ISABEL TELLERIAK (Tolosa, 1963) albaitaritzaikasi zuen. “Destinuak eraman ninduen erlee-tara”. Zergatik albaitari? Animaliak gustukoizateagatik. Arabako mendialdean, Antoña-nan, erlezaintzako proiektu batean laguntzeaproposatu zioten. 1991n erleez karreran ikasi-tako pare baten erreferentzia baizik ez zuen,xomorro horiek marexalen ikasketetatikkanpo utziak baitaude.

Baina lehenbiziko erlauntza irekitzearekinmaitemindu zen. Abeltzaintza berezia daerleekikoa. Animalia beti aske dago, beti bizi-rik, ez duzu zuk elikatzen, bukaeran ez duzuhiltzen. Ezin zaizkio aplikatu beste abereenzainketaren errentagarritasun kalkuluak,aurreikuspenik nekez egin dezakezu haiekin,zutaz kanpoko faktore gehiegik eragiten die.Lehen fletxazoaren ondoren, pixkanaka bar-neratu zen Telleria mundu horretan. Azkene-rako, lana eta bizia dena bat, pentsaeran ereeragiten du erlezain izateak.

50 kofoinekin hasi zen Gaubean. Erlegogorrak ziren haiek, eguraldi zakarrari ohi-tuak, geroztik egin dituen lanetan ondo etorrizaizkionak. 1993an 250 erlauntza gehiagoeskuratu zituen Nafarroako Gobernuarenlaguntzarekin, Eltsoko “Ezkurdi” etxea erosi,eztiola antolatu, eta eztia egin eta saltzeko aha-leginean murgildu zen.

Telleria bera joaten zen herrietako feria etaazoketara eztia saltzera. Haietan egindakoharremanetan ekin zion erlauntza zaharrakbiltzeari. “Objektu moduan oso ederrak iru-ditzen zitzaizkidan, eskulturak ia, halako era-karmen atabikoa daukatenak. Haurrek erleakzergatik maite dituzten ez dakigu, bainamaite dituzte. Zerbaitengatik dira erleaksakratuak kultura guztietan. Polinizazioagatikote da? Ez dakit, baina zuk erlauntza jarrileku batean eta inguru osoa hiru urterenburuan izugarri aberasten da, dena hazten da

gehiago. Erlategien inguruetan energia han-dia dago”.

Ferietan eztia saltzerakoan mahaian bierlauntza zahar eduki ohi zituen Isabelek.Apaingarriz gain erreklamo ere baziren: zaha-rren bat luzatzen bazen haiei begira, solasera-ko gaia prest zegoen. “Erlezainok zoratzenaritzen gara gure erleez kalakan. Ez dakitartzainek hainbeste hitz egingo duten ardiez”.

Antzinako enbor eta saski haiekErlezain asko aurkitu du Isabelek seme-ala-bengan segidarik izan ez duena. Mende luzezatxiki da herrietan erleekiko haria eta, aldiz,azkenaldiko urte laburretan bat-batean eten.Gizon edo emakume erlezain asko ezagutuditu horrela. Emakumeak? “Asko, baina asko.Hemen dauden argazkietan nabarmen ikusikoduzue. Eultzeak zaintzen, eztia ateratzen...emakumea aritu da kultura askotan”.

Ferietako eguerdietan gainerako saltzaileakbazkaritara zihoazenean, Isabelek motorreanedo autoan erledun zahar horietakoren bathartu eta antzinako erlategiak ikustera joatenziren, ezagutu, argazkiak atera... Nafarroakoanitz erlategi edo “bejera” ezagutzeko zoriaizan du, asko gaur abandonatuak baina herri-tarrek oraindik non ziren badakitenak.

Abandonatutako kofoin asko bildu zuenEltsoko etxean, hasieran museorik buruaneduki gabe. Baina gero eta gehiago ziren eztianola egiten zuen ezagutu nahi zutenak, etaeztitegia erakustean erlauntza zaharren ixto-rioak ateratzen ziren beti. Sabaia atondu, eul-tzeak prantatu, argazki zaharren kopiak egineta markoetan jarri... Telleria bera ohartzerakomuseoa martxan zegoen.

Bixita Isabelek berak edo bere senar Karla-Jonek gidatzen dute, ordubete edo ordu etaerdiz. Museoan teknologia gehiago sartzeaaipatu izan diote, baina berak nahiago du

Erleen talaia Eltson dagoEltso Belatetik hurbil dago, Lizaso ondoan. Duela 30 urte modan egon zen Lizaso,

komunitate budistaren erakarmenez. Lantzek urtean behin inauteri zaharren maitaleakbiltzen ditu erromesaldian. Bietatik hurbil, Eltson Eztiaren Museoak ekarrita urte osoan ikus

daitezke andereñoekin etorritako eskolaumeak, Nafarroa berdean astebururako iritsitakoturistak –Orgiko hariztia ikuskatzetik datozenak– eta erleen edonongo maitaleak.

16 2009KO AZAROAREN 8A

- Isabel Telleria erlezaina -

Pello ZubiriaArgazkiak: Dani Blanco

buruz buruko harremana, teknologia berriakeztitegian daukan laborategirako lagata. Ikus-learen izaeraren arabera bisitak ere ezberdinakdira horrela.

“Bi gauza bai azpimarratzen dizkiet bisita-riei. Batetik, erleek polinizazioan daukatengarrantzia. Gaur belardian begiratu eta xomo-rro gutxi ikusten duzu, ez mantangorririk etaez ezer, latza da, naturaren hondatzearen sei-nale. Bestetik, erle-hazkuntza duintzen lagun-du nahi dut, erleak eta guk ekipoa osatzendugula”. Isabel oraindik haserre dago Bees fil-marekin, han erlezaina xomorro esklabuenugazaba tiranotzat erakutsi dutelako. Erlezai-nak bizimodua hobetu nahi die erleei, eta ken-tzen dien eztia soberan daukatena da; sarritankofoinean aski ez eta nagusiak elikatu beharditu. Eta Eltsora inguratutako bixitarienaurrean Telleria aleztuz doa ofizioaren xeheta-sunak, erlearen bizimodua, elikagai dituen lan-dareen egoera, erlezaintzako ixtorioak...

Argazki gutxi omen dago Euskal Herrikoerlezaintzaz. Erretratu makinak azalduzgeroztik ere, nekez aurkituko duzu antzinakoherritar bat eultzeen aurrean posatzen, ez badaetnografi kontuekin zebilen argazkilarirenbaten lanean. Museoko argazkiak Isabelek

E l t s o k o E z t i M u s e o a --

172009KO AZAROAREN 8A

Eltsoko ezti museokoirudiotan, goiko

ezkerrekoan sabaia ikusdaiteke erlezaintzakoantzinako tresneriaz

beteta, tartean klaseaskotako erlauntzak.

Eskubikoan argizaria daprotagonista, elizako

liturgiari eta hildakoenoroimenari estu lotua.

Lerroon ondokoan ikustenda XX. mende hasierakoDonibane Garaziko apez

bat kofoinen aurrean.

liburuetatik bilduak dira, gehi bateko eta bes-teko jendeek espres bidali dizkiotenak.

Euskal Herriko eta inguruetatik ekarrita-ko eultze bakoitza da historia baten jabe.Batena hautatu dugu. Erlauntz hau Espai-niako Leongo erledun batek emana da, etahan hartzak badira, erlearen betiko etsainagusiak. Leonen oraindik hartzak ostenditu aberaskak, kofoinak zabaldu eta orra-ziak habiara eraman, kumeen elikatzeko.“Biharamonean, hangoek diotenez, ez dago

hurbildu ere egiterik sakeatu duten erlategi-ra, hango erleak erotu beharrean daude”.

Ezkoa landu eta argizaria egiteko tresneriaantzinakoa ere erakusgai dauka museoak.“Gremio bera osatzen zuten gozogileek etaargizarigileek, Tolosako Gorrotxa-tegik mila bider azaldu duenez. Iru-ñean badira hiruzpalau konfiteriazahar aldi berean argizaritan ere aridirenak. Gozogileei aberaskak oso-rik eramaten zitzaizkien. Konfite-rietatik ateratzen ziren argizaioleta-rako argizariak, kandelak ere bai”.

Ezkoa eta kandelak suarekin etaheriotzaren inguruko erritoekinlotzen dira. Horretaz baditu IsabelTelleriak, erletan jakitun denez,bixitariak xoratzeko ixtorioak mila.

Klimaren aldaketaren lekukoEmakume gaztea izanagatik erle-zaintzaren gainbeheraren lekukoizatea egokitu zaio Telleriari. Varroa izenekozorriak ekarri zuenmilioika erlerenheriotza. Eultzeberrien ondoan era-biltzen ziren antigo-aleko saskiak etaenborrak Varroare-kin galdu ziren: zorrihorren kontrako tra-tamendua plastikoz-ko tira pozoituakjartzean datza, etahori ezin dute ontzizaharretan erledu-nek. 1986-87anheldu zen Varroa etaohartzerako galduziren erle gehienak.

Varroaz gain zerkdu kezkatzen IsabelTelleria erleduna gaur? Ororen gainetik DMTdelakoak, Dimetoatoak. Intsektizida sistemi-koa da, hazi ahala landareak bereganatzenduena. DMTaren etiketan argi uzten du erle-zainentzako oso kaltegarria dela. Baina neka-zariek olibondoetan erabiltzen dute, erremo-latx soroetan, mahastietan, alfalfatan,lorategietan ere usatzen da, golf zelaietan,errepide bazterretan... Horien inguruan erleakberehala akabatzen dira. “Pozoiak edonondauzkazu, zelai garbi itxurakoenetan ere bai”.

Albaitari lanak ere egiten ditu, laborategie-tan. Batzuetan, erleen biologiaz eta joerez egi-ten diren ikerketen barruan. Bestetan besteerledunen eztiak aztertuz. Erledun eta albaita-ri jakintsu, emakume honengan behatokiadauka Euskal Herriko ingurugiroaren bilaka-bidea ezagutu nahi duenak.

Klimaren beroketa gurean nola aitzinatzenden? Telleriak erlatxoria (Merops apiaster, gazte-leraz abejaruco eta frantsesez guêpier) dauka sala-tari. “Txori ederra, berdez, horiz... tropikalitxurakoa. Iruñea ondoko Arre herriraino iri-

tsia da, inoiz ez bezala. Erlez elika-tzen da. Erleek ezagutzen duteharen kantua eta ikaratuta ez dutekofoinetik irten nahi. Baina erlatxo-riak aterarazten ditu eta denak jate-ko gauza da”.

Erleak gutxitu egin dira, askoeztabaidatzen da zergatik. Varroabarreiatuz geroztik kasik basa-erlerik ez da. Eta Telleriak nabari-tu du horrek ekarri duela bioaniz-tasunaren galera. “Larreko lorebatzuk gero eta gutxiago ikustendira. Txillarra izugarri gibeleratuda. Gure inguruak ezkaiz ari dirabetetzen. Erledun naizen aldetik

ez naiz kexu, eztitarako ona baita ezkai edoxarbota. Baina mendiotaraino iritsi da landa-

re mediterranearhori. Araban Kodesaldean berdin, gaurezkai hutsezko eztialor dezakezu”.

Erledun jakitunakentzulea harriaraz-ten du naturari ika-siaren kontakizuna-rekin. Aldi berean,oraino ulertu ezindituen puntuenzerrenda aitortzendu: Varroari nolaegin aurre, erlearengalera, kutsaduraezberdinak (nekaza-rien pestizidetan,baina berak jartzendituen ezkozko

laminetan ere bai...), erlezaintza moduberriak saiatu beharra...

Erlategien zaintzea, eztia ekoiztea etamuseora datozenei ongi-etorria egitea askilan ez baititu, Eltso herri txikiko auzo-alkateere bada, beti dator ondo teknikari bat urhoditeria berritu beharra zeukan baserrirako.

Bixita luzea bukatuta kazetaria etxeratudenean, herriaren izenaz galdezka hasi dahiztegietan eta Pierre Lhanderen Diccionai-re Basque-Françaisek argitu dio honetan erepredestinazioa: “Eltzo: (...) 2: groupe, essaim.Syn: multzo, saldo. Eztia elkharrekin egitekobiltzen den erle eltzoa (Hard.H.)”. Eltsonzeukan, nonbait, destinoa Isabel Telleriak. n

Erlea kaltetzen dutenpozoien artean Dimetoatoakkezkatzen du gehien Telleria.

Intsektizida sistemiko hauedonon usatzen da,

nekazaritzan, golf zelaietan,bide bazterretan...

Dimetoatoa erabili deninguruetan erleak berehala

hiltzen dira

18 2009KO AZAROAREN 8A

Isabel Telleriaeskuetan eztizbetetako abaoaduelarik.Argazkiakegitera hurbilduginen eguneanEltsoko Ezkurdinurteko uztajasotzenzebiltzan buru-belarri.

- E l t s o k o E z t i M u s e o a-

www.argia.com/multimediahelbidean, museoaren inguruko diaporama.