TE ZUE BA Da+pl kIE TE


Indikatiboan ikusitako oharpen berak baliagarriak dira baldineran. BA-da-tor+z (haiek) BA-ga-rama+tza-k (gu-hik maskulinoa) BA-na-tza-io (ni-hari) L E H E N A L D I A

Lehenaldian ere adizki trinkoak erabiltzen dira, eta jokabide hau ez duten aditzek, IZAN laguntzailearen adizki trinkoak hartu baino lehen, dagokien aspektua hartzen dute: burutua, irekia edo gertakizuna. BA- aurrizkia eransten zaionez gain, indikatiboaren eskema bera erabiltzen du baldinerak.

baldinera nor erroa nori +nor nork lehen nork(i) +nork(i) BA N+Nd kIDA DA N BA H+Nd Z+Nd +pl kIA/kINA kIZU A/NA ZU N BA Ne N BA He ZeNe N BA Ze kIO --- N BA GeNe N BA ZeNe TE N BA G+Nd +pl kIGU GU N BA Z+Nd +pl kIZUE TE ZUE N BA Ne +pl N BA He +pl Zene+pl N BA GeNe+pl N BA ZeNe+pl TE N BA Ze +pl kIE TE N

Indikatiboan ikusitako oharpen berak baliagarriak dira baldineran.

BA-ze-torr-en (hura) BA-zen-_-igu-n (hura-guri-zuk) BA-zinde-rama+tza-gu-n (zu-guk) BA-nin-tza-ie-n (ni-haiei) G E R O A L D I A Geroaldiko baldinera bi jokaera ditu: alegiazkoa eta irreala. 1.- GEROALDIKO BALDINERA ALEGIAZKOA etorkizunerako ematen da, ekintza orain gerta ez daitekeelako. Aditz trinkoek lehenaldiko indikatiboaren eskema erabiltzen dute (lehenaldiko -N atzizkia erantsi gabe, jakina) eta joko hau ez dutenek, berriz, aspektu gertakizuna hartzen dute IZAN laguntzailea harturik. Halaber, HURA eta HAIEK nor-gizakiek lehenaldiko z- hartu beharrean, l- aurrizkia egiten dute. dirurik baneuka, etxe hau erosiko nuke Alegiazko baldinera da, agian etorkizunean erosiko nuke, orain

ezina, orain dirurik ez daukadalako


baldinera nor erroa nori +nor nork nork(i) +nork(i) BA N+Nd kIT(kIDA) T BA H+Nd Z+Nd +pl kIK(kIA)/kINa kIZU K/N ZU BA Ne BA He ZeNe BA Le kIO --- BA GeNe BA ZeNe TE BA G+Nd +pl kIGU GU BA Z+Nd +pl kIZUE TE ZUE BA Ne +pl BA He +pl Zene+pl BA GeNe+pl BA ZeNe+pl TE BA Le +pl kIE TE

Lehenaldiko indikatiboan ikusitako ohar guztiak, lehen-geroaldietako irregulartasun handia barne, hemen ere baliagarriak dira. BA-le-to+z (haiek) BA-zen-_-igu+te (hura-guri-zuek) BA-n+it-u (haiek-nik) BA-ninde-rama-k (ni-hik maskulinoa)

2.- GEROALDIKO BALDINERA IRREALA (adizkiak geroaldiko egitura izan arren) lehenaldian ematen da, ekintza lehenaldian gertatzekoa zen baina ez zen gertatu. Hau baldinera irreala da. dirurik baneuka, etxe hau erosiko nuke Alegiazko baldinera da, agian etorkizunean erosiko nuke,

orain dirurik ez daukadalako Baina: dirurik eduki (izan) banu, etxe hau erosiko nukeen Baldinera irreala da, lehenaldian erosteko irrikan nengoen,

baina ez nuen erosi, dirurik ez neukalako Baldinera irreala perifrastikoa da; aditz guztiei, aspektu burutua hartuta, laguntzailearen geroaldiko adizkia eransten zaie. Nahi izanez gero, aspektuaren atzetik “izan” hitza erants daiteke. ebaki_ (izan) ba-ni+z-kio (haiek-hari-nik) ekarri_ (izan) ba-gin+t-u-z-te (gu-haiek) erori_ (izan) ba-li-tza-izue (hura-zuei)

Lehenaldiko ekintza izan arren, adizkiak geroaldikoak dira; horregatik, guztiek geroaldiko IZAN-

adizkiak dira, eta HURA eta HAIEK norek l- aurrizkia daukate. ba-le-to+z geroalditik, etorri_ (izan) ba-li-ra lehenaldia dator ba-zene-rama-te georalditik, eraman_ (izan) ba-zen-u-te egiten da aurkituko ba-gen-u geroalditik, aurkitu_ (izan) ba-gen-u dator eroriko ba-li-tz geroalditik, erori_ (izan) ba-li-tz egiten da


S U P O S I T I B O A Ahalerako baldintza egiteko edota, zerbait gertatzen bada, garrantzi handiko ondorioa ekarriko duela adierazteko, literatura klasikoan ikus dezakegu adibide asko, baina gaur egun ez da erabiltzen supositiboa, baldinera baizik. JASO EZ BADEZAZU, har ezazu garabia JASO EZIN BADUZU, har ezazu garabia AITA SAR BADADI, gureak egin du AITA SARTZEN BADA, gureak egin du Mota aspektugabe honetan, aditz trinkoak trinko jokatzen dira eta besteak aspekturik gabe IZAN aditzaz lagundurik. Orain, lehen eta geroaldian jokatzen da supositiboa. IZAN LAGUNTZAILEA Aspektugabea denez, subjuntiboaren eskema bera du, BA- aurrizkia erantsirik. ba-zin-TE+z (zu) -di- erroa Z pluralgilea atzean daukanez, -(i)te- bihurtzen da O R A I N A L D I A

Baldineraren eskema bera du supositiboak..

supositiboa nor erroa nori +nor nork BA Na kIT(kIDA) T BA Ha Z+pl kIK(kIA)/kINa kIZU K/N ZU BA Da kIO BA Ga+pl kIGU GU BA Za+pl kIZUE TE ZUE BA Da+pl kIE TE Aspektugabea denez, subjuntiborako oharrak, eta baldintza-motakoa denez, baldinerakoak ere baliagarriak dira supositiborako. hil BA-da-di (hura)


L E H E N A L D I A Marka-eskema subjuntibotik dator, baldintza-motako BA- aurrizkia eta lehenaldiko -N atzizkia erantsiz, lehen-geroaldietako irregulartasun handia kontuan harturik.

supositiboa nor erroa nori +nor nork lehen nork(i) +nork(i) BA N+Nd kIDA DA N BA H+Nd Z+Nd+pl kIA/kINA kIZU A/Na ZU N BA Ne N BA He ZeNe N BA Ze kIO --- N BA GeNe N BA ZeNe TE N BA G+Nd +pl kIGU GU N BA Z+Nd +pl kIZUE TE ZUE N BA Ne +pl N BA He +pl Zene+pl N BA GeNe+pl N BA ZeNe+pl TE N BA Ze +pl kIE TE N

sar BA-nen-di-n (ni) G E R O A L D I A Geroaldiko baldineraren eskema erabiltzen du

supositiboa nor erroa nori +nor nork nork(i) +nork(i) BA N+Nd kIT(kIDA) T BA H+Nd Z+Nd +pl kIK(kIA)/kINa kIZU K/N ZU BA Ne BA He ZeNe BA Le kIO --- BA GeNe BA ZeNe TE BA G+Nd +pl kIGU GU BA Z+Nd +pl kIZUE TE ZUE BA Ne +pl BA He +pl Zene+pl BA GeNe+pl BA ZeNe+pl TE BA Le +pl kIE TE

Baldineran eta subjuntiboan egindako oharpenak baliagarriak dira hemen. eror BA-zin-te+z+te (zuek)


O N D O R I O M O T A Ondorio-motak -KE- artizkia eransten die adizkiei, beti erroaren atzean eta, baldin badago, nori-markaren atzean. Bi modu dauzka: aspektudun ondoriera eta aspektugabeko ahalera . -KE- ARTIZKIAREN ATZEKO LOTURA

Ondorierako eta ahalerako -KE- markak ez du atzizkirik onartzen, E lokarria jarri behar da bien artean. de-za-KE + la dezakeEla (+ deklinabideko -LA) zen-u-KE + n zenukeEn (+ lehenaldiko -N) da-ite-z-KE + n daitezkeEn (+ deklinabideko -N)

Ondoriozko -KE- markak gizaki-markak bakarrik onartzen ditu bere atzean: norkenak eta ZUEKen birpluralgilea. de-za-KE + zu dezakezu (+ zuk) zen-u-KE + te-n zenuketen (+ birpluralgilea) le-za-KE + te lezakete (+ haiek) die-za-zue-KE + t diezazueket (+ nik) Hau dela eta, seme-alabek etxe hori erosiko zuketen (-KE- atzean -TE- nork-marka) guk ezin egin dezakegula (-KE- atzean -GU nork-marka) Baina: zuk lana bukatuko zenukeEn (-KE- atzean lehenaldiko -N atzizkia zegokeen) guk ezin sar gaitezkeEla (-KE- atzean deklinabideko -LA atzizkia zegokeen)


O N D O R I E R A Zerbait gertatuz gero, izango lukeen ondorioa adierazten du. Gehienetan, baldintza-motako perpaus bat menderatzen du. Ondoriera egiteko, adizki trinkoak erabiltzen dira, eta joko hau ez duten adizkiei, aspektudun modua denez, aspektu egokia hartuta, IZAN laguntzailearen adizkia eransten zaie. Orain, lehen eta geroaldian jokatzen da, gaur egun orainaldirako indikatiboaren jokoak erabiltzen badira ere. zu EZ ZINATEKEEN mendi hartara IGOKO (geuk entrenatu ez bazintugu) oso pozik NENGOKE (bakean utziko baninduzue) negar EGINGO LUKE (nire amak baleki) IZAN LAGUNTZAILEA IZAN aditzaren adizki trinkoetarako, baldinerak ikusitako ohar berak dauzka ondorierak. Nor-adizkietan, beti erroaren atzean -KE- marka dagoenez gero, erroari TE eransten zaio. Ikus ditzagun ondorieraren adizki batzuk. _-ZATE-ke-en li-tZA-igu-ke zen-U-ke-te zi-_+z-kigu-ke-te O R A I N A L D I A Orainaldiko ondorieraren eskema baldineran ikusitako berdina da, BA- aurrizkia kendurik, -KE- erantsirik (IZAN aditzean –teKE-).

nor erroa nori ondoriera +nor nork Na kIDA KE T Ha Z+pl kIA/kINA kIZU KE K/N ZU Da kIO KE Ga+pl kIGU KE GU Za+pl kIZUE KE TE ZUE Da+pl kIE KE TE Indikatiboaren oharpen berak baliagarriak dira. da-bil+tza-KE (haiek) na-tor-kio-KE (ni-hari) d-u-KE-zu (hura-zuk) da-kar+z-kigu-KE-te (haiek-guri-haiek)


L E H E N A L D I A Lehenaldiko ondorierak baldineran ikusitako eskema erabiltzen du.

nor erroa nori ondoriera +nor nork lehen nork(i) +nork(i) N+Nd kIDA KE DA N H+Nd Z+Nd+pl kIA/kINA kIZU KE A/Na ZU N Ne KE N He ZeNe KE N Ze kIO KE --- N GeNe KE N ZeNe KE TE N G+Nd +pl kIGU KE GU N Z+Nd +pl kIZUE KE TE ZUE N Ne +pl KE N He +pl Zene+pl KE N GeNe+pl KE N ZeNe+pl KE TE N Ze +pl kIE KE TE N

Lehen-geroaldietako irregulartasun handiari buruzko ohar guztiek hemen ere indarra dute. ze-to+z-KE-en (haiek) zen-_-igu-KE+te-n (hura-guri-zuek) n+it-u-zKE-en (haiek-nik), –z- epentetiko bat agertzen da ninde-rama-KE-a-n (ni-hik maskulinoa) Lehenaldiko ondorieraren ordez, lehenaldiko indikatiboa ere erabiltzen da. gogorik izan balu, gu ikustera etorriko ZEN (= ZATEKEEN) G E R O A L D I A Geroaldiko ondorierak baldineraren eskema bera dauka.

nor erroa nori ondoriera +nor nork nork(i) +nork(i) N+Nd kIDA KE T H+Nd Z+Nd +pl kIA/kINa kIZU KE K/N ZU Ne KE He ZeNe KE Le kIO KE --- GeNe KE ZeNe KE TE G+Nd +pl kIGU KE GU Z+Nd +pl kIZUE KE TE ZUE Ne +pl KE He +pl Zene+pl KE GeNe+pl KE ZeNe+pl KE TE Le +pl kIE KE TE

Kontuan hartu behar ditugu lehenaldian ikusitako ortografiari eta lehen-geroaldietako irregulartasun handiari buruzko oharrak. le-to+z-KE (haiek) zen-_-igu-KE+te (hura-guri-zuek) n+it-u-zKE (haiek-nik), arrazoi fonetikoengatik -z- erantsirik ninde-rama-KE-k (ni-hik maskulinoa)


BALDINERA-ONDORIERA MODUEN HIRU ALDIAK Baldinera eta ondoriera hiru aldietan jokatzen dira: orain, lehen eta geroaldian; baina aldi bakoitzak zentzu ezberdina ematen du. BALDINTZA ONDORIOA ORAINALDIA dirurik badaukat erosi egingo dizut LEHENALDIA dirurik eduki banu erosi egingo nizukeen GEROALDIA dirurik baneuka erosi egingo nizuke posiblea ezinezkoa

1.- Orainaldiko aditzetan baldintza posiblea da; beraz ondorioa ere gerta daiteke. Dakusagun adibide bat:

dirurik badaukat, erosi egingo dizut

ORAIN DIRUA BADAUKAT, baina erosketa batzuk egin behar ditut. Zerbait erosteko esan dit adiskide batek. Nire ustez, erosketa guztiak egin ondoren, dirua geratuko zait, eta erosi egingo diot.

2.- Geroaldiko aditzetan baldintza ezinezkoa da; baina ondorioa gerta liteke, etorkizunean abagunerik izanez gero. Demagun adibide hau: dirurik baneuka, erosi egingo nizuke

ORAIN EZ DAUKAT DIRURIK, baina beharbada... Zerbait ikusten dugu adiskideak eta biok, baina garestia da, ez daukat dirurik; horregatik ezin eros diezaioket. Baina baldin etorkizunean loteria tokatuko balitzait, edo diru asko irabaziko banu erosi egingo nioke.

3.- Lehenaldiko aditzetan baldintza ezinezkoa eta irreala da; horregatik ondorioa ere ez zen gertatu,

aukerarik inoiz izan ez zelako. Ikus dezagun adibide bat: dirurik eduki (izan) banu, erosi egingo nizukeen

ORDUAN EZ NEUKAN DIRURIK ETA EZ NUEN EZER EROSI, eta kito. Zerbait ikusi genuen, baina garestia zen, ez neukan dirurik. Horregatik ezin eros nezakeen. Aukera joan zitzaigun eta horregatik erosi gabe geratu zen.


A H A L E R A Ahalerak frogatu gabeko ahalbidea adierazten du. Daukaten aditzek adizki trinkoak egin, eta besteek, IZAN aditzaren adizkiez lagundu baino lehen, ez dute aspekturik hartzen. Orain, lehen eta geroaldian erabiltzen da. nahi duenean DATORKE zure ama nik lan hori EGIN DEZAKET beste denda batera SAR NINTEKEEN zer ESAN GENEZAKE adiskideok? Baiezko perpausetan, AHAL IZAN indikatiboaren bitartez ere egin daiteke ahalera. nik lan hori EGIN DEZAKET edo nik lan hori EGIN AHAL DUT Ezezko perpausetan, berriz, EZIN IZAN ezezko indikatiboaz egin daiteke ahalera, ezezko perpausaren hurrenkera aldaturik. nik EZIN EGIN DEZAKET lan hori nik EZIN DEZAKET lan hori EGIN edo nik EZIN DUT lan hori EGIN Ahalerazko azken perpaus honetan, aditz-muina perpausaren atzean kokatzen bada, aspektugabeko modua bada ere, aspektu burutua erabiltzen da. ni EZIN SAR NINTEKEEN ni EZIN NINTEKEEN SARTU IZAN LAGUNTZAILEA Erroei dagokienez, modu aspektugabea denez gero, subjuntiborako ikusitako oharrak, eta eskemari buruz, ondorio-motakoa denez gero, ondorierako ikusitakoak baliagarriak dira ahalerarako. Bestalde, nor-adizkietan beti -KE- marka baitago, -di- erroa -(d)iTE- bihurtzen da (beti -d- galtzen da, eta lehen-geroaldietan -i- ere). da-ITE-ke (hura) nin-TE-ke-en (ni) g+it-ZA-ke-zu (gu-zuk) die-ZA+z-kio-ke-gu (haiek-hari-guk) HURA-nork adizkiek *IRON balizko aditzaren -IRO- erroa ere, -KE- markarik gabe, erabiltzen da. de-ZA-ke-gu d-IRO-gu (orainaldian) de-ZA-ke-_ d-IRO-_ “ zene-ZA-ke+te-n zen-IRO+te-n (lehenaldian) ne-ZA-ke-en n-IRO-en “ gene-ZA-ke gen-IRO (geroaldian) le-ZA-ke-te l-IRO-te “


O R A I N A L D I A Hauxe da orainaldiko eskema.

nor erroa nori ahalera +nor nork Na kIDA KE T Ha Z+pl kIA/kINa kIZU KE K/N ZU Da kIO KE Ga+pl kIGU KE GU Za+pl kIZUE KE TE ZUE Da+pl kIE KE TE Ondorierarako egindako oharpenek hemen ere indarra dute. na-bil-ke (ni) da-go-kizu-ke (hura-zuri) aurki d+it-za-ke-n (haiek-hik femeninoa) die-za-da-ke-te (hura-niri-haiek) da-kar+z-kigu-ke-zue (haiek-guri-zuek) L E H E N A L D I A Lehenaldiko eskema hauxe da.

nor erroa nori ahalera +nor nork lehen nork(i) +nork(i) N+Nd kIDA KE DA N H+Nd Z+Nd+pl kIA/kINA kIZU KE A/Na ZU N Ne KE N He ZeNe KE N Ze kIO KE --- N GeNe KE N ZeNe KE TE N G+Nd +pl kIGU KE GU N Z+Nd +pl kIZUE KE TE ZUE N Ne +pl KE N He +pl Zene+pl KE N GeNe+pl KE N ZeNe+pl KE TE N Ze +pl kIE KE TE N

Ondorieran ikusitako oharrak, lehen-geroaldietako irregulartasun handiazkoa ere, baliagarriak dira ahaleran. zeN-bil+tza-ke+te-n (zuek) ze-go-kizu-ke-en (hura-guri) zene-kar+tza-ke-en (haiek-zuk) nie-za-zu-ke-en (hura-zuri-nik)


G E R O A L D I A Geroaldiko ahaleraren eskema hauxe dugu.

nor erroa nori ahalera +nor nork nork(i) +nork(i) N+Nd kIDA KE T H+Nd Z+Nd +pl kIA/kINa kIZU KE K/N ZU Ne KE He ZeNe KE Le kIO KE --- GeNe KE ZeNe KE TE G+Nd +pl kIGU KE GU Z+Nd +pl kIZUE KE TE ZUE Ne +pl KE He +pl Zene+pl KE GeNe+pl KE ZeNe+pl KE TE Le +pl kIE KE TE

Lehenaldiko ohar guztiak kontuan hartu behar ditugu hemen ere. zen-bil+tza-ke+te (zuek) le-go-kida-ke (hura-niri) zene-kar-tza-ke (haiek-zuk) lie-za-gu-ke-te (hura-guri-haiek)

J O K A B I D E A - fontaneda.net · Subjuntiboa orainaldian eta lehenaldian erabiltzen da, aditz...

Documents

Transcript of J O K A B I D E A - fontaneda.net · Subjuntiboa orainaldian eta lehenaldian erabiltzen da, aditz...