IKUS-ENTZUNEZKO KOMUNIKAZIOA

GRADUA

IKUSKA SAILA

Maider Navarro, Nekane Muñoz eta Ane Urkola

Aitor Zuberogoitia

2014/06/05

2

1. AURKIBIDEA

1. Laburpena………………………………………………………………………3

2. Aurrekariak eta testuingurua…………………………………………………4

3. Ikuska dokumental sorta……………………………………………..……….5

a. Egoera politiko sozio-ekonomikoa

b. Garai hartako zine dokumentala

c. Sorrera

d. Euskararen tratamendua

e. Helburuak

f. Lan-taldea

i. Antxon Ezeiza

ii. Luis Iriondo

g. Talde dinamika

h. Dokumentalen ezaugarri zinematografikoak

i. Emanaldiak

4. Metodologia…………………………………………………………………..26

5. Emaitzak……………………………………………………………………....29

6. Ondorioak……………………………………………………………………..34

7. Bibliografia…………………………………………………………………….37

3

2. LABURPENA

Gure lanaren gaia Ikuska dokumental sorta da eta lanaren helburua Ikuska

dokumental sortak euskal zinemagintzaren garapenean izan duen eragina

aztertzea izango da.

Lanaren helburu hauek betetzeko, ikerketa-galdera hauek hartu ditugu

oinarri:

1. Zergatik esaten da dokumental sorta hau euskal zinemagintzaren

mugarria dela?

2. Dokumental sorta honek eraginik izan al du euskal zinemagintzan?

Beste hainbat produkziori eman zien bide edo bere horretan geratu zen?

3. Zergatik jotzen dira dokumental hauek aldarrikapen politiko

beharrezkotzat?

4. Nola finantziatu zen Ikuska dokumental sorta? Zein giza-balibiabide

mugitu zuen?

Dokumental sorta hau Antxon Ezeizak (1935-2011) eta Luis Iriondok

(1931) sortu zuten, 1979-1984 urte bitarte. Dokumental hauek Euskal

Herriarekin loturiko gaiak eta ideologia abertzalea zituzten oinarri eta

dokumental guztiak euskaraz egin zituzten. Azpimarragarria da hogei

dokumental hauetan ekipo tekniko bera erabili zutela, estetika homogeneoa

lortuz.

Lan hau egin ondoren, ondoriozta dezakegu Ikuska dokumental sorta

euskal zinearen mugarria izan zela, euskal identitatearen eta nortasunaren

berreskurapenean egindako lana dela eta. Hala ere, ezerezean geratutako

proiektua izan zen, ez baitzuen inolako jarraipenik izan.

4

3. AURREKARIAK ETA TESTUINGURUA

Gaia aukeratu eta horri buruzko informazioa bilatzen hasi ginenean gai

honen inguruan asko idatzia zegoela eta gaiaren inguruko ikerketa oso

sakonak eginak daudela konturatu ginen.

Etxepare Euskal Institutuko Joxean Fernandezek (2012) egindako

artikuluan Frankismoaren amaieraren ondorioz etorri zen askatasun zantzuek,

euskal produkzioei bide eman ziela aipatzen da, Ikuskei, esate baterako.

Artikuluaren arabera (2012), 1979-1984 urte artean Antxon Ezeizak eta Luis

Iriondok koordinatutako dokumental sortaren helburu nagusiak aldarrikapen

politiko eta linguistikoen espazioa betetzea izan ziren.

Jakineko artikuluetan (2014) Luis Iriondok Ikusken sorreraren inguruko

azalpenak ematen ditu, zein helbururekin ekin zion proiektuari, zein erreferente

izan zituen eta zein ekiporen laguntza izan zuen. Horretaz gain, dokumental

bakoitzak Euskal Herriaren inguruko gai bat jorratzen zuela aipatzen du:

euskara, ikastolak, Araba, emakumeak, Gernikako Bonbardaketa,1979ko

erreferenduma, Nafarroa... Bestalde, Josu Martinezek egindako artikuluak

Ikuska sailaren historia osatzen du: dokumental sortaren sorrera, helburuak,

lan-dinamika, euskararen tratamendua, dokumentalen lehen emanaldi

publikoak eta tituluen katalogoa aztertzen dira, hain zuzen.

Horretaz gain, Argiako artikuluak (2011) Antxon Ezeizaren biografiaren

berri ematen digu: zein euskal produkzio egin zituen, Luis Iriondorekin batera

Ikuska dokumental sortaren sorreran zein paper izan zuen, erbestean igaro

zituen urteetan izandako gorabeherak...

5

4. IKUSKA DOKUMENTAL SORTA

1. Egoera politiko sozio-ekonomikoa

Euskal Herriko demokraziarako Trantsizioa garai bereziki konplexua izan

zen. Erdi ezkutuan, oinarri sendoko oposizio nazionalista eta ezkertiarrak

diktaduran zehar aurrera egin zuen eta, 1959ko agerraldi ozenaren ostean,

ETA gaineratu zitzaion. Azken horrek hirurogeiko hamarkadan diktaduraren

aurka indarkeria politikoa erabiltzea erabaki zuen.

Frankismoak ondorio ugari izan zituen Euskal Herrian: kulturari eta

politikari zegokienez, edozein adierazpen euskaltzale erreprimitu zen eta

Francori gerran babesa eman zion tradizionalismo karlista baztertu egin zen

gutxika. Ekonomiari zegokionez, garapenaren sustapenak erregimenaren

aldeko enpresari ugari nabarmen aberasteaz gain, Bizkaia eta Gipuzkoa

saturazio industrialera eraman zituen. Baina gutxika, erregimena

desmobilizazio hutsarekin konformatzen hasi zen, 1939tik aurrera izandako

babes sozialaren zati handi bat galduz eta gizarte-kohesiorako elementuak alde

batera utzita. Era berean, Elizaren, intelektualen eta ikasleen aldetik etorritako

erantzuna haziz zihoan. Horrek guztiak berebiziko garrantzia izan zuen

diktaduraren azken urteetako irakinaldian.

Ama Lur filmak euskal zinemaren kontzeptuaren inguruko

elkarrizketaren muina erein ondoren, 1976ko Euskal Zinemaren lehen

Jardunaldietan jaso ziren paperean gaiari buruzko funtsezko zenbait auzi.

Besteak beste, Jorge Oteiza, Mikel Laboa edo Santos Zunzunegui prestigioko

intelektual eta artistek hartu zuten parte jardunaldiotan. Haietan beharrezkotzat

jo zen hausnarketa egitea oinarri batzuk ezartzeko (euskararen defentsa

funtsezko oinarrietako bat izan zen), Euskal Herriaren berezko interesen

6

zerbitzura jardungo zuen zinema nazional-herrikoia sortzeko helburuarekin.

Alor zinematografikotik ere euskal problematika nazionala eta bere nahiak argi

islatuko zituen aukera kultural demokratikoa bultzatu beharra ikusi zuten.

Besteren artean, zinema euskaraz eta gaztelaniazko azpitituluekin egiteko

borondatea azpimarratzen zen jardunaldien ondorioetan.

70eko hamarkadako testuinguru oso politizatuan, ñabardurak

gorabehera, zinemagile eta teoriko ugari batu ziren hizkuntza zinematografiko

propioa bilatzearen ala euskal zinema eta euskara bereiztezin bihurtzearen

aldeko ikuspuntura (I. Silva, Conde, Zalakain, Bakedano, Sota,

Merikaetxeberria etab.). Mina, viento de libertad (1976) filmatu ondoren,

Erdialdeko Amerikako erbestetik itzuli berria zen donostiar bat izan zen gai

horretan gehien tematu zen zinemagilea, baita negoziatzeko asmo gutxien

agertu zuena ere: Antxon Ezeiza, politikoki ezker abertzaleari atxikia zegoena.

Bere aburuz, euskararik gabe ez zegoen euskal zinemarik. Bere uste

sendoak praktikara eramateko aukera izan zuen Ikuska euskarazko film

dokumental laburren sortaren bidez (20 guztira). Bertan Filmeak etxeak ekoiztu

zituen 1978 eta 1984 bitartean, eta zinematografia nazionalaren oinarriak

finkatzea eta gaitasun handiko euskal teknikari eta zinemagileak (Javier

Aguirresarobe, esaterako) trebatzea ezarri zituen helburu nagusi gisa,

zinemaren euskal industria potentzialean sartu ondoren.

80ko hamarkadan egin zituzten film luzeekin arrakasta lortuko zuten

hainbat euskal zuzendarik hartu zuten parte proiektuan, esaterako, Montxo

Armendariz, Imanol Uribe edota Pedro Oleak. Euskal zinemaren muinari

buruzko eztabaidak “metraje luzekoak” izan baziren ere, film laburrak izan ziren

urte haietako euskal ekoizpenak. Guztiz beharrezkotzat jotzen ziren

aldarrikapen politiko eta linguistikoen espazioa betetzen saiatu ziren. Horiexek

7

izan ziren Iñaki Núñez, Iñigo Silva, J. B. Heinink, Mirentxu Loyarte, Javier

Rebollo, Juan Ortuoste edota Imanol Uriberen lehen urratsak. Formatu horren

salbuespen bakanak Pío Caro Barojarenak (Gipuzkoa, 1979) edo Fernando

Larruquertenak (Euskal Herri Musika, 1979) dira dokumentalei dagokienez,

José María Zabalarenak (Axut, 1976) fikzioari dagokionez eta J. M.

Gutiérrezenak (Balanzatxoa, 1978) umeentzako euskarazko film luzeei

dagokienez.

PSOEk 1982ko hauteskundeak irabazi ondoren, Pilar Miró (eta bere

Miró Dekretua) Zinematografia Zuzendaritza Nagusira iristearekin batera,

Eusko Jaurlaritzak 1983an Zinematografiaren Legea xedatu zuen eta Euskal

Telebista (ETB) sortu zen. Kasu batzuetan film baten aurrekontu osoaren %

50era ere iritsi zitezkeen aurretiazko diru-laguntzak ematen hasi zen Kultura

Ministerioa. Euskal Kultura Sailak, bere aldetik, gehienez ere % 25a finantza

zezakeen, betiere, Euskadin filmatzen bazen, teknikari eta aktoreen % 75

euskal herritarrak baziren eta gutxienez euskarazko kopia bat egiten bazen.

1982an emititzen hasia zen ETBtik ere ekoizpen elkartuen erregimena bultzatu

zen eta, 1985etik aurrera, Eusko Jaurlaritzak aurretik lagundutako filmen

antena-eskubideak erosteko oinarriak ezarri ziren.

Laburbilduz, garai hartan lurra ongi ongarrituta zegoela zirudien, eta

bereziki emankor: hogeita hamar film luze baino gehiago estreinatu ziren eta ia

zuzendari kopuru bera zebilen Euskal Herrian kameren atzean. Hala eta guztiz

ere, askatasun demokratikoak gutxika ezarri arren eta diru-laguntza publikoen

politika irmoak bideratu baziren ere, ezin izan zen industria zinematografiko

indartsu bat ezerezetik atera. Nolanahi ere, talentuzko zinemagile batzuen

agerpena sustatu zen, baita ordura arte Madrilen lan egiten zuten beste

batzuen itzulera ere. Hortaz, 1975eko azaroan diktadorea hil zenetik 1979ko

urrian Autonomia Estatutua onetsi zen arte, Euskal Herriko zinema urriak

8

tentsioetako batzuk islatu zituen eta bidea prestatu zuen ilusioz betetako

laurogeiko hamarkadarako.

2. Garai hartako zine dokumentala

Francoren heriotzaren ondorioz sortutako euskal nazionalismoaren

gorakadak, euskal nazionalismoa oinarri izango zuen dokumentalgintzari bide

eman zion: Bertan Films-ek ekoiztutako Ikuska eta Euskara eta Kirola

laburmetraiei, hain zuzen.

1978 eta 1985. urte artean, Ikuska dokumentalen 20 atalak, gehi 0.

zenbakia (Antton Ezeizak sortua 1978. erreferendum konstituzionalaren

ingurukoa) sortu ziren. Dokumental sorta honek teknikoak sortzea eta

euskarazko zinea sortzea zuen helburu.

Euskal Albistegi berria film dokumental laburrez osatutako serie bat izan

zen: ”Ikuska”. Izena Luis Iriondok asmatu zuen, patrozinatzaileen irudiaren

arduraduna izanik, berak baitzuen azken hitza horrelako kontuetan. Hala,

“Ikuska” izenak, euskal tradizioari keinu egin eta halako jarraitutasun nahi bat

markatzeaz gain (“Ikuska” izena zuen Jose Migel Barandiaran antropologoak

1916an Euskal Herrian ikerkuntzarako sortutako institutuak), Mondragon

taldeak bere Euskal Albistegi berria film dokumental laburrez osatutako serie

bat izan zen.

Dokumental bakoitzak gai konkretu bat lantzen zuen (euskara,

nekazarien mundua, arazo geografiko eta azpiegiturazkoak, Barandiaranen

irudia, Gerra Zibilaren aztarna, emakumeen egoera...) eta bakoitzak

errealizadore ezberdin bat zuen, hala nola, Egea, Olea, Merikaetxebarria,

9

Elorriaga, Izagirre, Berasategi, Larrañaga, etb. Talde tekniko-artistiko bera

erabili zuten dokumental guztiak egiteko: Ezeiza produkzio-buru, Xabier

Agirresarobe argazkilaritzako zuzendari lanetan, J.L. Zabala soinuan eta

Eduardo Biurrun edo Alberto Magán muntatzaile lanetan.

3. Sorrera

1978an Luis Iriondo eta Antxon Ezeizaren artean sortu zuten Ikuska

dokumental sorta. Antxon Ezeiza, pertsona marxista eta 70.hamarkadan

hainbat film zuzendutako kritikoa, Mexikon exiliatua izan zen. Bertan, Mina,

viento de libertad (1976) eta El complot mongol (1977) film aldarrikatzaileak

zuzendu zituen. 1977ko amnistiaren ondoren Euskal Herrira bueltatu zenean,

proiektu argia zuen esku artean: euskal zinemagintzaren oinarriak zehaztea.

Zentzu horretan, Bertan Films ekoizpen etxea sortu zuen.

Bere aldetik, Luis Iriondo, Bartzelonan lanean ari zen, Caja Laboral

Popular-eko goi postu batean. Gizon polifazetikoa, ekintzailea eta euskaltzalea

zen, eta urtebete beranduago Companys, procés a Catalunya filmean katalan

presidentearen papera jokatu zuen.

Sasoi hartan, Katalunian, Institut del Cinema Català (ICC) erakunde

gazteak, Noticiari de Barcelona izeneko proiektua martxan jarria zuen. Asteroko

albistegi laburra zen Noticiar delakoa, NODO frankistaren estiloari jarraituz,

baina ikusmolde eta funtzionatzeko modu erabat ezberdinarekin. Hainbat

zinegilek parte hartu zuten proiektuan, eta guztien artean erabakitzen zuten

Bartzelona hiriko ze gai tratatu, eta, lanak banaturik, 11 minutuko film labur bat

ekoizten zuten astero.

10

Katalanez izanik, aurrerapauso nabaria zen albistegia hizkuntza hori

zinema aretoetara eramateko bidean; eta, bestalde, ordura arte NODOk

zeukan monopolio informatiboa hautsi zuten, informazioa ikuspuntu katalan

batetik ematen baitzuten. Horren ondorioz, NODOk Kataluniarako propio

sortutako albistegi berezia ekoizten hasi zen, film bakoitzeko 12 minutuetatik 3

katalan hizkuntzan izanez.

Noticiari hartan inspiratuta, Caja Laboral Popularrek ekoitziko zuen

euskarazko albistegia sortzeko ideia izan zuen Iriondok. Euskaltzale gisa,

euskararentzat espazio berriak irabaztearen aldeko zenbait iniziatibatan

murgildua zen aspaldidanik, eta, bestalde, marketingean aditua izanik,

bazekien aurrezki kutxarentzako propaganda bide egokia izan zitekeela. Izan

ere, aipagarria da, sasoi hartan, banku eta aurrezki kutxa ugarik erabili zutela

bide hori Euskal Herrian; hala nola, Caja de Ahorros Vizcaínak (Anton

Merikaetxebarriaren Euskal Santutegi Sakona filma, 1976an), Banco de

Vizcayak (Fernando Larruquerten Euskal Herri Musika, 1979an) edo Caja de

Ahorros Municipal de San Sebastiánek (Pio Caro Barojaren Gipuzkoa,

1979an). Esan behar da, hala ere, proiektu horiek guztiak hasieran

marraztutakoaren azpitik gelditu zirela, gehienetan bankuen partetik ez

zitzaielako jarraitutasunik eman.

Hala ere, euskarazko albistegia sortzeko ideia beste batzuen buruan ere

bazebilen bueltaka. Hala, Iñaki Aizpuru, Mikel Aldalur eta Jose Mari Zabalzak

“Euskadiko Albisteak” izeneko proiektua jarri zuten martxan sasoi berean. Bi

film egin zituzten, Aberri Eguna 78 eta Konstituzio giroa, baina finantzabide

ezarengatik ez zuten jarraitutasunik izan.

1978an, beraz, Luis Iriondo euskal albistegiaren proiektua mugitzen hasi

zen. Lehenik Elias Querejetarekin kontaktuan jarri zen (ordurako produktore

11

ezagun eta entzutetsua baitzen, besteak beste El espíritu de la colmena ekoitzi

ostean). Iriondok aspalditik ezagutzen zuen Elias, hura eta Ezeiza Madrilera

joan aurreko garaietatik. Querejetak euskarazko albistegi horretako produktore

lana hartzeko prest zegoela erantzun zion baina lan kontuengatik Madrilen bizi

zela eta han errotua zegoenez han jarraituko zuela abisatu zion. Iriondok beste

zinegile batzuekin kontaktatu zuen bitartean (Torán eta Olearekin, besteak

beste), Antton Ezeiza erbestetik itzuli zen. Lagun komun baten bitartez

Iriondoren asmoen berri jakin zuen, eta Ezeizak zita bat eskatu zion

(Querejetak bezala, aspalditik ezagutu bai, baina urteak zeramatzaten elkar

ikusi gabe).

Bide horretan, 1978ko udan proiektua aztertu zuten elkarrekin eta haren

oinarriak finkatzen hasi ziren. Aurrez aipatu bezala, Ezeizak Bertan Filmeak

ekoiztetxea sortu zuen bere lagun Xabier Iriondorekin, eta Antton Ezeizak

erbestetik Euskal Zinema Nazionala martxan jartzeko ideia zekarrenez, bere

burua eskaini zion Iriondori proiekturako erakundeen aurrean zinegile parte-

hartzaileak ordezkatuak izan zitezen.

Eduki aldetik, gutxiengo eta gehiengo batzuk ere finkatu zituzten

momentu horretan. Hala, argi utzi zuten film guztietan argi azalduko dela

Euskal Herria nazioa dela, eta haren mugak Aturrin hasi eta Ebron bukatzen

zirela. Era berean, filmek orientazio politiko konkretu bat hartuko ez zutela eta

egoeraren ondorio politikorik ez zela aipatuko adostu zuten. Horrela,

dokumental bakoitzak Euskal Herriko gai jakin bat jorratzen zuen: euskara,

ikastolak, Araba, emakumeak, abeslariak, elebitasuna, etab.

Honela kontatzen dizkigu Luis Iriondok Ikuska dokumental sortaren

sorreraren nondik norakoen inguruan adierazitakoa (Martinez, 2014:13-76n

aipatzen den bezala):

12

“Lehen izaten zen ba NoDo? Hori kendu egin zuten

1977an, eta orduan katalanek asmatu zuten Noticiaries de

Barcelona. Zine katalaneko institutuak egiten zuen. Nik

institutu horretako presidentea ezagutu nuen, Joan Anton.

Berak esan zidan nik horixe bera egin beharko nukeela

Euskal Herrian. Esan nuen: beste saltsa bat. Baina gustatzen

zitzaidan. Eta orduan, Ikuska saila egin genuen. Euskara

bizian, hasieratik bukaerara.”

4. Euskararen tratamendua

Filmetan euskarari ematen zitzaion tratamendua ikusita, argi dago

Euskal Zinema Nazionala lortze bidean euskarari ematen zitzaion garrantzia

lehentasunezkoa zela. Izan ere, filmetako gai asko euskararekin lotuak ziren;

euskara diglosiaren gurpiletik ateratzeko nahi argia ageri zen, zinemara

egokitzeko ahalegin saiatu eta zentzudun bat eginez, eta azpitituluak eta

erdararen presentzia naturaltasunez emanez. Bistan da, nolabait esateko,

kultur politika bati jarraitzen ziotela.

Kontuan izan behar da eremu honetan erabat aitzindaria izan zela haien

lana, orduan ez baitzegoen gauzak nola egin behar ziren zioen araurik ere.

Horrela dio Luis Iriondok (komunikazio pertsonala, 2014ko maiatzaren 19an):

"Hasieratik argi genuen euskaraz egingo genituela, hasieratik bukaeraraino,

bestela ez zuen zentzurik".

Problemak ez ziren, gainera, erabili beharreko euskara eredura eta beste

hizkuntzen erabilerara mugatuko. Izan ere, taldeko batzuk (Antton Ezeiza buru)

eta seriean parte hartu zuten zuzendari gehienak ez ziren euskaldunak. Hala

13

ere, horri aurre egiteko, erdaldun haien euskaltzaletasunean, lan egiteko

gogoan sostengatzen omen ziren. Ezeiza, esaterako, garai hartan gogotik hasi

zen euskara ikasten (Murua, 2014: 95-113n aipatzen den moduan):

“Hombre, respecto a mi euskera, todavía no he salido del

grupo ese tan denigrado de los «arinaiztarras», pero creo que

puedo salir pronto. Estoy estudiando de veras. Además, no sé si

acertadamente o no, opté por un aprendizaje más en

profundidad, quiero decir priorizando el «saber» el euskara más

que el hablarlo. Lo hice con vistas al trabajo, donde más

rápidamente lo iba a necesitar... por ejemplo la traducción de

diálogos, la elección de subtítulos etc.”

Hizkuntzaren tratamendua, ia guztiz, Koldo Izagirreren ardura izan zen,

batez ere. Idazle errespetatua zen ordurako, eta Ezeizak fede handia erakutsi

zuen haren irizpide onean. Filmetako hizkuntza nagusia, beraz, euskara batua

izan zen. Hala esan zuen Luis Iriondok, Ikuska saileko 20 atalen koordinatzaile

nagusiak (Martinez, 2014: 13-76n aipatzen den bezala):

“Ez zegoen dudarik. Gaiak denak ziren euskaldunak.

Banekien publiko bat galduko nuela, baina banekien gauza bat

oso ona egingo nuela. Euskarazko zinea, euskaraz hitz egina,

baina modu naturalean. Azpitituluak jarri genizkien gazteleraz,

baina azpitituluak kenduta, dena euskara hutsean”.

Hala ere, pertsonaiek beren hizkera propioa ere erabili zuten, zela

euskalki bat, zela erdara. Halaxe zioen Ezeizak (Martinez, 2014:95-113n den

moduan):

14

“En este terreno del bilingüismo creo que tenemos una

actitud correcta. La realidad es que las películas son en

euskara... lo que es el marco, todo lo que la película pone.

Luego resulta que a la hora de entrevistar por ejemplo hay gente

imprescindible que no habla el euskera. Procuramos entonces

jugar con el subtitulado. Pero tampoco se hace éste de un modo

mecánico, ni mucho menos exclusivo al erdera sino que cada

vez estudiamos a fondo el nivel de información a dar en cada

idioma etc... En todo este trabajo la labor de Koldo Izaguirre es

tremendamente importante.”

5. Helburuak

Ikuska seriearen lehen helburua, informatiboa izan zen, albisteak

euskaraz hedatzea, bertako jendeak osatuta eta bertako ikuspuntu batekin.

Eguneroko albistegi bat ezin eginagatik, euskal gizartearentzat garrantzitsutzat

jotzen zituzten gaiak hautatuz. Filmen izaera “aldizkari bateko erreportaia

sakon batekin” alderatu ahalko litzateke.

Bigarren helburua Euskal Zinema Nazionala garatzeko pausoak ematen

hastea zen; alegia, zinemazale gazteak formatu, lan bila Madrilera joandako

zinemagileei Euskal Herrian lan egiteko aukera eman eta azpiegitura, industria

propioa sortzea. Ezeizaren hitzetan (Martinez, 2014: 95-113):

“A partir de nuestro trabajo lo que queremos es

propiciar el aprendizaje de una serie de gente que será la

que haga películas dentro de un tiempo y alcanzar una

doble diana; evitando la fuga de cerebros [...] y dejando la

puerta abierta para el regreso de todos los que por motivos

15

profesionales tuvieron que dejar el país. Fue concebida

como una serie porque así se intentaba dar continuidad al

trabajo, permitiendo la profesionalización de los cineastas

nuevos (carácter de «escuela abierta») o rescatados

(combatiendo así la «fuga de cerebros» que había sido

norma hasta entonces)..”

Hirugarren helburua zineman euskararen erabilera normalizatzea izan

zen, herriarengan edukaziozko paper bat jokatuz eta eredu bat finkatzeko lehen

pausoak emanez. Bukatzeko, laugarren helburua, filmatutako materialarekin

ikus-entzunezko euskal artxiboa osatuz joatea zen, Euskal Herriko memoria

historiko bihurtuko zena eta hurrengo belaunaldietako zinegileek baliatu ahal

izango zutena.

Helburu horiek betetzeko, militantzia politikoko ikuspuntuak bazter utzita,

mundu guztiarentzako oihartzunak izango zituzten filmak egiten saiatu ziren,

euskal nortasunaren berreskurapena ardatz hartuta, eta Euskal Zinema

Nazionala sortzeko bidean.

6. Lan taldea

Hasierako lan-taldean, Antton Ezeizarekin batera, Koldo Izagirre, Juanba

Berasategi eta Javier Agirresarobe izan ziren pieza klabeak. Bakoitzak bere

egitekoak zituen: testuak, gidoia, esate baterako, Koldo Izagirrek egiten zituen,

argazkiak Xabier Agirresarobek ateratzen zituen, gero Espainiako argazkilari

onena bihurtu zena.

16

1. ANTXON EZEIZA

Antton Ezeiza zinemagile eta gidoilaria (Donostia, 1935) 2011ko

azaroaren 15ean hil zen azken urteetan sufritu zuen gaixotasun larri baten

ondorioz. Euskaraz egindako zinemaren sustatzaile nagusietakoa izan zen,

1980ko hamarkadan besteak beste Ikuska dokumental proiektua eta Ke arteko

egunak film luzea gidatuz. Lan praktikoa eta teorikoa uztartu zituen Ezeizak,

zuzendari lanaz gain etorkizuneko euskal zinemaren oinarriak zehazten

ahalegindu baitzen hainbat artikulu eta eztabaidaren bidez.

Bere hirian, Donostian bertan hasi zen Antton Ezeiza zinemarekin

zaletzen, baina 1960ko hamarkadaren hasieran Madrilera joan zenean sartu

zen benetan zeluloidearen munduan. Elias Querejetarekin egindako

harremanak izan zuen zerikusirik horretan. Batera lan egin zuten, Querejeta

ekoizle eta Ezeiza zuzendari. Elkarlan horren fruitu dira A través de San

Sebastián (1961) eta A través del fútbol (1963) dokumental laburrak. Proiektu

handiagoak hartu zituzten Ezeiza-Querejeta bikoteak gero esku artean eta

1960ko hamarkadan egin zituzten pelikula luzeek zinema espainiarraren

sorreran berebiziko garrantzia izan zuten.

Baina momentu horretan Ezeizak bere kontraesanei aurre egin behar

izan zien: Espainiar kulturako zinemagilea eta Euskadiko problema politikoekin

eta estrategikoekin obsesionatuta zegoen, eta ezinezkoa zitzaion bide hartatik

jarraitzea. Bitan zatitua, 1970etik 1973ra Ertamerikara hanka egin zuen eta han

hasi zen zineman lanean.

Hain zuzen, bi pelikula luze dira donostiarrak Amerikatik ekarri zituen

emaitzak: Mina, viento de libertad (1976) eta El complot mongol (1977). Azken

hori estreinatu zen urte berean (1977) itzuli zen Euskal Herrira, baina ordurako

17

ez zeukan buruan pelikula luze berririk egitea; harago joateko gogoa zeukan.

Izugarrizko aldarrikapena egiten ari zen euskarazko zinemaren alde, eta bera

ere gogotsu jarri zen lanean: prentsan argitaratuko dituen artikuluen bidez,

etorkizuneko euskal zinemaren oinarriak zehazteari ekin zion.

Artikulu teoriko horien osagarri praktikoa izan zen, hain zuzen, Bertan

Filmeak ekoizpen etxea eta Ikuska dokumental saila, Ezeizak berak bultzatua

eta hainbat euskal zinemagile elkartu zituena, besteak beste Xabier Elorriaga,

Koldo Izagirre, Pedro Olea, Juanba Berasategi eta Montxo Armendariz,

Ezeizaz beraz gain, noski. Berak zuzendu zituen lanen artean, Erreferenduma

(1979), Artzainak (1982), Donibane Lohitzun (1983), Bertsolariak (1984) eta

Ikuska-ren hogeigarren alea (1984) daude.

Hala eta guztiz ere, Ikus-entzunezkoak alde batera utzi gabe,

Reflexiones para un debate sobre el cine vasco (Euskal zinemaz eztabaida

baterako hausnarketak) artikulua argitaratu zuen 1985ean, Lankide

Aurrezkiaren Euskal Entziklopedian. Euskal zinema definitzeko funtsezko

elementuak aztertu zituen; horretan, euskal zinemak “zinema euskalduna” izan

behar zuela berretsi zuen. Lau urtera izan zuen bere ideiak film bihurtzeko

aukera: Luis Goiak ekoitzitako Ke arteko egunak filma zuzendu zuen. Gatazka

gordinean girotutako pelikula horrekin iritsi zen Ezeiza bere ibilbidearen

gailurrera: Donostiako Nazioarteko Zinemaldian parte hartu zuen euskarazko

lehen filma izan zen, eta han Donostia Saria eskuratu zuen.

1995eko Felicidades Tovarich da zuzendariaren azken lana.

2. LUIS IRIONDO

1931ko maiatzaren 26an Azkoitian (Gipuzkoa) jaioa, 13 urte zituenean

lanean hasi zen, musu-truk, Banco de Vizcayan. Han ikasitakoarekin ekin zien

18

hurrengo lanbideei, aurrena Azkoitiko Forjasen zuzendaritza idazkari, beste

hainbat enpresa txikirentzat administrazio lanak egiten zituen bitartean, eta

gerora Laboral Kutxan marketing, harreman publiko eta publizitate arduradun.

Iragarkiak euskaraz inork gutxik egiten zituenean aitzindari izatea egokitu

zitzaion Iriondori, beste kutxa eta banketxeekin publizitatearen arloan zuen

lehian euskara abantailatzat hartzea erabaki zuenetik.

Ogibideengatik baino gehiago nabarmendu zen, ordea, aldi berean

amateur gisa egin zituen beste hainbat jardunengatik. La Voz de España-n

literaturaz, musikaz eta beste hainbat gaiei buruz idatzi zuen astero hainbat

urtez, 1950eko eta 1960ko hamarkadetan, eta Loiola Irratian ere sorreratik aritu

zen musikari buruzko saioa egiten hamalau urtez, urte batzuetan COPE kate

osorako, gainera.

Hedabideetarako baino joera handiagoa izan zuen, ordea,

musikagintzarako. Kontrapuntoak boskotearen sustatzailea eta kantarietakoa

izan zen. 1961ean sortua, molde eta hizkuntza ugarietan egin zuen kantuan

boskote azkoitiarrak arrakasta handiarekin, 1969. urtera arte. Disko txiki, ertain

eta luzeen artean, 30 ale grabatu zituzten Bartzelonako Belter etxearekin. Aldi

berean eta gerora, beste hainbat abeslari eta musikariren sustatzaile eta

ekoizle izan zen Iriondo. Berarekin grabatu zituzten lehen diskoak, esate

baterako, Lourdes Iriondok eta Enrike Zelaiak.

Zinemagintzan ekoizle gisa hasi zen, besteak beste Ikuska saileko 20

atalen koordinatzaile nagusi gisa, musikaren egilea izan zen hainbat

dokumental, film labur eta luzeetan, eta aktore ere aritu zen azkenean.

1980an Carlos Garaikoetxeak deitu zuen bere lehen gobernuan

komunikazio, harreman publiko eta protokolo arloan aholkulari lanetan aritzeko.

19

Ajuria Eneko jauregitik Iurretara egin zuen jauzi gero Euskal Telebistako lehen

zuzendaria izateko 1982tik 1984ra, berak nahi ez zuen arren lehendakariak

ardura hori hartzeko eskatu ziolako.

7. Talde-dinamika

Produktoreen eta Ezeizak gidatzen duen taldearen artean alde

ideologikoa nabaria zen. Hala ere, ur zabaletan nabigatzeko gauza izango

diren filmak osatu nahi zituzten. Oreka hori lortzea ez zen beti erraza suertatu,

baina alde guziek eskuzabal jokatu zuten, proiektu komuna aurrera atera zedin.

Hala mintzo zen lan-taldea, 1979an Zeruko Argia- n egindako elkarrizketa

kolektibo batean (Martinez, 2014: 95-113n aipatzen den gisan):

“Era errazional eta posibilistan homogeneizatzen gara

denok. Beharbada, guretako norbaitek hau esanez buka

zitzakeen pelikula guztiak: eta hau horrela Euskadi libre,

sozialista, berbatua eta euskalduna ez dugulako gertatzen

da... Baina zine hau ez da borroka politiko-ideologikoa,

kultura nazionala aurrera ateratzeko borrokakoa baizik”.

Apustua film bakoitza zuzendari ezberdin baten esku uztea izan zen.

Kontsakratu eta hasiberriei proposatu zitzaien lana, proiektuak zine eskola ireki

eta Euskal Herrira itzultzeko plataforma izateko helburu bikoitzari erantzuteko.

Aldi berean, gaztez osatutako lan talde egonkor bat antolatu zuen Ezeizak bere

inguruan. Horiek film guztietan parte hartu zuten, hala, serie osoari

homogeneotasun estetiko eta formala emanez. Horrela zioen Ezeizak

(Martinez, 2014: 95-113n aipatzen den bezala):

20

“Lo que podría ser la primera generación de auténticos

cineastas vascos [...] a éstos tratamos de buscarlos entre los

jóvenes que fueran euskaldunes, tuvieran la vocación de

expresarse, sintieran la rabia del cine y estuvieran necesitados de

enseñanza técnica. [...]«País contra técnica», solíamos ironizar

nuestro intercambio. Al final, los Ikuskas supusieron la unión de dos

grupos, los que teníamos cine, porque habíamos estudiado en

Madrid y dirigido algunas películas, y los que tenían país pero no

tenían cine, como Koldo Izagirre y otros.”

Horrela mintzo dira Ezeiza, Berasategi, Izagirre eta Agirresarobe Zeruko

Argia-ko elkarrizketa kolektiboan lan-taldeari erreferentzia eginez (Martinez,

2014: 95-113n aipatzen den moduan):

“Uste dugu lan-giroa eta kide bakoitzaren profila marrazten

nahiko ondo asmatu dugula: Antton ekipo oso batez inguratua

aurkituta egon da, bera taldeko bat gehiago besterik ez delarik.

Taldea pixkanaka osatuz joan da eta gaur guztiz finkatua dago,

nahiz eta ateak edonorentzat irekiak izan. [...] Talde lana dudarik

gabe intentsitate handikoa da [...]. Taldeak osotasun handia du eta

honek asko suposatu digu, gure kanpoa asko zabaldu da. [...] Talde

honetan sartzea esperientzi garrantzitsua izan da. [...]

Honakoa kontatu zigun guri Luis Iriondok (komunikazio pertsonala, 2014ko

maiatzaren 19an) lan-taldeari inguruan:

“Antxon Ezeiza Kuban eta Mexikon egon zen eta Franko hil

ondoren hona etorri zen. Nirekin kontaktuan jarri zen, eta lana

behar zuela eta, Ikuskak hartzea proposatu nion. Antxon oso

21

profesional ona zen, eta beak jende asko ezagutzen zuenez, oso

jende ona bilatu genuen: Koldo Izagirre, gidoilaria, idazle

fenomenoa, bi pelikulen zuzendaria; Javier Agirresarobe, kamera

ezin hobea; Juanba Berasategi. Laguntasun handia sentitu nuen

alde guztietatik eta ez genuen arazorik izan. Oso lan talde ona

osatu genuen Antxon eta biok. Hala ere, lan taldea aldatuz joan

zen, batzuk joan egin ziren, beste batzuk etorri, beraien artean

arreglatzen ziren. Problema laboralik ez genuen izan, eta hori oso

inportantea izen zen. Horren arrazoia hasieratik proiektua zehaztea

izan zen, diru hau dago, eta kostuak hauek dira.”

8. Dokumentalen ezaugarri zinematografikoak

Lan taldearen egonkortasunaz gain, bada beste ezaugarri bat Ikuskak

garaiko beste proiektu gehienengandik bereizten dituena: Caja Laboral Popular

eta Orbegozo Fundazioaren finantzabideari esker lortutako kalitate tekniko

aparta. Film guziak 35 mm-tan errodatuak izan ziren, zuzeneko soinuarekin.

Dena den, diferentziak zeuden, aldea baitzegoen zuzendari

kontsakratuen eta berrien artean. Produktuak baliagarria izan behar zuen eta,

horretarako, batzuetan eskua sartu beharra izan zuten. Antton Ezeizak eskua

sartu behar izan zuen, eta horretan oso ona zen.

Horrela mintzatzen da Maialen Beloki gai honen inguruan (komunikazio

pertsonala, 2014ko maiatzaren 26an):

“Teknikoki, irudiaren, soinuaren eta argiztapenaren aldetik

oso kalitate handia zuten dokumental guztiek. Esate baterako,

22

argazkilari lanetan Javier Agirresarobe aritu zen, eta oso lan

handia egin zuen, nahiz eta dokumental askotan Euskal Herria

arkadikoaren itxura eman zuen. Hau da, Euskal Herria zein polita

zen erakusten soilik zentratu zen askotan, alegia: mendiak,

egunsentia...”

Hala ere, azpimarragarria da dokumental sortak hainbat zuzendari izan

zituztela. Ondo landuko zuten gai bat proposatzen zioten bakoitzari,

zuzendariak bereziki problematika bati heldu nahi ez bazion bederen, eta

erabakia Luis Iriondorekin kontsultatzen zuten. Ezeizak maiz adierazi izan du

ahalik eta irizpide zabalenekin hautatzen zituztela zuzendariak, “modu ez

exkluientean”. Datuek arrazoia ematen diote: 21 filmetan 15 zuzendari ezberdin

ageri dira kredituetan. Hori horrela izanik, Maialen Belokik behin eta berriz

honakoa ondorioztatzen du (komunikazio pertsonala, 2014ko maiatzaren

26an):

“Oso zaila eta arriskutsua da orokorrean hitz egitea, oso

ezberdinak baitira dokumental guztiak. Hala, ere, oso

profesionalak izan ziren orokorrean, eta oso ondo grabatuta

zeuden irudi, soinu eta argiztapenaren aldetik. Faktura

profesionala ematen dute, eta ezbairik gabe zinean ikusteko

modukoak dira. Gainera, euskararen gaiari zein Euskal Herriko

momentuko arazoez (emakumeak, hirien sorkuntza…) hitz

egiten zutenez, kasu gehienetan errealismo puntu hori lortu

zuten dokumentalek.”

Nolanahi ere, Maialen Belokik (komunikazio pertsonala, 2014ko

maiatzaren 26an) honako kritika egiten die: “dokumental askotan topikoetara

jotzen dute, gaiak asko sakondu gabe, eta hori da hain zuzen Ikuskei egin

23

zaien kritikarik handiena”. Dena den, Maialen Belokik (komunikazio pertsonala,

2014ko maiatzaren 26an) honela justifikatzen du: “kontuan hartu behar da

Diktadura garaia amaitu berria zela, eta orain gai ohikoak iruditzen bazaizkigu

ere, ordura arte ez zegoen euskarari edota arrantzaleei buruzko dokumental

bat bakarrik ere.”

Maialen Belokiren (komunikazio pertsonala, 2014ko maiatzaren 26an)

arabera, oso gauza komun gutxi dituzte dokumental guztiek: “telebistako

erreportajearen errealizazio antzekoa dute, elkarrizketetan asko oinarritzen

dira, oso errekurtso ohikoa da elkarrizketak egitea, eta Euskal Herriari buruzko

irudi topikoa ematen dute.”

Horretaz gain, artean Euskal Herrian baliabiderik ez zegoenez, material

guztia Madriletik ekarri behar izaten zuten, eta, grabatzen bukatutakoan, hara

joaten ziren, hango laborategietan errebelatu eta muntatzera. Horregatik, zinea

egitea izugarri garesti eta zaila zen garai hartan, errekurtso oparotasun horrek

polemikaren bat piztu omen zuen “zine pobrea” egiten saiatzen zen jendearen

artean. Gezurra bazirudien ere, gauzak egiteko errekurtsoak lortzeagatik

beraien burua justifikatzen ibili behar izan zuten. Honela zioen taldeak gai honi

buruz (Martinez 2014: 13-77):

“Teknika eta estetika aldetik kalitatea izan dezaten asko

saiatzen gara, gure pelikula ez dadila ondoren ikusiko dutena

baino eskasagoa izan alde horretatik. Hau da, ez dugu nahi

jendea gure proiektuaren alde jatorra delako bakarrik egoterik,

baizik gustura ikus ditzatela pelikula horik. [...] Baten batzuek

gehiegizkoa joko dute prozesu tekniko hau ateratzen den

produktuarentzat. Guk produktora handiek ezartzen duten bideari

hel diezaiokegula erakutsi nahi dugu. [...] Uste dugu nahiko «akto

24

heroiko» egin dela euskal arloan; kitarra jotzen ez duen kantaria,

pelikula komuneko paperean egiten duen zinegilea, kontutan izan

behar da gainera, etsaiak medio guztiez atakatzen gaituela”.

9. Emanaldiak

Ikuskek aurkitu zuten zailtasun handiena proiekzioak lortzea izan zen.

Film labur dokumentalak izateak, batetik, zaildu egin zuen horretarako propio

antolatutako emanaldiak aurkitzea; eta 35 mm-tan filmatuak izateak, bestetik,

maiz edozein herri mugimenduk lortu ezin zituen proiekziorako baldintza

minimo batzuk eskatzen zituen. Banaketa Iruñeko Irudi Films-en bitartez egin

zuten hasieran, multinazionaletatik kanpora, eta asmoa zineetan proiektatzea

izan zen, film luzearen aurretik, lehenago NODOa egoten zen bezala. Horrez

gain, Caja Laboral Popular eta Orbegozo Fundazioaren hainbat ekimenetan ere

erakutsi ziren.

1979ko udazkenean, lehen filmak estreinatu zirenean, produktoreak

pozez txoratzen agertu ziren publikoaren erantzunarekin. Orbegozo

Fundazioak hala hitz egiten zuen haietaz, Madrilen egin zuen erakusketa baten

propagandan (Martinez, 2014: 95-113n aipatzen den bezala):

“La masiva y calurosa acogida popular que han merecido

los «Ikuskas» que hasta ahora se han proyectado en Euskadi

supone todo un refrendo y un estímulo de cara a los que

próximamente verán la luz.”

25

Luis Iriondok oraindik ere daukan oroitzapena da «izugarrizko arrakasta»

lortu zutela. Orduan hala adierazi zuen, Ikusken lehen uzta atera berritan

(Martinez, 2014: 95-113n aipatzen den moduan):

“Los resultados prácticos todavía no se pueden evaluar de

una manera definitiva. Las películas acaban de salir a la calle y

las respuestas que han obtenido han sido atronadoras. Yo he

estado presente en pases multitudinarios en asambleas

comarcales de Caja Laboral Popular que han tenido una acogida

increíble. Es un cine que no suscita duda alguna sobre su

carácter euskériko.”

1979ko udazken hartan, filmak katalanera bikoiztu eta Katalunian

proiektatuko zirela publikatu zen, baita posible zela atzerriko telebista

batzuetan emititzea ere. Bitartean, ordea, lan-taldeko kideak ekoizleak baino

askoz ere zuhurrago ageri ziren (Martinez, 2014: 95-113n aipatzen den gisan):

“Oraindik ez dugu batere kritikarik jaso, ez onik ez txarrik.

Lehengo batean joan ginen zine batera Ikusketako bat ikustera eta

izugarrizko isiltasuna zegoen, inork ez zuen ezer esaten. Nik uste

dut jendea zeharo harrituta geratu zela. Denbora gehixeago itxoin

beharko da iritziak ezagutzeko.”

Kontuak kontu, ordea, ekoizleen hasierako inpresiotik harago, Ikuskek

ez zuten lortu zinema aretoetan euren presentzia ohiko bihurtzea, besteak

beste, seguru aski, ez zirelako proiektu errentagarria. Era berean, ez zuten

asmatu beste esparru batzuk bilatzen publiko zabalarengana iritsi ahal izateko.

26

Hala eta guztiz ere, Zine Festibaletan ere erakutsi ziren Ikuskak, eta

kasu batzuetan baita sariak lortu ere. Lehen urte hartan, “Ikuska 3”-k 1979ko

Donostiako Zinemaldiko Urrezko Maskorra jaso zuen, eta “Ikuska 5”-ek eta

“Ikuska 4”-k Bilboko Zinebi Festibaleko lehen eta bigarren sariak, hurrenez

hurren. Gerora joera hori ere apalduz joan zen, baina 1981ean, Euskal Herritik

kanpora, Oberhauseneko Festibalean ”Ikuska 12” saritu zuten.

Euskal Herrian ekoiztutako zinemak gainditu behar izan zituen oztopo

ugariak ez ziren 1979ko Autonomia Estatutuarekin desagertu, baina,

zalantzarik gabe, laurogeiko hamarkadan Eusko Jaurlaritzak emandako diru-

laguntzen bultzadak aldaketa handia eragin zuen bere historian.

27

5. METODOLOGIA

Aurrez aipatu bezala, gure lanaren helburua Ikuska dokumental sortak

euskal zinemagintzaren garapenean izan duen eragina aztertzea izan da. Gure

lana ahalik eta osatuena izateko, hainbat bide erabiliz aurkitu dugu gaiaren

inguruko informazioa.

Lehendabizi, Interneten Ikuska dokumental sortari zein garai hartako

zinemari buruzko informazioa aurkitu genuen. Gero, artikulu horiek guztiak

irakurri eta aztertu egin genituen eta artikulu ezberdinetan zegoen informazioa

bateratu, artikuluetako informazioa errepika ez zedin. Informazio hori guztia

baliatuz, pixkanaka lana osatu genuen.

Era berean, informazio osatuagoa lortze aldera, Luis Iriondori eta

Maialen Belokiri elkarrizketak egin dizkiogu. Luis Iriondo Ikuska Saileko

produktoreetako bat izan zen, eta berak izan zuen, hain zuzen, Ikuska

dokumental sorta egitearen ideia. Azkoitian, bere jaioterrian, elkarrizketatu

genuen maiatzaren 19an, eguerdiko 12tan.

1.elkarrizketa-Luis Iriondo

1931ko maiatzak 26an jaio zen Luis Iriondo,

Azkoitian (Gipuzkoa). Administrari ikasketak burutu zituen

eta Bizkaiko Kutxan eta AFORASA enpresan lan egin

zuen. Urte hauetan, "La Voz de España" egunkarian eta

Loyolako Herri Irratian kolaboratzen zuen. Ondoren,

Euskadiko Kutxako publizitate arduraduna izan zen.

1. Luis Iriondo

Iturria. Badok.info (2009).

Kontrapuntoak

28

1970.hamarraldiaren hasieran, zinema munduan hasi zen lanean Ferrán

Llagostera zuzendariaren eskutik eta elkarrekin, hainbat dokumental egin

zituzten. Gainera, 1978an, Companys, procés a Catalunya filmean egin zuen

debuta aktore bezala eta hortaz geroztik, hainbat ekoizpen zinematografikoetan

parte hartu zuen, ez bakarrik aktore gisa baizik eta gidoilari eta ekoizle lanetan

ere, Ikuska sailan egin zuen bezala.

Gure elkarrizketaren gidoia lau zatitan banatu genuen (historia,

finantziazioa, dokumentala eta lan taldea) eta guztira ordubeteko elkarrizketa

izan genuen. [1. ERANSKINA]

2.elkarrizketa- Maialen Beloki

Bigarren elkarrizketa

Maialen Belokiri egin genion.

Maiatzaren 26an, astelehena,

arratsaldeko 17tan elkartu ginen

Donostian., bere bulegoan.

Maialen Antton Ezeizaren

inguruko Cine, Existencialismo y

Dialéctica” izeneko liburuaren

egilea da Jose Luis Rebordinosekin batera. Mondragon Unibertsitateko

komunikazioko irakaslea izan zen eta 2010. urtean Donostiako zine festibaleko

taldera batu zen.

Bigarren elkarrizketa honek hiru zati ditu (Antton Ezeiza, dokumentalen

ezaugarri zinematografikoak eta garai hartako zinema) eta guztira 50 minutuko

elkarrizketa izan genuen. [2. ERANSKINA]

2. Maialen Beloki

Iturria. Euskonews (2012). Maialen Beloki /

Festival de cine de San Sebastián

29

6. EMAITZAK

Lan honen bidez Ikuska dokumental sortaren inguruan gehiago jakiteko

aukera izan dugu. Horretaz gain, irakurritako artikuluen zein egindako

elkarrizketen bidez jasotako informazioaren bidez hasieran planteatutako

ikerketa-galderak erantzun ahal izan ditugu.

Alde batetik, azpimarragarria da dokumental sorta hau euskal zinearen

mugarria izan zela. Izan ere, Luisek (komunikazio pertsonala, 2014ko

maiatzaren 19an) argi dauka: "Euskal zinemaren lehen oinarriak ezarri ziren,

profesionaltasun maila txiki bat. Lehen aldiz, gure herria, gure

hizkuntza...pantaila handian ikusi ahal izan genituen.”

Gainera, Luis Iriondoren aburuz (komunikazio pertsonala, 2014ko

maiatzaren 19an) hainbat eginkizun bete zituen Ikuskak:

“Lehengo aldiz begiak zabaldu zituen: euskal produkzioa, telebista,

nolakoa izango zen erakutsi zion euskal jendarteari, alegia. Horrek, 3-4

urtera telebista sortu zenean jendeak bertan zer ikusiko zuen eta zein

neurriko, mailatako telebista izango zen jakitea ekarri zuen.”

Iritzi berekoa da Maialen Beloki donostiarra ere (komunikazio

pertsonala, 2014ko maiatzaren 26an):

“Momentu horretan debate ikaragarria zegoen euskal zinema

nazionalaren inguruan. Bertan parte hartu zuten euskal teknikari eta

teorialari askok. Egiaz, helburu hori lortze bidean lehen proiektua izan

zen Ikuska: euskaldunek egindakoak, euskaldunentzat, euskaraz eta

30

euskal herriko gaiak jorratutako dokumentalak. Lehen aldiz,

euskaldunek zinemara joandakoan beraiei buruzko filmak ikustea

ahalbidetu zuen proiektu honek. Zentzu horretan, hito bat izen zen,

lehenengoa eta bakarra izan zelako.”

Era berean, Maialen Belokiren ustez (komunikazio pertsonala, 2014ko

maiatzaren 26an) Ikuska proiektu bezala hartu behar da kontuan:

“Euskal zinegile gazteentzat zine industria, plataforma bezala

oso garrantzitsua izan zen, eta ikasketa plataforma bezala oso ondo

funtzionatu zuen. Izan ere, plataforma horretatik atera ziren geroko

teknikari artistiko asko: Javier Agirresarobe, esate baterako. Hala

ere, dokumental bezala ez zuten arrastorik utzi, ez Euskal Herri

mailan, eta are gutxiago, Estatu mailan.”

Zentzu horretan, euskal zinean ez ezik, dokumental sorta honek Euskal

Telebistaren sorreran paper garrantzitsua bete zuela adierazi du Luisek

(komunikazio pertsonala, 2014ko maiatzaren 19an):

"Lehen dokumentala egin zenetik hiru-lau urtera Euskal

Telebista sortu zenean euskaraz doblatutako pelikularik ez

zegoen. Orduan, nik esan nuen: nik hogei dokumental eginak ditut

eta horiekin hasiko gara. Hortaz, batez ere, dokumental horiek

izan ziren EITBko hasierako bi-hiru hilabetetako alimentua.

Bestela, horiek gabe ez genuen aukerarik izango Euskal Telebista

sortzeko".

31

Gainera, aipatu beharra dago garai hartan euskal zinean eragin handia

izan zuela Ikuska dokumental sortak: Luis Iriondok (komunikazio pertsonala,

2014ko maiatzaren 19an) dioenez, garai hartan jendearen erantzuna handia

izan zen, "arrakasta itzela izan zuen dokumental sortak. Areto ugarietan

proiektatu ziren dokumentalak, alde guztietako aretoetan, eta milaka pertsonek

ikusi zituzten”.

Hala ere, garai hartatik haratago, ez zuen hedapen handirik izan

dokumental sortak: ez zuen jarraipenik izan, ez baitzen beraiek bezalako

talderik agertu. Luis Iriondoren aburuz (komunikazio pertsonala, 2014ko

maiatzaren 19an), "zinema industriala ez izana, eta etxe guztitara ailegatu ezin

izana" izan ziren horren arrazoiak. Maialen Belokik (komunikazio pertsonala,

2014ko maiatzaren 26an) hau gaineratzen du: “Nik uste euskal zinemaren

historia, orokorrean, ez duela jende askok ezagutzen. Baina, ezta Espainiako

zinemaren historia ere. Beste gauza batzuk ahaztu diren bezala, ahaztu da hau

ere”.

Luis Iriondok (komunikazio pertsonala, 2014ko maiatzaren 19an)

gaineratzen du, zinematografikoki ez ezik, politikoki ere mugarria izan zela

Ikuska sortzea:

“Franco hil eta gero etorri zen askatasuna aprobetxatuz,

Erreferenduma izeneko lehen dokumentala egin genuen. Sekula

zine politikorik ikusi gabeak ginen, eta bat-batean hau

(Erreferenduma) ikustea, bonba botatzea bezala izan zen

hemen”.

32

Zentzu horretan, nahiz eta askok aldarrikapen politiko beharrezkotzat

jotzen duten Ikuska dokumental sorta, Maialen Beloki (komunikazio pertsonala,

2014ko maiatzaren 26an) ez da iritzi berekoa:

“Aldarrikapen politikoa baino gehiago (alderdi politikoen

zentzuan), euskal identitatearen errekuperaziori buruzkoak dira

dokumentalak. Diktadurak hizkuntza, kultura, ohiturak ezerezean

utzi zituen eta hori guztia aldarrikatu zuten dokumentalen

bitartez. Beraz, funtzio politikoa baino gehiago, euskal

identitatearen seinak aldarrikatu eta berreskuratu nahi zituzten

dokumentalen bitartez”.

Finantziazioari dagokionez, Euskadiko Kutxa izan zen protagonista.

Horrela kontatzen du Luis Iriondok (komunikazio pertsonala, 2014ko

maiatzaren 19an):

"Garai hartan Euskadiko Kutxako marketing zuzendaria

nintzen. Konbentzitu egin nituen, eta eskatutako guztia egin

zuten. Horrela, kostu guztien %60a ordaintzeko konpromisoa

hartu zuen Euskadiko Kutxak. %40a, berriz, Insitituto de Arte de

Humanidades Faustino Orbegozok jarri zuen. Faustino

Orbegozok hamar agindu zituen, berak bere eginkizuna bete

zuen”.

Diru horrekin lehen hamar dokumentalak egiteko haina diru lortu zuten.

Orduan beste sponsor bat bilatu zuen Luis Iriondok, Tximist, pilak egiten zituen

enpresa bat. Hango nagusiarekin, Juanito Zelaiarekin, hitz egin zuen, eta hark

esan bezain pronto baietz esan zion, dirua jarriko zuela. Horrela, hark

emandako diruarekin beste zazpi dokumental egin zituzten. Eta gainontzekoa

33

ahal zuten bezala egin zuten. Honekin lotuta, Luisek (komunikazio pertsonala,

2014ko maiatzaren 19an) honakoa azpimarratzen du:

"Ez genuen inoiz zailtasun ekonomikorik izan, eta hain

zuzen, berebiziko garrantzia izan zuela iruditzen zait hasiera

hasieratik ekonomikoki dena lotuta egoteak: hasiera hasieratik

arreglatu beharra dago. Gero etorriko denarekin ezin da

horrelako proiektu bat hasi. Nik hasieratik bilatu nituen lagunak,

Orbegozo, Juanito Zelaia…”

Giza-baliabideei erreferentzia eginez, Luis Iriondok (komunikazio

pertsonala, 2014ko maiatzaren 19an) honakoa dio: “Kamerak alokatu egiten

genituen, Madrilen edo Bartzelonan. Industria oso ona zegoen. Guk handik

ekarri genituen eta oso ondo joan zitzaigun. Ez genuen inolako problemarik

izan”.

Laburbilduz, Ikuska dokumental sorta euskal zinemaren mugarria izan

zen, euskal zinemaren lehen oinarriak planteatu zirelako, eta euskal gazteen

formakuntzan paper garrantzitsua bete zuelako, besteak beste. Beraz, eragin

handia izan zuela ondoriozta dezakegu, euskal telebistaren sorreran, esate

baterako. Finantziazioari dagokionez, hasiera batean Euskadiko Kutxak %60a

jarri zuen eta %40a Fundazio Orbegozok. Gerora, ordea, behin hamar

dokumental eginda, Tximist enpresaren buru zen Juanito Zelaiak emandako

finantziazioak eman zien hurrengo zazpi dokumentalei bidea. Giza-baliabide

ugari erabili zituzten eta Bartzelonatik eta Madriletik ekartzen zituzten.

34

7. ONDORIOAK

Lan hau egin eta gero, ondorio hauek ateratzen ditugu. Gure ustez,

nahiz eta gaur egun duen eragina oso murritza den, bere garaian Ikuska

dokumental sorta euskal zinearen mugarria izan zen, hainbat arrazoirengatik:

Alde batetik, bere garaian Ikuska dokumental sortaren sorrera, nazio

ikuspegitik, aitzindaria izan zela azpimarratu nahiko genuke. Ordura arte,

Euskal Herria eremu eta eskualde jakin batzuetara mugatua izan zen, baina

Ikuskek oso aintzat hartu zuten lehen aldiz lurraldetasuna.

Bestetik, Francoren diktadurak euskal nortasuna, kultura, ohiturak

ezerezean eta guztiz desagerrarazi zituen garaian, guztiz miresgarria iruditzen

zaigu horrelako proiektu bati hasiera ematea. Bide horretan, ezinbesteko

papera izan zuela iruditzen zaigu Luis Iriondok: gure ustez, dokumentalen

finantziazioa lortzeko berebiziko garrantzia izan zuen Luis Iriondo Caja

Laboraleko marketing zuzendaria izateak.

Gainera, euskararen erabilera normalizatzeko ahalegin handia egin zen,

hizkuntzari lehentasunezko tratamendua emanez; euskara batua erabiliz baina

bakoitzaren hizkerak errespetatuz eta, beharrezkoa zenean, azpitituluak

erabiliz. Batere eredurik ez zegoen garaian, Ikuskak bidegile izan ziren, eta

diglosiari aurre egiteko ideia interesanteak plazaratu zituzten.

Era berean, dokumental sorta honek Euskal Herriko gazteei beraien

formakuntza garatzeko eman zien aukera azpimarratu nahiko genuke.

Amateurrak ziren teknikarietako asko, eta Ikuska dokumental sortak beraien

35

formakuntza garatzeko aukera paregabea eman zien. Hala eta guztiz ere, parte

hartu zuten zuzendari beterano zein zuzendari hasiberri asko, Ikusketan beren

parte hartzea bukatuta, Madrilera emigratu zuten.

Gainera, Euskal Herrian oso gutxitan egiten den elkarlan baten fruitua

izan zen Ikuska saila. Izan ere, Luis Iriondo eta Antton Ezeiza buru zituzten

ezkerreko eta eskuineko abertzaleak elkarrekin puntu minimo batzuk adosten

jakin zuten, momentu horretan kulturalki garrantzitsua zen egitasmo baten alde

batera lan eginez. Ildo beretik, filmak burutzeko zuzendariak hautatzeko

garaian ere, Antton Ezeizak eta bere taldeak modu erabat ez-sektarioan jokatu

zuten, proiektua sentsibilitate ezberdinetako jendeari zabalduz.

Alabaina, ezaugarri positibo ukaezin horiek gorabehera, Ikuska sailak ez

zituen inolaz ere helburu guztiak bete, ezerezean geratu zen proiektua izan

baitzen.

Lehenik, filmen zabalpen estrategia hobeto antolatu ez izanak, herri

mugimenduak sekula proiektua bere egin ez izanak, eta filmen zabalpenarekin

izan zituen zailtasun eta gabeziak medio, ez zuelako hurrengo hamarkadetan

euskal gizartearengana modu normalizatu batean iristea lortu eta, beraz, ez

zuelako jendearengan era adierazgarrian eragitea lortu.

Bigarrenik, 1979ko Gernikako Estatutuaren magalean sortutako

instituzio autonomikoek ETB martxan jartzearekin batera, euskal zinea EAEn

egiten den guztia zela erabaki eta Ikuska bezalako egitasmoak bideraezin

bilakatzen zituen subentzio politika bati ekin ziotelako. Hortaz, instituzio

autonomikoek Euskal Zinema Nazionalari ez zioten lehentasunezko tratua

eman.

36

Laburbilduz, Ikuska dokumental sorta bere garaian sekulako hitoa

suposatu zuen proiektua izan zen, eta euskal identitatearen eta nortasunaren

berreskurapenean sekulako papera jokatu zuen. Izan ere, euskaldunek

egindako lehen proiektua izen zen, euskaldunentzat, Euskal Herriko gaiak

jorratzen zituztenak eta euskal estetika zuena. Hala ere, filmen zabalpen

estrategia ondo ez antolatzeak, herri mugimenduak sekula proiektua bere egin

ez izanak, eta instituzio autonomikoek Euskal Zinema Nazionalari

lehentasunezko tratua eman ez izanak, besteak beste, ondorengo

hamarkadetan proiektuak jarraipenik ez izatea, eta ondorioz, ezerezean

geratutako proiektua izatea ekarri zituen.

37

7-BIBLIOGRAFIA

ARTIKULUAK:

o Fernández, J. 2012. Euskal Zinema. Trantsizioa: Film

baino eztabaida gehiago. Etxepare Euskal Institutua, 64-

74. Hemendik jasoa:

http://www.etxepare.net/media/uploads/publicaciones/eusk

al_zinema.pdf

o Murua, I. 2014. Luis Iriondori Elkarrizketa. Jakin 200, 13-

77; Hemendik jasoa:

http://mudle.mondragon.edu/huhezi/pluginfile.php/84285/m

od_resource/content/1/JAKIN2014_200.pdf

o Martinez, I. 2014. Ikuska saila: ostarte bat laino itsasoan.

Jakin 200, 95-113. Hemendik jasoa:

http://mudle.mondragon.edu/huhezi/pluginfile.php/84285/m

od_resource/content/1/JAKIN2014_200.pdf

o Argia. 2011. Euskal zinemak Antton Ezeiza galdu du.

Hemendik jasoa: http://www.argia.com/albistea/euskal-

zinemak-antton-ezeiza-galdu-du