Hushardsan 1-4 titxosatert Layout 1tert.nla.am/archive/NLA AMSAGIR/Husharzhan/T.pdf · 2017. 5....

ä²îØ²ØÞ²ÎàôÂ²ÚÆÜ Ä²è²Ü¶àôÂÚàôÜ

Ø²îºÜ²Þ²ð

9

ÌÈÍÈÑÒÅÐÑÒÂÎ ÊÓËÜÒÓÐÛ ÐÀ

ÍÀÓ×ÍÎ–ÈÑÑËÅÄÎÂÀÒÅËÜÑÊÈÉ ÖÅÍÒÐÈÑÒÎÐÈÊÎ–ÊÓËÜÒÓÐÍÎÃÎ ÍÀÑËÅÄÈß

ÓØÀÐÄÇÀÍ(Ïàìÿòíèê)

ÅÆÅÃÎÄÍÈÊ

9

ÈÇÄÀÒÅËÜÑÒÂÎ “ÓØÀÐÄÇÀÍ”ÅÐÅÂÀÍ–2014

MINISTRY OF CULTURE OF REPUBLIC OF ARMENIA

SCIENTIFIC RESEARCH CENTER OF HISTORICAL

AND CULTURAL HERITAGE

HUSHARDZAN(Monument)

ANNUAL

9

PUBLISHING–HOUSE “HUSHARDZAN”

YEREVAN–2014

ՀՀ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

ՊԱՏՄԱՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԺԱՌԱՆԳՈԻԹՅԱՆԳԻՏԱՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆ

Ðàô Þ²ð Ò²ÜՏԱՐԵԳԻՐՔ

Â

ºðºì²Ü–2014§ÐàôÞ²ðÒ²Ü¦ Ññ³ï³ñ³ÏãáõÃÛáõÝ

ISSN 1829 4251

ՀՐԱՏԱՐԱԿՎՈՒՄ Է §ՊԱՏՄԱՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ԳԻՏԱՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆ¦ ՊՈԱԿ–Ի ԳԻՏԱԿԱՆ ԽՈՐՀՐԴԻ ՈՐՈՇՄԱՄԲ

ИЗДАЕТСЯ ПО РЕШЕНИЮ НАУЧНОГО СОВЕТА "НАУЧНО–ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКОГО ЦЕНТРА ИСТОРИКО–КУЛЬТУРНОГО НАСЛЕДИЯ" ГНКО.

PUBLISHED BY THE DECISION OF THE SCIENTIFIC COUNCIL OF THE "SCIENTIFIC RESEARCH CENTER OF THE HISTORICAL AND CULTURAL HERITAGE” SN–CO.

ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ ԽՈՐՀՈՒՐԴ

ՀԱԿՈԲ ՍԻՄՈՆՅԱՆ (գլխավոր խմբագիր),ՄՈՒՐԱԴ ՀԱՍՐԱԹՅԱՆ, ԿՈՐՅՈՒՆ ՂԱՖԱԴԱՐՅԱՆ, ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՍԱՆԱՄՅԱՆ, ԱՐՄԵՆՂԱԶԱՐՅԱՆ, ՎԼԱԴԻՄԻՐ ԲԵՍՈԼՈՎ, ՆԵՐՍԵՍ ԿՈՍՏԱՆՅԱՆ (պատասխանատու քարտուղար)

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ

АКОП СИМОНЯН (главный редактор),МУРАД АСРАТЯН, КОРЮН КАФАДАРЯН, ОВАННЕС САНАМЯН, АРМЕН КАЗАРЯН,

ВЛАДИМИР БЕСОЛОВ, НЕРСЕС КОСТАНЯН (ответственный секретарь)

EDITORIAL BOARD

HAKOB SIMONYAN (editor–in–chief),

MURAD HASRATYAN, KORYUN GHAFADARYAN, HOVHANNES SANAMYAN, ARMEN

GHAZARYAN,VLADIMIR BESOLOV, NERSES KOSTANYAN (executive secretary)

«ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ»: Տարեգիրք/ՀՀ մշակույթի նախարարություն, «Պատմամշակութայինժառանգության գիտահետազոտական կենտրոն» ՊՈԱԿ, Խմբագրական խորհուրդ՝Հ. Սիմոնյան և ուրիշներ.— Եր.: Հուշարձան, 2014.— Հատոր Թ, 218 էջ:

ՀՀ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ© ՊԱՏՄԱՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ԳԻՏԱՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆ, 2014

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՀակոբ Սիմոնյան, Հովհաննես Սանամյան

Ախալցխայի Երևման Սբ. Խաչ եկեղեցին ....................................................................... 1Արամ Գևորգյան, Դեյվիդ Պետերսոն, Ջոն Դուդջոն,

Մոնիկա Թրոմփ և Արսեն Բոբոխյան

Հայաստանի պղնձե և բրոնզե հնագույն առարկաների LA-ICP-MS տարրալուծումը (անգլերեն)......................................................................... 28

ՀԱՂՈՐԴՈՒՄՆԵՐԳրիգոր Կարախանյան

Զորավար բնակավայրի պեղումների մասին ................................................................. 43Արման Նալբանդյան, Խաչիկ Վարդանյան

Ագարակի Ամենափրկիչ եկեղեցու պեղումները.............................................................. 49

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՅասուհիտո Ֆուձիտա

Սբ. Գևորգ եկեղեցու գմբեթի խաչաձև կառուցվածքը Պեմզաշեն համալիր (VI դ.) (անգլերեն) ......................................................................... 67Մուրադ Հասրաթյան

Ճարտարապետ Տրդատ Անեցի...................................................................................... 83

ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՈՒՄԱշոտ Հովսեփյան

Վահանավանքի վերականգնման սկզբունքները ......................................................... 103

ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄՄարգար Հմայակյան

1985թ. Իջևանյան գիտաժողովի քարարձանները ......................................................... 117

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԿարեն Ծերեթյան

Հայ հնագիտության սկզբնավորումըՌուս հետազոտողների գործունեությունը Հայաստանում.............................................. 127 Արմեն Ասատրյան

Թբիլիսիի Մուղնու Սբ. Գևորգ եկեղեցին......................................................................... 139

V

ՄԵՐ ԵՐԱԽՏԱՎՈՐՆԵՐԸԻգիթ Ղարիբյան

Հովսեփ Օրբելի.............................................................................................................. 155

ԱՐՁԱԳԱՆՔՆԵՐԽմբագրական խորհուրդ

Ալեքսանդր Սկակով, Դեիդրե Հուլդինգ, Տիգրան Գույումջյան, Անդրե Դևիդսոն,

Աննա Վթոդարչիկ

«Հայաստանի հնագիտական ժառանգությունը» գրքի վերաբերյալ .............................. 167

ԳՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆՎլադիմիր Բեսոլով

«Հայկական պատմամշակութային ժառանգության վավերագրեր» մատենաշարի«Անիի Մայր տաճարը» գրքի առթիվ............................................................................. 175

ԱՆՎԱՆԱՑԱՆԿԵՐ ............................................................................................189 ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐ...............................................................................................207

VI

VII

СОДЕРЖАНИЕ

ИССЛЕДОВАНИЯАкоп Симонян, Оганнес Санамян

Ахалцихская церковь Еревман Сурб Хач ......................................................................... 1Арам Геворгян, Давид Петерсон, Джон Дуджон Моника Тромп и

Арсен Бобоханян

Исследование медных и бронзовых артефактов Армении методом LA-ICP-MS.......................................................................................................28

СООБЩЕНИЯГригор Караханян

О раскопках древнего поселения Зоравар ..............................................................43Арман Налбандян, Хачик Варданян

Раскопки церкви Святого спасителя Агарака ......................................................49

АРХИТЕКТУРАЯсуито Фудзита

Крестообразная конструкция купола церкви Св. Геворга (VI в.) комплекса Пемзашен...........................................................................................67Мурад Асратян

Зодчий Трдат Анеци ...........................................................................................83

ВОССТАНОВЛЕНИЕ ПАМЯТНИКОВАшот Овсепян

Принципы реставрации Ваанаванка....................................................................103

УЧЕТ ПАМЯТНИКОВМаргар Амаякян

Симпозиум скульптур в Иджеване (1985г.) ..........................................................117

ИСТОРИЯКарен Церетян

Зарождение армянской археологии деятельность русских исследователей

в Армении (со второй половины XIX в. по 1920-е гг.) ...........................................127Армен Асатрян

Церковь Св. Геворга Тбилисского Мугни ................................................................139

VIII

ЗАСЛУЖЕННЫЕ ДЕЯТЕЛИИгит Гарибян

Овсеп Орбели.......................................................................................................155

ОТЗЫВЫРедакционная коллегияАлександр Скаков, Деидре Гулдинг, Тигран Гуюмджян, Эндрю Девидсон,

Анна Втодарчик

На книгу “Археологические наследие Армении” ...................................................167

РЕЦЕНЗИЯВладимир Бесолов

По поводу книги “Кафедральный собор в Ани” в серии “Документы по армянскому историко-культурному наследию” ..........................175

СПИСКИ ...........................................................................................................189АББРЕВИАТУРЫ .............................................................................................207

CONTEXT

STUDIES Hakob Simonyan, Hovhannes Sanamyan,

Church of Yerevman Sb. Khach ..............................................................................1Armen Gevorkyan, David Peterson, John Dudgeon, Monica Tromp

and Arsen Bobokhyan

LA-ICP-MS analysis of prehistoric copper and bronze metalwork from Armenia ...................................................................................................... 28

INFORMATIONSGrigor Karakhanyan

On the excavations of the ancient settlement of Zoravar ..............................................43Arman Nalbandyan, Xachik Vardanyan

Excavations of Amenaprkich church in Agarak ........................................................49

ARCHITECTUREYasuhito Fujita

Dome composition of the cruciform church Surb Gevorg at Pemzashen Village ..............67Murad Hasratyan

Architekt Trdat Anetsi ............................................................................................83

RESTORATION OF MONUMENTSAshot Hovsepyan

Principes of restoration of Vahanavank ....................................................................103

ACCOUNTING OF MONUMENTSMargar Hmayakyan

The sculptures of Ijevan symposium (1985) ...............................................................117

HISTORYKaren Tseretsyan

The origin of the armenian archaelogyThe activities of russian researchers in Armenia(from the second half of the 19th century to the 1920s) ................................................127Armen Asatryan

Surb Gevork church of Mughni in Tbilisi .................................................................139

IX

MERITED SCHOLARS Iguit Gharibyan

Hovsep Orbeli .......................................................................................155

RESPONSESEditorial BoardAleksandr Skakov, Deidre Holding, Dickran Koumjian, Andrew Davidson, Anna Wtodarczyk“Archaeological heritage of Armenia” References on the book ....................................167

REVIEWVladimir Besolov

On the volume “The Holy See of Ani” from the series of publications devoted to “Documents of the Armenian Historical and Cultural Heritage”. .................................175

NAME LIST .......................................................................................................189ABBREVIATIONS .............................................................................................207

X

1ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ,ՏԱՐԵԳԻՐՔ, Թ, 2014

Երևան, §Հուշարձան¦ հրատ.

²Ë³ÉóË³ÛÇ ºñºìÙ³Ý êàôð´ Ê³ã »Ï»Õ»óÇÝ

àôêàôØÜ²êÆðàôÂÚàôÜÜºð

ՀԱԿՈԲ ՍԻՄՈՆՅԱՆՊատմ. գիտ. թեկ նա ծու, ՀՀ մշա կույ թի նա խա րա րութ յան Պատ մամ շա կու թա յին ժա ռան գութ յան գի տա հե տա զո տա կան կենտ րոն, Եր ևան, [email protected]

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՍԱՆԱՄՅԱՆՀՀ մշա կույ թի նա խա րա րութ յան Պատ մամ շա կու թա յին ժա ռան գութ յան գի տա հե տա զո տա կան կենտ րոն, Եր ևան, [email protected]

Հակիրճ: Ա խալց խա յի Երև ման Սբ. Խաչ ե կե ղե ցու խո րա նի որմ նա պա տի շար ված քում 2010 թ.բաց վել են հա յե րեն ար ձա նագ րութ յամբ խաչ քա րեր: Նո րա հայտ ար ձա նա գրու -թյուն նե րը հիմ նա վո րում են դեռևս ժա մա նա կին ա կա դե մի կոս Բ րոս սե յի ա ռաջա -դրած այն թե զը, որ Սբ. Խաչ հայ կա կան ե կե ղե ցին հիմ նարկ վել է միջ նա դա րում:Ո րո շա կի է, որ XI-XIII դդ . Կով կա սում կա թո լիկ հա մայնք ներ չկա յին1, հետ ևա բարակն հայտ է, որ Սբ. Խա չը կա ռուց վել է որ պես հայ ա ռա քե լա կան ե կե ղե ցի: XVII-XVIII դդ .այն վե րա կա ռուց վել և օգ տա գործ վել է որ պես հայ կա թո լիկ հա մայն քիհոգ ևոր կենտ րոն: Հու շար ձան նե րի վե րա կանգն ման մի ջազ գա յին նոր մե րի բա ցա -հայտ խա խտու մով վե րա կա ռուց ելուց հետո, այն 2012 թ. վե րաօծ եցին որ պես վրացկա թո լիկ Սբ. Ռո զեյ րիի ե կե ղե ցի: Շինարարության հետևանքով այստեղ ե ղած հայ -կա կան խաչ քա րե րը և ար ձա նագ րութ յուն նե րը կա՛մ տե ղա հան վե ցին, կա՛մ վնաս -վե ցին, ա ռան ձին դեպ քե րում՝ պար զա պես ան հե տա ցան:Հա յե րեն ար ձա նա գիր խաչ քա րե րի առ ատութ յու նն ինչ պես ե կե ղե ցու, այն պես էլբեր դի շրջա կայ քում վկա յում է, որ միջ նա դա րից ի վեր Ախալցխայում ե ղել է հայ -կա կան հզոր հա մայնք, և մ տա ցա ծին է 1830 թ., այ սինքն՝ Կար նո գաղ թից հե տոմիայն Սամց խեում հա յե րի բնա կեց ման մա սին ա ռաս պե լը:

Բա նա լի բա ռեր՝ Ա խալց խա, Սբ. Խաչ, ե կե ղե ցի, խաչ քար, վի մա գիր:

Երև ման Սբ. Խաչ կամ Սբ. Ն շան ե կե ղե ցինՎրաս տա նի Սամց խե գա վա ռում է, Ա խալց խաքա ղա քի Ռա բաթ կոչ վող հին թա ղա մա սում, տե -ղան քի վրա գե րիշ խող բլրի գա գա թին, ամ րո -ցից՝ հյու սիս2: Ըն դուն ված տե սա կե տի հա մա -ձայն՝ հիմ նադր վել է միջ նա դա րում և, բազ մա -թիվ վե րա կա ռու ցում նե րից հե տո, գոր ծել մինչևXX դա րը (նկ. 1): Կա նաև տե սա կետ, որ այսեկե ղե ցին հիմ նել է Ներ սես Շի նող կա թո ղի կո -սը՝ VII դա րում3: Հա վա նա բար նման եզ րա -հանգ ման հա մար հիմք է ծա ռա յել Վար դանաշ խար հագ րի հետև յալ հա ղոր դու մը. «… անդ(յԱ խալց խա) է օ ծեալ խաչն սուրբ հայ րա պե տինՆեր սի սի, որ այժմ Մա ճա ռաց ա սի»4: Ըստ Ս.Էփրիկ յա նի՝ ե կե ղե ցին բնո րոշ է միջ նա դա րին.«…կա ռու ցո ւած է բարձր բլրան վրայ, Հա յոց մի -ջին դա րու ե կե ղե ցեաց ձե ւե րով, ոչ այն չափ սրա -ծայր կա թո ղի կէ, որ բա ւա կան հնու թեան նշանէ»: Ն րա գրքում զե տեղ ված է բա վա կա նին ու -շագ րավ, մեզ ան հայտ սկզբնաղբ յու րից վերց -ված փո րագ րան կար (նկ. 2), ո րում կան ինչ պեսմիջ նա դար յան, այն պես էլ ուշ շրջա նի վե րա նո -րո գում նե րի տար րեր5: Ցա վոք, հե ղի նա կը չինշում, թե ո՞վ է այս նկա րի հե ղի նա կը և ե՞րբ էայն կա տար վել:

Դա րեր ի վեր կան գուն ե կե ղե ցու գմբե թը

կոր ծան վել էր 1828 թ. օ գոս տո սի 15-ին, ռուս-թուր քա կան պա տե րազ մի ժա մա նակ՝ թնդա -նոթ նե րի ար կե րի հար ված նե րից6: Հիմք ըն դու -նե լով ե կե ղե ցու գմբե թի ա վեր ման մա սին պատ -մա կան վկա յութ յու նը, կա րե լի եզ րա կաց նել, որփո րագ րա ն կարը կա տար վել է նախ քան ռուս-թուր քա կան պա տե րազ մը:

1866 թ. ե կե ղե ցին վե րա կա ռուց վել է Ազ նի ւա -ւո րան (ի մա՝ Ազ նա վուր յան) եղ բայր նե րի հո վա -նա վո րութ յամբ7: Ե կե ղե ցուն արև մուտ քից կցվելէ ըն դար ձակ ա ղո թաս րահ և զան գա կա տուն(նկ. 3)8:

ԻՐԱՎԻՃԱԿԸ: 2010 թ. ապ րի լ ամ սին, ըստֆեյս բու քում տա րած ված տվյալ նե րի, Վ րաս տա -նի պատ կան մար մին նե րի թույ լատ վութ յամբ ևԿով կա սի կա թո լիկ հա մայն քի հով վա պե տի նա -խա ձեռ նութ յամբ ձեռ նարկ վել են Ա խալց խա յիհին ե կե ղե ցին փլա տակ նե րից մաք րե լու աշ խա -տանք ներ9: Ի հա կադ րութ յուն հու շար ձան նե րիվե րա կանգն ման Վ րաս տա նում գոր ծող կար գի,երբ յու րա քանչ յուր պատմամշակութային արժեքնա խօ րոք ման րա մասն հե տա զոտ վում է, այսդեպ քում, պե ղում ներ կազ մա կեր պե լու փո խա -րեն, նա խա ձեռ նո ղը շու կա յում վար ձա կա լել էրբան վոր ներ և հանձ նա րա րել՝ հե ռաց նել ե կե ղե -

ՀԱԿՈԲ ՍԻՄՈՆՅԱՆ, ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՍԱՆԱՄՅԱՆ

2ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ,ՏԱՐԵԳԻՐՔ, Թ, 2014Երևան, §Հուշարձան¦ հրատ.

Նկար 1. Երևման Սբ. Խաչ եկեղեցին նախքան վերակառուցումը (2010 թ. լուսանկար):

ցու ներ սում և ար ևել յան ճա կա տի առջև կու -տակ ված մշա կու թա յին հզոր շեր տը, ին չը կա -տար վել էր ա ռանց հնա գե տի հսկո ղութ յան:Հո ղա յին աշ խա տանք նե րի արդ յուն քում բա ցելէին՝ ար ևել յան պատն՝ ար տա քուստ, ե կե ղե ցուխո րա նը, ա վան դատ ներն ու հա րա կից տա -րածք նե րը, ինչ պես նաև որմ նա պա տի մեջ ա -գուց ված՝ խո րա նի պա տին՝ ե րեք, հյու սի սա յինա վան դա տան պա տին՝ մեկ, XIV-XV դդ. բնո րոշչորս խաչ քար` ե րեքն ար ձա նա գիր (նկ. 4):Նախաձեռ նողները հա յե րեն ար ձա նագ րութ -յամբ խաչ քա րե րի ի հայտ գա լուց ա նակն կա լի ե -կած և տե ղի հայ հա մայն քի ընդվզ ման պատ - ճա ռով՝ աշ խա տանք նե րը ժա մա նա կա վո րա պեսդա դա րեց րել էին: Օգտ վե լով ա ռի թից, մենք տե -ղում ու սում նա սի րե ցինք հու շար ձա նը, որն այժմլիո վին աղ ճատ ված է10:

« Պե ղում նե րը», ինչ պես հե տա գա յում հո ղա յինաշ խա տանք նե րը բնո րո շեց վրաց պաշ տո նա կանկող մը, կա տար վել էին ա ռանց մաս նա գե տիհսկո ղութ յան, հու շար ձան նե րի վե րա կանգն ման

մի ջազ գայ նո րեն ըն դուն ված սկզբունք նե րի էա -կան խախ տում նե րով: Բան վոր նե րը քան դել էինմշա կու թա յին հո րի զոն նե րը (ե կե ղե ցու ար ևել -յան պա տի տակ կու տակ ված հո ղե րի մեջհստակ եր ևում էին խե ցե ղե նի բե կոր ներ և ոս -կոր ներ, նկ. 5) տե ղա հա նել և ի րար վրա ան փու -թո րեն լցրել որմ նա քա րեր (նկ. 6): Ս րանց մեջկար նաև միջ նա դար յան խաչ քա րի մեկ բե կոր(նկ. 101): Ն ման սկզբուն քով հո ղա յին աշ խա -տանք ների կա տա րումը վկա յում է, որ ե կե - ղե ցին փլա տակ նե րից մաք րե լու նպա տա կը հու - շար ձա նի գի տա կան վե րա կանգ նու մը չէր: Ի րա - դար ձութ յուն նե րը հաս տա տե ցին ժո ղովր դի մեջշրջա նառ վող այն լու րը, թե վրաց պատ կանմար մին նե րը ո րո շել են քան դել հայ կա կան հի նըև տե ղում կա ռու ցել վրա ցա կան կա թո լիկ նոր ե -կե ղե ցի: Եվ, ի րոք, 2012 թ. հոկ տեմ բե րի 6-ին,հա մա լի րը վե րա կա ռուց վե լուց հե տո, այն վե րա -բաց վեց որ պես վրաց կա թո լիկ ե կե ղե ցի: Ընդորում, հեր թա կան ան գամ, շի նա րա րա կան աշ -խա տանք ներն ի րա կա նաց վե ցին այն պես, որ ե -




Նկար 2. Երևման Սբ. Խաչ եկեղեցին հյուսիս-արևելքից (նկարն արտատպված է

Ս. Էփրիկյանի գրքից, էջ 59):

Նկար 3. Երևման Սբ. Խաչ եկեղեցուհատակագիծը

(չափագրությունը՝ Հ. Սանամյանի, 2010 թ.):

կե ղե ցու վրա յից «ան հե տա ցան» հայ կա կան ար -ձա նագ րութ յուն ներն ու խաչ քա րե րը:

Մեր այ ցե լութ յան ժա մա նակ՝ 2010 թ., ե կե ղե -ցական համալիրը կի սա կոր ծան էր: Հու շար ձա -նա խում բը բաղ կա ցած էր միջ նա դար յան ե կե ղե - ցուց (VII-XIII դդ.), ա ղո թաս րա հից, զան գա -կատ նից (1881 թ.), գե րեզ մա նո ցից (XIV-XX դդ.)(նկ. 1, 3):

ԵԿԵՂԵՑԻՆ: Հա մա լի րի ար ևել յան մա սումէր կի սա կոր ծան, ար տա քուստ՝ ուղ ղանկ յուն,ներ քուստ՝ խա չաձև հա տա կագ ծով կա ռույ ցը:Այն պատ կա նում է կենտ րո նագմ բեթ սրա հա վոր

հո րին ված քով ե կե ղե ցի նե րի տի պին11: Ուղ ղանկ -յուն հատակագծով խո րա նի աջ և ձախ կող մե -րում քա ռանկ յու ն հա տա կագ ծով փոքր ա վան -դատ ներ էին (նկ. 3): Կա ռուց ված է ե ղել տե ղա -կան՝ կարմ րա վուն, դեղ նա վուն և կապ տակա -նա չա վուն կո փա ծո քա րե րից, իսկ լից քումօգ տա գոր ծել են նաև գե տա քա րեր՝ ամ րակց վածկրա շա ղա խով: Հա րա վա յին ա վան դա տան մեջկա վա ծեփ հար թակ էր՝ կենտ րո նում, փո սի կիմեջ ամ րաց ված կա րա սի հա տա կա մաս, ո րը,հա վա նա բար, օգ տա գործ վել էր այր ված մո մե րիմնա ցորդ նե րը վե րամ շա կե լու հա մար: Ինչ պեսհա տա կա մա սը, այն պես էլ մեր ձա կա պա տե րը



1 2

3 4

Նկար 4. Երևման Սբ. Խաչ եկեղեցին փլատակներից մաքրելուց հետո (2010 թ. լուսանկարներ):

մրոտ ված էին (նկ. 7): Հյու սի սա յին պա տի մեջմկրտութ յան փոքր և պար զու նակ ա վա զան էր(նկ. 8): Ե կե ղե ցու գմբե թը, գմբե թա կիր կա մար -նե րը, ա ղո թաս րա հի թա ղե րը խո նհար ված էին:Բեմն ա վեր ված էր: Ե րե սա պա տի քա րե րը մե ծմա սամբ թափ ված էին: Ե կե ղե ցին դա րե րի ըն -թաց քում քանիցս վե րա կա ռու ցվել էր, ո րի հե -տևան քով ձևա փոխ վել էին ար ևել յան պա տը,ո րը շար վել էր թե քութ յամբ, ուղ ղանկ յու նաձևխո րա նը, ա ղո թաս րա հի՝ գմբե թա կիր որմ նա -մույ թե րից հյու սիս և հա րավ, ան հա վա սա րա -չափ լայ նութ յամբ հատ ված նե րը: Մուտ քը չէրպահ պան վել: Ա մե նայն հա վա նա կա նութ յամբ

այն արև մուտ քում է ե ղել և, հե տա գա յում, ե կե -ղե ցուն կցված ա ղո թաս րա հի կա ռուց ման ժա -մա նակ, վե րա փոխվել էր ու դար ձել ե կե ղե ցուարևմտ յան խա չաթ ևի լայ նութ յամբ կա մա րա -կապ բաց վածք: Վե րա կա ռուց ման արդ յունք եննաև ա ղո թաս րա հի ուղ ղանկ յու նաձև, հյու սիս-հա րավ ձգվա ծութ յամբ սեն յակ նե րը, ո րոնք կա -մա րա կապ բաց վածք նե րով արև մուտ քից միա -նում էին ա ղո թաս րա հին, իսկ հյու սի սից և հա -րա վից՝ ե կե ղե ցու արևմտ յան խա չաթ ևին: Պա -տե րի շար ված քում` ա րա տա քուստ և ներ քուստ,ա գու ցել էին խաչ քա րեր ու տա պա նա քա րեր (նկ.9), հա տա կը սա լա պա տել՝ օգ տա գոր ծե լով նաև




Նկար 5. Մշակութային ավերված հորիզոններիհողը (2010 թ. լուսանկար):

Նկար 6. Եկեղեցու փլատակներից հանվածորմնաքարերը (2010 թ. լուսանկար):

Նկար 7. Հարավային ավանդատան հատակինամրացված կարասը (2010 թ. լուսանկար):

Նկար 8. Մկրտության ավազանը (2010 թ. լուսանկար):

վրա ցե րեն ար ձա նա գիր տա պա նա քա րեր12: Հա վա նա բար, վե րա նո րո գում նե րից մե կի

ժա մա նակ ե կե ղե ցին ներ քուստ և ար տա քուստպատ վել էր կրաս վա ղով, ո րի հետ քե րը պահ -պան վել էին հա րա վա յին ճա կա տի որմ նա քա րե -րի և ար ձա նա գիր խա չա քան դա կի վրա (նկ. 91):

Ներ կա յաց նենք ե կե ղե ցու պա տե րին ա գուց -ված տա պա նա քա րե րից մի քա նի սը.

1. Կար միր բա զալ տից կեր տած ուղ ղանկ յու - նաձև, հարթ ճա կա տով սա լա տա պան: Մա կե -րե սին մար դա կերպ ուր վագ ծա յին պատ կեր է,

ո րի կրծքին փո րագր ված է վար դյակ՝ հա վեր -ժութ յան խորհր դան շան: Չա փե րը՝ 62x32 սմ:Ագուց ված էր մկրտութ յան ա վա զա նին մեր ձա -կա, ե կե ղե ցու գմբե թա կիր՝ հյու սի սա յին որմ նա -մույ թի ար ևել յան ճա կա տին (նկ. 92):

2. Հա ման ման սա լա տա պան չա փե րը՝ 77x42սմ: Ա գուց ված էր մկրտութ յան ա վա զա նին մեր -ձա կա, ե կե ղե ցու գմբե թա կիր՝ հյու սի սա յին որմ -նա մույ թի հա րա վա յին ճա կա տին (նկ. 93):

Ե կե ղե ցու հա րա վա յին պա տի վեր նա մա -սում, պա տու հա նից ձախ, ա գուց ված էր մի



1 2

3

4

Նկար 9. Երևման Սբ. Խաչ եկեղեցու պատերինագուցված խաչքարեր և տապանաքարեր

(2010 թ. լուսանկարներ):

խաչ քար, ո րը հար դար ված է ե ղել միան ման,զույգ մեծ խա չե րով: Հո րին ված քի ձա խա կողմ -յան հատ վա ծի քան դակ նե րը կոտր ված են:Աջա կող մում պահ պան վել էր ա կան թի տերև -նե րի վրա բարձ րա ցող մեծ խա չը, ո րի հո րի -զո նա կան թևե րից վեր խա ղո ղի ող կու զա քան -դակ ներ էին, իսկ վար՝ պարզ, փոքր խա չեր: Աջեզ րա գո տու վրա պահ պան վել էր ար ձա նագ -րութ յուն (8 տող), ո րի մի հատ վա ծը հնա րա վորե ղավ վեր ծա նել13 (նկ. 94).

... / ՍԱՐ/ԳՍ/ԻՆ / ԵՒ / Ծ/Ն(Ո)/Ղ/ԱՑ:Խաչ քա րից հինգ շարք ցած, պա տու հա նի եզ -

րին տե ղադր ված էր բա զալ տե տա պա նա քա րիբե կոր, ո րի վրա փո րագծ ված էր ուղ ղանկ յու -նաձև ի րա նով և շր ջա նաձև գլխով մար դուպատ կեր (նկ. 94):

Հա րա վա յին պա տին ա գուց ված ար ձա նա -գիր մյուս խաչ քա րը (նկ. 91) հրա տա րա կել էՍամ վել Կա րա պետ յա նը14:

Ա ղո թաս րա հի հյու սիս-ար ևել յան անկ յու նումկու տակ ված էին խաչ քա րե րի և քան դա կա զարդորմ նա քա րե րի մոտ մեկ տասն յակ բե կոր ներ:

ՆՈՐԱՀԱՅՏ ԿՈԹՈՂՆԵՐ: Ե կե ղե ցու խո -րա նը փլա տակ նե րից մաք րե լու ժա մա նակ,արևել յան որմ նա պա տի ստո րին մա սում, ներ -քուստ բաց վե լ էին ար ձա նա գիր ե րեք խաչ քա րիբե կոր ներ: Դ րանք թե րի էին, ար ձա նա գ րու թ -յուն նե րը՝ մա սամբ եղծ ված: Ա մե նայն հա վա նա -

կա նութ յամբ, խո րա նի պա տին շար ված այսխաչ քա րերն օգ տա գործ վել էին հե տա գա վե րա -կա ռուց ման ժա մա նակ, իսկ սրանց վեր նա մա սե -րը ջարդ ել էին՝ շար քի քա րե րին հար մա րեց -նե լու նպա տա կով:

1. Հա րա վա յին ա վան դա տան պա տից 110 սմհ յու սիս, որ մի մեջ ա գուց ված էր գորշ ա վա զա -քա րից կերտ ված խաչ քար (չա փե րը՝ պահ պան- ված մա սի բարձ րութ յու նը՝ 105, լայն քը՝ 90,հաս տութ յու նը՝ 21 սմ): Այն ճա քել էր, բա ժան վելեր կու մա սի, իսկ վե րին կե սը բա ցա կա յում էր(նկ. 111): Դա տե լով պահ պան ված հատ վա ծից, ե -ղել է գե ղա քան դակ, մեծ խաչ քար՝ ե զեր ված ո -լո րահ յուս եր կայ նա կան եզ րա գո տի նե րով: Երկ -ճ յուղ, ե ռա բող բոջ թևե րի ծայ րե րով կենտ րո նա -կան մեծ խա չը կանգ նեց ված էր ա կան թի տերև -նե րով զար դար ված հիմ քի վրա: Ս տո րին թևիեր կու կող մում քան դակ ված էին հա ման մանխա չեր, կանգ նեց ված «Ա դա մի գե րեզ մա նի»՝ սե -ղա նաձև հիմ քե րից վեր ըն ձյուղ վող ձո ղե րի վրա:

Մեծ խա չի ստո րին մա սում քան դակ ված էրշրջա նի մեջ վերց ված, միմ յանց հյուս ված հա վա -սա րաս րուն ե ռանկ յու նի նե րից կազմ ված վե -ցաթև աստղ, ո րը փո րագ րո ղը կո չում է Դավ թինշան՝ «նշան Դավ թայ»: Ս րա կենտ րո նում փոքրխաչ էր, ո րը, թերևս, խորհր դան շում է Դավ թիցսե րող Ք րիս տո սին: Վար դյա կի ներ քո, քա րիլայն քով փո րագր ված է հա յե րեն քա ռա տող ար -ձա նագ րութ յուն (նկ. 112).

ՆՇԱՆ ԴԱ(ՒԹԱ)Յ Բ/(ԱՐԷ)/Խ(ԱՒ)Ս Տ(Է)ՐԴ(Ա)ՒԹ(Ի)Ն, ՀՕՐ(Ն) Ս…Յ/ …ՆԹԹՈՐՎ[ԱՐ]Դ(ԻՆ) ԵՒ ԶԱ/ՒԱ(ԿԱ)Ց ԻՒՐՈՑ:

Շր ջա նի մեջ վերց ված, միմ յանց հյուս վածհա վա սա րաս րուն ե ռանկ յու նի նե րից կազմ վածվե ցաթև աստղ՝ կենտ րո նում փոքր խաչ՝ հայտ -նի է նաև Հա յաս տա նի այլ տա րա ծաշր ջան նե -րում15: Սա կայն նշվա ծը ե զա կի է իր ար ձա նա -գ րութ յամբ, ո րը մեզ հայտ նի միակ օ րի նակն է:Ար ձա նագ րութ յու նը հստա կեց նում է զար դա -քան դա կի ի մաս տը: Սա վե ցաթև աստ ղը Դավ -թի նշան կո չե լու հնա գույն վկա յու թ յուն նե րից է16:Հա մաք րիս տո նեա կան նշա նա կութ յուն ու նե ցողայս խաչ քա րի բե կորն այժմ դրված է ե կե ղե ցուբա կում, նո րա կա ռույց պա տի տակ: Լու սան կա -րից հստակ եր ևում է, որ վե րա կանգն ման քո ղիտակ բե մից հան ված խաչ քա րի պահ պան վածհատ վա ծը ջար դո տել էին: Այ նու հետ բե կոր նե րը




Նկար 10. Խաչքարի բեկոր՝ հայտնաբերվածփլատակները մաքրելիս

(2010 թ. լուսանկար):



Նկար 11. Երևման Սբ. Խաչ եկեղեցու խորանին ագուցված արձանագիր խաչքար: 1. խաչքարը նախնականտեսքով, 2010 թ. լուսանկարներ, 2. խաչքարի գրչանկարը, 3. խաչքարի տեսքը §վերականգնումից¦ հետո

(2013 թ. լուսանկար):

1 2

3




Նկար 13. Երևման Սբ. Խաչ եկեղեցու հյուսիսային ավանդատան որմնաշարում ագուցված խաչքար: 1. խաչքարը նախնական տեղում (2010 թ. լուսանկար) 2. տեղահանված խաչքարը (2013 թ. լուսանկար):

Նկար 12. Երևման Սբ. Խաչ եկեղեցու խորանին ագուցված արձանագիր խաչքար: 1. խաչքարը նախնականտեսքով 2. խաչքարի գրչանկարը (2010 թ. լուսանկարներ):

1 2

1 2



1 2

3 4

Նկար 14. Երևման Սբ. Խաչ եկեղեցու խորանին ագուցված արձանագիր խաչքար: 1. խաչքարը նախնականտեսքով (2010 թ. լուսանկար) 2. խաչքարի գրչանկարը, 3. խաչքարը եկեղեցու վերակառուցման ժամանակ,

4. ջարդված խաչքարը բերդի տարածքում (2013 թ. լուսանկարներ):

միաց րել էին, սա կայն ա ռանց այդ էլ վնաս վածխաչ քա րի վրա յի բազ մա թիվ քան դա կա զար դերխեղվել են (նկ. 113):

2. Գորշ բա զալ տից կերտ ված մյուս խաչ քա -րից պահ պան վել էր ստո րին կե սը (պահ պան -ված մա սի չա փերն են՝ բարձ րութ յու նը՝ 62,լայ նութ յու նը՝ 32, հաս տութ յու նը՝ 24 սմ): Ռե լիեֆեզ րա գո տու մեջ պատ կեր ված էր երկճ յուղ թևե -րին ե ռա բող բոջ ծայ րե րով խաչ, ո րի վրա պահ -պան վել էին կար միր ներ կի հետ քեր: Ս տո րինթևի տակ ա կան թի տերև նե րից ձևա վոր վածքնա րաձև հիմքն էր (նկ. 12): Ար ձա նագ րութ յուննսկսվում էր խա չի ստո րին թևի աջ ու ձախ կող -մե րից և ա վարտ վում ա կան թի տերև նե րի ստո -րին մա սում (7 տող): Պատ վի րա տո ւի ան վանսկզբնա մա սը կոտր ված էր, սա կայն ար ձա նագ -րութ յու նը հիմ նա կա նում ըն թեռ նե լի էր.

[ԵՍ ԱՌ]ԱՔ(Է)ԼՍ ԿԱ/ՆԿԵՑԻ/ ԶԽԱՉ/Ս/ՅԻՇԱՏԱԿ Ի(Ն)Ձ /ԵՒ ԾՆՈՂԱՑ/ ԻՄ(Ո)Ց:

Այս խաչ քա րի ճա կա տա գիրն այժմ, ե կե ղե ցուվե րա կառուցու մից հե տո, ան հայտ է:

3. Եր րորդ խաչ քա րը կերտ ված է կարմ րա -վուն բա զալ տից: Վեր նա մա սը կոտր ված է: Այնամ րաց ված էր պատ վան դա նին կամ դրվել էրորմ նա քա րի վրա, փոքր-ինչ ներս ըն կած դիր -քով: Կենտ րո նի՝ գրե թե ամ բող ջութ յամբ պահ -պան ված մեծ խաչն ու նի երկճ յուղ, ե ռա բող բոջծայ րե րով թևեր: Խա չը քան դակ ված է քնա -րաձև՝ հնգաթև ա կան թի տերև նե րից ձևա վոր -ված հիմ քի վրա: Ս րա ներ քո եր կու միմ յանց հետո լո րահ յուս վար դյակ է՝ կենտ րո նում վե ցաթևծաղ կեպ սակ: Մեծ խա չի չորս կող մում փո րագր -ված են փոքր, պար զու նակ խա չեր: Խաչ քա րիեզ րա գո տին ո լո րահ յուս է, ու ղիղ ան ցում նե րով,ո րոնք կազ մում են վե րից վար ձգվող շե ղանկ յու -նի նե րի հա ջոր դա կան շար քեր: Շե ղանկ յու նի նե -րի ներ սում քան դակ ված են ռոմ բաձև, ռե լիեֆզար դեր (նկ. 141): Խաչ քա րի պահ պան ված հատ -վա ծի չա փերն են՝ բարձ րութ յու նը՝ 94, լայն քը՝ 63,հաս տութ յու նը՝ 31 սմ, պատ վան դա նի լայն քը՝ 70սմ է, բարձ րութ յու նը՝ 40 սմ: Ար ձա նագ րութ յու նըքան դակ ված է եզ րա գո տու ստո րին հատ վա ծում:Տա ռե րը զա տո րոշ ված են տո ղա միջ յան գծե րով:Ար ձա նագ րութ յունն սկս վում է ձախ եզ րա գո -տուց (6 տող) և շա րու նակ վում աջ կող մում (ևս 6տող): Պատ վի րա տո ւի ա նու նը եղծ ված է (նկ. 142).

(…)/ԵՍ Կ/ԱՆԿ(Ն)/ԵՑԻ /ԶՍ(ՈՒՐ)Բ /ԽԱՉՍ/

Վ(Ա)Ս(Ն) /ԵՂԲ/ԱՒՐ Ի/ՄՈ(Յ): / ԹՎ(ԻՆ) /:ՊԻԵ: (1376):

Այս խաչ քարն Ա խալց խա յում հայտ նա բեր -ված հնա գույն ար ձա նա գիր կո թողն է: Ե կե ղե ցուվե րա կանգն ման ժա մա նակ այն ան փու թո րենդուրս էր նետ վել (նկ. 143): Այժմ ան հաս կա նա -լիորեն հայտն վել է Ա խալց խա յի բեր դի տա րած -քում՝ վնաս ված վի ճա կում (նկ. 144):

4. Հա րա վից հաշ ված չոր րորդ նո րա հայտխաչ քարն ամ րաց ված էր հյու սի սա յին ա վան դա -տան ար ևել յան պա տին: Այն կերտ ված է տե ղա -կան, թերևս Ծուղ րու թի բա զալ տից: Ամ բող - ջո վին կրա պատ էր: Մեծ խա չի ե ռա բող բոջ ծայ -րե րով թևե րի վե րին մա սում և կենտ րո նում փո -րագր ված են պարզ խա չեր: Եզ րա գո տին ռե լիեֆկի սագ լան է (նկ. 131): Չա փերն են՝ բարձ րութ յու -նը՝ 83/84, լայն քը՝ 46/47 սմ: Ամ բող ջա կան,սակայն հողմ նա հար ված այս խա չը թերևսպատ կա նում է XIII դ.:

Ներ կա յումս այս խաչ քա րը ամ րաց ված է ե -կե ղե ցու պա տին՝ ներ քուստ (նկ. 132):

ԱՂՈԹԱՍՐԱՀԸ: Ա մեն այն հա վա նա կա -նութ յամբ 1866 թ. վե րա կա ռու ցման ժա մա նակ17

ե կե ղե ցուն արև մուտ քից կցվել է ուղ ղանկ յունհա տա կագ ծով մի ըն դար ձակ սրահ (նկ. 15): Այնկա թո լիկ ճար տա րա պե տութ յա նը բնո րոշ շի -նութ յուն է՝ մուտ քե րի աջ և ձախ որ մե րին ե կե -ղե ցի մտնող նե րի հա մար ձեռ քե րը լվա նալուհամար քա րե փոքր ա վա զան նե րով (նկ. 154, 6):Ներ քուստ պա տե րի հար թութ յուն նե րը մշակ -ված են որմ նա մույ թե րով, ո րոնք միմ յանց ենմիա նում որմ նա կա մար նե րով: Ա ղո թաս րահնար ևել յան կող մից ե ռա կա մար բաց ված քովմիա նում է ե կե ղե ցու արևմտ յան խա չաթ ևին:Հա րա վա յին և արևմտ յան ճա կատ նե րին բաց -ված է մե կա կան մուտք, իսկ հյու սի սա յին, արև -մտ յան և հա րա վա յին պա տե րին՝ ե րե քա կանլայն լու սա մուտ: Կա ռուց ված էր տե ղա կանկոփա ծո քա րե րից, իսկ որմ նա մույ թե րը, որմ նա -կա մար նե րը, բաց վածք նե րի եզ րե րը և ճա կատ -ները շարված էին բաց գոր շա վուն, սրբա տաշբա զալտ քա րե րից (նկ. 153, 5): Ներ քուստ՝ մույ թե -րի շար ված քում, օգ տա գոր ծել էին վրա ցա տառար ձա նագ րութ յամբ տա պա նա քա րեր (նկ. 16):Դ րան ցից մե կի ար ձա նագ րութ յունն է.

q. moixsene ufal // Ք. հի շիր տերsimonaT ovanes // Սի մո նենց Օ վա նես/ին/vnc waik Txos // ով կար դա…Ա ղո թաս րա հի երկ թեք տա նի քը քանդ ված էր:






1 2

3 4

5 6

Նկար 15. Երևման Սբ. Խաչ եկեղեցու աղոթասրահը: 1-2 ներքին տեսքը, 3. հյուսիսային ճակատը, 4. ձեռքեր լվանասլու ավազան, 5. արևմտյան ճակատը, 6. հարավային մուտքը՝ ներքուստ

(2010 թ. լուսանկարներ):




1 2

3 4

5 6

Նկար 16. Երևման Սբ. Խաչ եկեղեցու աղոթասրահի պատերին ագուցված վրացատառարձանագրություններով տապանաքարեր (2010 թ. լուսանկարներ):

ԶԱՆԳԱԿԱՏՈՒՆԸ: Կա ռուց վել է ա ղո թա -սրա հի արևմտ յան ճա կա տին կից, հա րա վա յինմուտ քի դի մաց: Երկ հար կա նի կան գուն կա ռույցէ: Կա մար նե րով ի րար միա ցած չորս հզոր մույ -թե րի վրա հանգ չում է ու թա նիստ «թմբու կը»,որի վրա բարձ րա նում է ութս յու նա նի զան գաշ -տա րա կը (ռո տոն դան, նկ.171): Ի րա կա նաց վել էսրբա տաշ քա րե րից՝ կրա շա ղա խով: Հա րա վա -յին ճա կա տին կար մի րով ներ կած, վրա ցա տառար ձա նագ րութ յուն է, ըստ ո րի այն կա ռուց ել ենԱզ նա վուր յան նե րը, 1881 թ. (նկ. 172):

1881 aRaSena samrek[l]o ese elisabeT

zur[k]arovis // 1881. Կա ռու ցեց զան գա կա -տունն այս Է լի սա բե թը` Զուր կա րո վի

Aasuli aznaurovis q[v]rivma //դուստրԱզ նաու րո վի այ րին

Tvisisa da mSo[b]el // իր և ծ նող ….18:

ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑԸ: Ե կե ղե ցա կան հա մա լի րիհա րա վա յին և արևմտ յան մա սում տա րած վումէ ըն դար ձակ գե րեզ մա նո ցը (նկ. 18): Այս տեղկան խաչ քա րեր, սա լա տա պան ներ, խո րա նար -

դաձև տա պա նա քա րեր, մի մա սը՝ հա յե րեն ևվրա ցե րեն ար ձա նա գութ յուն նե րով, խո յա տա -պան ներ (XIV-XX դդ.):

ԽԱՉՔԱՐԵՐ: 1. Ե կե ղե ցու արևմտ յան մա -սում է, գե րեզ մա նո ցում: Փոքր-ինչ ա ռաջ դրվածքի վով գե ղա քան դակ խաչ քա րի քի վի վրա քան -դակ ված է երկճ յուղ, ե ռա բող բոջ ծայ րե րով ե րեքխաչ: Եզ րա գո տին կազմ ված է ու թաթև վար -դակ նե րի վե րից վար ձգվող շար քե րից, ո րոնցկենտ րո նում քան դակ ված են ու թա թերթ ծա ղիկ -ներ: Կենտ րո նում ա կան թի տերև նե րով ա -վարտ վող, քնա րաձև հիմ քի վրա կանգ նած էերկճ յուղ թևե րով, ե ռա բող բոջ ծայ րե րով ա -վարտ վող ձգված խաչ: Ս րա վե րին թևի եր կուկող մում քա ռա կու սի ներ են՝ ներգծ ված վա դակ -նե րով, իսկ կենտ րո նում և հո րի զո նա կան թևե -րի աջ և ձախ կող մե րում փո րագր ված են պար -զու նակ խա չեր (նկ. 192): Ըստ Ս. Կա րա պետ յա -նի՝ թվագր վում է XIV-XV դդ.19: Ըստ 1950 թ. լու -սան կա րի՝ կանգ նեց ված է ե ղել ա ղո թաս րա հիհա րա վա յին մա սում, ար տա քուստ (նկ. 191): Հե -



1 2

Նկար 17. Երևման Սբ. Խաչ եկեղեցու զանգակատունը և կառուցողական արձանագրությունը (2010 թ. լուսանկարներ):

տա գա յում խաչ քա րը տե ղա փո խել և օգ տա գոր -ծել են որ պես տա պա նա քար՝ վրա ցա խոս ննջե -ց յա լի հա մար: Խա չի ներ քո ա գուց վել է վրա ցա -տառ ար ձա նագ րութ յամբ մար մա րե սա լիկ, ո րիվրա նշված են 1831-1912 թվա կան նե րը20:

2. Խաչ քարն ըն կած էր մեջ քի վրա, ե կե ղե ցուցհա րավ, գե րեզ մա նո ցում: Գե ղա քան դակ, կարմ -րա վուն քա րից խաչ քա րի մա կե րեսն ամ բող ջո -վին ծածկ ված էր քա րա քոս նե րով: Եր կայ նա կանկո ղե րով ձգվում էր պա րա նահ յուս եզ րա գո տին:Կենտ րո նում, քնա րաձև հիմ քի վրա, պատ կեր -ված էր եկրճ յուղ թևե րին ե ռա բող բոջ ծայ րե րովձգված խաչ: Չա փե րը՝ բարձ րութ յու նը՝ 160, լայն -քը՝ 90, հաս տութ յու նը՝ 26 սմ: Ար ձա նա գիր հատ -վա ծը եղծ ված էր (նկ. 201): Խաչքարի ոճը բ նո րոշէ XIV-XV դդ.: Այժմ այն տե ղա շարժ ված է, սա -կայն ե կե ղե ցա կան հա մա լի րի տա րած քում է:

3. Ա ղո թաս րա հից արև մուտք, դեռևս 1950 թ.,այ սինքն խորհր դա յին կար գե րի օ րոք ծա վալ -ված հա կակ րո նա կան ար շա վից շուրջ եր կուտասնամ յակ անց, երբ այլևս պե տա կա նո րենդա դա րեց վել էին պաշ տա մուն քա յին կա ռույց նե -րի ա վե րու մը, կանգ նած էր ևս մեկ գե ղա քան -դակ խաչ քար (նկ. 193): Ս րա ջար դոտ վածբե կոր նե րը հայտ նա բե րել են 2012 թ. վե րա կա -ռուց ման և տա րած քի բա րե կարգ ման աշ խա -տանք նե րի ժա մա նակ: Այժմ դրանք դրված ենե կե ղե ցու հա րա վա յին մա սում կա ռուց ված պա -տի տակ: Գե ղա քան դակ խաչ քա րը ժամ նա կինամ րաց ված է ե ղել պատ վան դա նի վրա, ին չի

մա սին վկա յում է պո չու կը: Վե րին և եր կայ նա -կան կո ղե րին ձգվում է ո լո րահ յուս եզ րա գո տին՝կենտ րո նում, ա կան թի տերև նե րով ա վարտ վողքնա րաձև հիմ քի վրա պատ կեր ված է նրբա գեղ,եկրճ յուղ թևե րին ե ռա բող բոջ ծայ րե րով ձգվածխաչ: Ս րա հո րի զո նա կան թևե րից վեր և վարպատ կեր ված են հա ման ման, փոքր խա չեր: Ք -նա րաձև հիմ քի ստո րին մա սին քան դակ ված էշրջա նի մեջ վերց ված, միմ յանց հյուս ված հա վա -սա րաս րուն ե ռանկ յու նի նե րից կազմ ված վե -ցաթև աստղ՝ կենտ րո նում փոքր խաչ (նկ. 194):

4. Ա խալց խա յի բեր դի արևմտ յան մա սում,բլրի թեք լան ջին ըն կած է գե ղա քան դակ, խիստհողմ նա հար ված, վե րին ձախ եզ րից կոտր վածմի խաչ քար, ո րի չա փերն են՝ բարձ րութ յու նը՝154, լայն քը՝ 72, հաս տութ յու նը՝ 30 սմ: Սրա ստո -րին մա սում փո րագր ված ար ձա նագ րութ յուննսկսվում է վար դա կից աջ և շա րու նակ վում ձախմա սում (յու րա քանչ յուր կող մում 5 տող): Տո ղերնի րա րից ա ռանձ նաց ված են ընդ լայ նա կան գծե -րով.21

5. Մեկ այլ խաչ քար էլ ամ րաց ված է ե ղել ամ -րո ցի աշ տա րակ նե րից մե կի պա տին22: Վե րա -կանգն ման պատր վա կի տակ այս խաչ քա րըտե ղա հա նել են (նկ. 24): Ս րա հե տա գա ճա կա -տա գի րը մեզ ան հայտ է:

Երև ման Սբ. Խա չի վե րա կանգ նման և տա -րած քի բա րե կարգ ման ժա մա նակ կա տա ր վածհո ղա յին աշ խա տանք նե րի ժա մա նակ հայտ նա - բեր վել են մոտ մեկ տասն յակ խաչ քա րի բե կոր -




1 2

Նկար 18. Հատվածներ Երևման Սբ. Խաչ եկեղեցու գերեզմանոցից(2010 թ. լուսանկարներ):

ներ: Ս րան ցից ա ռանձ նա նում է ձվաձև պատ յա -նով ե զեր ված, երկճ յուղ թևե րին գնդաձև ծայ րե -րով խաչ քան դա կը, ո րի թևե րի վրա փո րա -գծ ված են միմ յանց մեջ ներգծ ված անկ յուն նե -րից կազմ ված եղև նա զարդ: Հո րի զո նա կանթևից վեր փո րագծ ված են փոքր, պար զու նակխա չեր, իսկ ստո րին թևի եզ րե րից բարձ րա ցողսյու նե րը վե րած վում են խա չա քան դակ նե րի:

Սրանց եր կու կող մե րում և մեծ խա չի կենտ րո -նում նուն պես փո րագր ված են պար զու նակ խա -չեր (նկ. 202): Իր ո ճա կան ա ռանձ նա հատ կու -թ յուն նե րով այս խաչ քա րը հա տուկ է X-XI դդ., ևդ րա նով իսկ, փաս տո րեն հիմ նա վո րում էեկեղեցու՝ վաղ միջ նա դա րում հիմ նարկ ված լի -նե լը:



1 2

3 4

Նկար 19. Երևման Սբ. Խաչ եկեղեցու բակում կանգնեցված խաչքարերը և դրանց ժամանակակից վիճակը.1, 3 խաչքարերի տեսքը 1950 թ. (լուսանկարները՝ Ա. Այվազյանի) 2. N1 խաչքարի ժամանակակից տեսքը

(2010 թ. լուսանկար) 4. N 2 խաչքարի ժամանակակից տեսքը (2013 թ. լուսանկար):

ՏԱՊԱՆԱՔԱՐԵՐ: Խո րա նար դաձև, վե րինմա սը դա գա ղաձև լայ նա ցող, բա զալ տե տա պա -նա քար, չա փե րը՝ 153x61x42 սմ: Վե րին մա սումքան դակ ված է ե րեք ուղ ղա հա յաց գծե րով տա -րան ջատ ված, խա չա զարդ խույր: Ս րա տակ գա -վա զան է, խաչ և բաց ված է ջե րով գիրք, ին չը

են թադ րում է հան գուց յա լի ու սում նա տենչ լինելը(նկ. 22): Ս րանց ներ քո եղծ ված՝ մի տում նա վորքեր ված ար ձա նագ րութ յուն է (4 տող), որն ըն -թերց վում է հատ վա ծա բար.

ԱՅՍ Է Տ(Ա)ՊԱՆ ... / ...ՍՏԵՓԱՆՆՈՍԻՆ / ...Ս... /...:




1 2

Նկար 20. Խաչքարեր Երևման Սբ. Խաչ եկեղեցու գերեզմանոցում(1. 2010 թ. լուսանկար, 2. 2013 թ. լուսանկար):

1 2

Նկար 21. Խոյատապաններ Երևման Սբ. Խաչ եկեղեցու գերեզմանոցում, XV-XVI դդ.(2010 թ. լուսանկարներ):

Ու շագ րավ են նաև խո յաձև, հսկա տա պա նա -քա րե րը (նկ. 211, 2), ո րոնք ժա մա նա կին կանգ նեց -ված են ե ղել ե կե ղե ցու հա րա վա յին հրա - պա րա կի մուտ քի մոտ23: Ս. Կա րա պետ յա նըգրում է, որ 1988 թ. դրան ցից տե ղում պահ պան -վել է միայն մե կը24: Ի րա կա նում, 2010 թ. մեր այ -ցե լութ յան ժա մա նակ, եր կու տա պա նա քա րն էլգե րեզ մա նո ցում էին, թեև դրան ցից մե կը տե ղա -փոխ ել էին եր կա թե ցան կա պա տի մոտ: Այժմխո յաձև ար ձան-տա պա նա քա րե րը դրվել են հա -մա լի րի հա րա վա յին մուտ քի մոտ: Լ. Զա գուրս -կին, ո րը 1872 թ. շրջա գա յել և հան գա մա նա լիցու սում նա սի րել է Ա խալց խա յի գա վա ռը, գրել է,

որ հայ կա կան ե կե ղե ցի նե րում գա ռան ար ձան -ներ (ի մա՝ խո յա տա պան ներ) կան և որ գա ռըհա յոց մեջ ան մե ղութ յան խորհր դա նիշ է, հե -տևա բար դրանց ար ձան նե րը դրվում էին մա -նուկ նե րի գե րեզ ման նե րի վրա25:

Գե րեզ մա նո ցում կան նաև հարթ, անմ շակսա լա տա պան ներ և խո րա նա ր դաձև տա պա նա -քա րեր: Ս րանց մի մա սի վրա կան հա յա տառ,վրա ցա տառ և ռու սա տառ ար ձա նագ րութ յուն -ներ: Դ րանց մի մա սը 2012-2013 թթ., հու շար ձա -նը որ պես վրաց կա թո լիկ ե կե ղե ցի վե րա կա- ռու ցե լու և տա րած քի բա րե կարգ ման արդ յուն -քում տե ղա շարժ վել է ի ր տե ղից:



1 2

3 4

Նկար 22. Տապանաքար Երևման Սբ. Խաչ եկեղեցու գերեզմանոցում, XIX դար(2010 թ. լուսանկարներ):

Տ պա վո րիչ է Ա խալց խա յի բեր դի գրավ մանժա մա նակ, 1828 թ. օ գոս տո սի 15-ին զոհ ված քա -ջա րի սպա Պետ րոս Բե ժա նո վի ( Բե ժան յա նի)գե րեզ մա նը, ո րը գտնվում է ա ղո թաս րա հիարևմտ յան պա տի տակ: Հա յազ գի քա ջի գե րեզ -մա նի վրա ժա մա նա կին ե ղել է ռու սե րեն և վ րա -ցե րեն ըն դար ձակ ար ձա նագ րութ յուն նե րովմար մա րե կո թող, ո րը հրա տա րա կել է ա կա դե -մի կոս Բ րոս սեն26: Այդ ար ձա նա գիր տա պա նա -քա րը ոչն չաց ված է: Պահ պան վել է միայն քան -դա կա զարդ պատ վան դա նը, ո րը նույն պեսպատ րաստ ված է մեծ խնամ քով (նկ. 23):

ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՀԻՄՆԱԴՐՄԱՆ, ԿԱԶՄԱ -ՎՈՐՄԱՆ ԵՎ ՎԵՐԱԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ՀԻՄՆԱ -ԿԱՆ ՓՈՒԼԵՐԸ: Ե կե ղե ցու՝ VII դա րում հիմ - նար կ ման մա սին են խո սում հա րա վա յին զույգ,գմբե թա կիր, կտրված քում խա չաձև մույ թե րը, ո -րոնք օր գա նա պես կա պակց ված չեն ե կե ղե ցուլայ նա կան պա տե րին, ի հա կադ րութ յուն հյու սի -սա յին գմբե թա կիր որմ նա մույ թե րի: Հան րա -հայտ է, որ հա տա կագ ծում խա չաձև մույ թե րըբնո րոշ են Հա յաս տա նի վաղ միջ նա դար յան ե -ռա նավ կամ գմբե թա վոր բա զի լի կ նե րին: Ա մե -նայն հա վա նա կա նութ յամբ նախ կինում ե կե ղե -ցին ու նե ցել է գմբե թա վոր բա զի լիկ հո րին վածք,որն ա վե լի բնո րոշ է VII դա րին:

Ե կե ղե ցու տա րած քում հայտ նա բեր ված X-XIդդ. բնո րոշ խաչ քա րի առ կա յութ յու նը հիմ նա վո -րում է հոգ ևոր կա ռույ ցի առ կա յութ յան և ս րա

շրջա կայ քում ձևա վոր ված գե րեզ մա նո ցի մասին:Հա ջորդ վա վե րա գի րը՝ Ս. Էփ րիկ յա նի գրքում

հրա տա րակ ված փո րագ րան կարն է27: Ս րաքննու թ յու նը բա ցա հայ տում է Երև ման Սբ. Խաչե կե ղե ցու տի պը (գմբե թա վոր սրահ) և ծա վա լա -տա րա ծա կան հո րին ված քը՝ տասն վեց նիստա- նի գմբե թը, տրա մա տա վոր քի վե րը, պա տու -հան նե րի շրջա նակ նե րը և ճա կատ նե րի ձևա վո -րու մը խա չա զարդ քա րե րով, ո րոնք բնո րոշ ենզար գա ցած միջ նա դա րին: Այս նկա րը հիմ նա վո -րում է այն տե սա կե տը, որ ե կե ղե ցին կա ռուց վել,կամ հիմ նո վին վե րա կա ռուց վել է XIII դ., Զա -քար յան նե րի տի րա պե տութ յան շրջա նում:

Ըստ Մ. Բ րոս սեի, ե կե ղե ցու ար ևել յան ճա կա -տին ա գուց ված են ե ղել XV դա րի (1451, 1454,1475, 1491 թթ.) ար ձա նագ րութ յուն ներ28: Բա ցիայդ, ե կե ղե ցու խո րա նում և հա րա վա յին ճա կա -տի մոտ 2010 թ. մենք վա վե րագ րել ենք XIV-XVդդ. թվագր վող խաչ քա րեր, ո րոնք ե կե ղե ցու ան -ընդ մեջ գոր ծու նեութ յան վկա յութ յուն նե րից են:Հա վա նա կան է, որ ե կե ղե ցին մե ծա պես վնաս -վել է 1416 թ. Ատր պա տա կա նի խան Կա րա- Յու -սու ֆի ա վե րիչ ար շա վան քի հետ ևան քով: Գու ցեդրա նից հե տո կա տար վել են վե րա նո րոգ մանաշ խա տանք ներ և, հենց այս ժա մա նակ էլ, խո -րա նում ա գուց վել են մեր ներ կա յաց րած XIV դ.խաչ քա րե րը, պա տե րի վրա՝ Մ. Բ րոս սեի հրա -տա րա կած ար ձա նա գիր խաչ քա րե րը, հա րա վա -յին պա տի խաչ քա րերն ու տա պա նա քա րը:

Ռուս-թուր քա կան պա տե րազ մի արդ յուն քում




1 2

Նկար 23. Հայազգի սպա Պետրոս Բեժանովի գերեզմանը Երևման Սբ. Խաչ եկեղեցու արևմտյան պատիտակ (2010 թ. լուսանկարներ)

ա վեր ված ե կե ղե ցին 1866-1881 թթ. հիմ նո վին վե -րա կա ռու ցում է տե ղի հայ կա թո լիկ հա մայն քը՝Ազ նա վուր յան նե րի հո վա նա վո րութ յամբ: Արև - մու տից ե կե ղե ցուն կցվում է ըն դար ձակ ա ղո թա -ս րահ, ո րի կա ռուց ման ժա մա նակ հիմ նո վին վե - րա կա ռուց վում է ե կե ղե ցու արևմտ յան հատ վա -ծը: Արևմտ յան ճա կատն ըն դար ձակ վում է, վե -րա փոխ վում ա ղո թաս րա հի լայ նութ յամբ ե ռա -կա մար բաց ված քի, ո րով նո րա կա ռույց ա ղո թա -ս րա հը հա ղոր դակց վել է ե կե ղե ցուն և ա վագ խո -րա նին: Այս շի նա րա րութ յան ժամանակ օգ տա - գոր ծել են նաև միջ նա դար յան տա պա նա քա րեր:

1881 թ. կա ռուց ված զան գա կա տու նը դրվել էնո րա կա ռույց ա ղո թաս րա հի հա րա վա յին մուտ -քի ա ռանց քին հա մա չափ: Այն իր ծա վա լով ծած -կում է հա րա վա յին ճա կա տի մուտ քից աջ ուձախ գտնվող դե կո րա տիվ խոր շե րը: Այս տե ղիցկա րե լի է եզ րա կաց նել, որ ա ղո թաս րա հը կա -ռուց վել է մինչև 1881 թ., թերևս 1866 թ.: Հետ ևա -պես հիմ նա վոր ված չէ ա ղո թաս րա հը 1903 թ.կա ռուց ված լի նե լու տե ղե կութ յու նը: Թերևս այնվե րա բե րում է ա ղո թաս րա հի վե րա նո րոգ մա նը:

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ: Ե կե ղե ցու պա տե րի մեջա գուց ված ար ձա նագ րութ յուն նե րը վկա յում են,որ բազ միցս վե րա կա ռուց ված ե կե ղե ցին պետքէ որ հիմ նարկ ված լի ներ առն վազն XI-XIII դդ.:Ս րա շուր ջը գո յա ցել է պատ մա կան գե րեզ մա նո -ցը` ար ձա նա գիր տա պա նա քա րե րով և խաչ քա -րե րով: Ե կե ղե ցին ի րա վամբ միջ նա դա րով ենթվագ րել Մ. Բ րո սսեն և Լ. Զա գուրս կին, ո րոնքզար մանք են ար տա հայ տել, թե ինչ պես է, որնման վաղ ե կե ղե ցին պատ կա նում է կա թո լիկհա մայն քին: Վեր ջի նիս գո յութ յու նը XI-XIII դա -րում ա վե լի քան վի ճա հա րույց է: Ա վե լին, միայնXVIII դա րում է լայն թափ ստա ցել հա յե րի կա -թո լի կաց ման գոր ծըն թա ցը, ո րի արդ յուն քումհայ ա ռա քե լա կան մի շարք ե կե ղե ցի ներ, այդթվում՝ նաև Երև ման Սբ. Խաչն ան ցել են հայկա թո լիկ նե րին: Եվ դա ա ռա ջաց րել է ա ռա քե լա -կան հոգ ևո րա կան նե րի բո ղո քը: Այս պես, Սի մոնկա թո ղի կոսն ակն կա լում էր. «Եվ ե րեք ե կե ղե ցի -նե րը, որ կան Ա խալց խա յում, հանձն վեն հայ քա -հա նա նե րին»29: Մեկ այլ աղբ յուր վկա յում է. «… ախ թար մայքն (կա թո լիկ հա յե րը՝ Հ.Ս.) զե կե ղե -ցիսն Ախլց խա յու ի խղճա լի ժո ղովր դէն մեր մէբռնու թեամբ ա ռեալ էին և իւ րա ցու ցեալ, և զ նո -

սա յար տաքս թո ղեալ…: Ո րոյ ա ղա գաւ և գ րեցսմա, գրել Սու լեյ ման փա շա յին, զի մի ե կե ղե ցինյախ թար մա յիցն ա ռեալ, հա յոց տա ցէ»30: Ա խալ -ց խա յի գրա վու մից ըն դա մե նը մի քա նի տա րիանց, ռու սա կան կայ սե րա կան պաշ տո նա կանտվյալ նե րի հա մա ձայն, քա ղա քում կար մեկվրա ցա կան, մեկ կա թո լիկ և ե րեք հայ կա կանգոր ծող ե կե ղե ցի31:

Միջ նա դա րում ե կե ղե ցու հայ կա կան լի նե լըբա ցա հայտ է: Այժմ քննար կենք, թե XVIII-XXդդ. ո՞ւմ է պատ կա նել Երև ման Սբ. Խաչ ե կե ղե -ցին` կա թո լիկ հա յե րին, թե՞ վրա ցի նե րին: Ա -խալց խա յի հայ կա թո լիկ հա մայն քը վկայ վել էդեռևս 1728 թ., երբ Մ խի թար Աբ բա Սե բաս տա -ցու ա շա կերտ Հայր Հա կո բոս Բու զա յա նի քա րո -զին ունկնդ րել է շուրջ եր կու հա զար հա վա տաց - յալ32: Լ. Զա գուրս կին 1872 թ. իր շրջա գա յութ յուն -նե րի մա սին գրում է. «…Ա խալց խա յի կա թո լիկհա մայն քը հիմ նել են հա յե րը: Այս են թադ րութ -յան օգ տին է վկա յում այն, որ կա թո ղի կե ե կե ղե -ցի նե րում ա րա րո ղա կար գը կա տար վել և այժմ էլկա տար վում է հա յե րեն»33: Ե կե ղե ցու հայ կա թո -լիկ նե րին պատ կա նե լու, այս տեղ հա յե րեն պա -տա րագ մա տու ցե լու մա սին բազ մա թիվ են XIXդ. հայ պար բե րա կան նե րի հա ղոր դում նե րը: 1880թ. ե կե ղե ցու հոգ ևոր հո վիվն էր հայր Սի մօ նը, ո -րը վե րա բա ցեց Երև ման Սբ. Խա չի դպրո ցը: Ու -շագ րավ է, որ այս ե կե ղե ցու ծխա կաննե րը, մինչև1880 թ., դպրո ցի՝ շուրջ ե ռամյա ան գոր ծութ յանտա րի նե րին, փոր ձել են ի րենց որ դի նե րին ու -ղար կել ոչ թե վրա ցա կան կամ ռու սա կան, այլհա յոց լու սա վոր չա կան Կա րա պետ յան դպրոց,սա կայն կա թո լիկ քա հա նա ներն ըն դի մա ցել են,քան զի երկյուղել են հայ մա նուկ նե րի հա վա նա -կան դա վա նա փո խութ յու նից և ա ռա քե լա կան ե -կե ղե ցու գիր կը վե րա դառ նա լուց34:

Անդր կով կա սի կա թո լիկ ե կե ղե ցի նե րը են -թարկ վել են Սա րա տո վի լա տին ե պիս կո պո սին:Այս տեղ հրա տա րակ ված Ռու սաս տա նի կա թո -լիկ հա մայնք նե րի պաշ տո նա կան տո նա ցույց-գրքի՝ “Церковный римско-католическiй указа -тель святой литургiи, и священныхъ молитвъдля Тираспольской епархiи на 1872 год” կազ միվրա դրոշմ ված են լա տին և հայ-կա թո լի կացթա գերն ու գա վա զան նե րը, քան զի ըն դուն վածէր, որ հայ կա թո լիկ ներն ա ռան ձին ե կե ղե ցի և ա ռան ձին ժո ղո վուրդ են35: Ի թիվս Ռու սա կան



կայս րութ յու նում ե ղած բո լոր կա թո լիկ ե կե ղե ցի -նե րի և քա հա նա նե րի ցու ցա կի, ա ռան ձին գլխովներ կա յաց ված են Անդր կով կա սի հայ-կա թո լի -կաց չորս վի ճակ ի ե կե ղե ցի նե րի և քա հա նա նե -րի ա նուն նե րը: Ն րանք են թարկ վում էինԱնդր կով կա սի հայ կա թո լի կաց հոգ ևոր կա ռա -վա րութ յա նը, ո րն Ա խալց խա յում էր: Այս գրքումհստակ նշվում են Ա խալց խա յի կա թո լիկ ե կե ղե -ցի ներն ու քա հա նա նե րը՝ բո լորն էլ հա յեր. 1883թ. Երև ման Սբ. Խաչ ե կե ղե ցու կա ռա վա րիչն ուա վագ քա հա նան Սի մօն վար դա պետ Աս լա -նեանն էր, օգ նա կա նը՝ քա հա նա տէր Յով սեփԽու ցի նեա նը36: Բա ցի Երև ման Սբ. Խաչ ե կե ղե -ցուց, 1883 թ. Ա խալց խա յում գոր ծել է ևս ե րեքհայ կա թո լիկ ե կե ղե ցի՝ 1750 թ. հիմ նար կած Սբ.Հով հան նես Մկր տի չը (ա վագ քա հա նա տէր Պօ -ղոս Ղա զա րեան, օգ նա կան՝ քա հա նա տէր Ա -րիս տա կէս Շա հա նեան), 1836 թ. կա ռուց ված Սբ.Աստ վա ծա ծի նը (ա վագ քա հա նա տէր Ա կոբ Աբ -գա րեան-Չթ ճեան, օգ նա կան ներ՝ քա հա նա ներտէր Պետ րոս Ղա զա զեանց և տէր Ան տոն Ա կո -բեան) և 1691 թ. Մե պի սեան եղ բայր նե րի կա ռու -ցած Սբ. Խա չը (ա վագ քա հա նա տէր Թով մասՉի լին կա րեան, օգ նա կան՝ Սի մոն քա հա նա Շա -հի նեան): Բո լո րը միա սին ու նեին 3376 ծխա -կան37, ո րոնք հիմ նա կա նում ե կել էին Արև -մտյա ն Հայաս տա նից և խո սում էին հա յե րեն38:

Մեկ այլ աղբ յու րի հա մա ձայն՝ Ա խալց խա յիկա թո լիկ ծխա կան նե րի քա նա կը 1885 թ. կազ մելէ 2909 մարդ39: Ըն դա մե նը վեց տա րի անց՝ 1891-ին հայ կա թո լիկ նե րի թի վը նվա զե լով հա սել է2875-ի: Հայ-կա թո լիկ նե րի թվա քա նա կի նվազ -ման այս մի տու մը, մեր կար ծի քով, արդ յունք էրկա թո լիկ հա յե րի վրա ցաց ման: Ու շագ րավ է Լ.Զա գուրս կու այն հա ղոր դու մը, որ լա տին միս -սիո ներ նե րը հայ կա թո լիկ նե րից փոր ձում էինխլել հայ ա նու նը: Վի րա խոս կա թո լիկ նե րի՝ Մեծպա հոց ա վագ Շա բաթ վա պա տա րագ նե րը լա -տի նե րե նից թարգ ման ված վրա ցե րե նով կա տա -րե լու խնդրագ րին Սա րա տո վի ե պիս կո պո սըպա տաս խա նել է «… վ րաց լե զո ւով՝ ան հիմն է և այդ սո վո րու թիւ նը հայ-կա թօ լի կաց ե կե ղե ցի նե -րում եր բէք գո յու թիւն չէ ու նե ցած, այլ ընդ հա կա -ռա կը այդ ա ղօթք նե րը յի շեալ ե կե ղե ցի նե րումմտցրած է կար դալ միայն հա յոց լե զո ւով… այլևա պա գա յին չը ձանձ րաց նել ինձ հա ման ման ան -հիմն խնդիր նե րով»40:

1890 թ. օ գոս տո սին Սբ. Վե րա փոխ ման տո -նի քա րո զը կա տա րել է Տեր Պո ղոս Ղա զազ յա -նը41: Այն փաս տը, որ Երև ման Սբ. Խաչ ե կե ղե ցուտո նա կա տա րութ յուն նե րին, պա տա րագ նե րին ևքա րոզ նե րին մաս նակ ցում էին նաև տար բերհա սա կի և սե ռի հայ լու սա վոր չա կան ներ42, հիմ -նավորում է, որ պա տա րագ նե րը միշ տա պես կա -տար վել են հա յե րեն և ե կե ղե ցին ե ղել է հայ - կա կան: Մ յուս խո սուն վկա յու թ յունն այն է, որ1880 թ. Ա խալց խա յի հայ կա թո լիկ հա մայն քը,ան սա լով դժվա րութ յուն նե րը, հան գա նա կութ -յուն է կատարում Հա յաս տա նի սով յալ նե րին օգ -նե լու հա մար: Ընդ ո րում՝ թղթա կից Քե րովբՏեր- Պո ղոսյան ցը հստակ գրում է. «… մենք՝ Ա -խալց խա յի հայ-կա թօ լիկ ներս»43:

Վ րա ցա խոս հայ կա թո լիկ նե րի՝ ե կե ղե ցա -կան ա րա րո ղա կար գը հա յե րեն կա տա րե լու մա -սին վկա յում է նաև Ս. Էփ րիկ յա նը: Նա գրում է.«Եր կար ժա մա նակ Վ րաց հետ խառն ապ րե լովքա ղա քիս բնիկ Հայ-կա թո լիկ նե րը, և մո ռա նա -լով ի րենց մայ րե նի լե զուն, այժմ մե ծաւ մա սամբվրա ցե րէն կը խո սին, թէ և ի րենց ե կե ղե ցի նե րիմէջ միշտ հա յե րէն կը կա տա րո ւին ժա մեր գու -թիւնք և այլ աս տո ւա ծա յին պաշ տա մունք»44:

1893 թ. Ա խալց խա քա ղա քի մեր ձա կայ քիավե րակ վան քի շրջա կայ քում հո ղա շի նա կանաշ խա տանք նե րի ժա մա նակ ի հայտ են ե կել հա -յե րեն ար ձա նագ րութ յուն ներ և խաչ քա րեր: Այնժո ղովր դի հա մար դար ձել էր ուխ տա վայր45:Աղբ յուր նե րը նո րա բաց վան քի մա սին այլտվյալ ներ չեն հա ղոր դում: Դա տե լով քա ղա քինմոտ լի նե լու մա սին վկա յութ յու նից, կա րե լի է են -թադ րել, որ այն այժմ էլ տե ղա բա նակ հա յե րիուխ տա վայր հա մար վող, այս պես կոչ ված « Քուրու ախ պոր» կի սա կոր ծան վանքն է, ո րի ե րե սա -պա տի քա րերն ամ բող ջութ յամբ բա ցա կա յումեն: Ա ռանց որ ևէ լուրջ հիմ նա վոր ման, վրացհոգ ևո րա կան ներն այս ե կե ղե ցին նույն պես յու -րաց րե ցին՝ պե տա կան ցու ցակ նե րում 2013 թ.գրան ցե ցին որ պես վար ցա կան ե կե ղե ցի և կա -տա րե ցին վե րաօծ ման պա տա րագ:

1236 թ. Սար գիս Ա թա բե կի ա ռաջ նոր դութ -յամբ Ա խալց խան` «Իշ խա նաց եր կի րը» դառ նումէ ինք նիշ խան և շուրջ չորս հար յուր տա րի՝ մինչև1625 թ., իր ան կա խութ յան հա մար հե րո սա բարպայ քա րում էր մի կող մից լա զե րի, մյուս կող մից




վրաց թա գա վոր նե րի և Օս ման յան կայս րութ յանաշ խար հա կալ բա նակ նե րի դեմ: Երև ման Սբ.Խաչ ե կե ղե ցին և նո րա հայտ խաչ քա րերն ա նա -չառ վկա յութ յուն ներ են միջ նա դա րում Ա խալց -խա յի հայ կա կան բազմամարդ հա մայն քի մա -սին: Կա րե լի է են թադ րել, որ շուրջ չորս դարտևած Ա խալց խա յի ինք նիշ խա նութ յան կեն սու -նա կութ յու նը պայ մա նա վոր ված էր հայ ստվա -րա քա նակ բնակ չութ յամբ: Եվ այս հան գա մանքնէ ե ղել այն ո գեշն չող ու ժը, ո րը դար ձել է Ա խալց -խա յի չորս դար յա ան կա խութ յան հիմ քը: Մերկար ծի քով հայ հա մայնքն այն հզոր ազ դակն էր,ո րի վրա խարսխ վել էր ինք նիշ խա նութ յան գո -յա մար տը: Այ լա պես ինչ պե՞ս կա րե լի է մեկ նա բա -նել, որ թուր քե րի և լա զե րի դեմ մղվող օր հա - սա կան պայ քա րում ան գամ ա խալց խա ցի նե րըոչ միայն չմիա ցան, այլև հա ջո ղութ յաբ դի մա կա -յե ցին վրաց ար քու նի քի՝ գա վա ռին տի րե լունկրտում նե րին:

ԱՄՓՈՓՈՒՄ: Ցան կա ցած ե կե ղե ցու վե րա -կանգ նում և վե րա բա ցում ու րա խա լի եր ևույթ է,ե թե այդ կա տար վում է ազ նիվ նպատակնե րով՝Աստ ծո տա ճա րը հա վա տաց յալ նե րի ա ռաջ բա -ցե լու, հի նը պահ պա նե լու և նո րաց նե լու մղու -մով: Սա կայն Ա խալց խա յի Երև ման Սբ. Խաչե կե ղե ցու դեպ քում խախտ վել են հու շար ձան նե -րի վե րա կանգն ման մի ջազ գա յին նոր մե րը:Դեռևս 1964 թ.՝ « Վե նե տիկ յան խար տիա յում»հաս տա տագր վել է, որ հու շար ձա նի ամ բող ջա -կան վե րա կանգ նու մը կա րող է կա տար վելմիայն հա վաս տի նյու թե րի առ կա յութ յան դեպ -

քում, պահ պա նե լով պատ մա կան վե րա կա ռու -ցում նե րի բո լոր շեր տե րը: Սա կայն, չու նե նա լովհա վաս տի հիմ նա վո րում ներ, Երև ման Սբ. Խաչե կե ղե ցին վե րա կանգն վել է ամ բող ջա պես: Հու -շար ձա նը կա ռու ցել են նոր նյու թե րով՝ եր կաթ -բե տոն, ուղ ղանկ յու նաձև սղո ցած քա րի բլոկ ներ:Խախտ ված է Ս. Էփ րիկ յա նի գրքում հրա տա -րակ ված ե կե ղե ցու միակ հին նկա րում պատ կեր -ված ծա վա լա տա րա ծա կան հո րին ված քը՝ ճակ- տոն նե րի բարձ րութ յուն նե րը և հա մա չա փութ -յուն նե րը, 16 նիս տա նի թմբու կը փո խա րին վել էութանիս տ, կարճ թմբու կով, ձևա փո խել են պա -տու հան նե րը, տա նիք նե րի և վե ղա րի քա րե ծած -կա սա լե րը փո խա րի նվել են կղմինդր նե րով,ա ղո թաս րա հի ծածկն ի րա կա նաց րել են մե տա -ղա կան կոնստ րուկ ցիա յով: Ա վե լին, ամ բող ջո -վին ա պա մոն տա ժել են որմ նա պա տե րի պահ -պան ված հատ ված նե րը, ին չի հետ ևան քով հու -շար ձա նը զգա լիո րեն կորց րել է իր պատ մա ճար -տա րա պե տա կան ար ժե քը: Սա կայն ա մե նիցցա վա լին հայ մշա կու թա յին ար ժեք նե րի ան թա -քույց ոչն չա ցումն է՝ տե ղա հան վել են ճա կա տինև բե մում ա գուց ված բո լոր խաչ քա րե րը: Դ րանքոր պես շի նաղբ դուրս են նետ վել, ո րի արդ յուն -քում ջար դոտ վել են, իսկ հա յե րեն ար ձա նագ -րութ յուն նե րը վնաս վել կամ ոչն չաց վել: Այ նու - հետև դրանց մի մա սը, տե ղա հա նե լով, ամ րաց -րել են ե կե ղե ցում, նոր կա ռուց ված պա տին,մյուս մա սը իս պառ ոչն չաց րել: Դ րանց հետ ևան -քով ե կե ղե ցին զրկվել է հայ կա կան ճար տա րա -պե տութ յան կո թող լի նե լու ա նա ռար կե լի վկա յու -թ յուն նե րից: Եվ այս տեղ նո րից բախ վում ենք ու -



1 2

Նկար 24. Ախալցխայի բերդի աշտարակի ագուցված ոչնչացված խաչքարը (1. 2006 թ. լուսանկար, 2. 2012 թ. լուսանկար):

րի շի ար ժեք նե րը սե փա կա նաց նե լու Վ րաս տա -նի որ դեգ րած քա ղա քա կա նութ յա նը: Ե թե Ադր -բե ջա նում և Թուր քիա յում դրանք պար զա պեսոչն չաց վում են, ա պա Վ րաս տա նում վե րա -կանգն ման քո ղի տակ դրանք ձևա փոխ վում են,զրկվում հայ ազ գա յին ճար տա րա պե տութ յա նըբնո րոշ տար րե րից: Այս քա ղա քա կա նութ յու ննԱ խալց խա յում ի րա կա նաց վում է ա ռանձ նա կիհետ ևո ղա կա նութ յամբ, ո րով վրա ցի ազ գայ նա -մոլ նե րը փոր ձում են ար մա տա խիլ ա նել այն ա -մե նը, ին չը վկա յում է հա յե րի գոր ծու նեութ յուննայս տեղ՝ նախ քան Կար նո գաղ թը: Թ վար կենքդրան ցից մի քա նի սը՝ Ա խալց խա յի բեր դի աշ -տա րա կի ճա կա տից, վե րա կանգն ման քո ղիտակ, հան վել է հայ կա կան խաչ քա րը (նկ. 24),բեր դի մուտ քի աշ տա րա կի հիմ քում ամ րաց վածգե ղա քան դակ, հա յե րեն ար ձա նագ րութ յամբխաչ քա րերի46 մա կե րե սները տաշ վել - հղկվել են(նկ. 25): Ա խալց խա յի երկ րա գի տա կան թան գա -րա նում չկա որ ևէ վկա յութ յուն հա յե րի 1918-1921թթ. հե րո սա մար տի մա սին: Ե թե նույ նիսկ այդմա սին խո սում են, ա պա դա վե րագ րում են վրա -ցի նե րին: Հա յե րի հա մար ար գել ված է Մար դա -յի Սբ. Ն շան ե կե ղե ցու գոր ծար կու մը, այն դեպ - քում, երբ հայ հա մա ն քի հան գա նա կութ յամբդրա կա ռու ցու մը փաստ ված է ար խի վա յին բազ -մա թիվ փաս տաթղ թե րով: Եվ ա մեն ան գամ կի -րառ վում է մտա ցա ծին նույն հիմ նա վո րու մը, թեվի ճա հա րույց է այդ ե կե ղե ցիների հայ կա կան լի -նե լը, քան զի տե ղում, ա վե լի վաղ ե ղել են, ի հար -կե չպահ պան ված, վրա ցա կան եկե ղե ցիներիհիմ քեր:

Հա րա վա յին Կով կա սում Վա տի կա նի դես -պան, ար քե պիս կո պոս Կ լաու դիո Գու ջե րո տինբազ միցս հայ տա րա րել է, որ ի րենք ա մեն ինչ ա -նե լու են, որ պես զի պահ պա նեն Երևման Սբ.Խաչ ե կե ղե ցում ե ղած հայ կա կան բո լոր հու շար -ձան ներն ու կո թող նե րը: Սա կայն խո րա նի շար -ված քում բաց ված չորս խաչ քա րը, ե կե ղե ցուար տա քին պատին ա գուց ված խաչ քան դակ նե -րը՝ բո լորն էլ հա յե րեն ար ձա նագ րութ յամբ,այլևս ի րենց տե ղում չեն: Այ պի սով, վրաց պատ -կան մար մին նե րի թողտ վութ յամբ, խախ տե լովմի ջազ գա յին նոր մե րը, քան դե լ են ևս մեկ հայ -կա կան ե կե ղե ցի, ար մա տա խիլ ա րե լ հայ կա կանկո թող նե րը և հ նի տե ղում կա ռու ցե լ միան գա -մայն նո րը:

***Ե կե ղե ցու բա կում միմ յանց կող քի հաշտ ու

խա ղաղ ննջում են ե կե ղե ցու ի րա կան տե րե րը՝Սաա թա բա գո յի ժա մա նակ այս տեղ ապ րողհայն ու վրա ցին: Եվ դժվար է պար զել ան գիրտա պա նա քա րե րի տակ ննջող նե րի ազ գա յինպատ կա նե լիութ յու նը: Մի բան ո րո շա կի է՝նրանք ա վե լի ի մաս տուն էին և հս տակ գի տակ -ցում էին, որ հայ և վ րաց ժո ղո վուրդ նե րի բա րե -կե ցութ յու նը խարսխ ված է նրանց բա րե կա մու-թ յան ու փո խա դարձ հար գան քի վրա: Այժմ, հայ -կա կան կո թող նե րը մի տում նա վոր ա վե րող նե րըթերևս պետք է ան սան ի րենց նախ նի նե րի կան -չին, զղջան և դա դա րեց նեն հայ կա կան ար ժեք -նե րի ոչն չաց ման քա ղա քա կա նութ յու նը:




1 2

Նկար 25. Ախալցխայի բերդի մուտքի աշտարակի հիմքում դրված և եղծված խաչքարեր (1. 2008 թ. լուսանկար, 2. 2013 թ. լուսանկար):

1 http://hy.wikipedia.org.2 Աշխարհագրական կոորդինատները (ըստ տեղում

վերցրած JPS Garmin սարքի). լայնությունը՝ 41,64,67,երկարությունը՝ 42,97,37, բարձրությունը ծովի մա -կար դակից՝ 1007 մ (ըստ GOOGL-ի՝ լայնությունը՝41,38,488, երկարությունը՝ 42,58,85, բարձրությունըծովի մակարդակից՝ 1052 մ):

3 Գեղամեանց Յ. 1879, Նամակ Ախալցխայից, Փորձ,N 1, էջ 443; Սամվել Կարապետյան, 2008. Ախալ -ցխա (Սամցխե նահանգ) //ՀՃՈՒ հ/կ (RAA) գիտա -կան ուսում նասիրություններ, գիրք ԺԱ, Երևան, էջ150:

4 Էփրիկեան Ս. 1903-1905, Պատկերազարդ բնաշ -խար հիկ բառարան, հ. 1, Վենետիկ, էջ 61: Էփրիկ -յանն այս հաղորդումը վերագրում է Մարդա թա -ղա մասի նորակառույց Ս. Վարդանանց եկեղեցուն,որի տարածքը նույնպես կոչվել է Սբ. Նշան:

5 Նույն տեղում, էջ 59-60:6 Նուրիխան Մ. 1880, Ախալցխայի պատերազմներն

(1827-1828), «Բազմավեպ»; Սամվել Կարապետյան,2008, էջ 150:

7 Մշակ, N 70, 23 ապրիլի, 1883:8 Սամվել Կարապետյան, 2008, էջ 151: Աղոթա սրա -

հի՝ արևմուտքից եկեղեցու ընդարձակման նպատա -կով կցված ընդարձակ շինությունը 1903 թ. կա ռուց -ված լինելու վարկածը կասկածելի է, քանզի որո շակիէ, որ 1881 թ. կառուցված զանգակատունը կցվել էրաղո թա սրա հին: Վերջինը, մեր կարծիքով, ոչ թեկառուցվել, այլ վերակառուցվել է 1903 թ.:

9 http://akhaltskha.net/news/ 2010-04-21-205.10 2010 թ. ապրիլի 20-25-ը Պատմամշակութային ժա -

ռան գության գիտահետազոտական կենտրոնի ար -շա վախումբը՝ հնագետ Հակոբ Սիմոնյան, ճար տա -րապետ Հովհաննես Սանամյան, շինարար-ճարտա -րագետ Երվանդ Սիմոնյան, արվեստագետ ՏիգրանՍիմոնյան, մեկնեց Ախալցխա: Գործուղման նպա -տակն էր ուսումնասիրել Երևման Ս. Խաչ եկեղեցին,ՀՀ մամուլի և հեռուստալիքների բարձրացրած՝ կա -ռույ ցը փլատակներից մաքրելու և որպես Վատի -կանին ենթակա կաթոլիկ եկեղեցի կառուցելումասին հարցերը տեղում ճշտելը: Տես՝ http://hetq.am/arm/news/44949/haykakan-evs-mek-ekexecu-apagan-anorosh-e.html.

11 Ս. Կարապետյանի հրատարակած եկեղեցու հատա -կագիծը, տես՝ Սամվել Կարապետյան, 2008, էջ 154,«կանոնավորված» է: Իրականում, հետագա ան -փույթ վերականգնումների հետևանքով, եկեղեցուհատակագիծը դարձել էր սեղանաձև:

12 Վրացատառ արձանագիր կոթողների առկայու -թյունը, մեր կարծիքով, քաղաքական և տնտեսականազդակներից զատ, թերևս, պայմանավորված է եղելհայ առաքելական և կաթոլիկ համայնքների միջևայն ժամանակ եղած անհաշտ թշնամանքի: Հայառաքելական եկեղեցու անհանդուրժողականու թ -յունն այն հիմնապատճառներից էր, որից դրդված

կա թոլիկ հայերն ուծացվում և դառնում են վրացի.նախ՝ սկսում են խոսել և գրել վրացերեն՝ պահպա -նելով եկեղեցական արարողակարգը, ապա՝ աստի -ճա նաբար կորցնում հայ լինելու ինքնագի տակ -ցությունը:

13 Մեր խորին շնորհակալությունն ենք հայտնում Հաս -միկ Կարապետյանին՝ արձանագրությունների վեր -ծանմանը ցուցաբերած օգնության և Նանար Քա -լան թարյանին՝ գրչանկարները պատրաստելու հա -մար:

14 Սամվել Կարապետյան, 2008, էջ 158-159: Որպեսսկզբունք հոդվածում ներկայացնում ենք միայն մինչայժմ չհրատարակված կոթողներն ու արձանագրու -թյուն ները:

15 Ախալցխայում մինչ այժմ փաստվել է հինգ նմանա -տիպ խաչքար՝ վեցաթև աստղերի կենտրոնում խաչիզարդաքանդակներով, տե՛ս նաև Ս. Կարապետյան,2008, էջ 169, 178, 179: Նկատի ունենալով նման զար -դա քանդակներով խաչքարերի կենտրոնացումըՍամ ցխեում, մենք այն անվանում ենք Ա խալց խա յիոճ:

16 Ըստ Վիկիպեդիայի “Первое свидетельство того, чтогексограмма использовалась в качестве специфическиеврейского символа, датируется 1354 годом. Лишь вконце XVIII в. Моген Давида стал изображаться наеврейских надгробиях”.

17 Էփրիկեան Ս. 1903, էջ 61:18 Վրացերեն արձանագրությունների վերծանումը և

թարգ մանությունները կատարել է Պավել Չոբան -յանը, որին հայտնում ենք մեր խորին շնորհակա լու -թյունը:

19 Ս. Կարապետյան, 2008, էջ 157:20 Ս. Կարապետյանի հրատարակությունում 1912-ի փո -

խա րեն նշվել է 1812 թվականը (որը, թերևս, վրիպակէ), երբ, ըստ նրա, խաչքարին ագուցել են վրացերենարձանագիրությամբ մարմարե սալիկ, տեղափոխելև օգտագործել որպես տապանաքար, տես՝ ՍամվելԿարապետյան, 2008, էջ 157: Արխիվային լուսա -նկարը վկայում է, որ նշված խաչքարը տեղափոխվելև որպես տապանաքար օգտագործվել է 1950 թ. հե -տո, որի ժամանակ էլ ագուցվել է վրացատառ սա -լիկը՝ 1912 թ. մահացածի հիշատակը հավերժացնելուհամար:

21 Խաչքարի լուսանկարը և արձանագրությունը հրա -տարակել է Սամվել Կարապետյանը, տես՝ Ս. Կարա -պետյան, 2008, էջ 181:

22 Նույն տեղում, էջ 176:23 Загурский Л. 1873. Поездка в Ахалцихский уезд в

1872 г. // Записки Кавказского отдела императорскогорусского географического общества, кн. VIII, Тифлис,с. 20.

24 Սամվել Կարապետյան, 2008, էջ 156:25 Загурский Л. 1873, с. 19.26 Raports E(II)sur un voyage archeologique dans la

Georgie et dans L Armenie execute (en 1847-1848) par



Ծանոթագրություններ

M. Brosse, Livre 2, St.-Pb.: rosse M. 1850, p. 140-142.27 Էփրիկեան Ս. 1903, էջ 59:28 Brosse M. 1850, էջ 140:29 Սիմոն կաթողիկոս Երևանցի, Ջամբռ, Երևան,

2003, էջ 345:30 Դիվան Հայոց Պատմութեան, գիրք Ը, Թիֆլիս, 1910,

էջ 311; Ս. Կարապետյան, Ախալցխա, 2008, էջ 150:31 Статистическое описание Закавказского края, съ при-

совокупленiемъ статьи: Политическое состоянiе За-кавказского края въ исходъ XVIII въка и сравненiеонаго съ нынъшнимъ. Составилъ Орестъ Евицкiй.Санкт-Петербургъ, Типографiя Штаба ОтдъльнагоКорпуса Внутренней Стражи, 1835, с. 187.

32 Էփրիկեան Ս. 1903, էջ 58:33 Поъздка въ Ахалцихской уъезд въ 1982 г. Л.

Загурского, 1873, с. 20.34 Մշակ, N 65, 17 ապրիլի, 1880:35 Տես՝ Մշակ, N 70, 23 ապրիլի, 1883:

36 Նույն տեղում;37 Նույն տեղում;38 Մշակ, N 2, 23 հունվարի, 1874:39 Արձագանք, N 26, 1885, էջ 367:40 Նոր դար, N 72, 1 մայիսի, 1884:41 Մշակ, N 65, 17 ապրիլի, 1880; Մշակ, N 94, 21

օգոստոսի, 1890:42 Նույն տեղում; Մշակ, N 94, 21 օգոստոսի, 1890 և

այլն:43 Մշակ, N 72, 3 մայիսի, 1880:44 Ս. Էփրիկյան,Պատկերազարդ բառագիրք հայոց,

1903-1905, էջ 59:45 Նոր դար, 1894, N 69, ապրիլի 28:46 Հոդվածում հրատարակված լուսանկարների հե -

ղինակներն են. Հակոբ Սիմոնյանը (2010 թ. լուս.)Էդուարդ Այվազյանը (2013 թ. լուս.) և ՍամվելԿարապետյանը (2008 թ. լուս.):




ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

1. Ալիշան Ղ., 1901, Հայապատում, Վենետիկ: 2. Արձագանք, N 26, 1885, էջ 367:3. Գեղամեանց Յ., 1879. Նամակ Ախալցխայից,

Փորձ, N 1:4. Դիվան Հայոց Պատմութեան, գիրք Ը, 1910,

Թիֆլիս:5. Սիմոն կաթողիկոս Երևանցի, 2003, Ջամբռ,

Երևան:6. Էփրիկյան Ս., 1903-1905, Պատկերազարդ

բնաշ խարհիկ բառարան, հ. 1, Վենետիկ: 7. Սամվել Կարապետյան, 2008, Ախալցխա

(Սամ ցխե նահանգ) //ՀՃՈՒ հ/կ (RAA) գիտա -կան ուսումնասիրություններ, գիրք ԺԱ,Երևան:

8. Մշակ, N 2, 23 հունվարի, 1874:9. Մշակ, N 65, 17 ապրիլի, 1880:10. Մշակ, N 70, 23 ապրիլի, 1883:11. Մշակ, N 94, 21 օգոստոսի, 1890:12. Նոր դար, N 72, 1 մայիսի, 1884:13. Նոր դար, N 69, ապրիլի 28, 1894:14. Նուրիխան Մ. 1880, Ախալցխայի պա տե -

րազմ ներն (1827-1828), «Բազմավեպ»:

15. Dubois de MontpereuxF. 1850, Autour du Cau-case, tom II, Paris, 1839;

16. Raports E(II)sur un voyage archeologique dansla Georgie et dans L Armenie execute (en 1847-1848) par M. Brosse, Livre 2, St.-Pb.:

17. Загурский Л. 1873. Поездка в Ахалцихскийуезд в 1872 г. // Записки Кавказского отделаимператорского русского географическогообщества, кн. VIII, Тифлис.

18. Статистическое описание Закавказского края,съ присовокупленiемъ статьи: Политическоесостоянiе Закавказского края въ исходъ XVIIIвъка и сравненiе онаго съ нынъшнимъ. Сос -тавилъ Орестъ евицкiй. Санкт-Петер бургъ,Ти пографiя Штаба Отдъльнаго Корпу са Внут -ренней Стражи, 1835.

19. http://hy.wikipedia.org:20.http://akhaltskha.net/news/ 2010-04-21-205:21. http://hetq.am/arm/news/44949/haykakan-evs-

mek-ekexecu-apagan-anorosh-e.html:22.http://news.am/arm/news/40613.html:

АХАЛЦИХСКАЯ ЦЕРКОВЬ ЕРЕВМАН СУРБ ХАЧ(ЯВЛЕНИЯ СВЯТОГО КРЕСТА)

Акоп Симонян, кандидат ист. наук, Научно-исследовательский центр историко-культурного наследия Министерства культуры РА, Ереван, [email protected]Оганнес Санамян,Научно-исследовательский центр историко-культурного наследия Министерства культуры РА, Ереван, [email protected]

Резюме

Во время очистки отвалов в 2010 г. в кладке восточной стены алтаря церкви ЕревманСурб Хач были обнаружены хачкары XIV в. с армянскими надписями. Новонайденныенадписи подтверждают гипотезу, выдвинутую еще в середине XIX в. академиком М.Броссе, что армянская церковь Сурб Хач была построена в средневековье.

Общеизвестно, что в XI-XIII вв. на Южном Кавказе отсутствовали общиныкатолического вера исповедования. Из этого следует, что Сурб Хач была воздвигнутакак армянская апостольская церковь. В XVII-XVIII вв. она была переделана вармянскую католическую церковь. В 2012 г. с вопиющими нарушениями междуна -родных канонов реставрации древних памятников она была перестроена в духовныйцентр грузинских католиков и переименована в церковь Св. Розейрии. Во времяреставрационных работ все армянские хачкары и камни с армянскими надписями накладке стен церкви были изяты, повреждены, либо уничтожены. Среди нихуникальный хачкар общехристианского значения, на котором древнейшее изображениегектограммы и армянская надпись 1381 г. с упоминанием Моген Давида, как символацаря Давида.

Многочисленные средневековые хачкары с армянскими надписями, которыенаходились как на территории церкви Сурб Хач, так и в близлежащей крепости,свидетельствуют о том, что в Ахалцихе с древнейших времен существовала мно -гочисленная армянская община. Отдельные грузинские ученые и политики считают,что армяни в Самцхет появились после 1830 г., из-за депортации армян из Карина(Эрзерума) в ходе первой русско-турецкой войны. Эта версия лишена какого-либооснования.

Ключевые слова: Ахалцихе, Сурб Хач, церковь, хачкар, надпись.



CHURCH OF YEREVMAN SURB KHACH (REVELATION ST. CROSS) IN AKHALTSKHA

Hakob Simonyan,PhD of Art and History, Scientific Research Center for the Historical and Cultural Heritage under the Ministry of Culture of RA, Yerevan, [email protected] Sanamyan, Scientific Research Center for the Historical and Cultural Heritage under the Ministry of Culture of RA, Yerevan, [email protected]

Summary

In 2010 in the wall masonry of the sacristy of Church Yerevman Sb. Khach (RevelationSt. Cross) in Akhaltskha, kachkars (cross-stones) with Armenian inscriptions were revealed.The newly found lithography confirms the idea proposed by the academician M. Brosset inthe XIX c. that the Armenian Church Sb. Khach was founded in the mediaeval ages. It iscertain that in the XI-XIII centuries there were no Catholic communities in the Caucasus;therefore it is obvious that Sb. Khach was built as an Armenian Apostolic Church. In theXVII-XVIII cc. it was restored and functioned as a religious center for the Armenian Catholiccommunity. But completely ignoring the international norms for restoration of the monu-ments the once again rebuilt church was re-anointed as Georgian Catholic church of St.Rozeyri.

During the restoration work all the Armenian khachkars and Armenian inscriptions in themasonry of the church walls were taken away, damaged or in some cases, simply disappeared.Among them was a unique khachkar of Christian significance on which the oldest image ofthe hectogram and an Armenian inscription of 1381, mentioning the name of Mogen Davidas the symbol of King David was cut.

The presence of a great number of Armenian kachkars both in the church and around thefort not far from the church, are evidence that since the middle ages there existed a strongArmenian community in Akhaltskha, and the myth that Armenians came to Samtskhe onlyafter the agreement signed in the city of Karin in 1830, is fictitious.

Key -words: Akhaltskha, Sb. Khach, Church, khachkars, lithography (stone inscriptions).





Abstract Previously, analysis of prehistoric copper and bronze in the Caucasus was performed witharc optical emission spectroscopy (OES). While arc OES is no longer widely used in ar-chaeometry, both energy dispersive spectroscopy (EDS) and laser ablation inductively coupledplasma mass spectrometry (LA-ICP-MS) have shown great promise for chemical analysis ofancient copper and bronze artifacts. In order to explore the effectiveness of LA-ICP-MS andEDS for the characterization of materials in a large group of ancient copper-based metalworkfrom the South Caucasus, we analyzed 50 metal artifacts from the Horom necropolis and16 from the Karashamb necropolis, at Idaho State University’s Center for Archaeology, Ma-terials and Applied Spectroscopy (CAMAS). These artifacts had been recovered from burialsdating to the late 2nd – early 1st millennium BCE, which is a period noted for the use of a va-riety of copper alloy mixtures, including antimony bronze. Forty-eight of the metal artifactsfrom Horom had been previously analyzed by arc optical emission spectroscopy (arc OES)at the Institute of Archaeology and Ethnography, NAS RA. This provided the opportunityto compare the performance of arc OES with LA-ICP-MS and EDS for analysis of variationsin copper alloys in ancient metal artifacts. The LA-ICP-MS analysis found no meaningfulpatterns in trace elements, as might be used to determine the sources of the metals used tomake the artifacts. This is probably due to the reliance on recycled metal to make the arti-facts. In addition to unalloyed copper, the alloys detected by EDS and arc OES includedmixtures with arsenic, tin, lead and antimony. More alloys were detected by EDS than witharc OES. This may be because copper levels were measured by EDS allowing the results forall elements to be normalized in proportion to copper, while copper was not measured forthe arc OES analysis.

Key-words: Idaho, method, copper, bronze, analysis.

LA-ICP-MS ANALISIS OF PREHISTORIC COPPER ANDBRONZE METALWORK FROM ARMENIA

ARAM GEVORKYAN1, DAVID PETERSON (PetersonCisu.edu)2, JOHN DUDGEON2, MONICA TROMP2 AND ARSEN BOBOKHYAN1

1 Institute for Archaeology and Ethnography, National Academy of Sciences of the Republic of Armenia, Yerevan, Armenia.2 Idaho State University.



Laser ablation inductively coupled plasmamass spectrometry (LA-ICP-MS) has become in-creasingly utilized as an efficient, precise and ac-curate method for chemical analysis of traceelements (elements in the μg/g [parts per million]and ng/g [parts per billion] range). Effective ap-plication of LA-ICP-MS requires standardizedanalysis (with appropriate standard reference ma-terials). Microscopic portions of artifacts can bevaporized in order to determine an object’s com-position, and it is therefore considered a virtuallynon-destructive archaeometric technique. Sincecopper and bronze artifacts are frequently amongthe items that collections managers most wish topreserve for future exhibition and study, the lowimpact of LA-ICP-MS compositional analysis is adistinct advantage. However, for the analysis tobe effective the material an artifact is composedof must be more or less homogeneous, unless thegoal is to identify compositional variation withinan object. Copper-based artifacts include alloyswith complex microstructures made up of distinctphases, which may vary according to the chem-istry of the materials as well as the techniquesused to fabricate the objects (Scott 1991). LA-ICP-MS analysis of samples only micrometers in widthmust therefore be approached with caution. De-spite these caveats, Dussubieux and colleagueshave demonstrated the effectiveness of LA-ICP-MS for discriminating between North Americannative copper and European smelted copper onthe basis of concentrations of As, Ag, Ni and Sb,as well as the method’s utility for distinguishingartifacts made of brass from those made of cop-per-all without destructive sample preparation(Dussubieux et al. 2008). Dussubieux has alsoshown the clear promise of LA-ICP-MS for suc-cessful analysis of copper alloys (2007). What re-quires further exploration is the performance ofLA-ICP-MS in the analysis of larger assemblagesof ancient copper alloys, which may include a va-riety of mixtures with As, Sn, Sb, Ag, Au, Pb and

other metals, in varying proportions and undermultiple techniques of manufacture. This isneeded to advance LA-ICP-MS analysis of ancientcopper-based metalwork beyond the characteri-zation of individual artifacts and towards thebroader examination of the technologies peopleused to produce groups of objects, as well as theexamination of practices such as recycling thatare important to the archaeological assessment ofpast sociotechnical systems (Peterson 2009; Pe-terson 2012).

In order to explore the effectiveness of LA-ICP-MS for the characterization of materials in alarge assemblage of ancient copper-based metal-work, we undertook the analysis of a group of 50metal artifacts from the Horom necropolis innorthwestern Armenia (Badalyan and Agekyan1991; Badaljan et al. 1992, 1993, 1994). These ob-jects were recovered from burials dating to thelate 2nd – early 1st millennium BCE, a period notedfor the utilization of an array of copper alloy mix-tures (Chernykh 1992: 264-295; Pike 2002; Me-liksetian, Pernicka, Avetissyan and Simonyan2003; Gevorkyan 2009) and were analyzed pre-viously by arc optical emission spectroscopy. Thisgroup of artifacts is therefore quite suitable forthis experiment, which tests the performancecharacteristics of LA-ICP-MS for the analysis ofvariations in copper alloys.

In this chapter, we discuss the methods and re-sults of the experiment, and the potentials of LA-ICP-MS analysis of ancient copper and bronzebased on our analysis of metalwork from Horom.The analytical problems addressed include the re-sults achieved utilizing several copper and bronzestandards, matrix effects in the analysis of traceelements in copper and copper alloys with LA-ICP-MS, and calibration of the analyses with theallied use of SDD-EDS for quantifying major ele-ments. We compare the LA-ICP-MS results withprevious laboratory research on ancient Armen-ian metalwork by arc optical emission spec-

LA-ICP-MS ANALISIS OF PREHISTORIC COPPER AND BRONZE METALWORK FROM ARMENIA


troscopy (OES). In the 1990s, arc OES analysis ofmost of the artifacts from Horom that have beenreanalyzed here was performed by AramGevorkyan at the Institute for Archaeology andEthnography in Yerevan, Armenia. The resultshave remained unpublished until now. Dr.Gevorkyan’s research involved the traditional ap-plication of arc OES as the principal technique forcompositional analysis in archaeometallurgical re-search in the South Caucasus. Evaluating the per-formance of LA-ICP-MS through comparisonwith the results of arc OES analysis is needed todemonstrate the potential of LA-ICP-MS foranalysis of ancient copper and bronze in the re-gion, and to provide a baseline comparison be-tween the old and new technologies. In additionto Gevorkyan’s pioneering research, additionalpoints of comparison are available from XRF andneutron activation analysis of copper and bronzeartifacts from Armenia by Khachatur Meliksetian(Meliksetian, Pernicka, Badalyan and Avetissyan2003; Meliksetian, Pernicka, Avetissyan and Si-monyan 2003; Meliksetian et al. 2007, 2010).2

General background

The numerous copper ore deposits and associ-ated evidence for prehistoric mining and metal-lurgical activities in the Armenian plateau havemade archaeometallurgy an important focus ofarchaeological research in the region (Chernykh1992; Gevorkyan 1980). Copper metalwork ap-peared in the South Caucasus by the Neolithicperiod. It was initially produced by cold workingnative copper as demonstrated by a sheet-beadbracelet from Aratashen, which dates to the firstquarter of the 6th millennium BCE (Meliksetian etal. 2007). Although copper smelting began in theSouth Caucasus in the early 4th or perhaps thelate 5th millennium BCE, regularization of copperand bronze production is not apparent before the

late 4th millennium BCE. From then onward,metal producers throughout the Caucasus partic-ipated in geographically extensive networks inwhich metal, artifacts and technical knowledgecirculated (Chernykh 1992; Peterson 2012). Theseearly metal networks initially emerged in the con-text of small villages and groups of mobile pas-toralists associated with what are commonlyreferred to as the Early Bronze Age Maikop andKura-Araxes cultures (Figure 1). In both cases themajority of surviving prehistoric metalwork isknown from burials (Chernykh 1992; Chernykh2009; Kohl 2007; Peterson 2012). In the SouthCaucasus, the Middle Bronze Age saw an increasein the consumption of metalwork in lavish burialmounds such as the Karashamb and Trialeti kur-gans (Kohl 2007: 115-116; Kushanreva 1997: 112;Oganesian 1992). Although the availability ofmore easily smelted oxide ores in the Caucasus islimited, heavy exploitation of primary, sulphidiccopper ores is not apparent before the LateBronze Age of the mid-2nd millennium BC.3 Pre-historic metal consumption in the region reachedits greatest heights during the Late Bronze II, LateBronze III and Iron I periods, as evident from richnecropoli such as Artik, Lori Berd, and Horom(Figure 2). The objects examined in the presentstudy date from these periods.

The Late Bronze and Early Iron Age sites inpresent day Armenia lie within an eastern focusof mining and metallurgical activity with ties towhat is commonly referred to as the Kayakent-Korochoi culture of present day Daghestan in thenortheastern Caucasus (Chernykh 1992: Chapter9; Pike 2002). Morphologically, Late Bronze Agemetalwork associated with this eastern focus hasbeen grouped into three principal diagnosticforms: shaft-hole pole axes with arched lunateblades (Chernykh 1992: fig. 9.7, 9, 13, 15; Kohl2007: fig. 3.29); daggers and swords with a deco-

ARAM GEVORKYAN, DAVID PETERSON, JOHN DUDGEON, MONICA TROMP AND ARSEN BOBOKHYAN



rated and sharply tapering triangular blades, withhilts that were often cast separately and haftedonto the tang (Chernykh 1992: figs. 100.1-3, 9-12;101.1-8); and spearheads that frequently have aforged and split socket (Chernykh 1992: fig. 101.9-12). Other ornaments and ceremonial items asso-ciated with this focus include elaborate fibulae,pendants, bracelets, belts, buttons, zoomorphicfigurines, bronze vessels (Chernykh 1992: 264-295), and remarkable objects interpreted as rep-resentations of the solar system (Ouzounian 1984;Figure 3). Points (dart or arrow heads) with asharply tapering base account for a number of theimplements recovered from the Horom necropolis(Figure 3). By the 2nd millennium BCE, metal pro-ducers in the South Caucasus were able to smeltantimony, and utilized it in binary, ternary, andquaternary alloys with copper (Chernykh 1992:Chapter 9; Pike 2002; Meliksetian, Pernicka,Avetissyan and Simonyan 2003; Gevorkyan2009). Although people in the region utilized ironby 1200 BCE, they continued to produce a vari-ety of copper-based metalwork in the Late Bronzeand Early Iron Age.

Knowledge of these developments in earlymining and metallurgy on the Armenian plateauhas relevance beyond the South Caucasus alone.It is also important to the understanding of theinterregional relations that surrounded ancientmetal making in the neighboring regions. Fromthe 1950s to early 1990s Soviet researchers con-ducted over 35,000 analyses of ancient copper-based metalwork in investigations of earlymetallurgical developments across the Caucasusand Central Eurasia (Chernykh 1992: 16). Theseefforts unfolded within programs of ‘spectral-chemical analysis’ based on arc OES in branchesof the Soviet Academy of Sciences in Armeniaand other former Soviet republics. Since then, thepopularity of new techniques and the dwindling

supplies for traditional arc OES have rendered itnearly obsolete. The sharp contraction of institu-tional funding that followed the dissolution of theSoviet Union also resulted in a general decreasein archaeometallurgical research, which was oncea hallmark of archaeology in the region. TheSouth Caucasus Archaeometallurgy Project wasinitiated in 2009 by David Peterson, KhachaturMeliksetian and Aram Gevorkyan (who were sub-sequently joined by Arsen Bobokhyan and JohnDudgeon) to contribute to the revival of this im-portant area of research. 4 The project’s centralfocus is the relationship between early miningand metal production and associated social andpolitical developments in the region. Our effortsto date include fieldwork in 2009 and 2010 thatcollected over 200 samples of ore from 55 areaswithin 14 deposits across Armenia, together with199 samples of Late Bronze and Early Iron Agemetalwork that had been recovered in earlier in-vestigations of several sites within the republic’sborders.5 We have also examined numerous ar-chaeological sites known or believed to have beeninvolved in early copper metallurgy. Amongthese are settlements and activity areas in theMarmarik Valley in the Kotayk marz in north-central Armenia, located near ancient mines andore outcrops (Goginyan 2005). In 2012, Peterson,Dudgeon, Meliksetian, Dr. Artur Petrosian (Ar-menian Institute for Archaeology and Ethnogra-phy), and Hannah Chazin (University of Chicago)initiated the first stage of intensive archaeologicalfield research in the Marmarik Valley. Analysis ofmaterials collected in previous seasons continues,while new field research focuses on the networkrelations that surrounded ancient mining andmetallurgy in Marmarik from the Early BronzeAge to the time that the first states appeared inthe region, in the late 2nd millennium BCE (Smithet al. 2009).



The accomplishments of research to date in-clude the LA-ICP-MS analysis of Late Bronze toEarly Iron Age copper-based artifacts from theHorom necropolis. While identification of the cop-per sources utilized in making ancient metalworkin the region requires further isotopic and chem-ical analysis of artifacts and ore deposits, LA-ICP-MS analysis is the first step in the broaderexamination of the technologies and practices uti-lized in metal making during these periods.

The Horom necropolis

Investigations were initiated at Horom withthe salvage of 160 tombs for construction of theNor Kyank reservoir in 1987-1989 (Badalyan andAgekyan 1991; Badaljan et al. 1993: 9). Excava-tions were resumed in the early 1990s under thedirection of Dr. Ruben Badalyan and Dr. PhilipKohl (Badaljan et al. 1992, 1993, 1994). Horomcovers an area of some 300 hectares making it thelargest prehistoric settlement in the Shirak plain(northwestern Armenia). Stone architecture, in-cluding two citadels dating to the 12th to 9th cen-turies BCE, indicate careful planning bycentralized leadership during the latest stages ofprehistoric occupation of the region that with itsincorporation into the Urartian empire (Badaljanet al. 1992: 31, 46). The necropolis is comprised ofclusters of cromlechs scattered over several hun-dred hectares south and east of the settlement(Badlajan et al. 1992: 47, 1993: 8-12). The crom-lechs typically contain an individual interment,and the most frequently encountered grave goodsare ceramics and bronze metalwork. The largenumber of cromlechs that were investigated bysalvage operations in the 1980s are almost com-pletely unpublished. Two that were opened in1992 to the southeast of southernmost citadel givea picture of the interior of the burials. Both had a

central burial pit within a ring of stones that wassealed with a massive capstone (Badaljan et al.1993: figs. 7 and 8).

LA-ICP-MS analysis methods

LA-ICP-MS analysis of copper and bronze ar-tifacts from Horom was performed on samplesprovided by Aram Gevorkyan, which had beentaken from objects recovered by the Nor Kyanksalvage operations. The analysis was performedat the Center for Archaeology, Materials and Ap-plied Spectroscopy (CAMAS) at Idaho State Uni-versity.6 Gevorkyan previously assigned theburials and objects to the 13th-9th centuries BCE,or the Late Bronze III-Iron I periods (Figure 1).7This experiment had two general goals: 1) to ex-amine the effectiveness of LA-ICP-MS for analyz-ing systematic differences in the composition ofcopper and bronze artifacts both within and be-tween assemblages, as an aid in characterizing an-cient metal technologies and possibly sources ofmaterials; and 2) comparison of the results withthose from arc OES performed by Gevorkyan on48 of the 50 samples. The comparison of LA-ICP-MS and arc OES results was proposed in order todetermine the potential of relatively inexpensiveLA-ICP-MS analysis for the ongoing investigationof ancient copper and bronze from the SouthCaucasus. Analysis was performed using fivestandard reference materials (SRMs) with certi-fied element concentrations (four bronze and onecopper), in order to provide a broad range of ele-ments and concentrations for calibrating andquantifying the results. We are grateful to Dr.Laure Dussubieux for sharing the B10, B12, 51.13-4, 71.32-4 standards used in the experiment.8SRM 494 from the US National Institute for Stan-dards and Technology was also used.

Laser ablation was performed on cut, ground,

ARAM GEVORKYAN, DAVID PETERSON, JOHN DUDGEON, MONICA TROMPAND ARSEN BOBOKHYAN



and polished surfaces of samples embedded inspectroscopic epoxy. The exposed surface of eachsample averaged 1.5 – 2.0 mm. While the analysiscould have been performed on the surface ofuncut objects, the samples had already been re-moved for arc OES in the 1990s and enabled theirpreparation in this manner. Preparation of groundand polished samples with uniform surface geom-etry facilitated SEM-EDS determination of majorelement composition. It also aided in identifyingthe exact area of ablation and to visualize struc-tural heterogeneity, which might affect the LA-ICP-MS results. Before ablation, element mapswere collected for each sample utilizing theCAMAS laboratory’s Bruker Quantax 200 SDD-EDS system in tandem with its FEI Quanta 200FESEM, operated in backscattered electron imag-ing mode. Element mapping revealed that a 500x 500 mm laser ablation raster pattern would besufficient to subsume the heterogeneous domainsin each sample and approximate a bulk sampleanalysis (Figure 4). Due to the very small polishedarea of several of the samples, three non-overlap-ping 500 x 500 mm ablation sites were analyzedon each sample, with each sampling site com-prised of three replicate ICP-MS analyses.

The laser device was a New Wave UP-213 laserablation system operated in imaged aperturemode. Ultra high purity (UHP) helium was usedas the laser sweep gas (0.343 L min-1) in a standardvolume laser cell. The sweep gas was blended withup to 0.70 L min-1 of UHP argon gas prior to en-tering the plasma torch, to minimize plasmaflicker and increase the washout rate at the con-clusion of each analysis. Sample raster patternswere pre-ablated in order to to remove oxidationand residual surface contamination, using a100mm diameter spot size with a 100 mm s-1 laserspeed at 60% laser output power. Data acquisitionwas performed with an ablation pass within the

pre-ablated area using an 80 mm diameter beam,moving at 50 mm s-1 operating at 70% outputpower, at a pulse rate of 20 Hz. The ablated ma-terial was analyzed by a Thermo X-Series II in-ductively coupled plasma-mass spectrometerwith a GCMS-based dual-inlet interface (typicaloperating parameters are found in Table 1). Thisinterface permits simultaneous introduction ofthe laser ablation gas with a liquid internal stan-dard (with 20 ppb each of Rh, Ru and Ir), to aidin correcting instrument drift, and to offset ma-trix suppression that can cause the signal for ele-ments of interest to decrease. This may occurwhen more of a relatively soft, easily ablated ma-terial like metallic copper is ionized in the plasmaformed by the laser, which if left uncorrectedmay lead to misleading results.

The data was calibrated with a slightly modi-fied version of the approach described previouslyby Neff and Dudgeon (2006) and in Speakmanand Neff (2005). Elements commonly found astrace elements, impurities and alloy constituentsin copper and bronze may segregate as cast metalcools, as in the case of lead (Pb), or may form dif-ferent phases with copper, as arsenic (As) and tin(Sn) will do. In order to increase the precision andaccuracy of spatially-discrete compositionalanalysis across samples with varying concentra-tions of copper, we utilized a procedure devel-oped by one of the authors (Dudgeon et al., thisvolume) to externally measure the actual copperconcentration at each ablation site by SEM-EDS(reported as normalized mass percent). A mini-mum of ten replicate EDS measures covering asuite of fifteen major, minor, and trace elementcomponents (Al, Cr, Mn, Fe, Co, Ni, Cu, Zn, As,Ag, Sn, Sb, Au, Pb, Bi) were averaged, and themean value of copper in the artifact samples wasused in the internal standard correction duringICP-MS signal calibration. The analytes measured



in the experiment and the detection limits foreach are given in Table 2.

Results of arc OES analysis of the Horommetalwork

The 48 previously analyzed copper-based ar-tifacts from Horom have been classified into twoartifact categories: ornaments (n=21) and imple-ments (n=27). The identified ornaments includeflat copper sheets and bands, swastika-shapedplaques, rings, pins (including three associatedwith representations of the solar system—two areillustrated in Figure 3), sword pommels and pen-dants. The implements are wire, points, and adagger. The 23 points in the assemblage accountfor the majority of implements that were ana-lyzed and largest number of artifacts that can begrouped as a single form (Table 3).

In every object, copper was identified as thebase material (Table 3). No attempt was made toquantify copper as is common in arc OES analysisof ancient copper-based materials, therefore theresults are not normalized to the concentration ofcopper present in any sample. The results showthe presence of 10 alloys among the objects, bythe conventional association of the presence ofmore than 1% of a major element in a copper-based material with “voluntary addition” (seeDussubieux et al. 2008: 650). Figure 5 summarizesthe number of implements and ornaments identi-fied for each alloy and unalloyed copper. Six ofthe objects register as unalloyed copper and threeas leaded copper (Cu-Pb). Seven are arsenical cop-per or arsenic bronze (Cu-As), and another nineare leaded arsenical copper (Cu-As-Pb). Eleven aretin bronze (Cu-Sn), and there are four each of tin-arsenic bronze (Cu-Sn-As) and leaded tin bronze(Cu-Sn-Pb). The most prevalent complex alloy isCu-Sn-As-Pb, for which there are two examples.

One of the most remarkable aspects of the as-

semblage is the use of antimony within it.Gevorkyan reported the presence of over 7% an-timony in two sword pommels, in one as tin-anti-mony bronze (Cu-Sn-Sb, sample 1040) and inanother as tin-antimony-arsenic bronze (Cu-Sn-Sb-As, sample 1041). To date it has not been pos-sible to source the antimony in these objects,although the best known prehistoric antimonymines near Horom are in the Zopkhito district ofthe Gornaya Racha in the Great Caucasus. Thereare at least four published calibrated radiocarbondates for antimony mines in Zopkhito, whichspan a period from about 1800 to 1000 BCE(Burchuladze and Togonidze 1987: 241). Zopkhitois therefore a viable candidate for the source(s) ofthe antimony utilized in making these objects.

LA-ICP-MS Results

Small fragments of the 48 Horom artifacts leftover from the arc OES analysis were analyzed byLA-ICP-MS. A total of 15 analytes and three liq-uid internal standard additions were collectedduring data acquisition (Table 2). Twelve of theseanalytes demonstrated adequate detection limitsand were also detected by arc OES analysis(55Mn, 57Fe, 59Co, 62Ni, 75As, 109Ag, 117Sn,121Sb, 125Te, 197Au, 204Pb, 209Bi). Copper wasalso measured, and was used as an internal stan-dard calibration using data from the SEM-EDS.ICP-MS survey scans on the Horom artifacts de-termined that this suite of analytes comprised atleast 99.73% of the available masses measureableby ICP-MS. A combination of copper and bronzestandards (SRM-494 and B10, B12, 51.13-4, 71.32-4) were analyzed to bracket the concentrationswithin the artifact samples for calibration. TheSEM-EDS standardized LA-ICP-MS concentrationresults are given in Table 4. With the exception offour artifacts with high iron concentration




(Horom 899, 928, 1029 and 1217; average 3150ppm) and two with high nickel (Horom 899 and1039; average 5780 ppm), all of the artifacts pos-sessed high and variable concentrations of copper,arsenic, tin, antimony and lead. To visualize themajor elements alloyed into the copper base, wecompared the ratio of the four major non-copperelements and minor constituents (As, Sn, Sb, Pb)across artifact classes for the Horom sample (Fig-ure 6).

The LA-ICP-MS data suggests that within thevarious artifact classes significantly different al-loying recipes were used. In most cases alloyingwould have been achieved by the direct mixingof metals, but high levels of arsenic may have alsobeen achieved through a co-smelting process (e.g.,Lechtman and Klein 1990). The dominant rela-tionship in this assemblage is the correlation be-tween high arsenic (average 11,500 ppm) andpoint implements, the dagger and the wire arti-facts. Conversely, the artifacts characterized asornaments (i.e., pins, bands, rings and pommels)contained a higher proportion of tin (average95,700 ppm) than the implement artifacts. Theconcentration of lead and antimony in the Horomartifacts is not indicative of any pattern correlatedwith artifact type; rather, they appear to covaryas lesser constituents within the copper-arsenic-tin modal recipe, suggesting a great deal of mixingof these materials.

A comparison of the arc OES and LA-ICP-MSresults shows a general pattern of agreement be-tween the major element constituents of theHorom artifacts when the analytes occur at highconcentration. At low major and minor elementconcentrations, the OES data break down intomore categorical estimates of concentration, dueto the higher detection limits and lower precisioncharacteristic of arc OES spectroscopy. Especiallyadversely affected by lower precision of estima-

tion include manganese, gold, silver and zinc,measured at low to several hundred ppm usingLA-ICP-MS.

Discussion

For the purpose of this analysis, the objectswere classified into two artifact types: ornaments(n=21) and implements (n=27). While heuristicallyvaluable for evaluating preliminary hypotheses,this scheme should be treated with care, since thistype of classificatory arrangement is predicatedon positing functional performance differencesbetween the two artifact types. This would re-quire additional analyses of usewear analysis, mi-crohardness, and perhaps metallographic analysisof how individual objects were worked. Such ascheme is perhaps inappropriate for grave goodswhose function is primarily ceremonial, withoutadditional data on how objects were made or uti-lized in prior stages of their use-lives, if they werein fact not simply preprared for burial. However,there is some utility in these categories, predi-cated upon the selection of particular materialsfor specific object forms regardless of use prior tointerment. While all of the objects analyzed byarc OES and LA-ICP-MS were recovered as gravegoods by the people who utilized the Horomnecropolis, according to both sets of results thosewho produced the objects tended to systemati-cally utilize alloys with tin to make ornaments,while they prepared the majority of implements(mostly weaponry) with unalloyed copper and ar-senic alloys (Figure 7).

One of the most interesting aspects of the as-semblage is the use of antimony as an alloyingagent in two sword pommels. Pike (2002) has ar-gued that antimony may have been used as a sub-stitute for tin, which is not known to have beenmined in the Caucasus before the late 1st millen-



nium BC. Interestingly, antimony appears to havebeen more than just a tin substitute in the metal-work from Horom. In both cases in which anti-mony was identified at alloying levels with arcOES (samples 1040 and 1041), it registers in mix-tures that also contain greater than 11% Sn by arcOES, and (62387 and 116862 ppm respectively asmeasured for the LA-ICP-MS analysis). Both ob-jects are ornamental sword pommels in which tinand antimony may have been used for the com-bined aesthetic and functional affects of a lightcolored and hard material (in 1140, Sb is 64946ppm by SDD-EDS, and 29174 ppm in 1141). Anti-mony was added to copper with and not insteadof tin, and therefore was not a replacement for tinbut instead was combined with it a systematicfashion in its appearance in only two objects ofthe same form. Whether production was done lo-cally or finished objects were imported is notdemonstrable through this analysis. However, a snoted earlier, there is a strong likelihood that ei-ther antimony or the objects themselves frompresent-day Georgia.

Of all the materials, the identification of ar-senic with voluntary alloying is perhaps the mostproblematic, since arsenical copper with arsenicconcentrations under 3% can be created intention-ally or unintentionally through co-smelting (Pe-terson 2009). In all but one sample, the levels ofarsenic detected by arc OES that are potentiallyassociated with alloying range from 1.1% to 2.75%,and can be reasonably attributed to accidentalproduction by co-smelting. The possible excep-tion is sample 1176, a point that Geovorkyan re-ports as containing 9.2% arsenic without signs ofheavy corrosion that might lead to depletion ofCu and enrichment of As (Table 3). However, thismay be incorrect, as LA-ICP-MS reports arsenicat 30623 ppm, which is closer to the values forarsenic in the rest of the samples. One of the in-

teresting aspects of the arc OES results is the po-tential evidence for recycling represented by thepresence of Sn, As, Pb, and Sb in several objectsat levels not far below the conventional thresholdfor intentional alloying.

Conclusions

An important part of assessing the perform-ance of LA-ICP-MS on the Horom metalwork iscomparing the LA-ICP-MS results for the relativefrequency of different materials in the tested sam-ples with the arc OES results for the same sam-ples. Altogether, the results for the LA-ICP-MSanalysis generally agreed with those that weregathered previously by arc OES on the composi-tion of only 25 of the 48 objects analyzed withboth techniques. We detected copper, arsenicalcopper, leaded arsenical copper, tin bronze,leaded tin bronze and tin arsenic bronze by LA-ICP-MS. We did not identify leaded copper thatis otherwise unalloyed by LA-ICP-MS as wasfound by arc OES. In addition, in the tin-anti-mony bronze and tin-antimony-arsenic bronzeidentified by arc OES, LA-ICP-MS detected thepresence of alloy-level concentrations of lead; thecomposition of these two objects was therefore re-categorized as leaded tin-antimony bronze andleaded tin-antimony-arsenic bronze. With the ex-ception of these two objects, LA-ICP-MS tendedto find lower levels of lead in the same samplesthan arc OES. Alloy-level concentrations of anti-mony were identified with equal frequency byboth techniques. Indication of a tendency to se-lect tin alloys for ornaments is much greater inthe LA-ICP-MS results than those for arc OES(LA-ICP-MS shows that 18 out of 20 ornamentsare of alloys with tin), while the LA-ICP-MS re-sults indicate a similar tendency to reserve unal-loyed copper and arsenical copper for implements

ARAM GEVORKYAN, DAVID PETERSON, JOHN DUDGEON, MONICA TROMP AND ARSEN BOBOKHYAN



as did arc OES (4 out of 5 unalloyed copper ob-jects are implements, and implements again ac-count for all arsenical copper objects).

Thus, while there is notable disagreement onconcentrations of lead, some general tendenciesin the selection of materials for implements andadornments are indicated by both methods, al-though the preference of tin alloys for ornamentsis more strongly expressed in the LA-ICP-MS re-sults. In addressing the differences in perform-ance, we would argue that LA-ICP-MS is morereliable than arc OES for a number of reasons.Concentrations of copper were quantified bySEM-EDS for the LA-ICP-MS experiment, butnever quantified for arc OES. Since copper wasquantified for the LA-ICP-MS results, it was pos-sible to normalize the values achieved by LA-ICP-MS to 100 percent in order to show the relativeproportion of a given analyte (such as lead) to therest of the elements present in each sample aswhole. Normalization was not part of the arc OESanalysis. As noted earlier, the LA-ICP-MS analysiswas performed with five certified copper andbronze standards, which allow for the calibrationof results for the unknown quantity of elementspresent in a test sample according to the knownvalues for those elements in the certified stan-dards when analyzed together in the same exper-iment, as we did in this case. No analogous formof standardization was utilized in the arc OESanalysis.

One of the arguable potential benefits of LA-ICP-MS is the capacity for trace element analysis.It was not possible to assign the Horom metal-work to meaningful source groups. At this stage,it is not possible to determine whether that is dueto limitations of the analytical approach, or thepresence of heavily recycled materials in the as-semblage, or both. However, in comparison to tra-ditional arc OES in Eurasian archaeometallurgy,

LA-ICP-MS is just as effective or superior in thedetection of alloys and alloy recipes. This has nu-merous potential applications in addressing ar-chaeological questions, therefore we conclude itis a highly viable technique for reinstating thestrong tradition of archaeometallurgy in Armen-ian archaeology.

Acknowledgments. Some of the results dis-cussed here were presented at the Archaeometal-lurgy in Europe III conference (June 28-July 1,2011) at the Deutsches-Bergbau Museum,Bochum, Germany (Peterson et al. 2011), andwere the subject of a poster displayed at the 2011Annual Meeting of the Society for American Ar-chaeology in Sacramento, California (Meredith etal. 2011). This research was sponsored by theAmerican Councils for International Educationand the National Councils for Eurasian and EastEuropean Research, through a National Endow-ment for the Humanities International Collabora-tive Research Fellowship to David Peterson in2009-2010 for Collaborative Investigations of EarlyMining and Metal Production on the ArmenianPlateau, ca. 7000-800 BCE. Matching supportwas provided by Idaho State University’s FacultyResearch Committee (2009-2010) and Humanitiesand Social Sciences Research Committee (2010).Laure Dussubieux (Field Museum of Natural His-tory, Chicago) graciously provided copper andbronze standards utilized in the LA-ICP-MSanalysis. The objects analyzed were recovered inexcavations at Horom directed by RubenBadalyan and O. K. Agekyan in 1987-1989(Badalyan and Agekyan 1991). Many thanks toIdaho State University Anthropology studentsAdam Clegg for preparation of Figure 2, andBradley Paige for Figure 3. Special thanks go toKhachatur Meliksetian (Institute of GeologicalSciences, Armenian National Academy of Sci-ences) for significant help and discussion.



Badalyan R. S. and Agekyan O. K.1991 Excavations of Early Iron Age Burials in theHorom Cemetery Situated on the Territory of theArtik Reservoir. Abstracts of Papers Given at theScientific Session Devoted to Field Archaeological In-vestigations in the Republic of Armenia. Yerevan (inArmenian).

Badalyan R., Edens C., Kohl P.L. and TonikyanA.V.1992 Archaeological Investigations at Horom in theShirak Plain of North-Western Armenia. Iran 30:31-48.

Badalyan R., Edens C., Gorny R., Kohl P.L.,Stronach D., Tonikyan A.V., Hamayakyan S.,Mandrikyan S. and Zardaryan M.1993 Preliminary Report on the 1992 Excavationsat Horom, Armenia. Iran 31: 1-24.

Badalyan R., Kohl P.L., Stronach D. and Toni-kyan A.V. 1994 Preliminary Report on the 1993 Excavationsat Horom, Armenia. Iran 32: 1-29.

Burchuladze, A. A., and G. I. Togonidze1987 Tblisi Radiocarbon Dates IV. Radiocarbon29(2): 239-262.Chernykh, E. N.1992 Ancient Metallurgy in the USSR. Cambridge:Cambridge University Press.

Dussubieux, L.Laser Ablation-Inductively Coupled Plasma-MassSpectrometry of Ancient Copper Alloy Artifacts.In Archaeological Chemistry: Analytical Methodsand archaeological Interpretation, edited by M. D.Glascock, R. J. Speakman, and R. S. Popelka-Fil-coff, pp. 336–348. ACS Publication Series 968.Washington, DC: American Chemical Society.

Dussubieux, L., A. Deraisme, G. Frot, C.Stevenson, A. Creech, and Y. BienvenuLA-ICP-MS, SEM-EDS and EPMA analysis of east-ern North American copper-based artifacts: impactof corrosion and heterogeneity on the reliability ofthe LA-ICP-MS compositional results. Archaeome-try 50(4): 643-657.


Literature

References1 Performed at the Curt-Engelhorn Zentrum in

Mannheim, Germany, with Dr. Ernst Pernicka andother colleagues.

2 These ores are more difficult to smelt into metalliccopper than the weathered oxide ores that wouldhave been encountered earlier in the upper levelsof deposits.

3 Prior to this, Meliksetian conducted analyses of an-cient copper, bronze, antimony and lead objects, aswell as Armenian copper ores, with Dr. Ernst Per-nicka (Curt-Englehorn Zentrum, Mannheim) andother colleagues (Meliksetian, Pernicka, Badalyanand Avetissyan 2003; Meliksetian, Pernicka,Avetissyan and Simonyan 2003; Meliksetian et al.2007, 2010). Other ongoing archaeometallurgicalresearch in the South Caucasus includes investiga-tions of ancient gold mining in Georgia by Stöllner,Gambashidze, and Hauptmann (Hauptmann et al.

2010; Hauptmann and Klein 2009), and researchrecently initiated on the Sotk mine and neighbor-ing sites in Armenia under the direction of Per-nicka.

4 Analysis of these materials is ongoing. An interimreport on the project’s general activities is in prepa-ration for an upcoming edition of the journal Ara-mazd.

5 By three of the authors, John Dudgeon, MonicaTromp and David Peterson.

6 A close examination of the dating and periodizationof the Horom metalwork is beyond the scope of thepresent discussion, and will be the subject of a fu-ture publication.

7 SRM B10 and B12 are from the Centre deDéveloppement des Industries de Mise en Formedes Matériaux, France, and 51.13-4, 71.32-4 are fromthe Bureau of Analysed Samples Ltd, England.



Gevorkyan, A. Ts.Iz istorii drevneyschey metallurgii Armyanskogonagor’ya. Yerevan.Reflections on Metal Production in Armenia duringthe Late Bronze and Early Iron Age. Armazd 4(2):36-54.

Hauptmann, A., Bendall, Chr., Brey, G.P.,Japarize, I., Gambasidze, I., Klein, S., Prange,M. and Stöllner, Th.2010 Gold in Georgien. Analytische Untersuchungenan Goldartefakten und an Naturgold aus dem Kau-kasus und dem Transkaukasus. In S. Hansen, A.Hauptmann, I. Motzenbäcker and E. Pernicka(eds.), S. Hansen, A. Hauptmann, I. Motzenbäcker,Ernst Pernicka (eds.), Von Majkop bis Trialeti. Ge-winnung und Verbreitung von Metallen und Obsi-dian in Kaukasien im 4. - 2. Jt. v. Chr, 139-160.Kolloquien zur Vor- und Frühgeschichte. Bonn: Ha-belt.

Hauptmann, A. and S. Klein2009Bronze Age Gold in Southern Georgia. Revued’archaéométrie 33: 75-82.

Kohl, P. L.2007 The Making of Bronze Age Eurasia. New York:Cambridge University Press.

Kushnareva, K. Kh.1997 The Southern Caucasus in Prehistory: Stagesof Cultural and Socioeconomic Development fromthe Eighth to the Second Millennium B.C. UniversityMuseum Monograph 99. Philadelphia: The Univer-sity of Pennsylvania Museum.

Lechtman, H. and S. Klein1999 The Production of Copper–Arsenic Alloys(Arsenic Bronze) by Cosmelting: Modern Experi-ment, Ancient Practice. Journal of ArchaeologicalScience 26(5): 497-526.

Meliksetian, Kh. and E. Pernicka2010 Geochemical characterisation of ArmenianEarly Bronze Age metal artefacts and their relationto copper ores. In S. Hansen, A. Hauptmann, I.Motzenbäcker, Ernst Pernicka (eds.), Von Majkopbis Trialeti. Gewinnung und Verbreitung von Metal-len und Obsidian in Kaukasien im 4. - 2. Jt. v. Chr.

Beiträge des Internationalen Symposiums in Berlinvom 1. - 3. Juni 2006. Bonn: Hablelt.

Meliksetian, Kh., E. Pernicka and R. Badalyan2007 Compositions and some considerations on theprovenance of Armenian Early Bronze Age copperartefacts. Proceedings, Second International Confer-ence Archaeometallurgy in Europe, June 17-21, 200.Aquiliea, Italy.

Meliksetian, Kh., E. Pernicka, R. Badalyan,and P. Avetissyan2003 Geochemical characterization of ArmenianEarly Bronze Age copper based artefacts and theirrelation to copper ores. Proceedings, Second Inter-national Conference Archaeometallurgy in Europe,vol . 1. Milan, Italy.

Meliksetian, Kh., E. Pernicka, P. Avetissyanand H. Simonyan2003Chemical and lead isotope characterisation ofMiddle Bronze age bronzes and some Iron Age an-timony objects (Armenia). Proceedings, Second In-ternational Conference Archaeometallurgy inEurope, vol . 2. Milan, Italy.

Meredith, C., D. Peterson, M. Tromp, J. Dudg-eon, A. Gevorkyan, and Kh. Meliksetian 2011 New Standards in the Analysis of Archaeolog-ical Metalwork using LA-ICP-MS: A Case Studyfrom the South Caucasus Archaeometallurgy Project.Poster displayed at the Annual Meeting of the So-ciety for American Archaeology, Sacramento, April2011.

Neff, H. and J.V. Dudgeon2006 LA-ICP-MS Analysis of Ceramics and CeramicRaw Materials from the Gila River Indian Commu-nity, Arizona. Research Report: Institute for Inte-grated Research in Materials, Environments, andSociety, California State University, Long Beach.

Oganesian, V. E.1992 A Silver Goblet from Karashamb. Soviet An-thropology & Archaeology 30(4): 84-102.

Ouzounian, J. G.1984 Armenian Astronomy in the Bronze Age. Ar-chaeoastronomy 7: 105-109.


Peterson, D.Production and Social Complexity: Bronze AgeMetalworking in the Middle Volga. In Social Com-plexity in Late Prehistoric Eurasia: Monuments,Metal, and Mobility, edited by B. Hanks and K. Lin-duff, pp. 187-214. New York: Cambridge UniversityPress.2012 Forging Social Networks: Metallurgy and thePolitics of Value in Bronze Age Eurasia. In The Ar-chaeology of Power and Politics in Eurasia: Regimesand Revolutions, edited by C.W. Hartley, G.B.Yazıcıoğlu , and A.T. Smith, pp. 283-301. New York:Cambridge University Press.

Peterson, D., A. Gevorkyan, K. Meliksetian, A.Bobokhyan, J. Dudgeon, M. Tromp, S. Hov-akimyan, A. Vardanyan, C. Meredith, and T.Schneyder2011 The South Caucasus Archaeometallurgy Proj-ect: Investigation of Early Mining and Metal Pro-duction on the Armenian Plateau. An InterimReport. In International Conference, Archaeometal-lurgy in Europe III, Abstracts, edited by A. Haupt-mann, D. Modaressi-Tehrani and M. Prange. Metalla4: 213. Bochum.

Peterson, D., P. Northover, C. Salter and B.Maldonado n.d. Early Metal Technology and Related Practicesin the Caspian Coastal Plain: Metalwork from the

Velikent Cemetery, with Peter, for Works of the Ve-likent Archaeological Expedition Volume 1 – TheWestern Caspian Coastal Plain in the Early and Mid-dle Bronze Age: Investigations at Velikent and Its En-virons, edited by P. Kohl and R. Magomedov.(forthcoming)

Pike, A.W.G. 2002 Appendix: Analysis of Caucasian Metalwork- The Use of Antimonal, Arsenical and Tin Bronzein the Late Bronze Age. In Curtis, J., M. Kruszyn-ski, A.W.G. Pike, and A. Searight, Ancient Cau-casian and Related Materials in the British Museum,pp. 87-92. British Museum Occasional Paper 121.London: The British Museum.

Scott, D.1991 Metallography and Microstructure of Ancientand Historic Metals. Malibu: Getty Museum.

Smith, A. T., R. Badalyan and P. Avetisyan2009The Archaeology and Geography of AncientTranscaucasian Societies I: The Foundations of Re-search and Regional Survey in the TsaghkahovitPlain, Armenia. Chicago: Oriental Institute Press.

Speakman, R.J. and Neff, H. (eds.)2005 Laser Ablation ICP-MS in Archaeological Re-search. Albuquerque: University of New MexicoPress.



Ð²Ú²êî²ÜÆ äÔÜÒº ºì ´ðàÜ¼º ÐÜ²¶àôÚÜ²è²ðÎ²ÜºðÆ LA-ICP-MS î²ðð²ÈàôÌàôØÀ

²ñ³Ù ¶¨áñ·Û³Ý1, ¸»ÛíÇ¹ ä»ï»ñëáÝ2, æáÝ ¸áõ¹çáÝ2, ØáÝÇÏ³ ÂñáÙ÷2 ¨²ñë»Ý ´áµáËÛ³Ý1 ÐÝ³·ÇïáõÃÛ³Ý ¨ ²½·³·ñáõÃÛ³Ý ÇÝëïÇïáõï, Ð³Û³ëï³ÝÇ ¶ÇïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³½·³ÛÇÝ ³Ï³¹»ÙÇ³, ºñ¨³Ý 2 ²Û¹³ÑáÛÇ å»ï³Ï³Ý Ñ³Ù³Éë³ñ³Ý

²Ù÷á÷áõÙ

Նախկինում հնագույն մետաղական արտեֆակտների հետազոտումը կատարվումէր քանակական լուսապատկերային վերլուծության մեթոդով (OES): Քանի որ այժմ այդմեթոդն արխեոմետրիայում լայն կիրառություն չունի, ուստի այնպիսիք, ինչպիսիք ենէներգետիկ տարրալուծման սպեկտրասկոպիան (EDS) և լազերային աբլյացիայի հետզանգվածի` պլազմային ինդուկտիվորեն առնչվող լուսապատկերաչափության մեթոդը(LA-ICP-MS), ընձեռում են պղնձե և բրոնզե հնագույն առարկաների բաղադրությունըորոշելու և ճշգրտելու առավել մեծ հնարավորություն: Նոր մեթոդների օգտագործմանարդյունավետությունը բնորոշելու նպատակով Այդահոյի համալսարանի հնագի տու -թյան, նյութաբանության և կիրառական սպեկտրասկոպիայի կենտրոնում (CAMAS)հետազոտել ենք Հոռոմի և Քարաշամբի դամբարանադաշտերից գտնված 66 ա -ռարկա: Ք.ա. II հազարամյակի վերջով և I հազարամյակի սկզբով թվագրվող դամ -բարանային այդ համալիրների ընդգրկած ժամանակաշրջանը հայտնի է մետաղեարտեֆակտների պատրաստման համար պղնձե տարբեր համաձուլվածքների օգտա -գործմամբ: Նախկինում ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստի տու տումլուսապատկերային վերլուծության (OES) են ենթարկվել Հոռոմից հայտնա բեր ված 48առարկա: Դրա արդյունքները մեզ հնարավորություն տվեցին համեմատել նախ կին ևներկա տարրալուծումների տվյալները: LA-ICP-MS մեթոդի կիրառմամբ միկրոտար -րերի բաշխման մեջ էական օրինաչափություններ չհայտաբերեցինք, ինչը կօգներ նույ -նա կանացնել մետաղական առարկաների պատրաստման համար օգտա գործվածհան քաղբյուրները: Դա, հավանական է, առնչվում էր վերամշակված մե տաղի ակտիվգործածության հետ: EDS և լուսապատկերային վերլուծությամբ բացի պղնձից ի հայտեկան տարբեր խառնուրդներ, այդ թվում` մկնդեղ, ծարիր, անագ: EDS տարրալուծ -մամբ ի հայտ բերվեցին ավելի մեծ բազմազանությամբ համաձուլվածքներ, քան ավելիվաղ արված հետազոտությամբ: Սա, թերևս, բացատրվում է այն հանգամանքով, որբացի միկրոտարրերից, EDS-ի դեպքում որոշվում է նաև պղնձի առկայությունը, ինչըթույլ է տալիս նորմալացնելու բոլոր բաղադրամասերի հարաբերակցությունն այդմետաղի նկատմամբ, այնինչ տարրալուծման հին մեթոդով պղինձը չէր որոշվում:

Բա նա լի բա ռեր՝ Այդահո, մեթոդ, պղինձ, բրոնզ, հետազոտում:




ИССЛЕДОВАНИЕ МЕДНЫХ И БРОНЗОВЫХ АРТЕФАКТОВАРМЕНИИ МЕТОДОМ LA-ICP-MS

Арам Геворгян1, Давид Петерсон2, Джон Дуджон2, Моника Тромп2 и Арсен Бобохян1 Институт археологии и этнографии, Национальная академия наук Республики Армения, Ереван, 2 Государственный институт Айдахо

Резюме

Ранее анализ доисторических медных артефактов производился полуколичествен-ным спектральным анализом (OES). Поскольку этот метод в настоящее время не нахо-дит широкого применения в археометрии, такие аналитические методики какспектроскопия энергетической дисперсии (EDS) и метод лазерной абляции с масс-спек-трометрией индуктивно связанной плазмы (LA-ICP-MS) демонстрируют большие воз-можности и точность определений для анализа древних медных и бронзовых изделий.В целях изучения эффективности применения LA-ICP-MS and EDS для характеризациимедных сплавов Южного Кавказа мы проанализировали 50 артефактов из некрополейОрома и 16 из Карашамба в Центре археологии, материаловедения и прикладной спек-троскопии (CAMAS) Университета Айдахо. Эти артефакты были извлечены из захоро-нений датируемых поздним 2-ым – ранним 1-ым тысячелетиями до новой эры, периодадля которого характерно использование различных сплавов на основе меди для изго-товления артефактов. 48 артефактов из Орома были проанализированы ранее полуко-личественным спектральным анализом (OES) в институте Археологии и ЭтнографииНАН РА. Это дало возможность сравнить аккуратность спектрального анализа в сравне-нии с LA-ICP-MS и EDS для анализа медных сплавов древних металлических изделий.LA-ICP-MS анализ не обнаружил значимых закономерностей в распределении микро-элементов, которые бы позволили идентифицировать рудные источники использован-ные для изготовления артефактов. Это, вероятно, связано с интенсивным исполь -зо ванием переработанного металла. Помимо нелегированной меди, EDS и спектраль-ный анализ (OES) выявили различные примеси, в том числе мышьяк, сурьму, олово.Анализы EDS выявили большее разнообразие сплавов, чем более ранние спектральныеанализы. Это может быть связано с тем, что помимо микроэлементов, при EDS анализеопределялась также медь, что позволяет нормализовать содержания всех элементов кмеди, в то время как при спектральном анализе медь не определялась.

Ключевые слова: Айдахо, метод, медь, бронз, анализ.



Հնավայրի հուշարձանախումբն Արայի լե-ռան ստորոտում է, Եղվարդ ավանից մոտ 3 կմդեպի հյուսիս-արևելք և Փոքրավան (Զորավան)գյուղից մոտ 1 կմ հյուսիս: Ընդգրկում է Սբ.Զորավար եկեղեցին, կից վանական համակա-ռույցի շինությունները, փոքր մատուռը, գերեզ-մանոցը և գյուղատեղի-բնակատեղին: Մատուռըև բնակատեղին կողք-կողքի են, հարթ տեղան-քի վրա: Բնակավայրն զբաղեցնում է մեկ հեկ-տար տարածք: Գիտական և տեղագրականգրականության մեջ եթե Սբ. Զորավար եկեղե-

ցին հի շա - տակվում և հայտնի է որպես ճարտա-րապետական հուշարձան, ապա գյուղատեղինգրեթե հայտնի չէ: Եկեղեցին VII դարում կառու-ցել է Գրիգոր Մամիկոնյանը: Այն եղել է մենաս-տան: Թորոս Թորամանյանը, XX դ. սկզբինայցելելով այստեղ, նշել է գյուղի ավերակների ևվանքի առնչությունը: Նա վկայել է նաև ջրանց-քի հետքերի մասին, որոնք, ցավոք, այսօր չեննկատվում: Հ. Շահխաթունյանը տեղեկացրել է,որ խմելու և ոռոգման ջրերը Եղվարդ ավան ենտարվել վանքի մոտով անցնող ջրանցքից: Գյու-



¼àð²ì²ð ÐÜ²ì²ÚðÆ äºÔàôØÜºðÆ Ø²êÆÜ

ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱԽԱՆՅԱՆՊատմ. գիտ. թեկնածու, ԳԱԱ Հնագիտության ինստիտուտ, Երևան

Ð²Ôàð¸àôØÜºð

Հակիրճ: Զորավար հնավայրն Արա լեռան ստորոտին է, Եղվարդ ավանից 3 կմ հս-աե:Հուշարձանախմբում ընդգրկված են եկեղեցին, զանգակատունը, զանազան շինու -թյուններ, գերեզմանատուն, բնակավայր: Եկեղեցին թվագրվում է VII դարով: Այնհիշատակել են Թ. Թորամանյանը, Հ. Շահխաթունյանը, Հ. Եղիազարյանը: 1979 թ. տարածքում պեղումներ է իրականացրել ՀՍՍՀ Գիտությունների ակադե -միա յի Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի և Երևանի պետհամալ սա -րանի միա ցյալ արշավախումբը, հայտնաբերվել են զգալի նյութեր: Ցավոք,պե ղում ների արդյունքները չեն քննարկվել, չեն հրատարակվել, հուշարձանըանուշադրության է մատնվել:

Բա նա լի բա ռեր՝ Զորավար, հնավայր, պեղումներ, մետաղյա իրեր:

ղատեղիի մասին հիշատակել է նաև Հ. Եղիա-զարյանը:

Պաշտպանական շինություններից զուրկփոքր հնավայրի ավերակներից դատելով,բնակչությունը չպետք է գերազանցեր 150-200մարդուց: Տեղանքն ուսումնասիրելիս ուրվագծ-վեցին սենյակների պատեր, մեծ բնակարաննե-րի համալիրներ, փողոցներ: Երևում էին պա -տերի վերին շարքերի քարերը կամ դրանց վե-րին մասերը, որոնք մոտավոր պատկերացումէին տալիս դեռևս լիովին չպեղված բնակավայ-րի հատակագծի մասին: Գյուղի կենտրոնականմասում, արևելքից արևմուտք, կորությամբձգվում էր մի փողոց (ներքևի փողոց), որի երկուկողմը խիտ կառուցապատված էր: Եզերող պա-տերն ստվար էին և լավ նշմարվող գծով` սկզբիցմինչև վերջ: Դրանք չէին ընդհատվում, և այն-պիսի տպավորություն էր, թե փողոցը կազմա-վորվել է երկու խուլ պատերով: Կառուցապա -տումն այնքան խիտ էր, որ հնարավոր չէր սահ-մանազատել բնակարանային որևէ անջատ հա-մալիր: Այստեղ սենյակը կցված էր սենյակին,որն իր հերթին կից էր մեկ ուրիշին, և այդպեսշարունակ: Ամենայն հավանականությամբ, եղելեն նաև ներքին բակեր:

Մեկ այլ փողոց ուրվագծվում էր գյուղի հյու-սիսային մասում և կառուցապատված էր մոտա-վորապես նույն սկզբունքով:

Բացի եկեղեցուց և մատուռից, գյուղի շինութ-յունները կոպտատաշ տուֆից և բազալտից էին,որոնցով հարուստ են Արայի լեռան լանջերը:

Բոլորն էլ առանց շաղախի էին: Պատերը երկուկողմից շարված էին անմշակ քարերից, որոնքմանրաքար և կավահող լիցք են ունեցել:

Պեղվել է ներքևի փողոցից հարավ ընկածբնակարանային համալիրի` պատերի հստակուրվագծերով ոչ մեծ մի սենյակ: Այն երեք կող-մից պարփակված էր հարակից կառույցներով,ընդ որում` հարավ-արևելյանն զգալիորեն մեծէր 1-ից և, փաստորեն, երկու փողոցը հատողբնակարանային համալիրի սենյակներից մեկնէր: Սրա հարավ-արևմտյան պատին կցված էիներկու փոքր, հյուսիս-արևմտյանին` մեկ սենյակ:Վերջինն ամբողջովին լցված էր փլված պատիկոպտատաշ քարերով:

20-30 սմ խորությամբ առաջին շերտն ամբող-ջովին սև, փխրուն հող էր: Այստեղ խեցեղենըսակավ էր, շատ էին տարբեր չափերի քարերը:Սենյակի հյուսիս-արևելյան պատի մոտ, մոտ 80սմ հեռավորությամբ, փոքր-ինչ դեպի արևելք,կար փոքր (190x110 սմ) շինություն` մեծ քարերիցշարված երկու զուգահեռ պատով:

Սև հողաշերտին հաջորդում էր մոխրագույն,փոշիացած կավահողը, որը պարունակում էրխեցեղենի մեծաքանակ բեկորներ: Պեղվածսենյակը հետաքրքիր էր ճարտարապետականառումով: Դրա չորս պատը պահպանվել էին 1 մբարձրությամբ և շարված էին համեմատաբարհարթ կողմով դեպի ներս անմշակ քարերից:Սենյակը միջնապատով բաժանված էր երկուանհավասար մասի. մեծը` հյուսիս-արևելյան,փոքրը` հարավ-արմտյան: Փոքրի հատակը

ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱԽԱՆՅԱՆ


Նկ 1. Զորավար, հատված պեղավայրից: Նկ 2. Զորավար, հատված պեղավայրից:

պատված էր մեծ և կոպիտ, ճեղքած սալերով:Դրանց արանքները լցված էին հողով: Մեծինըտոփանված էր կավահողով: Միջնապատը երկ-շար էր եղել: Երկրորդ շարքից պահպանվել էրընդամենը 3 քար: Շարված էր մեծ չափերի, ճեղ-քած բազալտից: Երկշար քարերից հատվածը30-40 սմ բացվածքով և մոտ 5 մ երկարությամբմսուրն էր: Միջնապատի մյուս մասը, հարավ-արևելյան պատի մոտ, միաշար էր` համեմատա-բար ավելի փոքր քարերից և, հավանաբար,եղել է սենյակի սալապատված հատվածի մուտ-քը: Մսուրի խորությունը համապատասխանումէր մեկ քարի (30-50 սմ) բարձրությանը:

Մեծ հատվածի հարավ-արևելյան պատիննկատվում էր դռան` քարերով լցված բացված-քը, որը տանում էր հարակից սենյակ: Դռան լայ-նությունը 70-80 սմ էր: Սենյակի տանիքը հավա -նաբար եղել է գերանածածկ, հազարաշեն, ա-ռանց սյուների (խարիսխներ չկան): Այստեղպահպանվել էին թոնրի մնացորդներ, արևել-յան պատի մոտ, դռան բացվածքի դիմաց`միայն հատակը (70-80 սմ տրամագծով): Այնդեղնավուն կավից էր, հաստ, կոպիտ պատե-րով: Սենյակի կենտրոնական մասում գտնվելեն թոնրի շուրթի բեկորներ: Շուրթն ուներ 40-50սմ բացվածք, պատրաստված էր բաց մոխրա-գույն, լավ թրծված կավից:

Նման բեկորներ հայտնաբերվել են նաև սեն-յակի հարավային անկյունում, փոքր հատվածիսալահատակի վրա, որն ամրացված էր քարե-րով: Հատակին պահպանվել էր մոխրի շերտ:

Դատելով այդ բեկորներից, կարելի էր եզրա-կացնել. սենյակի տարածքում առկա են շինա-րարական երեք ժամանակաշրջանի հետքեր:Ամենավաղին վերաբերում էր սալահատակիտակի թոնիրը: Վաղ շերտում շինարարականայլ հետքեր չէին պահպանվել: Երկրորդ շրջա-նին վերաբերում էր սենյակը` իր բոլոր մանրա-մասներով: Պետք է ենթադրել, որ անցումնառաջին շրջանից երկրորդին կատարվել էրբնակավայրի աստիճանական զարգացման ըն-թացքում: Երրորդ շրջանի էին ուղղանկյուն շի-նությունը և թոնիրը, որոնք, ըստ ամե - նայնի,կառուցվել են մեծ սենյակի ավերվելուց հետո:Այստեղ աղետի հետքեր չէին նշմարվում, և մ-նում էր ենթադրել, որ բնակիչներն այն պարզա-պես լքել են: Հայաստանի միջնադարյան այլ

հնավայրերից գտնվածների հետ բազմաթիվզուգահեռներ ունեցող հայտնաբերված նյութե-րը վերաբերում էին զարգացած միջնադարին:Բավականին հարուստ էր պեղված խեցեղենը:Սակայն սրանք հիմնականում խոհանոցայինհասարակ խեցեղենի բեկորներ էին, որոնցզգալի մասը պատրաստված էր ձեռքով, ավա-զախառն կավից: Դրանք կոպիտ էին, ակոսագ-ծերով, փորագիր գոտիներով: Հարավայինանկյունում գտնվեց փոքր ձիթաճրագ` 9,5 սմ եր-կարությամբ, կլոր, հարթ նստուկով, ներս ըն-կած հանդիպակաց պատերով` պատրույգիտեղը խիստ սևացած, ամբողջական, սև պուլիկ,որի պարանոցից իջնում են երկու վերադիր գո-տի: Սենյակի արևմտյան պատի տակ հայտնա-բերվել է գեղեցիկ թասի մեծ բեկոր: Այն կլորնստուկով, ուղիղ պատերով, լայն բացվածքով(19 սմ), դուրս ընկած շուրթերով թաս է: Մոխրա -գույն կավից է` դուրգի վրա: Խեցեղենը կավի ո-րակով և պատրաստման տեխնիկայով խիստտարբերվում է բարձրորակ, նրբախեցի նմուշ-ներից: Քրեղանները դուրգի վրա էին, լավ հուն-ցած, մանրահատիկ, բարձրորակ կավից և, թե՛ներսից, թե՛ դրսից, ներկված էին կարմիր: Լայնբացվածքով էին, կարճ իրանով, շուրթերըփոքր-ինչ ծալված դեպի դուրս: Բեկորներից մե-կը զարդարված էր ուղղահայաց, իրար հաջոր-դող ակոսներով:

Իրերի մեջ զատվում էին ջնարակած աման-ների բեկորները: Հայտնաբերվել են բաց դեղ-նավուն և վարդագույն խեցիներից շինված ձի-թա ճրագի, կճուճի, թասի, աղամանի, թափան-ցիկ և կիսաթափանցիկ, կանաչավուն ջնարա-կով պատած նմուշների մանրամասներ: Նկա-րա զարդումն անգոբը հեռացնելու եղանակովէր, կարմիր, կանաչ և դեղին ջնարակներով: Բե-կորների փոքր չափերի պատճառով անհնարինէր նշմարել, թե ինչ է պատկերվել անոթներիվրա: Այսօրինակ խեցեղենը, որը հայտնի է նաևԱնիից, Բ. Շելկովնիկովը թվագրել է X-XIII դդ.:

Ուշագրավ էին կապույտ և կանաչերանգ ա-պակյա ապարանջանների բեկորները, որոնքհայտնի են նաև Հայաստանի` XII-XIII դդ. այլհնավայրերից: Գտնվել է նաև ապակյա սափո-րի փոքր բեկոր:

Մեծաքանակ էին հայտնաբերված մետաղյաիրերը` երկաթյա դանակ, մտրակի մաս, նետ,

¼àð²ì²ð ÑÜ²í²ÚðÆ äºÔàôØÜºðÆ Ø²êÆÜ



գամ և պայտեր: Նետածայրը եռանիստ է, եր-կարությունը` 6 սմ: Պատրաստված է կռման ե-ղանակով: Ի տարբերություն Դվինի և Ամբերդիօրինակների, նետը պոչուկի և ծայրի միջև չունիգոտի և հիշեցնում է Անիից գտնվածները: Սլա-քի սուր ծայրից սկսվում են երեք տափակ ե-լուստներ, որոնք, համաչափորեն լայնանալով,իջնում են և հատվում` միանալով պոչուկին:Դրանք գոյատևել են բավականին երկար ժա-մանակ և թվագրման հնարավորություն չենտալիս: Սենյակի հարավ-արևելյան պատի տակգտնված փայտե կոթով դանակը երկաթից է,միասայրի, շեղբը` փոքր-ինչ գոգավոր, երկա-րությունը 9,5 սմ, սայրն ամբողջական է: Այդպի-սի դանակները տնտեսական են, քանի որորպես զենք օգտագործվելու համար պետք էերկսայրի լինեին: Ուշագրավ էր մկրատը, որիցպահպանվել էր միայն կեսը: Կտրող մասի եր-կարությունը 3 սմ է, իրանինը` 2,5, օղի տրամա-գիծը` 2,3: Շեղբն ավելի նեղ է, քան պոչուկը,կտրվածքը եռանկյունաձև է: Պոչուկի և կտրողմասի միացման տեղում թողնված է ելուստ, որը

մտցվել է մյուս կեսի փոսորակի մեջ: Օղակնստացվել է պոչուկի շարունակության կլորացու-մով:

Պեղված սենյակը վերաբերում էր զարգա-ցած միջնադարին և թվագրվում X-XIII դդ.:Գյուղատեղիի հետազոտման արդյունքներիցկարելի է ենթադրել, որ այն վանքապատկան էեղել: Նմանօրինակ գյուղերը միջին դարերումհիմնվել են մեծ վանքերին կից` ապահովելումիաբանության անդամների կարիքները:

Ըստ հնագիտական նյութերի` գյուղի բնակիչ-ներն զբաղվել են որսորդությամբ: Մինչև օրս էլԱրայի լեռան անտառում հանդիպում են վա-րազներ, գայլեր, արջեր և վայրի այլ կենդանի-ներ: Գյուղատեղիի արոտավայրերը հուշում են,որ բնակչությունն զբաղվել է նաև անասնապա-հությամբ: Մթերքները, մասնավորապես` բուր-դը, մշակվել է տեղում, որի ապացույցը ոսկրեփոքր իլիկի գլուխն է` փոքրագիր, գեղեցիկ զար-դերով:

Գյուղացիների հիմնական զբաղմունքը, սա-կայն, եղել է հողագործությունը: Վանքի շրջա-



Նկ. 3. Խաչքարի բեկոր՝ սիրամարգիհարթաքանդակով:

Նկ. 4. Զորավար, հատված պեղավայրից:

կա դաշտերում այսօր էլ երևում են մեծ, ուղ-ղանկյուն տարածություններ` եզերված քարեպատերով: Հողերը, անկասկած, մշակվել ենբնակավայրի գոյության ամբողջ ընթացքում:

Տարածքը 1979 թ. ուսումնասիրել է Երևանիպետական համալսարանի և ՀՍՍՀ Գիտու -թյուն ների ակադեմիայի հնագիտության և ազ-գագրության ինստիտուտի համատեղ արշավա-խումբը, որի նպատակը եկեղեցու գավթի, կիցշինությունների և բնակավայրի առնչությունն ութվագրությունը պարզելն էր: Ցավոք, պեղում-ներն իրենց լրումին չեն հասել, կատարված

ուսումնասիրությունները չեն քննարկվել, չենհրատարակվել, մի խոսքով, հնավայրը մատն-վել է անուշադրության: Այնինչ Զորավար բնա-կավայրը Հայաստանում պահպանված այնհուշարձաններից է, որտեղից հնարավոր է որո-շակի տեղեկություններ քաղել միջնադարյանգյուղի մասին, հետագա պեղումների միջոցովնոր, հետաքրքիր նյութեր հայթայթել, որպեսզիլիարժեք ուրվագծվի այդ հնավայրի պատկերը`իր կենցաղով և մշակույթով: Այս հոդվածը փորձէ պատկան կազմակերպություններին հիշեցնե-լու հնավայրի գոյության մասին:

¼àð²ì²ð ÑÜ²í²ÚðÆ äºÔàôØÜºðÆ Ø²êÆÜ



О РАСКОПКАХ ДРЕВНЕГО ПОСЕЛЕНИЯ ЗОРАВАРГригор Караханянкандитат ист. наук, институт архиологи, Ереван

Резюме

Памятник — древнее поселение Зоравар, — находящийся у подножия горы Ара, в3 км к северо-востоку от административного центра Егвард, включает церковь,часовню, ансамбль различных сооружений, а также кладбище и селище. В научнойлитературе известна церковь VII в. О ней и развалинах селища упоминали Т.Тораманян, О. Шахатунян, О. Егиазарян.

В 1979 г. на территории этого поселения проводила раскопки совместная экспедицияЕреванского госуниверситета и Института археологии и этнографии Академии наукАрм.ССР, выявившая значительный археологический материал. К сожалению,результаты раскопок не обсуждались и не издавались, а после завершения раскопокпамятник был предан забвению. Настоящая статья — это попытка напомнитьсоответствующим организациям о существовании памятника Зоравар.

Ключевые слова: Зоравар, древнее поселение, раскопки, металлические артифакты.

ON THE EXCAVATIONS OF THE ANCIENT SETTLEMENTOF ZORAVAR

Grigor KarakhanyanPhD of History, Institute of Archaeology, Yerevan

Summary

The monument - the ancient settlement of Zoravar - located at the foot of Ara mountain,3 km north-east from the administrative center of Yeghvard, includes a Church, a chapel, anensemble of various buildings, and also the cemetery and the settlement. In scientific litera-ture, the well-known Church of the 7th century and the ruins of the settlement were men-tioned by T. Toramanian, O. Shakhatunyan, and O. Yeghiazaryan.

In 1979 the joint expedition of Yerevan State University and the Institute of Archaeologyand Ethnography of the Academy of Sciences of Armenian SSR carried out excavations onthe territory of this settlement, which revealed significant archaeological material. Unfortu-nately, the results of the excavations were not discussed, nor published, and after the com-pletion of the excavations of the monument it was neglected. This article is an effort to remindthe relevant organizations about the existence of the monument of Zoravar.

Key-words: Zoravar, anciant settlement, excavations, metal artifacts.



XVII-XVIII դդ., քայ քայ ված տնտե սութ յանվե րա կանգն ման կար ճատև փու լում, նպա տա -կա հար մա րութ յուն նե րը հաշ վի առ նե լով, Ս յու նի -քում կա ռուց վում էին հա մե մա տա բար պարզե կե ղե ցա կան շեն քեր՝ ե ռա նավ բա զի լիկ ներ ևթա ղա ծածկ դահ լիճ ներ: Այդ պատ ճա ռով ճար -

տա րա պե տա կան կա ռույց նե րի ճնշող մե ծա -մաս նութ յունն այս տեղ ա ռանց գմբե թի է. բա ցա -ռութ յուն են Մեղ րու վան քի, Մեծ թա ղի ևՏաշ տո նի ե կե ղե ցի նե րը (ե րեքն էլ Մեղ րուշրջան)1:

Այդ պի սի շի նութ յուն նե րի կա ռու ցու մը եր կար



²·³ñ³ÏÇ ²Ù»Ý³÷ñÏÇã »Ï»Õ»óáõ å»ÕáõÙÝ»ñÁ

ԱՐՄԱՆ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԽԱՉԻԿ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆՀՀ մշակույթի նախարարությանՊատմամշակութային ժառանգության գիտահետազոտական կենտրոն, Երևան, [email protected]

Հակիրճ: Ագարակի Ամենափրկիչ եկեղեցին XVII-XVIII դդ թվագրվող միանավ բազիլա կա -տիպ թաղածածկ դահլիճ է: Գտնվելով պղնձամոլիբդենային հանքի տարածքումլուրջ վտանգ է սպառնում նրա գոյությանը: Հաշվի առնելով այդ հանգամանքը ՀՀՄշակույթի նախարարության «Պատմամշոկութային ժա ռան գության գիտահե տա -զոտական կենտրոն» ՊՈԱԿ-ը իրականացրեց հնագիտական ուսումնասիրու -թյուններ և պեղումներ: Արդյունքում բացվեցին եկեղեցու հիմքերը և հայտ -նա բերվեցին բազմաթիվ գտածոներ (հարթաքանդակ քարեր, ջնարակեպատխեցեղեն և այլն): Բացվեցին նաև շինությունների մեծ թվով պատերի հիմքեր,տնտեսական կառույցների մնացորդներ, որոնք ընդլայնեցին այս եկեղեցու մասինմեր պատկերացումները: Այս ամենը ցույց է տալիս, որ սրբատեղին չի սահ -մանափակվել միայն այս եկեղեցիով: Իսկ արձանագիր քարերը, որոնք ագուցվածեն եկեղեցու պատերի մեջ, վկայում են, որ սրբատեղին ավելի վաղ պատմությունունի, քան եկեղեցին:

Բա նա լի բա ռեր՝ Ագարակ, եկեղեցի, պեղումներ, գտածոներ

ժա մա նակ չէր պա հան ջում, իսկ երկ դար յա հե -տըն թա ցից հե տո հոգ ևոր ար ժեք նե րի զար թոն -քի, ըստ այդմ էլ ե կե ղե ցի նե րի ու վան քե րիշու տա փույթ կա ռուց ման անհ րա ժեշ տութ յուն էրա ռա ջա ցել և շի նա րար նե րը հիմ նա կա նումկենտ րո նա ցել էին դրանց գոր ծառ նա կան նշա -նա կութ յան վրա:

Ա մե նափր կիչ ե կե ղե ցին ՀՀ Ս յու նի քի մար զիՄեղ րու են թա տա րած քի Կու րիս գյու ղից մոտ 1,5կմ դե պի հա րավ-ար ևելք է, «Ա գա րակ» հին գյու -ղա տե ղիում՝ Ա գա րա կա ձո րում, այժմ՝ պղնձա մո -լիբ դե նա յին կոմ բի նա տի հան քի շրջա փակ մանմեջ: Տա րած քը հա մա պա տաս խա նում է պատ -մա կան Ս յու նի քի Ար ևիք գա վա ռին, ո րըհարուստ է մե ծավ մա սամբ հիմ նո վին վե րա կա -ռուց ված պատ մա-ճար տա րա պե տա կան հա մա -լիր նե րով2: Ե կե ղե ցուն ար ևել քից՝ մոտ 20,հյու սի սից՝ մոտ 2 մ հե ռա վո րութ յամբ հա րում ենհան քարդ յու նա բե րա կան խո րը փոր վածք նե րը՝հու շար ձա նը թող նե լով գո յա ցած «թե րակղ զու»վրա (Նկ. 1): Նե րառն վե լով X-XIX դդ. թվագր -վող «Ա գա րակ» գյու ղա տե ղիի մեջ որ պես պահ -պան վող հու շար ձան, վկա յագր վել է 1980-ա կանթթ. և նշվել, որ այն «մեծ նշա նա կութ յուն ու նիՄեղ րու ուշ միջ նա դար յան ճար տա րա պե տութ -յունն ու սում նա սի րե լու հա մար»: Պահ պա նա -կան գո տին կազմ վել է 2005 թ.: Մինչ այդ՝ դեռևս

խորհր դա յին տա րի նե րին, շա հա գործ վող հան -քի ընդ լայն ված սահ ման ներն ընդգր կել էին հու -շար ձա նը, ին չի արդ յուն քում թե° բնա կա տե ղին,և թե° ե կե ղե ցին զգա լիո րեն վնաս վել են:

Ուշ միջ նա դա րին բնո րոշ՝ ուղ ղանկ յուն հա -տա կագ ծով, 11x18 մ չա փե րով, միա նավ սրահ է:Ծա վա լով չի զի ջում ե ռա նավ բա զի լիկ նե րին:Ամ բող ջութ յամբ կառուցված է տե ղա կան կոպ -տա տաշ, փոք րա չափ բա զալտ քա րե րից՝ կրա -շա ղա խով, ո րի վրա առ կա են ար ձա նա գ րու-թ յուն ներ: Առ հա սա րակ, Ս յու նի քում հիմ նա կանև ա մե նա տա րած ված շի նան յու թը բա զալտն է, ևհենց դրա նով էլ կա ռուց ված են Ս յու նի քի ուշմիջ նա դար յան հա մար յա բո լոր ե կե ղե ցի նե րը:Դ րանց գե րակշ ռող մա սը կի սամ շակ և անմ շակքա րե րից են շար ված, քա նի որ քա րի մշա կու մըզգա լի մի ջոց ներ և տեխ նի կա կան դժվա րութ -յուն ներ է առաջացնում3: Մա սամբ մշակ ված ենմուտ քի, պա տու հան նե րի շրջա նակ նե րի և պա -տե րի անկ յու նա յին քա րե րը, ո րոն ցից մի քա նի -սի վրա ար ձա նագ րութ յուն ներ և խա չի պատ-կեր ներ կան: Տա նի քը երկ թեք է: Քի վը նույն պեսշար ված է անմ շակ քա րե րից: Միակ մուտ քը հա -րա վա յին ճա կա տի արևմտ յան եզ րի մոտ է: Ե -կե ղե ցա շեն հայ վար պետ նե րը փոր ձել են ծանրժա մա նա կաշր ջա նում հնա րա վո րինս գե ղե ցիկ,ընդգծ ված տեսք տալ շքա մուտ քին՝ այն պսա կե -

ԱՐՄԱՆ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆ, ԽԱՉԻԿ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ


Նկ. 1. Ագարակի Ամենափրկիչ եկեղեցին:

լով անմ շակ քա րե րից շար ված ար տա քին խորորմ նա կա մա րով (Նկ. 2): Հա րա վա յին պա տինկան շար քով ար ված փոր վածք ներ, ո րոնք, ինչ -պես նաև պա տին մնա ցած սվա ղի հետ քե րը,վկա յում են այս տեղ եր բեմ նի գո յութ յուն ու նե -ցած կցա կա ռույ ցի մա սին:

Ե կե ղե ցու ուղ ղանկ յու նաձև սրահն ար ևել քումա վարտ վում է պայ տաձև խո րա նով ու բարձրբե մով, ո րի առջև, մինչև որմ նա մույ թե րը, կահար թակ (Նկ. 3): Ու նի եր կու ա վան դա տուն:Չորս հզոր որմ նա մույ թե րը միմ յանց են միա նումթա ղա կիր կա մար նե րով: Ար ևել յան ճա կա տի ե -րեք լու սա մուտ նե րը բաց վում են խո րա նի և ա -վան դատ նե րի մեջ: Ե րեք պա տու հան կա նաևհյու սի սա յին պա տին, եր կու պա տու հան՝ հա րա -վա յին և ևս մե կը՝ արևմտ յան պա տի ա մե նա վե -րին հատ վա ծում՝ հա րե լով ա ռաս տա ղին:Ար տա քուստ դրանք չա փա զանց փոքր են, ներ -սից՝ ան հա մե մատ լայն: Ե կե ղե ցին, հա վա նա -բար, ու նե ցել է զան գաշ տա րակ, ին չի մա սինեն թադ րել է տա լիս ա ռաս տա ղին ար ված անց -քը: Խո րանն ու նի կա մա րաձև ե րեք, ա վան դատ -նե րը՝ եր կո ւա կան քա ռա կու սի որմ նա խորշ:Հա րա վա յին պա տին կա մեկ որմ նա խորշ, հյու -սի սա յի նին՝ ե րեք, ո րոն ցից մե կը, ան շուշտ, ե ղելէ մկրտա րա նը: Այն ու նի կա մա րաձև վեր նա մաս,ա վա զա նը, ինչ պես նաև բո լոր որմ նա խոր շե րիստո րին մա սե րը քանդ ված են: Մեկ միաս նա -կան ներ քին տա րա ծութ յու նը եկե ղե ցուն նե -

քուստ դարձ նում է ազ դե ցիկ և տպա վո րիչ: Ար -տա հայ տիչ են հար թա քան դակ նե րով հարս -տաց ված որմ նա մույ թե րը, լու սա մու տի քա րերնու որմ նա խոր շե րը: Ընդ հան րա պես, ե կե ղե ցուայս տե սա կը գե րա դա սե լի է ներ քին տա րած քիտնտես ման ա ռու մով, քա նի որ մույ թե րի բա ցա -կա յութ յու նը նպաս տում է տե սա նե լիութ յան մե -ծաց մա նը:

Կա ռույ ցում ա ռա ջա ցել է բա վա կա նին լայնճեղք վածք, ո րը, անց նե լով ար ևել յան պա տի, ա -ռաս տա ղի և արևմտ յան պա տի ու ղիղ կենտ րո -նով, ե կե ղե ցին կի սում է եր կու մա սի: Սեյս մա- կա յու նութ յան տե սանկ յու նից ե կե ղե ցու այս տե -սա կը մեծ ա ռա վե լութ յուն ու նի ե ռա նավ բա զի -լիկ նե րի հա մե մա տութ յամբ, ո րով հետև բա ցա -կա յում են ա մե նից թույլ հան գույց նե րը՝ ա ռան -ձին կանգ նած հե նա կե տե րը: Բա ցի այդ, որմ նա -մույ թե րը միջ մույ թա յին թա ղե րի շնոր հիվ ի րենցվրա են կրում տա նի քի հիմ նա կան ծան րութ յու -նը, իսկ հա րա վա յին և հ յու սի սա յին պա տե րինտա լիս են լրա ցու ցիչ ամ րութ յուն4: Ս րա նով կա -րե լի է բա ցատ րել այն հան գա ման քը, որ չնա յածհան քա վայ րի տա րած քում, ե կե ղե ցու հար ևա -նութ յամբ տա րի ներ շա րու նակ ի րա կա նաց վողա մե նօր յա պայ թե ցում նե րի հետ ևան քով ա ռա -ջա ցող ցնցում նե րին, գրե թե միմյանցից անջատ,եր կու մա սի բա ժան ված այս հզոր կա ռույ ցը շա -րու նա կում է կան գուն մնալ:




Նկ. 1. Եկեղեցու ընդհանուր տեսքը հյուսիսից: Նկ. 2. Եկեղեցու մուտքը:

Ողջ շրջա կայ քը պատ ված է բու սա կա նութ -յամբ: Խո տա ծածկ է նաև տա նի քը: Հիմ քե րը բո -լոր կող մե րից ծածկ ված են հո ղով, սա կայն ե թեար ևել քում և հ յու սի սում դրա շեր տը բավա կա -նին բա րակ է, ա պա արև մուտ քում եկե ղե ցուպա տը հո ղի տակ է գրե թե 3 մ: Հա րա վում կու -տակ ված հո ղի շեր տը հաս նում էր ե կե ղե ցումուտ քի բա րա վո րի մա կար դա կին: Չորս կող մըսփռված են մեծ քա նա կութ յամբ շի նա քա րեր:Տեղ-տեղ պահ պան վել են կցա կա ռույց նե րի պա -տե րի մնա ցորդ ներ:

Թա ղա ծածկ դահ լի ճի հո րին ված քը տա րա -ծաշր ջա նի ե կե ղե ցի ներն ու սում նա սի րած ճար -տա րա պետ Մ. Հաս րաթ յա նը հա մա րում է միեն թա տե սակ, ո րը Հա յաս տա նում հան դի պում էմիայն Ս յու նի քում, իսկ իր ա վար տուն տես քով՝միայն Մեղ րու տա րա ծաշր ջա նում և դ րանց լա -վա գույն օ րի նակ ներ է հա մա րում Վահ րա վա րիԿարմ րա վան քը և Լիճ քի Ձ վա րա վան քը: Նույ -նա տե սակ են Կա լե րի, Կու րիսի, Ափ կե սի, Վե -րին Մալ ևի և Թո սի ե կե ղե ցի նե րը5:

Թե° ար տա քուստ, թե° ներ քուստ ե կե ղե ցուպա տե րին կան հար դար ված քա րեր՝ ար ձա նա -գիր և խա չա կիր, ո րոնք մեծ մա սամբ կոտր ված

են կամ պա տի մեջ տե ղադր ված են շրջված դիր -քով՝ կող քի վրա:

ԱՐՏԱՔԻՆ ՀԱՐԴԱՐԱՆՔՆԵՐ

Հա րա վա յին ճա կա տին աչ քի է ընկ նում ուղ -ղանկ յուն մուտ քը, ո րը շար ված է մշակ ված, խո -շոր քա րե րից: Այն ե զեր ված է անմ շակ գլա -քա րե րից շար ված կա մա րով: Մուտ քի բա րա վո -րը բաց կապ տա վուն սա լա քար է, ո րը բա վա կա -նին վնաս ված է և կոտ րատ ված: Ս րա վրադժվար ըն թեռ նե լի ար ձա նագ րութ յուն կա: Քարնու նի 77սմ եր կա րութ յուն, 69սմ լայ նութ յուն և3,5սմ հաս տութ յուն: Ար ձա նագ րութ յու նը քայ -քայ ված է: Նշ մար վում է 6 տող, ո րոնք ընդ հատ -վում են քա րի կոտր ված քի պատ ճա ռով: Այս տեղկա րող էր նշված լի նել ե կե ղե ցու կա ռուց մանտա րե թի վը (Նկ.4-5):

Այս քա րի կոտր ված քում դրված է նմա նա -տիպ քա րի բե կոր՝ նույն պես ար ձա նա գիր: Ար -ձա նագ րութ յան տա ռե րը լավ են պահ պան ված:Վե րին տո ղում ըն թերց վում են ԻՍԲ, ստո րի -նում՝ ՐԿԻ տա ռե րը (հա վա նա բար՝ ՓՐԿԻՉ): Բե -կո րի չա փերն են՝ 10x10 սմ (Նկ. 6):



Նկ. 3. Խորանը:

Ե կե ղե ցու մուտ քի մոտ կա բաց կապ տա վուն,հղկված քա րից խաչ քա րի բե կոր, ո րի չա փերնեն՝ 15x20x5 սմ: Խաչ քա րա յին հո րին ված քիցհստակ պահ պան վել են զիգ զա գաձև զար դա -նախ շով շրջա նա կը և եր կու գնդի բա ժան վողաջ խա չաթ ևի հատ վա ծը (Նկ. 8):

Հա րա վա յին պա տի ար ևել յան եզ րի անկ յու -նա քա րե րից մե կի հարթ մա կե րե սին կա փո րա -գիր խաչ և ար ձա նագ րութ յուն: Խա չի և տա ռե րիդիր քից պարզ եր ևում է, որ քա րը պա տի մեջ ա -գուց վել է սխալ դիր քով՝ կող քի վրա: Պատ կեր -ված պարզ խա չի թևե րի ծայ րե րը փոքր-ինչլայ նա նում են: Ար ձա նագ րութ յու նից ըն թերց վումեն ՈԼՊԱՍ տա ռե րը (Նկ. 9):

Ար ևել յան ճա կա տին հար դար ված քա րերչհայտ նա բեր վե ցին, սա կայն դրա փո խա րեն ա -րանք նե րի կրա շա ղա խին կան դժվա րըն թեռ նե -լի բազ մա թիվ ար ձա նագ րութ յուն ներ, ո րոնքգրված են հա սա րակ ձե ռագ րե րով: Օ րի նակ.«ես...Պօ ղո ւո սի որ դի Ծա տու...», կամ «-ս –ա ռի... ա(բ) րա մի որ դի ... գ րե ցի թվ» և այլն, ո րոնք ի -րենց ո ճով ուշ միջ նա դար յան են (Նկ.10-11): Կան

նաև մի քա նի գծա խա չեր: Բա ցի ար ձա նագ րութ -յուն նե րից և խա չե րից կրա շա ղա խի վրա փո -րագր ված են բազ մա թիվ կե տե րով ու գծե րովնշա նագ րեր (Նկ.12-13):

Հ յու սի սա յին պա տին նույն պես առ կա եննմա նա տիպ փո րա գիր ար ձա նագ րութ յուն ներ,ինչ պի սին է օ րի նակ. «ես գի րե ցի օ հա նի որ դիգի րին ի ռիդ»*: Այս ճա կա տին կան սև թա նա -քով (մե լան) ա վե լի ուշ շրջա նի գրութ յուն ներ:Դրանց ա ռա ջին տա ռե րը բա վա կա նին մեծ են ևհայ կա կան ձե ռա գիր մատ յան նե րի ծաղ կա -զարդ ված տա ռեր են հի շեց նում: Դ րան ցից մե կիա ռա ջին տա ռը եր կու՝ դե մառ դեմ կանգ նածթռչուն նե րից կազմ ված «Մ» տառն է: Այս տեղհա վա նա բար գրված է « Մե լիք սեթ ... 1885 20ապ րիլ»: Ն ման թռչնա կերպ «Ե» տա ռով ևս միգրութ յու նում նշված է. «Եր – ցի նեա տր ? տա -սեանց 1877 ա մի...» (Նկ.14-15):

* Այս ար ձա նագ րութ յունը հիմ նա վո րում է ե կե ղե ցու՝XVI դ. կա ռուց ված լի նե լը՝ ՌԻԴ=1024+551=1575 թ.:




Նկ. 4. Բարավորի արձանագիր քարը: Նկ. 5. Մուտքի բարավորիարձանագրությունը:



Նկ.6. Արձանագիր քարի բեկոր:

Նկ. 8. Արձանագիր, խաչազարդ քար՝ ագուցվածեկեղեցու պատի մեջ:

Նկ. 9. Արձանագիր, խաչազարդ քար՝ ագուցվածեկեղեցու պատի մեջ:

Նկ. 7. Խաչքարի բեկոր:




Նկ. 10-11. Արձանագրություններ կրաշաղախի վրա:

Նկ. 12-13. Նշանագրեր կրաշաղախի վրա:

Նկ. 14-15. Սև ներկով՝ մելանով արված գրություններ կրաշաղախի վրա:

Նույն ճա կա տի արևմտ յան եզ րի անկ յու նա -քա րե րից մե կը նույն պես հար թա քան դակ է: Նա -խոր դի պես սա ևս տե ղադր ված է կող քի վրա:Քարն ու նի 37x70 սմ չա փեր: Պատ կեր ված խա -չի ստո րին թևն ա վարտ վում է օ ղա կով և սուր,ձո ղան ման հիմ քով: Թ ևե րից մե կը կոտր ված է,մյուս եր կու սը ծայ րե րում ու նեն եր կո ւա կան սուրվեր ջույթ ներ: Խա չի ձախ թևի տակ գրված է«ԹՎ». այ սինքն, ակն հայտ է, որ սա թվա գիրար ձա նագ րութ յուն է, իսկ աջ թևի տակ հա վա -նա բար գրված է «Ջ»: Քա րի կոտր ված լի նե լուպատ ճա ռով ար ձա նագ րութ յան շա րու նա կութ -յու նը չկա: Ե թե ի րոք այս տեղ գրվա ծը «Ջ» տառնէ, ա պա այս հար թա քան դա կը կա րող է թվագր -վել ոչ ուշ, քան XVI դա րի կե սը (ՆԿ.9):

Արևմտ յան ճա կա տը զուրկ է որ ևէ ար ձա նագ -րութ յու նից կամ հար թա քան դակ որմ նա քա րից:

ՆԵՐՔԻՆ ՀԱՐԴԱՐԱՆՔՆԵՐ

Ե կե ղե ցու սրա հում քան դա կա զարդ մի շարքորմ նա քա րեր կան, ո րոնք օգ տա գործ վել են երկ -րորդ ան գամ՝ մեծ մա սամբ պա տի մեջ ա գուց վե -լով կոտր ված վի ճա կում ու կող քի վրա: Ս րանքխա չա կիր և ար ձա նա գիր են՝ հիմ նա կա նում տե -ղադր ված լու սա մուտ նե րի շուր ջը, որմ նա մույ թե -րի շար ված քի մեջ, որմ նա խոր շե րի մեջ,ա վան դատ նե րի բա րա վոր նե րին: Կա րե լի էվստա հո րեն ա սել, որ սրանք մե ծավ մա սամբգե րեզ մա նա քա րե րի բե կոր ներ են, ո րոնք ե կե -ղե ցին կա ռու ցե լու ժա մա նակ օգ տա գործ վել ենշի նութ յան հար դա րան քի հա մար: Մեր կար ծի -քով, այս եր ևույ թը, երբ գե րեզ մա նա քա րը՝ տա -պա նա քա րը, խաչ քա րը կամ, ընդ հան րա պես,որ ևէ կո թող, կրկնա կի օգ տա գործ վե լով, տե -ղադր վել է ե կե ղե ցու պա տի մեջ, ին չը կա րե լի էհան դի պել ողջ Հա յաս տա նի տա րած քում, ա -մեն ևին էլ չի նշա նա կում դրա հան դեպ ան հար -գա լից վե րա բեր մունք կամ ան փույթ աշ խա -տան քի հետ ևանք: Ընդ հա կա ռա կը, հա վա նա -

բար դա նպա տա կաուղղ ված է ե ղել ա վեր վածգե րեզ մա նոց նե րից մնա ցած մա սունք նե րը պահ - պա նե լուն, ո րոնք, ի րա պես, մնա լով ե կե ղե ցի նե -րի պա տե րի մեջ, պահ պան վել են: Բա ցի այդ,ե կե ղե ցա շեն ժո ղո վուր դը կար ևո րել է նոր կա -ռուց վող ե կե ղե ցու պա տե րի մեջ ու նե նալ հնումար դեն սրբա ցած քա րե մա սունք ներ, ո րոնք ա -վե լի են ընդգ ծել կա ռույ ցի՝ սրբա տե ղի լի նե լը:Կար ծում ենք, սրա նով կա րե լի է բա ցատ րելXVII-XVIII դդ. կա ռույց նե րում ա վե լի վաղ՝ XIII-XIV դդ., զար գա ցած միջ նա դա րի, նույ նիսկ,վաղ միջ նա դա րի ու ան տիկ ժա մա նա կաշր ջա նիզա նա զան բնույ թի ստորև թվարկ ված քա րե րիառ կա յութ յու նը այս տեղ: 1. Այդ պի սի քա րե րից մե կը հյու սի սա յին պա տի

արևմտ յան լու սա մու տի ձախ կող մում է: Դ րավրա պատ կեր ված խա չի միայն ստո րին թևնէ ամ բող ջութ յամբ պահ պան վել: Խա չի տակկա րե լի է կար դալ «ԹՎ Պ» տա ռե րը*:

2. Նա խորդ քա րի դի մաց է: Այս տեղ պատ կեր -ված են եր կու հա վա սա րա չափ խա չեր՝ սե -պաձև թևե րով: Նույն պես ար ձա նա գիր է՝հստակ եր ևում է փոք րա տառ «ա» -ն:

3. Նույն ի րա վի ճակն է նաև հյու սի սա յին պա տիմեջ տե ղի լու սա մու տին, որ տեղ ի րար դի մացտե ղադր ված են խա չա պատ կեր եր կու քար:Դ րան ցից ձա խա կողմ յա նի կենտ րո նում կաեզ րե րում սրա ցող թևե րով մեծ խաչ: Քա րիվե րին աջ անկ յու նում պատ կեր ված է նմա -նա տիպ փոքր խաչ:

4. Նա խոր դի դի մաց է: Վ րան պատ կեր ված էմեծ խաչ՝ եզ րե րում սրա ցող թևե րով: Քա րիկենտ րո նով անց նում է կե տիկ նե րով երկ շարքգիծ (ա մե նայն հա վա նա կա նութ յամբ այդ գի -ծը բնա կան է):

5. Այս քա րը տե ղադր ված է հյու սի սար ևել յանորմ նա մույ թի ձախ ե րե սին, ստո րին շար քում:Վ րան ա կո սաձև, բա րակ գծե րով խաչ է, ո րիթևե րը եզ րե րում երկճ յուղ վում են: Քա րի վե -րին մա սում գրված է «ած ո մի»*:

6. Նույն որմ նա մույ թի ա ջա կողմ յան ե րե սին կանմա նա տիպ հար թա քան դակ քար՝ ճիշտնույն տի պի խա չով: Քա րի վե րին մա սում,կար ծես, նույն պես գրված է «ած», խա չաթ ևե -րի ա րանք նե րում եր ևում են «ճ», «ի» և ևսմեկ տառ:

7. Հ յու սի սա յին պա տի ար ևել յան պա տու հա նի



* Այս տեղ Պ տա ռը թվա կիր է և վ կա յում է, որ խաչ -քա րը քան դակ վել է ա մե նաու շը XV դ. կե սին. Պ(ՂԹ)=899+551=1450թ.:

* Աստ ված ո ղոր մի: Այն, որ քա րե րից մի քա նի սի վրակա «Աստ ված ո ղոր մի» ար տա հայ տութ յու նը, հաս տա -տում է, որ դրանք երկ րորդ ան գամ են օգ տա գործ վել և,ի սկզբա նե, դրանք ե ղել են գե րեզ մա նա քա րեր:

վե րին քա րը ար ձա նա գիր է: Հս տակ եր ևումեն «ճ» և հա վա նա բար «ած» տա ռե րը:

8. Նույն պա տու հա նի ա ջա կողմ յան քա րիկենտ րո նում ա կո սաձև գծե րով պարզ խաչ է,ո րի թևե րը ծայ րե րում ճյու ղա վոր վում են եր -կու մա սի: Խա չից ցած՝ աջ անկ յու նում նմա -նա տիպ փոքր խաչ է: Ար ձա նագ րութ յու նիցըն թերց վում են «ած որ մի» տա ռե րը: Կադժվա րըն թեռ նե լի ևս ե րեք տառ:

9. Թեք և ան հա մա չափ խա չի պատ կեր կա նաևմկրտա րա նի ձա խա կողմ յան քա րե րից մե կին:

10. Հա ջորդ պատ կե րա քան դակ քա րը հա րա -վարևմտ յան որմ նա մույ թի մեջ է, մուտ քիմոտ: Կոտր ված է: Վ րան պատ կեր ված ենհա վա սա րա չափ եր կու խաչ՝ կո ղա յին թևե -րով ի րար միա ցած: Հս տակ եր ևում են «թվ»,«ը» և ևս մի քա նի տառ:

11. Հա րա վա յին պա տի կենտ րո նա կան լու սա մու -տի ձախ քա րը նույն պես ար ձա նա գիր է: Ըն -թերց վում են «վ» և «ա» տա ռե րը:

12. Հա րա վար ևել յան որմ նա մույ թի ստո րին շար -քի քա րե րից մե կի վրա գծե րով ար ված պարզխաչ է, ո րի եզ րե րը երկճ յուղ վում են: Հս տակեր ևում է «ա» տա ռը:

13. Եվս մի ար ձա նա գիր քար կա խորհր դա յինտա րի նե րին ե կե ղե ցու մեջ կա ռուց ված պա -տի տակ: Ս րա հարթ մա կե րե սին փո րագր -ված է խաչ, ո րից եր ևում են միայն ձախ թևըև վե րին թևի եր կու ծայ րե րը: Խա չը վեր ևումե զեր ված է կո րաձև ար ձա նագ րութ յամբ, ո րըչի ըն թերց վում (կար դաց վում են «մ», «ի»,«ս», «ի», «ր» տա ռե րը):

14. Հ յու սի սա յին ա վան դա տան հյու սի սա յին որմ -նա խոր շի վե րին քա րին պատ կե րա քան դակխաչ է, ո րը կրկնութ յունն է վե րը նկա րագր -ված խա չե րի: Քա րի վրա առ կա է նաևձվաձև նշան: Խա չը շրջա նի մեջ են առ նում«ած» և ևս մի քա նի այլ տա ռեր:

15. Նույն ա վան դա տան հա րա վա յին որմ նա -խոր շի ձա խա կողմ յան քա րը նույ պես խա չա -կիր է: Պատ կեր ված է սե պաձև, հաստ թևե -րով մեծ խաչ:

16. Խո րա նի հա րա վա յին որմ նա խոր շի ա ջա -կողմ յան քա րի ե րե սին նույն պես առ կա էպարզ խաչ, ո րի թևե րի ծայ րե րը ճյու ղա վոր -վում են եր կու մա սի: Փո րագր ված են «ած» ևևս մեկ տառ:

17. Ա մե նաու շագ րավ ար ձա նա գիր քա րը հա րա -վա յին ա վան դա տան մուտ քի վեր ևում է: Այնբա վա կա նին մեծ է և նույն պես տե ղադր վածէ կող քի վրա։ Ս րա մա կե րե սին հար թա քան -դակ ված է սյու նաձև ձո ղին կանգ նեց ված սե -պաձև, հաստ թևե րով մեծ խաչ, ո րի շուրջնօ ղակաձև փո րագր ված է ար ձա նագ րութ յուն:Ըն թերց վում են. «կանկ նեց – Հա սա նայ – թվ– չ ղ? գ»: Սա պա տի մեջ ա գուց ված քա րե րիցմիակն է, ո րի վրա ա նուն է նշված: Իսկ «չղգ»-ն հա մար ժեք է 1344 թվա կա նին:

18. Հա րա վա յին ա վան դա տան հյու սի սա յին որմ -նա խոր շի վե րին քա րի վրա ա կո սաձև գծե -րով պարզ խաչ է, ո րի եզ րե րը երկճ յուղ վումեն: Ե կե ղե ցու պա տե րի մեջ ա գուց ված հար թա -

քան դակ քա րե րից զատ, նմա նա տի պե րըգտնվե ցին քա րա կույ տե րի մի ջից և ա ռան ձինվայ րե րից: Դ րան ցից մե կը հա րա վա յին ա վան -դա տանն էր: Այն կար ծես պահ պան վել է ամ բող -ջութ յամբ և հիա նա լի նմուշ է մյուս քա րե րինախ նա կան տես քը և ար ձա նագ րութ յուն ներնըն կա լե լու հա մար: Ու նի 82x46 սմ չա փեր և 16 սմհաս տութ յուն: Եզ րերն անմ շակ են, ան հարթ: Ե -րե սի հարթ մա կե րե սի կենտ րո նում կա փո րա -գիր շրջան, ո րի մեջ պատ կեր ված է վե րա դիրխաչ: Այն ձա խից, վեր ևից և ա ջից շրջա պա տումէ ար ձա նագ րութ յու նը, որ տեղ գրված է. «ած ո -ղոր մի անդ րեա սայ դիլ պա րոյ»:

Հա ջորդ քա րը նույն պես անմ շակ է և ան -հարթ: Մա կե րե սին փոքր, հա վա սա րաթև խաչ է,ո րի վեր ևում գրված է «մար (կամ բ) եան»:

Մեկ այլ քա րի վրա ըն թերց վում են «ռ», «ի»,«ը» տա ռե րը:

Մի քա րա բե կո րի վրա եր կու մա սի ճյու ղա -վոր ված թևե րով խաչ է՝ բո լոր քում դժվա րըն թեռ -նե լի ար ձա նագ րութ յամբ:

Հա ջոր դը նույ նա տիպ խա չի պատ կե րով է:Խա չի վե րին թևը կոտր ված քի պատ ճա ռով բա -ցա կա յում է: Խա չի մի կող մում եր ևում են «մկր»,մյուս կող մում՝ «ռ» և, հա վա նա բար, «լ» տա ռե -րը:

Ս րանք են այն հար դար ված քա րե րը, ո րոնքհե տա զոտ ման ժա մա նակ մեզ հա ջող վեց նկա -տել: Չի բա ցառ վում, որ շատ որմ նա քան դակ ներէլ մնա ցած լի նեն խորհր դա յին տա րի նե րին ար -ված կրա շա ղա խի հաստ շեր տի տակ՝ հատ կա -




պես որմ նա խոր շե րում: Դ րանք կբա ցա հայտ վենպե ղում նե րի ընդ լայն ման և շի նա րա րա կան աշ -խա տանք նե րի ժա մա նակ:

Հար թա քան դակ ար վես տի ան կու մը և բարձ -րո րակ վար պետ նե րի բա ցա կա յութ յունն ա մեն -ևին պատ ճառ չեն ե ղել, որ շի նա րար նե րը չմտա -ծեն նաև ե կե ղե ցու գե ղա գի տա կան տես քի մա -սին: Ե կե ղե ցի նե րի կա ռուց ման ժա մա նակ պա -տե րը թե՛ ներ քուստ, թե՛ ար տա քուստ հար դար -վել են կո թող նե րի (խաչ քա րի, տա պա նա քա րի,խա չաս յան և այլն) բե կոր նե րով: Արդ յուն քումպա տե րը հա գե ցել են խա չա քան դակ նե րով ևար ձա նագ րութ յուն նե րով:

ՊԵՂՈՒՄՆԵՐԸ

2012 թ. մա յի սին Պատ մամ շա կու թա յին ժա -ռան գութ յան գի տա հե տա զո տա կան կենտ րո նիար շա վա խումբն սկսեց ե կե ղե ցու պեղ ման աշ -խա տանք նե րը:

Բու սա կա նութ յու նից մաք րե լուց հե տո ե կե ղե -ցու կող քե րից հե ռաց վե ցին տասն յակ խո շորքա րեր, ո րոնց մի մա սը թափ վել էր տա նի քից ևպա տե րից: Մաքր վեց նաև ներ սը՝ սրա հը, երկուա վան դատ նե րը և խո րա նը: Բո լոր հատ ված նե -րից և հատ կա պես կի սա խար խուլ խո րա նիառջ ևից հա վաք վե ցին բազ մա թիվ շի նա քա րեր:Ար ձա նա գիր և քան դա կա զարդ քա րե րը դա սա -վոր վե ցին ա ռան ձին: Ե կե ղե ցին ու նե ցել է նույնճա կա տա գի րը, ին չը բնո րոշ էր Հա յաս տա նիՀան րա պե տութ յան ե կե ղե ցի նե րի մեծ մա սին՝Խորհր դա յին տա րի նե րին վե րած վե լով ժո ղո -վա տան, պա հես տի, գո մի: Դ րա ա մե նաա ռա -ջին և ակ նա ռու ա պա ցույ ցը հա րա վա յին ա -վան դա տան առջև, մինչև որմ նա մույ թը, հար -դա խառն, չթրծված հում կա վով շար ված պատնէ, ինչն ա ռանձ նաց նում է հա րա վա յին ա վան դա -տու նը և ս րա դի մա ցի հար թա կը ե կե ղե ցուց: Այնչու նի մուտք, ե թե չհաշ վենք փոքր անց քե րը, ո -րոնք, ան շուշտ, նա խա տես վել են ա նա սուն նե րիկամ թռչուն նե րի հա մար: Այդ տեղ գտնված հավբռնե լու մե տաղ յա կե ռի կը հաս տա տեց, որ ե կե -ղե ցու այդ հատ վա ծը նախ կի նում օգ տա գործ վելէ որ պես հա վա նոց: Ե կե ղե ցին որ պես պա հեստօգ տա գործ վե լու հան գա ման քը հաս տատ վեցհյու սի սա յին ա վան դա տա նը 1938 թվա կա նիգրան ցա մատ յա նի հայտ նա բեր մամբ, ո րում

նշված են, թե ինչ ապ րանք է ստաց վել, ինչ քանև այլն: Խո րա նի վրա կա ռուց ված, կի սով չափպահ պան ված պա տը, մեր հա մոզ մամբ, ե լույթ -նե րի հա մար պատ րաստ ված ամբիոն է, ո րըբնավ կապ չու նի ե կե ղե ցու և քրիս տո նեա կանծի սա պաշ տա կան ա րա րո ղութ յուն նե րի հետ(Նկ. 18): Ե կե ղե ցու ներ սից հե ռացվե ցին հա վա -նո ցի պա տե րը: Մաքր ման և պե ղում նե րի արդ -յուն քում բաց վեց ե կե ղե ցու հա տա կը, ո րը,ինչ պես խո րա նի նը, կրա պատ է: Ս րա հումգտնվե ցին զար դա քան դակ քա րի եր կու բե կոր՝հա մալ րե լով քան դա կա զարդ քա րե րի ցան կը:

Ե կե ղե ցուց դուրս պե ղում ներ ի րա կա նաց վե -ցին նախ ար ևել յան կող մում: Տա նի քից թափ -ված քա րե րից և փլ վածք նե րից գո յա ցածհո ղիա թում բը հե ռաց նե լու արդ յուն քում ար ևել -յան կող մի մի հատ վա ծում բաց վեց հսկաժայռակ տոր, իսկ ար ևել յան մյուս քա ռա կու սի -նե րում հա սանք ե կե ղե ցու հիմ քե րին: Պարզդար ձավ, որ ե կե ղե ցին չու նի հիմ նա խա րիսխ, ո -րի փո խա րեն հիմ նա քա րե րը փոքր-ինչ դուրս ենպա տի լայ նութ յու նից: Կար ևոր է, որ տե ղան քիան հար թութ յան և ժայ ռա զանգ ված նե րի պատ -ճա ռով պա տի հիմ քերն ու նեն տար բեր մա կար -դակ ներ, և հիմ նա հո ղին հաս նե լու հա մար հարկէ ե ղել պե ղել խո րութ յան հա վա սա րա չա փութ -յու նը չպահ պա նե լով՝ 60-110 սմ սահ ման նե րում:Արևել յան քա ռա կու սի նե րում հայտ նա բեր վեցխաչ քա րի բե կոր՝ կա նա չա վուն քա րա տե սա կից,11x10 սմ չա փե րով: Բե կո րի վրա եր ևում է խա չիթևե րից մե կը (հա վա նա բար ստո րի նը), որն ա -վարտ վում է պա րու րաձև, գե ղե ցիկ գնդով:

Հա րա վա յին հատ վա ծում բաց վեց կրա պատհա տակ, որն ու նի մոտ 1 մ մի ջին լայ նութ յուն:Այն սկսվում է ե կե ղե ցու մուտ քից և ձգ վումմինչև ար ևել յան պա տի անկ յու նը: Այս հատ վա -ծում պա տե րի վրա առ կա են գե րան նե րի ամ -րաց ման փո սեր, ո րոնք ար վել են ե կե ղե ցուպա տից քա րե րի հե ռաց ման ե ղա նա կով: Ս րա -նից եզ րա կաց վում է, որ հա րա վա յին հատ վա -ծում Խորհր դա յին տա րի նե րին կա ռու ցել ենգե րան նե րով պահ վող ծածկ: Հա րա վա յին պա -տի վրա, հա տա կի եր կայն քով, կա կրա ծեփ, ո -րի ա ռա վե լա գույն բար ձութ յու նը 120 սմ է:Ե կե ղե ցու մուտ քի առջև կու տակ ված են ան -մշակ թեր թա քա րեր: Հա տա կից արև մուտքհայտ նա բեր վեց գե րեզ ման, ո րի վրա դրված է



կա ղա պա րով ձուլ ված և մի անկ յու նը վնաս վածբե տո նե գե րեզ մա նա քար (Նկ. 16): Այն ու նի նաևբե տո նե կարճ պատ վան դան, ո րը տա պա նա -քա րի հետ մեկ ընդ հա նուր հա մա ձուլ վածք է:Տա պա նա քարն ար ձա նա գիր է.

Պո ղոս Դավթ յանԱ գա րակ գ.

Ծն. 1864 Ա.Վ. 1919 Ա.

Գե րեզ մա նա քա րի վե րին մա կե րե սին, ինչ -պես նաև գլխա վեր ևի հատ վա ծում, կան խա չեր՝նույն պես կա ղա պա րով ձուլ ված: Այս գե րեզ մա -նը լա վա գույն վկա յութ յուն է Ա գա րակ գյու ղի գո -յութ յան մա սին: Պարզ վում է նաև, որ մինչև XXդա րի ա ռա ջին քա ռորդն այս տեղ կա տար վել ենթա ղում ներ և հաս տատ վում, որ այդ ժա մա նա -կաշր ջա նում ե կե ղե ցին գոր ծող է ե ղել:

Ու շագ րավ է նաև խաչ քա րի բե կո րը: Ս րավրա նշմար վում են բուն խա չի մի հատ վա ծը,որի կող քե րին զար դա նախ շեր են: Վ րա յինստվածք նե րից կա րե լի է են թադ րել, որ այնագուց ված է ե ղել պա տի մեջ: Այս և վե րը նկա -րագր ված եր կու բե կո րը շատ ա վե լի հին են, քանե կե ղե ցին և կա րող են լի նել XIII-XIV դդ: Ս րանքսա կա վա թիվ, սա կայն հույժ կար ևոր այնփշրանք ներն են, ո րոնք տա րած քի սրբա տե ղիլի նե լու պատ մութ յունն ա վե լի են հետ տա նում՝հասց նե լով մինչև XIII-XIV դդ:

Ե կե ղե ցուց հյու սիս բաց վե ցին եր կու՝ վատ

պահ պան ված շրջա նաձև հո րեր (Նկ. 17): Դ -րան ցից մե կը մի մա սով hպված է ե կե ղե ցու հիմ -քին: Հո րի ընդ հա նուր լայ նութ յու նը 27 սմ է:Դ րա մոտ գտնվե ցին մար դու ոս կոր ներ: Մե կըպա տա նու գանգ է, ո րից բա ցա կա յում է վե րինծնո տը, մյուս ոսկ րա խում բը ե րե խա յի ամ բող -ջա կան կմախք է: Երկ րորդ հորն ու նի 30 սմտրա մա գիծ: Պահ պան վել է միայն ստո րինհատ վա ծը:

Հա րավ-արևմտ յան հատ վա ծում ի հայտեկավ Г – աձև հա տա կագ ծով սեն յակ (Նկ. 19):Այս կա ռույ ցի հա մար որ պես պատ ծա ռա յել է ե -կե ղե ցու հա րա վարևմտ յան անկ յու նը: Արևմտ -յան պա տից, սեն յա կի վե րին հատ վա ծում,հե ռաց վել են ո րոշ քա րեր՝ տա նի քի գե րան ներնամ րաց նե լու հա մար: Կա ռուց ված է անմ շակ բա -զալտից: Հա տա կը կրա պատ է: Հա րա վա յինպա տի եր կա րութ յու նը 267 սմ է, արևմտ յա նի նը՝320 սմ: Մ յուս պա տե րը չեն պահ պան վել: Այսհատ վա ծում գտնվե ցին գյու ղատն տե սա կաննշա նա կութ յան մե տա ղա կան մի քա նի գոր ծիք -ներ: Սեն յա կին կից, արևմտ յան հատ վա ծումբաց վեց թոն րա տուն: Թո նի րը գրե թե չի պահ -պան վել: Դ րա լայ նութ յու նը 53 սմ է: Թոն րա տանմեջ, խե ցե ղե նից բա ցի, այլ նյութ չհայտ նա բեր -վեց: Արևմտ յան հատ վա ծում պեղ վեց 3 մ լայ -նութ յամբ տա րածք, քա նի որ 3 մ հե տո պարզեր ևում էր բնա կան ժայ ռը (Նկ. 20):

Թե՛ ե կե ղե ցու ներ սի մաքր ման, և թե՛ ար տա -քին քա ռա կու սի նե րի պե ղում նե րի ժա մա նակ




Նկ. 16. Հայտ նա բեր ված գե րեզ մա նա քա րը:Նկ. 17. Եկեղեցուց հյուսիսհայտնաբերված հորերը:

հայտ նա բեր վե ցին խե ցե ղե նի բե կոր ներ և մե -տաղ յա սա կա վա թիվ ի րեր:

Հայտ նա բեր ված խե ցե ղենն ուշ միջ նա դա րինբնո րոշ՝ դարչ նա գույն կամ կարմ րա վուն մա կե -րե սով ա նոթ նե րի բե կոր ներ են: Դ րանք եր բեմնպատ ված են սան րա տամ գծա զար դե րով, եր -բեմն էլ կրում են ուղ ղա հա յաց, կարճ ե ղուն գա -զար դեր, ին չը դրանց բա վա կա նին գե ղե ցիկտեսք է տա լիս: Բե կոր նե րի մեջ կան նաև ջնա -րակ ված նե րը (մեծ մա սամբ ջնա րա կա պատ էմիայն աս տա ռը): Դ րանք հիմ նա կա նում բացերկ նա գույն կամ սպի տակ ֆո նի վրա ար ված սև

գ ծա զար դեր են: Հան դի պում են նաև այլ գույ նի,օ րի նակ՝ մա նու շա կա գույն ջնա րակ ված խե ցատ -ներ: Շատ են հատ կա պես օ ղա կաձև նստու կովներճկ ված հա տակ նե րի բե կոր նե րը: Շուր թերնաչ քի են ընկ նում բազ մա զա նութ յամբ: Ընդ հա -նուր առ մամբ, դրանք տար բեր տի պի ա նոթ նե -րի են՝ մեծ կա րաս նե րից մինչև նախ շա զարդ -ված փոքր ա նոթ նե րի և խո հա նո ցա յին տա րա -նե րի: Խե ցե ղենն ուշ միջ նա դար յան ժա մա նա -կաշր ջա նի է՝ ե կե ղե ցուն հա մա ժա մա նակ յա ևա վե լի ուշ:

Մե տաղ յա ի րե րից են խո շոր գա մե րը և եր -



Նկ. 18. Խորանը պեղումների ավարտին:

Նկ. 19. Եկեղեցու հարավ-արևմտյան անկյունում բացվածսենյակը:

Նկ. 20. Պեղավայրի արևմտյան հատվածիընդհանուր տեսքը:

կա թի ա նո րոշ մի կտոր, ո րը, հա վա նա բար, ար -կի բե կոր է:

Այս պի սով՝ Ա գա րա կի ե կե ղե ցին որմ նա մույ -թե րով, թա ղա ծածկ դահ լի ճի մի ու րույն տիպ է,ո րը, ըստ էութ յան, հե տա դարձ հա յացք է դե պիIV-V դդ. տա րած ված միա նավ սրա հը՝ միա ժա -մա նակ ու նե նա լով իր ա ռանձ նա հատ կութ յուն -նե րը: VII դ. տա րած ված գմբեթն աս պա րե զիցդուրս էր մղել միա նավ դահ լի ճի տե սա կը՝ իր բո -լոր են թա տե սակ նե րով: Սա կայն պար զութ յան,մատ չե լիութ յան և կա ռուց ված քա յին հեշտ լու -ծում նե րի շնոր հիվ ե կե ղե ցա կան կա ռույ ցի այստի պը ո րոշ փո փո խութ յուն նե րով XVII-XVIII դդվե րա դարձ վեց Ս յու նի քում:

Բա ցի այն, որ ա րագ էր կա ռուց վում, իսկ դատվյալ ժա մա նա կաշր ջա նում կեն սա կան անհ -րա ժեշ տութ յուն էր, այս տիպն ու ներ նաև միշարք այլ ա ռա վե լութ յուն ներ:

Դ րան ցից կար ևո րա գույ նը թա ղա ծածկ դահ -լի ճի ամ րութ յունն ու դի մաց կու նութ յունն է, որնա ռա վելութ յուն է գմբե թա վոր ե կե ղե ցի նե րի, կա -րե լի է ա սել, բո լոր տե սակ նե րի հա մե մա տութ -յամբ: Հաստ պա տե րը, որմ նա մույ թե րը, ար ևել -յան ու արևմտ յան պա տերն ի րար միաց նող թա -ղա կիր կա մար նե րը հիա նա լի պա հում են ե կե ղե -ցու տա նի քը՝ կրե լով ծան րութ յան մեծ մա սը:Միմ յանց հետ միա ցող կա մար նե րի ճկուն հա -մա կար գը նպաս տում է նաև պա տե րի կա յու -նութ յա նը: Դ րանք, փաս տո րեն, ի րար են միաց -նում ե կե ղե ցու չորս պա տե րը՝ ողջ կա ռույ ցը վե -րա ծե լով մեկ ընդ հան րութ յան, ին չը կան խում էոր ևէ պա տի ա ռան ձին ան կու մը: Կա մար նե րիդե րը փոքր-ինչ ա նարդ յու նա վետ է ար ևել յանկող մում, քա նի որ դրանք ա վարտ վում են ա -վան դատ նե րի մոտ: Այն հան գա ման քը, որ ա -վան դատ ներն ու նեն բա վա կա նին ցածր, կա մա -րա ձև ա ռաս տաղ, ստի պում է մտա ծել, որ ա -վան դատ նե րի և տա նի քի ա րան քում կան թաքս -տոց ներ, ո րոնց ա ռա ջաց րած դա տարկ տա րա -ծու թ յու նը թեթ ևաց նում է տա նի քի զանգ վա ծըար ևել յան կող մում՝ նպաս տե լով ա մե նից ան -պաշտ պան կող մի դի մաց կու նութ յա նը:

Կար ևոր ա ռանձ նա հատ կութ յուն է նաև, որայս տե սա կի ե կե ղե ցի նե րի սրա հը, մույ թե րի բա -ցա կա յութ յան շնոր հիվ, տե սա նե լիութ յան ա ռու -մով գե րա զան ցում է ցան կա ցած այլ տի պիսրա հին և խո րան նա յող տե սա դաշտն ամ բող -

ջո վին բաց է: Ընդ ո րում, պետք է ընդգ ծել, որթա ղա ծածկ միա նավ դահ լիճ ներն ի րենց չա փե -րով չեն զի ջում գմբե թա վոր դահ լիճ նե րին:

Պե ղում նե րից պարզ վեց, որ ե կե ղե ցին երբ ևէչի են թարկ վել վե րա կա ռուց ման՝ ի տար բե րութ -յուն Ս յու նի քի՝ XVII-XVIII դդ. ե կե ղե ցի նե րի մե -ծա մաս նութ յան: Այն այժմ էլ իր նախ նա կանտես քով է: Սա կայն բաց ված կցա կա ռույց սեն -յակ նե րի պա տե րը վկա յում են, որ սրբա տե ղինչի սահ մա նա փակ վել միայն ե կե ղե ցա կան այսկա ռույ ցով: Ա մե նայն հա վա նա կա նութ յամբ այս -տեղ գոր ծել է բա վա կա նին մեծ հա մա լիր, ին չիմա սին «խո սում է» նաև Ա գա րա կի ե կե ղե ցուհա մար մինչ օրս կի րառ վող «վանք» տեր մի նը:Հայտ նա բեր ված թո նի րը, հո րե րը, գոր ծիք նե րըև խե ցե ղե նը հու շում են, որ առն վազն մինչև XXդ. ա ռա ջին քա ռորդն այս տեղ գոր ծել է գյու ղա -կան հա մայնք, ո րը պահ պա նել է սրբա տե ղիիգոր ծա ռույ թը և ե կե ղե ցու շուր ջը թա ղում ներ կա -տա րել: Բա ցի հայտ նա բեր ված գե րեզ մա նա քա -րից և մի քա նի թա ղում նե րից, եր բեմ նի գե րեզ -մա նա տան մա սին են վկա յում ե կե ղե ցու պա տե -րի մեջ ա գուց ված գե րեզ մա նա քա րե րի բե կոր նե -րը, ո րոնք շատ ա վե լի հին են, քան ե կե ղե ցին,իսկ խաչ քա րե րի բե կոր նե րը, չի բա ցառ վում, որլի նեն XIII դ.: Ակն հայտ է, որ ե կե ղե ցին և ս րաշրջա կայ քում երբ ևէ ե ղած գյու ղա կան հա մայն -քը ձևա վոր վել են ար դեն իսկ գո յութ յուն ու նե ցողսրբա տե ղիի տա րած քում: Պահ պա նա կան գո -տու մեջ առն ված տա րած քը լի է միջ նա դար յանզա նա զան շի նութ յուն նե րի պա տե րի մնա ցորդ -նե րով և ա վե լի վաղ շրջան նե րի հու շար ձան նե -րի հետ քե րով, ո րոնք նույն պես պեղ ման կա րիքու նեն:

1 Մ. Մ. Հասրաթյան, Սյունիքի՝ XVII-XVIII դարերիճարտարապետական համալիրները, Երևան, 1973,էջ 83:

2 Մ. Մ. Հասրաթյան, Մեղրու շրջանի հուշար ձան -ները, Երևան, 1987, էջ 5:

3 Մ. Մ. Հասրաթյան, Սյունիքի՝ XVII-XVIII դարերիճարտարապետական համալիրները, Երևան, 1973,էջ 83:

4 Մ. Մ. Հասրաթյան, Մեղրու շրջանի հուշարձան -ները, Երևան, 1987, էջ 16:

5 Նույն տեղում, էջ 14-17:




ԱՂՅՈՒՍԱԿ 1



Ջնարակապատ անոթների բեկորներ. 1-4. սպիտակի վրա թանաքագույնով արված զարդանախշեր, 5-10.սպիտակի վրա սևով և բաց կապույտով արված գծազարդեր ու բուսական զարդամոտիվներով նախշեր, 11-21.երկնագույնի վրա սևով և մանուշակագույնով արված նախշազարդեր, 22-25. բաց կապույտ ջնարակ՝ առանց

զարդանախշերի:

ԱՂՅՈՒՍԱԿ 2




Օ ղա կաձև նստու կով պնա կի՝ եր կու բե կո րից վե րա կանգն ված հատ ված, ո րի մա կե րե սը պատ ված է բաց կա -պույտ ջնա րա կով, իսկ աս տա ռին դե ղին ջնա րա կի վրա սևով պատ կեր ված են ծա ղիկ ներ և ա րա գիլ:

ԱՂՅՈՒՍԱԿ 3



Ուշագրավ բեկորների նմուշներ. 1. գունազարդ անոթի 2. կոճակաձև ելուստով և վերադիր ու սանրատամնախշերով, 3. ալիքազարդ գոտիով, 4. կճուճի վզիկի և կանթի միակցման հատված, 5. կափարիչի,

6. ջնարակեպատ մոմակալի, 7. փայլեցված մակերեսով անոթի, 8. անոթի կլորացված բեկոր




РАСКОПКИ ЦЕРКВИ СВЯТОГО СПАСИТЕЛЯАГАРАКА

Арман Налбандян, Хачик ВарданянНаучно-исследовательский центр по историческому и культурному наследию при министерсве культуры РА, Ереван

Резюме

Датируемая XVII – XVIII вв церковь Святого Спасителя Агарака - однонефное зданиена подобии базилика со сводчатым залом. Находясь на терротории агаракскогомолибденового завода само существование его подвергается серьезной опасности.Учитывая это обстоятельство ГНКО «научно - исследовательский центр историко -культурного наследия» Министерства культуры РА провели археологические раскопкии исследования. В итоге, были раскрыты основания церкви с обнаружениеммножественных результатов ( барельефные камни, глазурованная керамика и т.д.).Раскрылись также основания стен многочисленных строений, останки хозяйственныхстроений, которые расширили наши представления об этой церкви. Все это показывает,что святое место не ограничивалось только этой церковью. А камни с высеченныминадписями в стенах церкви, свидетельствуют о том,что святое место имеет болеераннюю историю, чем сама церковь.

Ключевые слова: Агарак, церковь, раскопки, артифакты.

EXCAVATIONS OF AMENAPRKICH CHURCH IN AGARAK

Arman Nalbandyan, Xachik VardanyanScientific Research Center for Historical and Cultural Heritage, under the ministry of Culture, RA, Yerevan

Summary

Amenaprkich Church in Agarak is a one-nave basilica-type vaulted hall of the XVII-XVIII cc.Being located on the territory of the copper and molybdenum mine it is subject to serious

damage. Taking into consideration this situation the Scientific Research Center for Historicaland Cultural Heritage under the Ministry of Culture of RA realized archaeological observa-tions and excavations of the site. In the result the bases of the church were opened and founda great number of artifacts: stones with relief ornaments, glazed pottery, etc. Also many wallsof various constructions, remains of household buildings were opened. This enlarged our in-formation about the church.

The inscriptions on the stones evidence the fact that the history of this cult-place wasmuch older than the church.

Key-words: Agarak, Church, excavations, artifacts.



Abstract Based on the comparative analyses on the frame composition, especially dome composition,the drum of the cruciform church in Pemzashen is, in a sense, founded on a popular com-position among the Armenian domed cruciform churches in the early centuries employingthe semi-conical squinches and planimetric octagonal drum. However, the external but-tresses at the bottom of the external drum, which are also the popular components at thatperiod and have a function to reinforce the vulnerability at the bottom of the drum causedby the internal squinches’ projection which is recognized as a more advanced solution, areabsent in Pemzashen, contrary to most of the contemporary domed churches. Here, insteadof using buttresses, the vulnerability might be conquered by adopting thicker wall of drumnot only behind the squinches like the solution by external buttresses’ rise, but also at theupper part of wall. The rectangular parallelepiped Lower section which includes all spacesof cruciform and the sacristies enables such kind of the Drum and Dome sections to be fixedon it. On the other hand, the drum is made on the normal composition with octagonal planbasically, whereas it is also on the abnormal octafoil composition inside which seems to beintroduced just formally and derived from the centralized churches already known at thatperiod. To sum up, its whole frame composition doesn’t seem to be necessarily consistentand refined on the usages of each component, compared with the other cruciform domedchurches built mainly in the seventh century, a bit later than the church in Pemzashen. Thatis to say, as a result of the analyses, it is noteworty that the dome composition of an preciousexample at the cruciform church in Pemzashen is evaluated as a rare fruit of the try and theerror by the contemporary architectural engineers for the pursuit of stable dome composition,at the beginning of luxurious period of dome in Armenian ecclesiastical architecture whenthe technique for framing a dome had been still transitional and not established yet.

Key-words: Pemzashen, St. Gevorg, Dome, Church.



Ö²ðî²ð²äºîàôÂÚàôÜ

YASUHITO FUJITATokyo Institute of TechnologyAssistant Professor in Tokyo Institute of Technology, Specialty:History of Architecture

DOME COMPOSITION OF THE CRUCIFORM CHURCHSURB GEVORG AT PEMZASHEN VILLAGE

Introduction

The church complex located at the center ofPemzashen village near the town of Artik, in Shi-rak region of Republic of Armenia, is composedof three independent buildings, constructed incommon by so-called rubble core masonrymethod by which the wall are throughly con-sisted of ashlar stones stacked in layers at bothsurfaces of wall and rough stones fixed with mor-tar at inside of wall as core structure, the ruinedsingle-nave church at the north, the small chapelat the south and the domed cruciform churchdedicated to Surb Gevorg1 at the east, attachedto the northern part of the southern small chapel.It has been estimated that they were constructedduring the fifth to the sixth centuries. Even thezenith has collapsed, the original dome structureof the cruciform church still preserved in goodcondition moderately, compared to the otherdomed churches which have been confirmedtheir own condition on the field surveys. There-fore, the cruciform church is regarded as a raresurvivor of domed structures in Armenian eccle-siastical monuments in its early period, whichmight be one of the origin of the genealogicaltable on domed structure in Armenian architec-ture flourished during the its history. Althoughthe historical significance seems to be lying on

this church, toward the monument, in any previ-ous studies and books, as far as we have checked,the only basic architectural features in outline aredescribed spending few pages2 and the substanceof the monument as three-dimensional composi-tion, which is also one of the most significantcharacteristics as architecture has been not paidattention so much.

The field surveys on the site have been exe-cuted by the Japanese team (the representative:Professor SASANO Shiro from Tokyo Institute ofTechnology, Japan), including taking photo,shooting video, some measurement and pho-togrammetric survey in 1998, 2003 and 2004, asalready reported officially to Ministry of Culturein Armenia3. By these surveys the data of three-dimensional feature of the monument has col-lected intentionally.

This paper aims to clarify the characteristicsof the domed cruciform church in this complex,especially from point of view of the frame4 com-position including dome composition as a three-dimensional feature, that is a kind ofmor pho logical and constructional system tocrown a dome from the lower part of building tothe dome. The consideration is mainly based onthe observation in these field surveys and com-parison with the similar contemporary churchesin Armenia, which have planimetric cruciformshape internally and domed at the center of the

YASUHITO FUJITA


Fig. 1. Northwestern side of the cruciform church SurbGevorg at Pemzashen

Fig. 2. Southeastern side of the cruciform church SurbGevorg at Pemzashen

cruciform. The information on the similarchurches are also based on the data gathered bythe previous field surveys of the Japanese project.

Present Condition of the Cruciform Church

The cruciform church positioned at the centerof the complex is mainly composed of two partsvolumetricly: the lower part (cruciform composi-tion) and the upper part (drum and dome), sameas most of the domed churches in Armenia (Fig. 1).

The lower part: On the exterior, the plani-metric shape of the lower part is recognizedmainly as rectangular, nevertheless the volume ofthe southern independent chapel attached to thesouthwestern part of the cruciform church hidesthe cruciform church, and also the southeasternand the eastern part are collapsed so deeply thatthe interior of the main space and sacristies besidethe eastern apse can be seen from outside (Fig. 2).Two rows of stones disposed like stairs or stylo-

bates remain at the bottom of the external surfaceof the southern wall to the eastern wall at least.Oppositely, the cornice decorated with relievesmade in the design of some plants and dentil-likepattern encircle the top of the walls. Because thecornice is just horizontal consistently, though thesurface of the roofs over the lower part cannot beseen from the ground level, the roofing seems tobe likely flat covered on the whole building. Atthe middle of wall of the north, the south and theeast, windows decorated with semi-circular orOmega-shaped hoods at the upper part of themare installed5. The only entrance is on the west-ern wall of the western arm, just ornamentedwith the only relieved lintel with some Figures(Madonna and Child? and an angel). And at thewestern side of the entrance, there is the alcoveof which the planimetric shape is semi-circular(Fig. 3).

In the interior, the internal planimetric shapeis cruciform with the semi-circular arm at the

DOME COMPOSITION OF THE CRUCIFORM CHURCH SURB GEVORG AT PEMZASHEN VILLAGE



Fig. 3. Western side of the cruciform church SurbGevorg at Pemzashen

Fig. 4. The Domed bay of the cruciform church SurbGevorg at Pemzashen

east, the north and the south, while just the rec-tangular arm at the west (Fig. 4). That is why thechurch has been categorized so-called cruciformchurch6, which is one of the most popular plani-metric composition in the early Armenian archi-tecture during the fifth to the seventh centuries.Surrounded by the four arms, the domed squarebay of which the length of the square is about2,500 mm long is placed at the center of the plan.Those three arms of semi-circle are vaulted byhemispherical semi-dome composed of stoneswhich are cut well in the shape of a part of thesphere. In the other hand, the western rectangu-lar arm is vaulted by barrel vault with stones cutin the shape of a part of the cylinder. Althoughthere is no horizontal pieces like a series of cor-nices at the bottom of each vaulting of the arms,the stones like impost capitals are employedunder the springers of each vaulting at the con-necting points of the arms, facing the domed bay.At these points, the appearance of the corners ofthe domed bay seems as a bundle of compiled pi-lasters. On these capitals, the arches enclosing thedomed bay is stacking up on each vaulting of thearms. The planimetric shape of the domed bay atthe top of the arches is still square. At the east,two rooms which seem to be pastophoria with thesecond floor vaulted by barrel vault whose axes

are on west to east, are laid out behind the rectan-gular perimeter on the eastern exterior. The onlysmall two holes probably regarded as the entranceson the wall of the eastern apse are pierced for lead-ing into the rooms. The floor of each apse rises byone step from the central bay and the western arm.Also at the northwestern side, the small vaultedrooms of three floors are recognized.

The upper part: as the upper part, on the ex-terior, the only drum and the cornice placed onthe top of drum’s wall remain, while the centralroofing has be lost (See Fig. 1, 2 and 3). The drumof which the external planimetric shape is octag-onal is disposed on the center of the lower partdirectly without any connecting layers. Thethickness of the drum’s wall seems to be 1,150mm7, according to the photogrammetric survey.Four windows decorated with semi-circle orOmega-shape carving at the upper part are rec-ognized on the northern, the southern, the west-ern and the eastern side respectively. On theother four sides of the drum, the design like tab-ulae ansatae in Roman Architecture carved onthe single stones8. The design of the cornice onthe wall is composed of two sides, that is, the den-til-like pattern as the upper row and the horizon-tal moulding as the lower row.

In the interior, correlating with the exterior,the planimetric shape of the drum seems to bebased on octagon at a glance, but for connectingthe square of the domed bay at the lower part tothe hemispherical dome on the top, which mightbe crowned above the drum by well-cut curvedstones, the transitional frame composition is in-troduced there. At first, that is, at the floor onthe ground, its planimetric shape of the domedbay is square. Stacking up the protruding archeson each vaulting of the arms, the planimetricshape of the domed bay at the top of the archesis still square, as already mentioned. Just abovethat level, at each corner of the domed bay thesemi-conical squinches by putting curved wedge-shaped stones together radially is set on (Fig. 5).Because of the shape of wedge-shaped stones, anarch seems to be layered on the squinch. On thelevel of top of these squinches the planimetric

YASUHITO FUJITA


Fig. 5. The Dram and Dome composition of thecruciform church Surb Gevorg at Pemzashen

shape of the domed bay is octagon and flat hori-zontally. Then on this level eight walls enclose thedomed bay. The four walls at the corners are hol-low roundly and shallowly, while the other fourwalls are also hollow with windows. Thereforethe planimetric shape of the drum at the middleof it is almost octafoil. Above each wall of theoctafoil a pseudo-semidome which consist ofcurved stones is installed. The perimeter of thesesem-domes on the top is made by the arcade ofsimple moulding connected roundly. Inserted be-tween the semi-domes, the eight large curvedstones ornamented by fan-shaped engraving elab-orately are employed as the connection or thelower part of the spherical dome which is col-lapsed almost entirely at present, at the level oftop of the drum.

Comparative Analysis of Dome Composition among the early Cruciform Churches

As already mentioned above, in the early Ar-menian churches there are many examples of so-

called cruciform churches, which is one of the ty-pology mainly categorized by shape of the inter-nal planimetric form9. The cruciform church canbe regarded as one of typical types of the earlyArmenian churches.

Here, it is considered what the historical mean-ing and the position of the cruciform church atPemzashen is, in the main stream of the typicalArmenian churches in that period, through theanalyses on the three-dimensional features ofdome structure intensively, which haven’t beenpaid attention so much in the previous studies butwhich are also noteworthy to clarify the charac-teristics of Armenian churches as architecture.

Table.1 mainly indicates the frame compositionfor dome of the cruciform churches which can berecognized their composition from the presentstate, based on the data collected by field surveysthe Japanese team has executed.

Before analyses on the dome and the framecomposition, it is important to grasp the construc-tion method as the fundamental technique forbuilding these monuments. Generally, it is pos-sible to consider that frame composition depends




Fig. 6. Vertical compositional classification of Armenia domed churches

on the construction method adopted by the mon-ument. For example, most of Byzantine churcheswhich crown domes are predominantly built bybrick masonry. Among these churches, at thesame level as the top of transversal arches on thedomed bay, pendentive which is a kind of thecomponent to form frame composition, are fre-quently employed at the upper corners of thesquare domed bay. The curved triangular shapeof pendentive functional to convert planimetricalsquare shape of the domed bay into round shapeis made as parts of a spherical surface approxi-mately by the scrupulous adjustment of stacking-bricks carefully. This converting system isrealized by the inherent flexibility of brick ma-sonry for forming shape derived from its small-ness, comparing with the size of the buildings. Onthe other hand, stone masonry for rubble coremethod by ashlar stones as in Armenian churcheshere we argued for, comparatively bigger thanbricks, cannot make shapes in the same wayvaguely as brick masonry. Namely, shape of eachstone itself must contribute to the whole shapeon the surface of wall, as stones form some com-ponents for frame like pendentives or squinches.

In general, it is possible to say that the internalframe composition of domed churches in Arme-nia is articulated into three sections; Lower sec-tion, Drum section and Dome section (Fig. 6a).The lower part in Pemzashen explained abovecorresponds to this Lower section, and the upperpart corresponds to the Drum section and theDome section.

The range of Lower section is from the floorlevel at bottom to the zenith of vaulting on theapse and the archs at top. Lower section is usu-ally recognized as the planning type, of which themorphological classification is a dominant way ofanalysis on architectural characteristics in mostof the previous studies on Armenian churches10.

Drum section is mainly composed of the ver-tical enclosing walls. Its planimetric shape is usu-ally polygonal or circle with some windows toilluminate the internal space below, while Domesection set on Drum section is always without anywindows on the surface.

Regarding in detail on the vertical morphorog-ical composition of domed bay, the seven levelswhich seem effectual for examining the systemfor framing dome are extracted and at each levelsome compositional classification are available asbelow (Fig 6b).

Planimetrical shape of domed bay at floor(Level A): it is basic shape of domed bay on floorlevel. Among these churches, only one type isfound, that is Square.

Components at the hight up to transversalarches on domed bay (Level B): at the hightfrom the bottom of transversal arches to the topof same arches above domed bay, on the eachcorner of domed bay, some components are em-ployed to transform the planimetric shape ofdomed bay gradually. Pendentive and Squinchare recognized as fundamental components.

Pendentive (Fig. 7a) is a curved trianglar sur-face which is conceptually a part of hemisphere.Setting at each corner of square domed bay, theplanimetric shape of the bay at the level on thetop of this four pendentives is converted to circlefrom square directly.

Squinch (Fig. 7b) is basically a semi-conicalcomponent which provides the different way toconvert the planimetric shape of the domed bayfrom the way with pendentive. Generally in Ar-menia, four squinches are set at each corner ofsquare bay, equal to pendentives, however at thelevel of the top of squinches the planimetricalshape of the bay is just octagonal, whereas circu-lar shape is attained by pendentives11. Hence, inthe case of placing dome whose planimetricalshape is not octagonal, the other devices are re-quired for putting dome on the squinchessmoothly.

Planimetrical shape at the top of transver-sal arches on domed bay (Level C): if somecomponents are employed at Level B, the plani-metric shape of domed bay on the floor must beconverted at the top of transversal arches. Aboutthis level, the examples of Square, Octagon,Round (that is circular) are recognized.

Cornice at the top of transversal arches ondomed bay (Level C): in some monuments, the

YASUHITO FUJITA





Fig. 7. Components for Dome composition

a

b

c

horizontal parts like cornices which are insertedaround the domed bay at the Level C distinguishthe Lower section from the Drum section appar-ently. The property of existence of this parts ineach monument is checked on the table.

Components at the bottom of drum (LevelD): to convert the planimetric shape of thedomed bay, some components are employed atthe bottom of the drum in some monuments.Squinch is the only component recognized at thislevel, while no component is there in the othercases.

Planimetrical shape of drum (Level E): de-finitively this shape is extracted from the middleof the drum. Round, Octagon, Octagon with exe-drae (so-called Octafoil) are recognized. In thecase of Octafoil, each side of octagon is attachedto an exedra of shallow and round shape.

Components at the highest level of drum(Level F): types of No component, Fan and Cor-nices are recognized. Connecting Drum sectionand Dome section, when both of the planimetricshapes are not coincident, the mediating compo-nents must be inserted at the point of contact be-tween the two sections generally, for connectiingtwo sections smoothly. Fan (Fig. 7c) is a kind ofcomponent set at each corner of the polygonalbay planimetricly to make the corners of the baytwice at top of the fans, as ordinarily employedfor sub-system of squinch to convert the octago-nal planimetrical shape of the bay to hexadecago-nal theoretically. Fan is composed of one piece offan-shape stone or some pieces of stone shapedsuitable to make fan shape totally12. The latterversion of fan is also called ‘fan vault’, but in thispaper totally the term ‘fan’ is adopted to fanshaped components.

Planimetrical shape of dome (Level G):only round shape is recognized. That means all ofchurches uses hemispherical dome13.

And more, about exterior, use of buttress andthe volumetric shape of the Lower section are fo-cused from the missing point of view on architec-ture as three-dimensional object. Buttress is anexternal component, which is employed at thebottom of drum and usually composed of two

faces of wall, connected each other and roofwhich is in the shape of a triangular pyramid.Paying attention to volumetric shape of Lowersection might overcome a limit of the previousanalyses based on the feature of planimetricshape.

The above definition and classification onthirteen Armenian cruciform churches in theearly centuries surveyed by the Japanese team,of which the feature can be seen at the presentstate, are displayed on Table 1.

The General Tendencies of Frame Com-position among the churches

From the tendencies which can be compre-hended at Table 1-D, among most of Armeniancruciform churches in the early centuries, on theinterior of domed bay, introduction of squinch ismainly recognized, meanwhile, just in twochurches pendentives are employed.

In both of the churches with pendentives,Christopori Vank and Morudzori Vank, thecurved components are set at the same level up tothe transversal arches on the domed bay (Level B).With the pendentives like that, the circular plani-metric shape of the domed bay is realized at thelevel up to the Lower section immediately. Whilethe Drum section is separated to the Lower sec-tion, consequently the stable basement for thedrum has been made without any relation to theshape of the Lower section. Therefore this system,in a sense, seems to be rather advantageous forframing a stable drum and a hemispherical dome.

In contrary, two types of frame compositionwith squinches are recognized. The type whichincludes two churches, S. Kiriaki in Arzni and S.Sarkis in Bjni, use squinches at the same level upto transversal arches on domed bay (Level B), aswell as pendentives above-mentioned. Theirshapes don’t seem to be semi-conical exactly butrather semi-dome or fan-shaped vaguely14. Butin this combination, the planimetric shape ofdomed bay just on the squinches is still an octa-gon, which continues to top of the drum, not ascases with pendentives. After that the solution

YASUHITO FUJITA


in Bjni is different from the case in Arzni. In Bjniat each edge of top of the enclosing walls at thedrum eight stones which are engraved a fan-shaped hollow are settled to make the planimetricshape of the drum. On the other hand, in Arznino component is employed at the top of thedrum, therefore the drum is connected to thedome ambiguously.

In the other nine churches with squinches, thesemi-conical components are set at the bottom ofdrum (Level D) in common. Among them exceptthe church at Pemzashen, their planimetric inter-nal shapes of drum are octagonal, while thechurch at Pemzashen introduces octafoil designto the same position exclusively, decorated by thesuccession of the arcade along the top of the eightniches. The otcafoil seems to be not for any func-tion to crown a dome. Then, these nine churchesalso in common adopt the same system of framecomposition that converts planimetric squareshape of domed bay to planimetric circular shapefor connecting to hemispherical dome, throughoctagonal shape by four squinches and hexa-decagonal shape by eight fans15. But at Pemza-shen, the fans are so big that the planimetricshape at the level is not converted to hexadecago-nal but still octagonal or circular vaguely. In a

sense, this composition with big fans are just merecomponents which aren’t functional as for con-necting to a hemispherical dome.

On the exterior, according to the table again,the eleven churches use the components whichseem to be a kind of buttresses with small roofs(hereinafter referred to as “buttress” generically)positioned at four corners of the bottom of drum,while the other two churches without any com-ponents including the church at Pemzashen arein the minority. And more, considering the rela-tionship between the exterior and the interior ofdrum, it is recognized that generally the positionof the buttresses seems to be fit to the position ofsquinches inside. That is, the squinches shouldbe mounted behind the buttresses. Going into de-tail, in some churches the hight of bottom ofsquinches which always corresponds to the bot-tom of drum inside is same as the hight of the bot-tom of drum outside, while there are the churchesin which the bottom of drum outside is higherthan the hight inside. On the other hand, suchkind of components doesn’t appear in Pemzashenand also not in S. Kiriaki, Arzni.

Additionally, the external volumetric shape ofthe Lower section in Pemzashen is unusually al-most rectangular parallelepiped, on the other




Fig. 8. The church at Odzoun Fig. 9. The church at Voskepar

hand, most of the churches is composed of cruci-form shape, even if there are sacristies beside theeastern apse in some cases, as same as in Pemza-shen. Correlating with the perimetric shape, theroofs on the arms, that mean arms of planimetriccruciform aren’t the gable roofs which are typicalfor the other cruciform churches, but almost flatcovered on the whole building.

Through these general views above, it is pos-sible to say that the cruciform church in Pemza-shen has a quite typical frame composition inwhich four squinches, eight fans and the plani-metric external octagonal drum are employedamong the Armenian churches in the early peri-ods, and at the same time, it is also unique on theoctafoil internal drum, the external architecturalcomposition around the dome structure withoutbuttresses and rectangular perimeter of the Lowersection.

Characteristics of Frame Composition ofthe Cruciform Church at Pemzashen

According to the examination above, it isfound out that the cruciform church at Pemza-shen adopts the contemporary popular framecomposition for dome in the early periods, whileit has also its own particularities (no buttress, vol-umetric rectangular parallelepiped besides in-scribed cruciform volume of the Lower section,internal octafoil drum and so on). Here, thesecharacteristics from point of view of the framecomposition will be analyzed.

At all, what is the buttress, which doesn’t existat the church at Pemzashen? The component ofbuttress is quite popular in early Armenianchurches which are including not only the cruci-form churches but also which have domed struc-ture. For example, in the church at Odzounvillage, which is built in the seventh century andusually categorized into so-called domed basilicatype (Fig. 8)16, four buttresses are fixed up at thebottom of the external drum.

The church at Voskepar built in the seventhcentury (Fig. 9), of which the plan is composed ofa square domed bay with four narrow arms on

each side, also introduces the buttresses at fourcorners of the drum. At the bottom of the druminside, four semi-conical squinches are employed.The external square shape of the simple domedbay is just coincident with the internal shape.And also the internal planimetric shape of thedrum is octagonal same as the external one. Asseen in the reconstruction model of Vogdjaberdby Hasratian17, one of the original Armeniandomed structure in the early periods seems to besuch kind of simple square plan crowning octag-onal drum or dome, similar to the church atVoskepar, if it is possible to regard the arms arejust supplemental parts for framing the dome, be-cause of their narrowness. Taking the commonpoint into account, this usage of buttress inVoskepar might indicate its function which arepossessed by itself originally. In Voskepar, thebuttresses continuing from the walls of the domedbay below seem to be appeared naturally as theconnecting points between the planimetric squareshape of the Lower section and the octagonaldrum, while small roofs are set on the buttresses.The composition that the surface of buttresses’wall continues to the surface of the drum is rec-ognized equally in the cruciform churches withbuttresses we have already checked above. Inthis case, namely one of the function given to thebuttress is considered probably as an inevitablevolumetric design at this transitional point on theexternal composition, while it might be also func-tional structurally against the thrust caused bythe weight of dome and drum..

On the other hand, taking notice of the rela-tionship between the level of the bottom of druminside and the level oppositely outside, the differ-ence among the churches is recognized, as shownin Table 1-J. In some churches like Lmbatavank,the level of the bottom of the external drum, orthe level of the top of the buttresses’wall is corre-spondent to the level of the bottom of internaldrum (Fig. 10a). Contrarily, in some churches asKarmiravor, the level of the external is higherthan that of the internal (Fig. 10b).

It is easy to imagine that at the early stage offrame composition with dome in Armenian

YASUHITO FUJITA


churches the Drum and Dome sections is set sim-ply on the Lower section, without any invention.But in the cases with squinches inside, if the drumis composed of simple enclosed walls, that is, theexternal buttresses aren’t employed at the properpositions, four corners at the bottom of drumwhere squinches are set up must possess the vul-nerability of drum’s wall caused by the semi-con-ical shape of squinch and its setting position18.Because the semi-conical volume of squinchwhich hollows out the drum’s wall must decreasethickness of the wall by the penetration of its vol-ume outward necessarily. In this case, the high-rise buttress, which must makes the thickness ofthe structural body behind the squinch thick,leads the structure more stable than low-rise but-tress or without any component. Therefore, thegap of the level between inside and outside mightbe regarded as the fact indicating the other func-tion of buttress which is to reinforce the vulner-ability at the corner of domed bay brought aboutsquinch’s semi-conical shape with octagonal planof drum inevitably.

Based on this consideration, what is occurredin Pemzashen, without any buttresses on the ex-ternal drum (Fig. 10c)? As already mentioned, itis possible to estimate that the drum’s wall is 1,150mm thick. This size of thickness is much thickerthan that in the other cruciform churches with

which are compared now19. Such thickness of thewall must be enough to reinforce the vulnerabil-ity pointed out above, because the edge of semi-conical squinch doesn’t reach the outside of thewall, even without buttresses. But in this case, ifthe Lower section has cruciform external volumelike the other major cruciform churches, thethick drum must stick out from the Lower sec-tion. It must incur another vulnerability. There-fore the Drum and Dome sections couldn’t bemounted on the cruciform, in fact. Consideringabout that, the inscribed rectangular shape ofLower section’s exterior which is one of theunique features of this church is rather reasonablefor the solution to the vulnerability by such kindof thick drum.

The internal octafoil drum of this church isalso quite unique among the early Armeniandomed churches. The similar example of thisdrum doesn’t exist20, but the octafoil internalplanimetric shape at the Lower section are recog-nized in the church of Zoravar and that in Irind(Fig. 11). Based on their plans they are roughlycategorized centralized churches, which are notso popular in terms of numbers but seems to bewell-known in Armenian churches at that pe-riod21. On the octafoil plan, eight cylindrical exe-drae support the cylindrical drum like forcrowning a dome, through the planimetric tran-




Fig. 10. The difference of the relation between the level of the bottom of drum’s wall inside and outside

sition from octagon to circle by the spandrels,which are curved triangular components same aspendentives. Essentially the octagonal plan ofdomed bay at the Lower section is more advan-tageous than square domed bay for framing ahemispherical dome, because the framing transi-tion to circular basement of dome in the octago-nal plan is more smooth than in the square plan.In a sense, this kind of centralized churches aresuitable to build domed structure. Of course thesimple octagonal drum without exedrae is also

enough to set a dome. Indeed, simple planimetricoctagonal drums are used in most of Armeniandomed churches. In Pemzashen, though the ex-ternal plain octagonal plan of drum is not similarto this the centralized churches with niches, butrather same as in most of the contemporary plani-metric octagonal drums, the internal octafoilshape are introduced exceptionally. Taking intoaccount the existence of the series of moulding atalong the upper part of the exedrae on the inter-nal drum, it is easy to imagine that the octafoilcomposition here seems to be not an accidentalbut the intentional design. These exedrae are tooshallow to function structurally. Moreover theeight fans at the top of the internal drum are sobig that the essential function of fan which is tomake planimetric shape of drum octagon to hexa-decagon or pseudo-circle doesn’t work22. The con-temporary architectural engineers who made itsdesign and built it might introduce the composi-tion inexperienced for them without understand-ing the meaning of the components.Consequently it is regarded that its compositionof drum is introduced merely formally and sameas the planimetric plain octagonal drum in themost cruciform churches structurally. This wholecomposition indicates that the octafoil composi-tion adopted to the Lower section of the central-ized churches in the early Armenia is divertedinto the composition of drum in Pemzashen, evenjust formally, as if a octafoil church itself is puton the cruciform Lower section. The absence ofthe external buttresses at the corners might col-laborate the evidence of the concept of simple di-version.

YASUHITO FUJITA


Fig. 11. The church at Irind

1. Hasratian, M., Early Christian Architecture of Ar-menia, Moscow, 2000

2. For example, Some scholars mentioned about thischurch briefly. Cf. Cuneo, P., Architettura Ar-mena, 2 vols., 1988, Roma, pp.240-241; Hasratian,M., op. cit., Donabedian, P., L’âge d’or de l’archi-tecture arménienne VIIe siècle, Marseille, 2008,pp.142-144

3. You can see the survey report of the present stateof this church complex as below. Cf. The ArmenianArchitecture in Transitional Period: The Survey

Report Carried out during the Term from 2002-2004, Yokohama, 2005 (Printed as manuscript)

4. The term ‘frame’ here doesn’t mean just dynamicframe to embody the structure, but disposed archi-tectural components to form the superficial shapesof architecture.

5. While the eastern wall is collapsed at present, Has-ratian has drawn one window on that wall. ButCuneo has never recorded any window there. Cf.Hasratian, M., op. cit., p.259 : Cuneo, P., op. cit.,p.240

6. Hasratian call them “plain-cross type.” Cuneo men-tions about it with a term “chiese cruciformi sem-plici.” Cf. Hasratian, M., op. cit., p.61: Cuneo, P., op.cit., p.719

7. The length of the side of the domed bay which isregarded as the diameter of the dome is approxi-mately 2,500 mm, based on some previous studies.On the other hand, it is calculated that the widthof external drum is about 4,800 mm. Therefore,the thickness of the drum’s wall must be 1,150 mm[(4,800mm - 2,500mm)/2].

8. This design is also recognized at the southern wallof the chapel attached to the south of this cruci-form church in Pemzashen.

9. Cuneo extracts 47 churches of Armenian churchesin the formative period as “chiese cruciformi sem-plici” (simple cruciform churches, in Italian), in-cluding the chapel of Vogdjaberd of which theplanimetric shape is not cruciform but square witha apse. he divides these churches to three maincategories as tetraconche (quatrofoil) /triconche(trefoil) /monoconche (monofoil), adopting sub-categories as con absidi sporgenti (with apse pro-truded outside)/con bracci esterni rettangolari(with rectangular external arms)/con ambientiausiliari (with auxiliary rooms)

10. This methodology must miss the substance ofthree-dimensional property. Now the argumentdoesn’t involve in this matter deeply, but concen-trate to examine just domed bay in Lower section,in regard to relation to the upper sections.

11. In this article, the components which attain the oc-tagonal planimetric shape is defined as squinch,even if they are not semi-conical. Indeed, there arethe cases that the components like semi-dome areemployed at each corner of domed bay for makingthe planimetric shape octagon.

12. In some cases stones of fan couldn’t be recognizedbecause of painting mortar on the surface.

13. It may not be accurately hemispherical. 14. Here these components which are not semi-conical

also are called squinches, which function as thecomponents for making planimetric square shapeof domed bay octagonal.

15. Because of the total lack of the drum and thedome, it is difficult to imagine their original shapein S. Stepanos in Kosh.

16. Hasratian, M., op. cit., p. 7417. Hasratian, op. cit., pp. 119-120 Hasratian also recon-

structs the ruin of Tekor in same book. The Churchin Tekor also seems to be one of the original domestructure in Armenian churches. The planimetricshape of the drum is square. In this case, at the topof the drum, the roof of which the shape is eight-sided pyramid. Cf. Hasratian, M., op. cit., pp153-154

18. In the cases with pendentives, the vulnerabilitydoesn’t occur, because of the lower setting. Andmore, also with squinches set at the lower positionlike S. Kiriaki at Arzni, the vulnerability doesn’tseem to become tangible.

19. We don’t have any original data about the thicknessof drum’s wall of the cruciform churches. Based onthe drawing in the book by M. Hasratian, the thick-ness seems to be around 500-750 mm. On the otherhand, the thickness of drum in S. Grigor in Arutshwhich is categorized into domed hall type churchbuilt in the seventh century is around 600 mm,from the calculation of the photogrammetric sur-vey on our own data. Cf. Hasratian, M., op. cit.,pp.121-166; Survey for Preservation on the Armen-ian Architecture (Private Edition, in Japanese),Tokyo Institute of Technology, 2001

20. Most of domed Armenian churches have drumwhich is composed of enclosure by plain walls. Insome churches like cathedral in Talin, a series ofarcade is put on the wall of drum inside and outsidetoo.

21. Addtionally, the other centralized plan is recog-nized in church at Aragats, built in the sixth to theseventh centuries. This monument has the hexafoilplan inside. The centralized plan might be im-ported from the paleochristian architecture like thechurch of St. Euphemia at the Hippodrome in Con-stantinople, or from Roman architecture in whichthe same kind of structure is used, like Temple ofMinerva Medica in Rome. Cf. About the church atAragats: Cuneo, P., op. cit., p.219; About the churchof St. Euphemia at the Hippodrome in Constantino-ple: Mathews, T. F., The Byzantine Churches of Is-tanbul, Pennsylvania, 1976, p.123-125; AboutTemple of Minerva Medica: Ward-Perkins, J. B.,Roman Architecture, New York, 1977, pp.302-303

22. In most of other churches in which the planimetricoctagonal drum is employed, eight fans on the topof the drum are just small curved stones. Theyfunction to make the planimetric plan at the levelhexadecagon or circle ambiguously.

YASUHITO FUJITA


ՍԲ. ԳԵՎՈՐԳ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԳՄԲԵԹԻ ԽԱՉԱՁԵՎԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԸ

ՊԵՄԶԱՇԵՆ ՀԱՄԱԼԻՐ (VI դ.)

Յասուհիտո ՖուձիտաՏոկիոյի տեխնոլոգիայի ինստիտուտ, պրոֆեսորի օգնական Տոկիոյի տեխնոլոգիայի, ինստիտուտում, մասնագիտություն – հնագիտության պատմություն

Ամփոփում

2011 թ. սեպտեմբերին հետազոտվել է Սբ. Գևորգ եկեղեցու (VI դ.) գմբեթը, որըհետաքրքիր է իր յուրատեսակ կառուցվածքով: Ամփոփելով նմանատիպ գմբեթներիհամեմատական հետազոտությունների արդյունքները, մենք, մասնակիորեն, հա -մարում ենք, որ այս եկեղեցու գմբեթը ստեղծված է վաղ միջնադարյան խաչաձև գմբե -թավոր հայկական եկեղեցիների հայտնի սկզբունքով, երբ կիրառվում էին տրոմպերը(եռանկյունի խորշանման թաղերը) և հատակագծում ութանկյուն թմբուկները:

Տվյալ դարաշրջանում գմբեթի հիմքում արտաքինից տեղաբաշխվում էին որմնա -հեծերի նմանությամբ կարճասյուներ (тумба), որոնք գմբեթի ուժեղացման համարկարևոր կոնստրուկտիվ տարրեր էին և համարվում էին առավել առաջադեմ լուծում:Սակայն, ի տարբերություն այդ դարաշրջանի շատ գմբեթավոր եկեղեցիների, պեմ -զա շենյան եկեղեցում կարճասյուները բացակայում են: Սրանց փոխարեն գմբեթիամրությունը ապահովում են իրեն իսկ հաստ պատերը:

Խաչաձև, եռախորան աղոթասրահի ներքին տարածքի կառուցվածքը հնարա վո -րություն տվեց ստեղծել նմանատիպ գմբեթ և թմբուկ: Սովորական, հատակագծումութանկյուն թմբուկի փոխարեն, Սբ. Գևորգ եկեղեցում ստեղծված է բացառիկ` ութ -անկյուն կառուցվածք, որը կարծես փոխառված է հայտնի` VI դարի կենտրոնագմբեթեկեղեցիներից:

Հետազոտության արդյունքում մենք հանգեցինք եղրակացության, որ ՊեմզաշենիՍբ. Գևորգ եկեղեցու գմբեթը բացառկ որոնումների և տվյալ ժամանակաշրջանի ճար -տա րապետների սխալների արդյունք է:

Բա նա լի բա ռեր՝ Պեմզաշեն, Սբ. Գևորգ, գմբեթ, եկեղեցի:




КРЕСТООБРАЗНАЯ КОНСТРУКЦИЯ КУПОЛА ЦЕРКВИ СВ. ГЕВОРГА

(VI в.) комплекса Пемзашен

Ясуито ФудзитаИнститут технологии Токио, ассистент профессора в институте технологии в Токио; специальность – история археологии

Резюме

В сентябре 2011 был исследован интересный своей уникальной конструкцией куполцеркви Св.Геворга (VI в.). Подводя итог сравнительного анализа подобных куполов,мы, в частности, считаем, что барабан этой церкви создан по известному принципураннесредневековых крестовокупольных армянских церквей, когда практиковалисьтромпы и восьмиугольные в плане барабаны. В данную эпоху в основании куполаснаружи размещались тумбы (аналог контрфорсов), которые являлись важнымконструктивным элементом для усиления купола и являлись прогрессивнымрешением. Однако в отличие от большинства купольных церквей этого периода, впемзашенской церкви тумбы отсутствуют. Вместо них прочность купола обеспечиваютего же толстые стены.

Создать подобный купол и барабан дала возможность структура крестообразноготрехапсидного интерьера, т.е. молельни. Вместо обычного восьмиугольного в планебарабана в церкви Св.Геворг создана необычная восьмиугольная конструкция, котораякажется заимствованной у известных центральнокупольных церквей VI века.

В итоге исследования мы пришли к выводу, что купол церкви Св.Геворга вПемзашене -уникальный результат поисков и ошибок архитекторов данного периода.

Ключевые слова: Пемзашен, Св. Геворг, купол, церковь.

YASUHITO FUJITA


Իր երեքհազարամյա գոյության ընթացքումՀայաստանն ունեցել է տասներկու մայրաքա-ղաք: Դա բացառիկ երևույթ է և պայ մա նա վոր-ված է հայ ժողովրդի պատմության և աշխար -հագրական դիրքի առանձնահատկություննե-րով: Հայտնվելով Արևելքն Արևմուտքին միաց-նող ճանապարհների խաչմերուկում, դարերշարունակ երկիրը դիմագրավել է հարևան ուհեռավոր պետությունների, թշնամի ազգերի ուցեղերի հարձակումներին:

Հայկական լեռնաշխարհում (որը համընկ-նում է պատմական Հայաստանի տարածքին)ավերվել են բազմաթիվ բնակավայրեր, քաղաք-ներ, այդ թվում՝ մայրաքաղաքներ, որոնց եր-բեմն հիմնահատակ կործանմանը «նպաստել»են հաճախակի կրկնվող երկրաշարժերը:Ոստանների բազմաթիվությունը բացատրվումէ նաև դրանք առավել հարմար, գեղատեսիլ ևանվտանգ վայրում կառուցելու յուրաքանչյուրարքայի անձնական նկատառմամբ և համոզ վա -



ՄՈՒՐԱԴ ՀԱՍՐԱԹՅԱՆՃարտարապետության դոկտոր, պրոֆեսոր, ԳԱԱ թղթակից անդամՀՀ ԳԱԱ արվեստի ինստիտուտ, Երևան

Ö²ðî²ð²äºî îð¸²î ²ÜºòÆ

Հակիրճ: Հայաստանի զարգացած միջնադարի շինարարական արվեստի նվաճումներնառնչվում են հայ խոշորագույն ճարտարապետ Տրդատի անվան հետ: Նրաստեղծագործությունները թե բարձր արվեստով, թե քանակով բացառիկ տեղ ենգրավում հայ մշակույթի պատմության մեջ: Նրա մեզ հայտնի առաջին վա -վերական գործն Արգինայի կաթողիկեն է: Այստեղ կիրառած ճարտա րապե -տական հնարքը՝ ուղղաձիգ ջլատումների միջոցով գմբեթակիր որմնամույթերիփնջաձև կառուցումը, մեծ վարպետությամբ օգտագործել է Անիի Մայր տաճարում:Տրդատը Բյուզանդական կայսրության մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսումվերականգնել է Սուրբ Սոֆիա տաճարը: Տրդատին է վերագրվում X-XI դդ. նշա -նավոր մի շարք եկեղեցիների, պալատների, դահլիճների և այլ հուշար ձաններիկառուցումը, արտաքին հարդարանքը, ձևավորումները, ներքին զարդարանքը:

Բա նա լի բա ռեր՝ Անի, ճարտարապետ Տրդատ, կառուցում, եկեղեցի, պալատ:

ծությամբ: Ուստի` գահակալության հենց սկզբիցձեռնարկել են նորի հիմնադրումը, և հաճախ ի-րենց անունով կոչել այն (Երվանդաշատ, Արտա-շատ, Տիգրանակերտ, Վաղարշապատ):

Հին և միջնադարյան Հայաստանի ամե-նահռչակավոր մայրաքաղաքն Անին է՝ հայ ժո-ղովրդի ամենասիրելի և լեգենդար ոստանը,որը պատմական Շիրակում է, Ախուրյան գետիաջ ափին, եռանկյունաձև հրվանդանի վրա(այժմ՝ Թուրքիայի տարածքում): Անին V դ.Կամսարական իշխանների ամրոցն էր, IX դ.անցել է Բագրատունիներին, որոնք 961 թ.Կարսից տեղափոխվեցին այնտեղ և այն հռչա-կեցին Հայաստանի մայրաքաղաք:

Անցյալ տարի լրացավ այդ պատմական ի-րադարձության 1050 տարին: 1961 թ., Անիի 1000-ամյակը Խորհրդային Հայաստանում ոչ մի ձևովչնշվեց: Միայն 1964թ. տպագրվեց Վ. Հարութ-յունյանի «Անի քաղաքը» գիրքը, որը, ըստ հեղի-նակի, նվիրվում էր ... Աշոտ Գ Ողորմած թա -գավորի` Անիի առաջին պարիսպների կառուց-ման հազարամյակին:

Քաղաքի բուռն և արագ զարգացմանն ուաճին նպաստել են առևտրական ճանապարհ-ների` նրա միջով անցնելը, վարչական, մշակու-թային, արհեստագործական խոշոր, 992 թվա -կանից նաև հոգևոր կենտրոն դառնալը (Արգի-նայից այստեղ տեղափոխվեց Հայոց կաթողի-կոսական աթոռը):

Անիի տարածքի ընդարձակման անհրաժեշ-տությունն ստիպեց Սմբատ Բ Տիեզերակալ թա-

գավորին 989 թ. կառուցել նոր, նախկինից հզորպարիսպներ: Քաղաքում հիմնադրվեցին պա-լատներ, հյուրատներ, շուկաներ, խանութներ,արհեստանոցներ, մատուռներ և այլն: Մոտա -վոր հաշվարկներով այդ ժամանակ Անիում 100հազար մարդ է ապրել:

Քաղաքն առավել զարգացավ Գագիկ Ա թա-գավորի (989-1020 թթ.) տիրապետության խա-ղաղ տարիներին: Աշխարհիկ շենքերի հետմիաժամանակ կառուցվեցին նշանավոր եկեղե-ցիները: Բագրատունյաց Հայաստանի անկու-մից հետո, 1045 թ. Անին անցավ Բյուզան դիա-յին, 1064 թ. գրավեցին սելջուկները: Միայն 1199թ. վերադարձրեցին Զաքարյան իշխանները, ևԱնին կրկին դարձավ երկրի վարչական կենտ-րոն, ապրեց իր երկրորդ ծաղկումը: 1236 թ. գրա-վեցին մոնղոլները: Քաղաքը վերջնականապեսավերվեց և լքվեց 1319 թ. երկրաշարժից հետո:

Անիի ճարտարապետական կերպարն ամ-բողջացել է եկեղեցիներով: Ունեցել է հարյուրիցավել եկեղեցի և մատուռ1: Ահա թե ինչու միջնա-դարում Անին անվանվել է «հազար ու մեկ եկե-ղեցիների քաղաք»: Դրանցով է բնորոշվումX-XI դդ. կազմավորված և մինչև XIII դ. հա-րատևած քաղաքի ճարտարապետական դպրո-ցը, որի մշակած ոճական ուղղությունները,շենքերի տիպերը, հարդարանքը լայնորեն տա-րածվել են ողջ Հայաստանում2:

Անիի ստեղծագործական դպրոցի նվաճում-ներն առնչվում են միջնադարյան Հայաստանիխոշորագույն ճարտարապետ Տրդատի անվան

ՄՈՒՐԱԴ ՀԱՍՐԱԹՅԱՆ


Անիի Մայր տաճարրը հյուսիս-արևելքից: Անիի Մայր տաճարի ներքնաձևը:

հետ: Անիում նա կառուցեց Մայր տաճարը (989-1001 թթ.), « Գագկաշեն» Սբ. Գրիգոր զվարթնո-ցատիպ (1001-1010 թթ.) և բազմաբսիդ կենտրո -նա գմբեթ Սբ. Փրկչի եկեղեցիները (1036 թ.),մինչև այդ` Արգինայի Կաթողիկե եկեղեցին ևկա թողիկոսական պալատը, վերականգնեցԿոստանդնուպոլսի Սբ. Սոֆիայի տաճարի՝ երկ-րաշարժից քանդված գմբեթը:

XI-XIII դդ. կառուցված լավագույն շենքերիցեն նաև Աբուղամրենց Սբ. Գրիգոր, Սբ. Առաքե-լոց, Տիգրան Հոնենցի Սբ. Գրիգոր, « Հովվի» ե-կեղեցիները, Կուսանաց վանքը, Պարոնի ևՍարգսի պալատները, Ախուրյան գետի կամուր-ջը և այլն:

Այդ դպրոցին պատկանող նշանավոր համա-լիրներն են Հոռոմոսի (այստեղ է գտնվելԲագրատունի թագավորների տապանատունը),Խծկոնքի, Բագնայրի, Մարմաշենի վանքերը,Տիգնիս, Մաղասբերդ, Ամբերդ ամրոցները:

Քաղաքաշինական մշակույթի կարևոր մասնէ քաղաքի բարեկարգումը: Փողոցները և հրա-պարակները սալահատակված են եղել, քաղաքնունեցել է կանոնավոր ջրամատակա րարում,գործել են հասարակական բաղնիքներ:

Բազմազգ Անիի քաղաքաշինությունն արժե-քավոր է ոչ միայն հայկական, այլև միջնադար-յան Արևելքի ճարտարապետության պատմու-թյան համար, որի կառուցապատման մեջ ներ-դաշնակորեն զուգակցվել են տարբեր ազգերի,նշանակության, տիպերի, ծավալների, կրոնա-կան, աշխարհիկ, մասնավոր և հասարակականշենքերի տարրերը:

Տրդատի ստեղծագործությունները բարձրարվեստով և քանակով բացառիկ տեղ են գրա-վում հայ մշակույթի պատմության մեջ: Մյուսխոշոր հայ ճարտարապետ, Աղթամարի ՍուրբԽաչ եկեղեցու կառուցող Մանուելը և Տրդատնայն եզակի արվեստագետներից են, որոնք ի-րենց տաղանդի ուժով ստիպել են հայ պատմիչ-ներին՝ աշխարհիկ և հոգևոր բարձրաստիճանմեկենասներին հիշելուց բացի, գրել նաև իրենցգործունեության մասին3:

Տրդատի տաղանդը հիմնականում դրսևոր-վեց Բագրատունյաց Հայաստանի մայրաքաղա-քում, և դա է պատճառը, որ մասնագիտականգրականության մեջ նրան անվանում են «Անիիգլխավոր ճարտարապետ»4:

Նրա ստեղծագործական կյանքը հանգամա-նորեն լուսաբանվել է բազմաթիվ հոդվածնե-րում ու գրքերում, գրվել առանձին ուսումնա-սիրու թյուններ5:

Ժամանակագրական կարգով Տրդատի՝ մեզհայտնի առաջին վավերական գործը Արգինա-յի Կաթողիկեն է, որը նա կառուցել է Խաչիկ ԱԱրշարունի կաթողիկոսի պատվերով (գահա-կալել է 973-992 թթ.)6:

Արգինան միջնադարում նշանավոր գյուղա-քաղաք էր Շիրակում և հիշատակվում է « ՄեծնԱրգինա» անունով: Երբ Բագրատունիները X դ.մայրաքաղաքը Բագարանից տեղափոխեցինՇիրակավան, Արգինան դարձավ կաթողիկոսա-նիստ:

Պատմիչ Ստեփանոս Տարոնեցին մանրամա-սը նկարագրում է Խաչիկ Ա Արշարունու կառու-




Արգինայի Կաթողիկեի ավերակը հարավից: Գագիկաշեն Սբ Գրիգոր տաճարի ավերակները:

ցած Արգինայի Կաթողիկեն (որը փաստորենհանդիսանալու էր Մայր տաճար) և երեք այլ ե-կեղեցիները. « Նա նորոգեց կաթողիկոսարանըՇիրակ գավառի Արգինա գյուղաքաղաքում, Ա-խուրյան գետի ափին, Հայոց վերադիտողի՝ ՏերԱնանիայի հանգստարանի կողքին: Նույն գյու-ղում կառուցեց նաև Սուրբ Կաթողիկե եկեղե-ցին՝ վիմակոփ կառուցվածքով, հաստահեղույսգմբեթարդ արձաններով, երկնանման խորան-ներով, երեք ուրիշ եկեղեցիների ասամբլեայով,նույնանման, սքանչելատեսք հորինվածքով...»7:

Կաթողիկեն Տրդատի ստեղծագործությունըլինելը վկայվում է պատմիչի մի այլ հիշատա-կությունով: Գրելով Անիի Մայր տաճարի հիմ-նադրման մասին, Ստեփանոս Տարոնեցիննշում է, որ Սմբատ Բ Տիեզերակալը «... Տրդատճարտարապետի ձեռքով, որ Արգինայի կաթո-ղիկոսարանի եկեղեցին կառուցեց, ձեռնարկումէ Անիի մեծաշեն եկեղեցու հիմնադրումը»8:

XX դ. սկզբում դեռևս պահպանվել էինԿաթողիկեի արևմտյան պատի կեսը և հյուսի-սային պատը: Հուշարձանն այցելած Թ. Թորա -մանյանը համառոտ նկարագրում է եկեղեցուավերակները, բայց միայն լուսանկարում է և չիչափագրում9: Այդ լուսանկարները հնարավո-րություն են տալիս պարզելու շենքի ճարտարա-պետական հորինվածքը. Շիրակավանի տաճա- րից հետո Արգինայի Կաթողիկեն Բագրատու -նիների օրոք չորս որմնամույթով գմբեթավորդահլիճի երկրորդ օրինակն է Հայաստանում:

Հայ ճարտարապետության պատմությանհամար կարևոր էր ունենալ Արգինայի Կաթողի -կեի թեկուզ հատակագծի սխեման, դա համե-մատելու համար այդ ժամանակաշրջանի նույ -նատիպ եկեղեցիների հետ՝ գմբեթավոր դահ -լիճի հորինվածքի զարգացումը պարզելու ևտեսնելու, թե Տրդատն ինչպես է մեկնաբանելՀայաստանում ստեղծված ու տարածված եկե-ղեցական շենքի այդ տիպը:

Գերմանացի ճարտարագետ Օտտո Վեյ -բրեխ տի մշակած մեթոդով, որով հնարավոր էհուշարձանի լուսանկարների հեռանկարայինպատկերներից ստանալ դրա իրական չափերը,վերականգնվել է Արգինայի Կաթողիկեի հա-տակագիծը10:

Համաձայն եկեղեցու վերստեղծված հատա-կագծի՝ սրա արտաքին չափերը մոտավորապես

13x21,5 մ են: Եվ ըստ այդմ` այն X-XI դդ. գմբե-թավոր դահլիճի հորինվածքով հայկական խո-շոր եկեղեցիներից է ( Կեչառիսի վանքի գլխա -վոր՝ Սբ. Գրիգոր եկեղեցին ունի գրեթե նույն չա-փերը՝ 13,4 x 21մ):

Արգինայի Կաթողիկեի հատակագծի համա-չափությունները՝ 1x1,65, բնորոշ են այդ ժամա-նակաշրջանի նույնատիպ հուշարձանների հա -մար: Ընդ որում, լայնության ու երկարությանհարաբերությունը գրեթե 5x8 է, այսինքն` ունի«Ոսկե հատման» դասական համաչափություն:

Եկեղեցու արտաքին ճակատների ձևավորու-մը զուսպ է: Ի տարբերություն դրան, եկեղեցուինտերիերը լուծված է հարուստ ձևերով: Այս-տեղ Տրդատը, դեռևս անհամարձակ, կիրառել էճարտարապետական`գմբեթակիր որմնամույ-թերի ուղղաձիգ ջլատումների հնարքը, որը հե-տագայում մեծ վարպետությամբ օգտագործեցԱնիի Մայր տաճարում՝ դրանով կառույցի ներ-քին տարածությանը վեհություն և վերընթացշարժում հաղորդելով11:

Ուշագրավ է Կաթողիկեի ներսի հյուսիս-արևմտյան անկյան լուծումը, որտեղ ճարտարա-պետը, խուսափելով որմնամույթով և արև -մտյան ճակատով ստացվող պատի շարվածքիհոծ զանգվածից, այն թեթևացրել է կամարա-կապ խորշով (այսպեսին է եղել նաև չպահպան-ված հարավ-արևմտյան անկյունը): Այս հան- գույցի նման լուծումը չի հանդիպում նույնատիպմյուս հուշարձաններում:

Թե ո՞ր թվականներին է Տրդատը կառուցելԱրգինայի Կաթողիկեն, Ստեփանոս Տարոնե -ցին չի նշում: Հավանաբար, եկեղեցին ունեցել էշինարարական արձանագրություն, որը փո-րագրված է եղել վաղուց ավերված հարավայինճակատին: Կարծիք կա, որ Խաչիկ Ա Արշարու-նի կաթողիկոսն իր գահակալության հենց առա-ջին տարում՝ 973 թ. է սկսել Կաթողիկեիկառուցումը12: Սակայն մինչև այդ Արգինան ար-դեն Հայ եկեղեցու կաթողիկոսանիստն էր՝ Ա-նանիա Ա Մոկացու, Վահան Ա Սյունեցու ևՍտեփանոս Գ Սևանցու օրոք, և, բնականաբար,Արգինայում եղել էին և՛ Մայր եկեղեցի, և՛ կա-թողիկոսարան: Ստեփանոս Տարոնեցին որոշա-կի նշում է, որ Խաչիկ Ա Արշարունին նախ`նորոգեց կաթողիկոսարանը, ապա` ձեռնամուխեղավ Կաթողիկեի կառուց մանը, ընդ որում վեր-



ջինը խոշոր համալիրի մասն էր` հավանաբարմյուս եկեղեցիների հետ միասին13: Հետևաբար,Խաչիկ Ա Արշարունու մեծածավալ շինարարա-կան աշխատանքները կարող էին իրագործվել980-ական թվականներից ոչ շուտ:

Կաթողիկեի շինարարության ավարտից հե-տո Տրդատը հրավիրվեց մայրաքաղաք, որտեղՍմբատ Բ Տիեզերակալը նրան հանձնարարեցշատ պատասխանատու և պատվավոր գործ՝կառուցել ամենայն հայոց Մայր տաճարը (ծրա -գրված էր կաթողիկոսությունն Արգինայից տե-ղափոխել Անի):

Ստեփանոս Տարոնեցին նկարագրում է, թեինչպես Սմբատ Բ Տիեզերակալը` 977 թ. գահա-կալությունից անմիջապես հետո, շինարարա-կան խոշոր գործունեություն է ծավալում. Ա -խու ր յանից մինչև Ծաղկոցաձոր պարսպապա-

տում է քաղաքը, ընդարձակում տարածքը ևՏրդատին հանձնարարում Մայր տաճարի հիմ-նա դրումը14:

Ս. Մնացականյանը պարիսպների կառուցու-մը ևս վերագրում է Տրդատին. « Թերևս մեծվարպետի գեղարվեստական մտածողությանարգասիքն էր Անիի հզոր պարսպապատերիմշակումը զանազան զարդաձևերով ... Տարա -կույս չի մնում, որ Տրդատը այս շրջանում ար-դեն, երբ նախագծվում և իրականացվում էրմայրաքաղաքի պաշտպանական սիստեմը,մշա կել էր մայրաքաղաքի քաղաքաշինականընդհանուր ուրվագիծը...»15:

Այն, որ Տրդատը եղել է նաև քաղաքաշինա-րար, միանգամայն հավանական է և բնական՝Սմբատ Բ Տիեզերակալի և նրան հաջորդածԳագիկ Ա Բագրատունու օրոք մայրաքաղաքիկառուցապատման սկզբունքային հարցերի լու-ծումը հանձնարարվել է այդ ժամանակաշրջա-նի Հայաստանի (և ոչ միայն) խոշորագույնճարտարապետին:

Սմբատ Բ Տիեզերակալի օրոք Տրդատըհասցնում է սոսկ հիմնադրել Մայր տաճարը, ո-րի շինարարությունը, սակայն, ընդհատվում է989 թ.` արքայի վաղահաս մահվան պատճա-ռով: Դա համընկավ մեկ այլ իրադարձությանհետ՝ ըստ Ստեփանոս Տարոնեցու նույն թվակա-նին (այլ աղբյուրների համաձայն՝ 986 թ.) երկ-րաշարժից կործանվում է համաշխարհայինճարտարապետության գլուխգործոցի՝ Կոս -տանդ նու պոլսի Սուրբ Սոֆիա տաճարի գմբեթը,լրջորեն վնասվում են շենքի պատերը16:Տաճարը կառուցել էր Հուստինիանոս Ա կայսրը`




Սուրբ Սոֆիա տաճարի տրդատաշեն գմբեթը ներսից:

Գագիկ Ա Բագրատունու արձանը Գագկաշեն Սբ. Գրիգոր տաճարի մանրակերտով:

532-537 թթ., ճարտարապետներ Անթիմոս Տրա-լացու և Իսիդոր Միլեթացու նախագծով17:

Սուրբ Սոֆիայի տաճարի նորոգման և նորգմբեթի կառուցման գործն իրականացնում էՏրդատը: Թե ինչ հանգամանքների բերումով էրՏրդատն այդ ժամանակ գտնվել Կոս տանդ -նուպոլսում, հայտնի չէ: Սակայն Բյուզանդիայիմայրաքաղաքի Մայր տաճարի վերականգնմանգործը Տրդատի միջոցով իրականացնելը, հի-րավի, այնքան բացառիկ է, որ ՍտեփանոսՏարոնեցին իր « Պատմության» մեջ բավականմանրամասն անդրադառնում է դրան: Նա գրումէ, որ հզոր երկրաշարժից «... Կոստանդնուպոլսիմեծաշուք, բազմապայծառ և հրաշատեսք զար-դաքանդակները, սյուները և պատկերները,վիթխարի մեծության եկեղեցիները փլուզվեցինու քարուքանդ եղան. նույն ինքը՝ Սոֆիան, որԿաթողիկեն էր. վերից վար հերձվեց և երկուսիբաժանվեց: Հունաց աշխարհի արհեստավորճարտարապետները մեծ ջանք թափեցին այնվերստին նորոգելու համար: Այնտեղ էրգտնվում նաև Հայոց քարագործ ճարտարա-պետ Տրդատը, որը հանճարի իմաստությամբպատրաստելով կառույցի կաղապարը՝ տալիս էշինվածքի նախագիծն ու կառուցման սկիզբդնելը, որի հիման վրա կառուցվեց առավել գե-ղեցկատեսք, քան նախկինն էր»18:

Բյուզանդացի ժամանակագիրները նույնպեսանդրադարձել են այս իրադարձությանը, նշե-լով, որ 992 թ. «վերականգնվում է Մեծ եկեղե-ցու գմբեթը: Ավերվելուց չորս տարի հետո այնվերականգնում է մի հայ ճարտարապետ»19:

Սուրբ Սոֆիա տաճարի գմբեթը շենքի՝ կա-յունության տեսանկյունից թույլ մասն է եղել:Մոտ 32 մ տրամագծով այս խոշոր գմբեթն ա-վերվեց կառուցումից ընդամենը 21 տարի անց:Հեղինակ ճարտարապետներն արդեն ողջ չէին,և գմբեթը վերականգնեց Իսիդոր Կրտսերը: Այդնրա կառուցած գմբեթն էր, որ չդիմացավ X դ.երկրաշարժին:

Տրդատը պատվով իրագործեց բարդ հանձ-նարարությունը: Եվ դա այն դեպքում, երբ տա-ճարի շինանյութն աղյուսն էր, ինչը միջնադա -րում Հայաստանի կոթողային շենքերի կառուց-ման ժամանակ չէր կիրառվում: Տրդատի կառու-ցած գմբեթը դիմացավ հազարամյակից ավել ևկանգուն է մինչև օրս:

Տրդատ Անեցին այստեղ կիրառեց աղետալիերկրաշարժներին դիմակայելու հայ ճարտարա-պետների դարավոր փորձը: Թեև Սուրբ Սո -ֆիայի գմբեթը գրեթե երեք անգամ մեծ էրհայկական եկեղեցիների գմբեթներից, Տրդատըցուցադրեց նաև ճարտարապետական իր հան-ճարը` կիրառելով Հայաստանի մեծաթռիչք կա-մուրջների շինարարության փորձը: Ախուրյանգետի վրայի հենց նրա շնորհիվ կառուցված Ա-նիի մեծ կամուրջն ունի 30 մետրից ավելի թռիչք:

Տրդատը ոչ միայն վերականգնեց Կոստանդ -նապոլիսի մայր տաճարի գմբեթը, այլև հիմնո-վին վերանորոգեց և ամրացրեց ողջ կառույցը,որովհետև, ինչպես նշում է պատմիչը, Կա -թողիկեն «վերից վար հերձվեց և երկուսի բա-ժանվեց»: Տրդատը Բյուզանդական կայսրու -թյան Մայր եկեղեցուն, փաստորեն, նոր կյանքև նոր կերպար է պարգևում, որը հատուկ շեշ-տում է Ստեփանոս Տարոնեցին՝ տաճարը «կա-ռուցվեց առավել գեղեցիկ, քան նախկինն էր»:

Ճարտարապետության պատմության հա-մար կարևոր է նաև պատմիչի նշած այն փաս-տը, որ Տրդատը նախօրոք պատրաստել էվերականգնման նախագիծը մանրակերտիձևով: Հավանաբար, այդ աշխատանքի համարմրցույթ էր հայտարարվել, Տրդատի նախագիծըպատվիրատուի՝ հայազգի Վասիլ Բ կայսրի հա-վանությանն է արժանացել, և ճարտարապետնիրավունք է ստացել իրականացնելու իր մտահ-ղացումը:

Հայկական ճարտարապետությունում եկեղե-ցական շենքերի քարե մանրակերտները պատ-րաստվել են վաղ միջնադարից մինչև XVIII դ.:Դրան նվիրված հատուկ ուսումնասիրությունումիտալացի գիտնական Պաոլո Կունեոն հայկա-կան միջնադարյան մանրակերտները բաժա-նում է չորս տիպի՝ նվիրատվական, մասունքա -տուփ, ճակտոնազարդ (ակրոտեր), մակետ-նա-խագիծ20:

Առաջին երեք տիպերը հիմնականում ընդ-հանրացված, կամ նույնիսկ պայմանական ձևե-րով են արտահայտում եկեղեցական շենքիհորինվածքը, կերպարը: Նախագիծ-մանրա -կերտ ները համեմատաբար հարազատ են կա-ռուցվող շենքի ծավալային լուծմանը (թեպետ,շատ դեպքերում, շինարարության ընթացքումայն էական փոփոխություններ է կրում):



Մինչև Տրդատը Հայաստանում մակետայիննախագծումն ամենաքիչը երեքհարյուրամյապատմություն ուներ: Օրինակ, Հայաստանիպատմության թանգարանում պահվող, Սյունի-քում գտնված (Անգեղակոթ) VII դ. քարե ման-րակերտը, որն ամենայն մանրամասնությամբարտահայտում է կենտրոնագմբեթ եկեղեցուհորինվածքը, որոշակի շենքի նախագիծ է հա-մարվում21:

Նվիրատվական և ճակտոնազարդ մանրա-կերտներից մի քանիսը նույնպես վերարտադ-րում են կառուցվող շենքի ճարտարապետու -թյունը: Այդպիսին են Աղթամարի Սբ. Խաչ եկե-ղեցու, Հառիճավանքի, Հաղպատի և Գանձա -սարի վանքերի պատերին քանդակված կամճակտոնների գագաթներին տեղադրված ման-րակերտները:

Տրդատը հետագայում ևս մանրակերտ է կի-րառել Գագկաշեն Սբ. Գրիգոր զվարթնոցա-տիպ տաճարի կառուցման ժամանակ, այն տե -ղադրելով նվիրատվական քանդակում՝ ԳագիկԱ Բագրատունի թագավորի ձեռքին:

Ուշագրավ է, որ մակետային նախագծումըԵվրոպայում առաջին անգամ օգտագործվել էմիան XV դ., երբ 1420 թ. Բրունելեսկին Ֆլորեն-ցիայի Սանտա Մարիա դել Ֆիորե տաճարիգմբեթի կառուցման մրցույթին ներկայացրեցդրա փայտե մոդելը22: Հաջորդը Միքելանջելոնէր, որը XVI դ. Հռոմի Սբ. Պետրոս տաճարի շի-նարարության ավարտի համար ներկայացրեցգմբեթի իր նախագծի մակետը, սկզբում՝ կա-վից, ապա՝ փայտից23: Մինչև այդ Եվրոպայումեկեղեցական շենքերը պատկերվում էին միայնորմնանկարներում ու խճանկարներում:

Պաոլո Կունեոն գրում է. « Հայ ճարտարա-պետների օգտագործած քարե մանրակերտնե-րը զարմանալիորեն կանխում են հետազոտմանև աշխատանքի այն եղանակը, որը, ինչպեսհայտնի է, պետք է իրագործվեր և զարգացվերՎերածննդի ճարտարապետների կողմից»24:

Սուրբ Սոֆիայի տաճարի գմբեթի համար Տր-դատը ճարտարապետական, կառուցվածքայինմիանգամայն նոր լուծում իրականացրեց: Թմ-բուկը, ի տարբերություն հայկականների, նակառուցեց բավական ցածր, որը զգալի թեթևաց-րեց գմբեթի ընդհանուր ծանրությունը: Այնու-

հետև դրա կիսաոլորտը հենեց լայնաթռիչք, գա-գաթում փոխհատվող 20 կամարների վրա: Թմ-բուկի՝ բոլորաձև պատի միջկամարայինհատվածներում քառասուն լուսամուտ բացեց,դրանով ևս թեթևացնելով գմբեթակիր քառա-կուսու բեռը: Մեծաքանակ պատուհանները լու-սավորության առատ աղբյուր էին և երկնքիցկախված գմբեթի պատրանք էին ստեղծում:Միջնադարյան եկեղեցական ամենամեծ գմբե-թի կառուցման այս ինքնատիպ և համարձակլուծումներն իրենց արդարացրեցին, և տրդա-տաշենը կանգուն է մինչև օրս:

Հետաքրքիր է, որ բյուզանդական այդ տա-ճարն այլ առնչություններ էլ ունի հայկական ի-րականության հետ:

Ըստ Վարդան Արևելցու՝ հայերը Հուստի- նիա նոսի օրոք «...գնել են Սուրբ Սոփիի արևմտ-յան դուռը` որպես հիշատակ Հայաստանի հա-մար»25: Ստեփանոս Տարոնեցին նույնպեսհայտնում է, որ Կոնստանդնուպոլսի ՍուրբՍոֆիա տաճարի Ավագ դուռը «... մինչև օրս էլանվանվում է Դուռն Հայոց»26:

Եվս մեկ առնչություն. տաճարի ներսը զար-դարված է վաղքրիստոնեական բարձրարվեստխճանկարներով, որոնց թվում նաև Սբ. ԳրիգորԼուսավորչի պատկերով խճանկարը27:

Սուրբ Սոֆիայի նորոգումը և գմբեթի կառու-ցումն ավարտվեց 992 թ.28: Երեք-չորս տարիաշխատելով հզորության գագաթնակետինգտնվող կայսրության մայրաքաղաքում, որիմշակույթը, հատկապես արվեստն ու ճարտա-րապետությունը, վերելք էին ապրում, Տրդատըհաղորդակից դարձավ այդ բնագավառներինվաճումներին, որոնք բոլորը նպաստեցին նրավարպետության կայացմանը, ինչն արտահայտ-վեց Հայաստա նում նրա իրականցրած հետագանախա գծերում: « Բայց այս բոլորի հետ միասինմենք նրա արվեստում ոչ միայն չենք տեսնումբյուզանդական ճարտարապետության ինչ-որնշան ներ, այլ նույնիսկ հայկական հողում այդ ո-ճի մեկնաբանման փորձին»29:

Կոստանդնուպոլսում մեծ հռչակ ու համբավձեռք բերելով, Տրդատը 993 թ. վերադարձավհայրենիք և շարունակեց իր սկսած պատասխա-նատու աշխատանքը՝ Անիի Մայր տաճարի շի-նարարությունը:




Տաճարի կառուցումը շարունակեց և ավար-տեց 1001 թ. Գագիկ Բ Բագրատունու կինը՝Կատրանիդե թագուհին: Տաճարի (որն կոչվել էԿաթողիկե Սբ. Աստվածածին) հարավային ճա-կատին պահպանվել է ընդարձակ շինարարա-կան արձանագրություն30: Տրդատի անունըդրանում չկա, սակայն Ստեփանոս Տարոնեցումոտ, ինչպես տեսանք, որոշակի նշված է31:

Տրդատն Մայր տաճարը հիմնադրել էր քա-ռամույթ գմբեթավոր բազիլիկի հորինվածքով:Դրա ընտրության փաստը ուշագրավ է. դեռմիջնադարից այդ տիպի վաղագույն հուշարձա-նի՝ Տեկորի Սբ. Սարգիս վկայարանի (478-490թթ.) հայրենիք Հայաստանում ընդհուպ մինչևXVII դ. նման եկեղեցի այլևս չի կառուցվել: Թեինչո՞ւ Տրդատը X-XI դդ. տարածված գմբեթա-վոր դահլիճի և վերջինի ձևափոխված տարբե-րակի՝ ներքուստ խաչաձև, չորս անկյունումավանդատներով եկեղեցական շենքի փոխա-րեն ընտրեց գմբեթավոր բազիլիկ, ունի իր բա-ցատրությունը: Նշված տիպերի, ինչպես նաևկենտրոնագմբեթ հորինվածքի դեպքում ակն-հայտ է, որ հնարավոր չէր նման մեծության տա-ճար կառուցել, մինչդեռ Տրդատի առջև խնդիրէր դրված` կանգնեցնել թագավորության ամե-նաընդարձակ եկեղեցին, որը պետք է գերիշխերողջ Անիին32:

Անիտուֆի բաց և մուգ դարչնագույն, սրբա-տաշ քարերից կառուցած տաճարի արտաքինչափերն են 21,7 x 34,3 մ: Եվս մի հետաքրքիրփաստ. Մայր տաճարի լայնությունը հավասարէ իր նախորդի՝ Հայաստանի նախկին Մայր ե-կեղեցու` Արգինայի Կաթողիկեի երկարությանը:Սա պատահական չէ: Տրդատը ցանկացել է շեշ-տել հզորության նոր աստիճանի բարձրացածԲագրատունյաց Հայաստանի մայրաքաղաքիկարևորությունը և նշանակությունը երկրի կրո-նական ու քաղաքական կյանքում:

Անիի Մայր տաճարում նույնպես, ինչպես Ար-գինայի Կաթողիկեում, լայնության և երկարութ-յան հարաբերությունը կազմում է 1:1,6, այսինքն`այստեղ ևս առկա է «ոսկե հատման» համաչա-փությունը:

Մայր տաճարի համար ընտրելով ճարտա-րապետական հանրահայտ հորինվածքը, Տր-դատն իր հզոր տաղանդով, նորարարական,սկզբունքային վերամշակումով իրականացրեցայն:

Ի տարբերություն վաղ միջնադարի հայկա-կան նույնատիպ եկեղեցիների, որոնց գմբեթըբարձրանում է աղոթասրահի կենտրոնում,Մայր տաճարում Տրդատն այն տեղադրել է շեն-քի գրեթե կենտրոնում` հավասարակշռելով վեր-ջինի արևելյան ու արևմտյան մասերը: Եվ, որավելի էական է, միանգամայն նորովի ձևափո-խեց շենքի հիմնական, կառուցողական տարրե-րը՝ գմբեթակիր մույթերը և կամարները, փոխեցգլխավոր ու կողային նավերի լայնության ևբարձրության համաչափությունները, յուրովի ի-րականացրեց ներքին տարածքի և արտաքինճակատների հարդարանքը:

Այստեղ կիրառված նորամուծությունները, ո-րոնց նշանակությունը դուրս է միջնադարյանհայկական ճարտարապետության շրջանակնե-րից, իրականացվել են ինտերիերում: Բարձր,սլացիկ մույթերը ոչ թե վաղ քրիստոնեականգմբեթավոր բազիլիկներին բնորոշ խաչաձև են,այլ բացառիկ՝ շեղանկյունաձև: Դրանք, ինչպեսև որմնամույթերը, ջլատված են կիսասյունիկնե-րով և ուղղանկյուն ելուստներով, որոնք վերևումփոխանցվում են գմբեթակիր կամարներին:Միջին նավը լայնացված է կողայինների հաշ-



Անիի Սբ. Փրկիչ եկեղեցին:

վին, որոնք գրեթե ձուլվում են դրա հետ:Կողային նավերն այնքան են նեղացվել, որ հե-տագայում, դրանց միջով անցումն ապահովելուհամար նույնիսկ տաշել են մույթերի որմնախա-րիսխները:

Ավագ խորանի գմբեթարդի, միջին նավիթաղակիր և, հատկապես, գմբեթակիր կամար-ները երկկենտրոն են, սլաքաձև: Դրանք ունենմոտ 20 մ բարձրություն, 6,5 մ լայնության դեպ-քում33, ինչը կամարներին հաղորդում է սլացի-կություն, իսկ ինտերիերին՝ վեհություն:

Ինքնատիպ են Ավագ խորանի պատի ստո-րին մասում ընդհանուր կամարաշարով միա-ցած, կողք-կողքի դասավորված կիսաշրջանա -ձև տաս խորշերը: Եզրային խորշերից մուտքերեն բացվում դեպի խորանի երկու կողքի ավան-դատների վերնահարկերը տանող աստիճան-ները: Սակայն մյուս խորշերի կիրառական կամսոսկ դեկորատիվ նշանակության մասին կարե-լի է միայն ենթադրություններ անել:

Նման խորշերը XI-XVII դդ. կիրառվեցինհայկական ևս մի քանի վանքերում ու եկեղեցի-ներում ( Մարմաշեն, Խորանաշատ, Մակարա -վանք, Մահլազան Սբ. Խաչ)34:

Մայր տաճարի ներքին տարածքի ճարտա-րապետական լուծումը՝ շարժուն ընթացքով ուհանդիսավորությամբ հագեցված, հավատաց-յալների մոտ ինքնաբերաբար հուզական լար-վածություն է առաջացնում35:

Անիի Մայր տաճարի մուտքերը երեքն են՝ցցուն շքամուտքով գլխավորը (այժմ՝ ավերված)արևմտյան կողմում է, մյուսները՝ հյուսիսային ևհարավային ճակատներում: Հարավային շքա-մուտքն իր շքեղությամբ չի զիջում արևմտյանին:Հայ ճարտարապետության պատմության ու-սումնասիրողներն այդ մուտքն անվանում են«արքայական դուռ» և համարում, որ այն նա-խատեսված էր թագավորական տան անդամ-ների և հենց իր՝ Գագիկ Ա Բագրատունուհա մար36: Այս տեսակետը հիմնավորվում է ոչմիայն շքամուտքի ճոխ ձևերով, այլև դռան վե -րևի երկու կողմում քանդակված թևատարածարծիվներով: Սրանք վաղ միջնադարում Արշա-կունյաց հարստության խորհրդանիշն էին:Մովսես Խորենացին գրում է. «Իսկ Արծրունի-ներն իմ գիտցածովս ոչ թե Արծրունի են, այլ Ար-ծիվունի, որոնք (թագավորի) առջև արծիվներ

էին կրում»37: Արդեն զարգացած միջնադարումարծիվը դարձավ հայկական գրեթե բոլոր իշ-խանական տների զինանշանը38:

Տրդատը մեծ ուշադրություն է դարձրել Մայրտաճարի արտաքին հարդարանքին: Եթե Արգի-նայի Կաթողիկեի ճակատները չափազանցզուսպ են ձևավորված, ապա Անիի Մայր տաճա-րը նա զարդարել է վաղմիջնադարյան Հայաս -տա նում քաջ հայտնի զարդարուն կամարաշա -րով, որի կիրառման լավագույն օրինակը Զվարթ-նոցի տաճարն է: Սակայն Անիում Տրդատը հար-դարանքի այս ձևը վերամշակել է. կիսասյունիկ -ներն արդեն զույգ չեն, ինչպես Զվարթնոցում,այլ՝ մեկական ու ավելի նրբագեղ, ավելացվածէ կամարաշարի բարձրությունը, ճակատներիմիջին հատվածներում դրանց թռիչքը մեծաց-ված է՝ շքամուտքերն ընդգրկելու համար:

Տաճարի կլոր և ուղղանկյուն լուսամուտներըքանդակազարդ, շքեղ շրջանակներով են: Կա- մա րակապ վերջավորություն ունեցողները՝հոն քաձև պսակներով: Զարդաքանդակներումգերակշռում են երկրաչափական մոտիվները:

Շենքի արտաքինում նշանակություն ունենարևելյան, հյուսիսային և հարավային ճակատ-ների եռանկյունաձև զույգ խորշերը, որոնք, ինչ-պես և շքամուտքերը, ներառված են կամարա -շարում:

Տաճարի շքեղ հարդարանքը բարձրաճաշակէ և չափի զգացումով զարդարանքը տրամաբա-նականի սահմանում է, որից անցնելը կգնա-հատվեր բացասաբար, կհամարվեր ծանրա- բեռն վա ծություն39:

Մայր տաճարի գմբեթն ավերված է, սակայնթմբուկի պահպանված ստորին մեկ-երկու շար-քերը վկայում են, որ այն եղել է բազմանիստ(տարբեր վերակազմողների մոտ նիստերի քա-նակը տարբեր է), զարդարված կամարաշարիզույգ կիսասյունիկներով, գմբեթի վեղարը`բրգաձև, այլ ոչ թե հովհանոցաձև, ինչպեսՇիրակի XVI դ. հուշարձաններում են40:

Տաճարի հորինվածքի, չափերի և տեղի ընտ-րության, հարդարանքի մշակման հարցերումՏրդատը ցուցաբերել է նաև քաղաքաշինարա-րի իր հմտությունը: Կոթողային չափերը, գմբե-թավոր բազիլիկի հորինվածքը հնարավորու -թյուն են տվել միաժամանակ ընդունելու բազ-մահազար հավատացյալների, բարձր գմբեթը,




որպես ուղենիշ, երևացել է խոշոր քաղաքի բո-լոր կողմերից: Տեղադրությամբ այն գերիշխողէր մայրաքաղաքի արևելյան մասի կենտրոնա-կան հրապարակում: Տաճարի վեհությունըընդգծվել է նաև դրա խոշոր ծավալը յոթաստի-ճան որմնախարսխի վրա բարձրացնելու շնոր-հիվ: Աչքի էր ընկնում գմբեթի մարդահասակարծաթե խաչը:

Հատկապես շքեղ է տաճարի ներսի հարդա-րանքը. Կատրանիդե թագուհին այն զարդարելէ «... ծիրանածաղիկ զարդաքանդակներով,ոսկեթել, նկարեն բանվածքներով ընդելուզ-ված, ոսկեղեն և արծաթեղեն անոթներով,բազմաճառագայթ ցոլացող կանթեղներիվայելչությամբ...»41:

Իր առանձնահատկությունների, կառուցված-քային կատարելության և գեղաշուք հարդա-րանքով Մայր տաճարը դասվում է համաշխար -հային ճարտարապետության լավագույն ստեղ-ծագործությունների թվին:

Ցավոք, այսօր այդ գլուխգործոցը վթարայինվիճակում է: 1988 թ. երկրաշարժից քանդվեցինսրա հյուսիս-արևմտյան անկյունը, ճակատայինպատերը: Թուրքական պետական մարմիննե-րը, բացի բավական թույլ դիմհար մետաղականշինիրերի օգտագործումից, ուրիշ ոչինչ չեն ձեռ-նարկել գոնե ամրակայելու համար:

Մայր տաճարի շինարարության ավարտիցանմիջապես հետո, Գագիկ Ա ԲագրատունինՏրդատին հանձնարարեց Անիում կառուցել X դ.ավերված Զվարթնոցի տաճարի կրկնօրինակը:Հավանական է, որ և΄ արքան, և΄ ճարտարապե-տը տեսել էին Զվարթնոցը կանգուն վիճակում,որը մեծ տպավորություն էր թողել Գագիկ Առա-ջինի վրա և դյուրացրել Տրդատի գործը` այդպատասխանատու պատվերը կատարելիս:

«Սբ. Գրիգոր» անվամբ օծված նոր տաճարիկառուցման մասին (նրա ստեղծման նախաձեռ-նողի անունով կոչվում է « Գագկաշեն») մանրա-մասը գրում է Ստեփանոս Տարոնեցին. «Այնժամանակ, երբ լիովին լրանում է Տիրոջմարմնանալու կամ մարդեղության ուղիղ հա-զար տարին, Վասիլ կայսեր գահակալութ-յան օրերին, Հայոց Գագիկ արքան բարիխորհուրդ է հղանում ձեռնարկել կառուցելուներկայումս Քաղաքուդաշտում գտնվող,սուրբ Գրիգորի անվամբ մեծաշեն եկեղեցին,որը քարուքանդ եղած և կործանված էր: Ուս-

տի մտածեց նույն չափով և համանման հո-րինվածքով հիմնադրել Անի քաղաքում, կա-ռուցել Ծաղկաձորի կողմից, ձորաբերանիբարձրավանդակ տեղում բոլոր նայողներիհամար տարփատենչ գեղեցկությամբ, սրբա-տաշ, ժայռակոփ և բարձրագահ վեմերովձուլված, մանվածապատ զարդաքանդակնե-րով ասեղնագործած, լուսացայտ պատու-հաններով, դարբասների եռակի դրանդի -ներով, վեհաշուք և վերամբարձ գմբեթավոր-ված երկնասույց գնդերին հանգունակ»42:

Գագիկ Առաջինը որոշել էր ոչ միայն տաճա-րի հորինվածքը, այլև տեղը, որը բավական շա-հեկան էր մայրաքաղաքի համայնապատկերում:

Տաճարի ճարտարապետ Տրդատի անունընշված է Ստեփանոս Տարոնեցու՝ ուշ միջնադա-րում արտագրված մի շարք ձեռագրերում, որոն-ցում պատմիչի երկի այս հատվածի վերնագրում« Գագիկ արքայի կողմից սուրբ Գրիգորի ան-վամբ մեծ եկեղեցին Անի քաղաքում կառու-ցելու մասին» հավելված է` «Տրդատ վարդ -պետ եկեղեցու»43:

Գագկաշենի շինարարության տևողությանվերաբերյալ մասնագետների մոտ կան տարբերկարծիքներ: Ստեփանոս Տարոնեցին ավարտելէ « Պատմությունը» 1004 թ. և նկարագրում է ողջտաճարը, գմբեթն ականատեսի խոսքերով:Գագկաշենի 1013 թ. նորոգման մասին արձա-նագրություն կա տաճարի հարավ-արևմտյանմույթի վրա44: Հետևաբար, տաճարն արդեն կա-ռուցված է եղել, եթե խոսքը նորոգման մասին է:Մասնագիտական գրականության մեջ Գագ կա- շենն ընդունված է թվագրել 1001-1010 թթ. ընկածժամանակահատվածով: Տաճարը երկար կյանքչի ունեցել և փլվել է նույն՝ XI դ.: Ավերակներըպեղել է Ն. Մառը 1905-1906 թթ., ինչի արդյուն-քում լիովին հաստատվել է Զվարթնոցի հորին-վածքով կառուցելու մասին պատմիչի տեղեկու -թյունը:

Տրդատը, սակայն, ոչ թե ուղղակի կրկնել էԶվարթնոցը, այլ զգալի փոփոխություններ էկատարել: Գագկաշենի առաջին հարկաբաժնիպատն իրականացրել է 36 նիստով (ոչ թե 32),դրանով իսկ պատի եզրագիծն ավելի մոտեցնե-լով բոլորակի: Զվարթնոցի հինգ մուտքերի փո-խարեն այստեղ միայն երեքն են, չորս խորան- ները սյունազարդ են (նույնպես վեցական սյու-ներով): Զվարթնոցի ուղղանկյուն մեծ կցակա-



ռույցի փոխարեն Գագկաշենում արևելքից կիցէ աբսիդով փոքրիկ մատուռանման ծավալը:

Տրդատը վերամշակել է նաև հարդարանքը:Զվարթնոցի կառուցումից անցել էր երեք դար,հայկական արվեստում առաջնորդվում էին գե-ղագիտական այլ սկզբունքներով: Զվարթնոց-յան բուսական նախշերը Գագկաշենի հարդա- րան քում այնքան են ոճավորված, որ գրեթեերկրաչափական են դարձել: Հիմնական փոփո-խության են ենթարկվել նաև խոյակները՝ զամ- բյուղաձևի և արծվաքանդակի փոխարեն Տրդա-տը կիրառել է գնդաձևերը՝ աբակի տակ եռյակխոյողներով: Գագկաշենում ողջ հորինվածքիուղղաձիգությունը, վերասլացությունը շեշտվածէ, կիսասյունիկները նրբացված են, վեր ձգված:

Գագկաշենի արտաքին տեսքի վերակազ-ման համար Թ. Թորամանյանին օգնեց պեղում-ներով հայտնաբերված Գագիկ Ա Բագրա տու-նու արձանը՝ տաճարի մանրակերտը ձեռքին:

Ուսումնասիրությունները պարզել են, որ տա-ճարն աստիճանաբար է ավերվել: Կառուցումիցքիչ անց աբսիդների կենտրոնական զույգ և ա-ռանձին կանգնած հարավ-արևմտյան սյունը1013 թ. ընդգրկել են մոտ 4 մ տրամագծով հզորմույթերի մեջ, որովհետև դրանք սկսել են ճաքել`չդիմանալով երկրորդ հարկաբաժնի կրկնակիկորությամբ թաղերի բեռին: Սակայն դա էլ չիփրկել տաճարը կործանումից և հենց առաջին,նույնիսկ ոչ ուժեղ երկրաշարժից այն քանդվել է:Թեպետ սյուները, ի տարբերություն Զվարթնո-ցի, այստեղ շինվել են բազալտից, բայց դրանքմիակտոր քարից չեն եղել:

Եկեղեցու կարճատև գոյությունն առիթ էդարձել հայ ճարտարապետության պատմութ-յան մի շարք մասնագետների համար՝ ենթադ-րելու, որ Զվարթնոցը և նույնատիպ հուշար- ձաններն ի սկզբանե ունեցել են կառուցվածքա-յին համակարգի էական թերություններ, որոնցպատճառով դրանք ավերվել են45: Հիմնականթերությունը համարվում է երկրորդ հարկաբաժ-նի շրջանաձև պատի բեռը երկկոր թաղերի մի-ջոցով առաջին հարկի սյուների վրա հենելը:Սակայն այս հորինվածքի նախօրինակ Զվարթ-նոցը կանգուն մնաց շուրջ երեք դար: Մոտ 45 մբարձրությամբ եռահարկ, հսկա կառույցն այս-պիսի թերության դեպքում չէր կարող երեքհար-յուր տարի կանգուն մնալ: Դրա համար էլնույնիսկ Զվարթնոցի վերականգնման նոր

տարբերակ առաջադրվեց (Ս. Մնացականյան),ըստ որի` տաճարի երկրորդ հարկաբաժինը ոչթե բոլորաձև է եղել, այլ խաչաձև, որի շնորհիվդրա ծանրությունն արդեն սյուները չեն կրել, այլանկյունային հզոր մույթերը46: Այս տարբերակըփաստական տվյալներով չէր հիմնավորվում, ևճարտարապետության պատմության մասնա-գետների մոտ ընդունելություն չգտավ:

Այդ դեպքում` ի՞նչն էր Գագկաշենի արագկործանման պատճառը: Ե՛վ Զվարթնոցը, և՛Գագկաշենն ուսումնասիրած Թ. Թորամանանըպարզել է այս խնդիրը. «Զվարթնոցի կանգունմնալու միակ պատճառը ... ճարտարապետինհանճարեղ նրբամտությամբ, ծանրությանսպառ նացող կետերի վրա զորեղ ճնշումը մեղ-մացնելու համար, շինվածանյութի տեսակը փո-խելն է: Շինության սկզբին նա, կատարյալգիտակ իր անօրինակ հանդգնությամբ հղացածծրագրին, նախապես հեռացնելով վտանգավորապագան, բոլորակ խարիսխեն վեր գտնվածշատ մը մասեր, ինչպես՝ թաղեր, գմբեթ, փոխա-նակ սովորական ծանր քարերու, շիներ է շատթեթև պեմզա քարերով, որ չորս անգամ ավելիթեթև է, քան հասարակ քարը: Անիի Ս. Գրիգո-րը շինող ճարտարապետը... ոչ միայն հրաբխա-յին ավազուտ քարերով, այլ ապառաժի կտոր -ներով խառնված զանգվածով մը ծանրաբեռներէ սյուներու կամարները»47: Այս բոլորից Թ.Թորամանյանը եզրակացնում է, որ Գագկա -շենի ճարտարապետը Տրդատը չէ և ընդհանրա-պես այդ տաճարի շինարարությունը նրա հսկո -ղու թյունից դուրս է եղել48:

Ինչպես նշել ենք, Գագկաշենը Տրդատի հիմ-նարկած լինելը վկայվում է Ստեփանոս Տարո -նեցու « Պատմության» ձեռագրի մի շարք փաս- տե րով: Բայց տաճարի երկրորդ հարկաբաժինըկառուցելիս Տրդատն ինչ-ինչ պատճառներովբացակայել է շինհրապարակից: Եվ Գագկաշե -նի այս ճակատագրական թերությունը կարելի էմիայն դրանով բացատրել: Հետևաբար՝ Գագ -կա շե նի կործանումը հետևանք է եղել շինությանկառուցելակերպի և ճարտարապե տական նա-խագծի անհամապատասխանության49:

Պեղումներից ամենահետաքրքիր գտածոնԳագիկ Ա Բագրատունու տուֆակերտ արձաննէ: Տաճարի փլուզման ժամանակ արձանըկոտրտվել էր, բայց, բարեբախտաբար, ան -վնաս էր մնացել արքայի գլուխը (2,26 մ բարձ -




րու թյամբ արձանը վերականգնել է Անիի գի - տ -ար շավի անդամ, նկարիչ Ս. Պոլտարացկին)50:

Գագիկ Առաջինը քանդակված է կանգնած,տաճարի մանրակերտը ձեռքին: Այն դրված է ե-ղել տաճարի հյուսիսային պատին կից: X դ. հայ-կական եկեղեցիներում մոդելները բռնածկտիտորների պատկերաքանդակները նորույթչէին: Աղթամարում Գագիկ Արծրունին է՝ Սբ.Խաչ եկեղեցու, Սանահինում և Հաղպատում՝Սմբատ և Գուրգեն Բագրատունի եղբայրները`վանքերի գլխավոր եկեղեցիների մանրակեր-տերով: Դրանք հարթաքանդակ կամ բարձրա-քանդակ են, իսկ Գագկաշենում՝ բոլորա -քան դակ, իր տեսակի մեջ միակը ողջ միջնա-դարյան հայ արվեստում: Քանդակում ճշգրիտպահպանված են համաչափությունները, տրվածեն մանրամասները: Արքան պատկերված է իր« Շահնշահ» տիտղոսին համապատասխանփաթթոցաձև թագով, պարզ, երկար պատմու-ճանով: Քանդակը ներկված է. դեմքը ևհագուստը՝ կարմիր, բեղերը և մորուքը՝ սև, թա-գը՝ սպիտակ: Հայ արվեստի պատմության հա-մար կարևոր է Գագիկի դիմապատկերը: Այնկերտված է ոչ թե պայմանական, իդեալակա-նացված դիմագծերով (Աղթամարում ԳագիկԱրծրունին քանդակում գրեթե սրբի դեմքով է),այլ որոշակի անձնավորության կերպարով,օժտված անհատականությամբ51: Հետևաբար`այս քանդակով առարկայանում է հայ թագա-վորներից մեկի իրական դիմապատկերը:

1918 թ. թուրքական զորքի՝ Անի մտնելուց քիչառաջ, հայ կամավորները հնագիտական թան-գարանի գտածոները տեղափոխում են Ախուր-յանի ձախ ափ, սակայն Գագիկ Առաջինիարձանը հնարավոր չի լինում անցկացնել գետըև մանրակերտի հետ այն թաղում են Անիի հու-շարձաններից մեկում52:

Արվեստաբանները և ճարտարապետությանպատմաբանները Գագիկի արձանը և եկեղեցումանրակերտը համարում են Տրդատի ձեռքիգործը: Դա միանգամայն հավանական է. միջ-նադարում ճարտարապետները բազմաշնորհարվեստագետներ էին՝ և քանդակագործ, որոշդեպքերում՝ նաև նկարիչ: Մանուելը ճարտարա-պետ-քանդակագործ էր, Մոմիկը՝ նկարիչ, քան-դակագործ, ճարտարապետ (բազմակողմա -նիու թյունն առավել ցայտուն արտահայտվել էՎերածննդի հանճարների մոտ):

Վերադառնանք Գագկաշեն տաճարին: Իրբարձր տեղադրությամբ, խոշոր, սլացիկ ծավա-լով այն գերիշխող դիրք ուներ Անիի կառուցա-պատման մեջ: Թեպետ պատմիչը տեղի ընտ -րությունը վերագրում է պատվիրատու արքա-յին, սակայն, անկասկած, այստեղ կարևորվել էգլխավոր ճարտարապետի կարծիքը:

Հայ ճարտարապետության պատմաբաննե-րը Տրդատին են վերագրում X-XI դդ. մի շարքայլ նշանավոր շենքերի կառուցումը՝ Անիում Սմ-բատաշեն պարիսպը, Միջնաբերդի պալատիհյուսիսային դահլիճները, Հաղպատի վանքիՍբ. Նշան եկեղեցին53: Որոշ վերապահումովնրա գործն են համարում նաև Մարմաշենիվանքի Կաթողիկեն54:

Տրդատի կառուցածը համարվող թագավորա-կան պալատի դահլիճների բազալտե սյուներիխարիսխները կրկնում են Գագկաշենի` նույնպեսբազալտե սյուների խարիսխների ձևը: Տաճարըև դահլիճները ուսումնասիրող Ն. Մա ռը և Թ.Թորամանյանը հաստատում են, որ դրանք միև-նույն ճարտարապետի ձեռքի գործն են55:

Պալատի առաջին՝ հյուսիս-արևմտյան դահ-լիճը (21x10,5 մ ներսի չափերով) կենտրոնում ու-նի գմբեթ, որը բարձրանում է հյուսիսային ևհարավային պատերի որմնասյուների միջևգցված կամարների վրա: Երկրորդն ավելի ըն-դարձակ է, որի գմբեթը դրված է կենտրոնիչորս, միակտոր բազալտե սյուների վրա: Սա հո-րինվածքով առնչվում է գրեթե նույն ժամանա-կաշրջանում ձևավորված քառասյուն գավիթ -ներին (և գուցե նախատիպ է հանդիսացել), ո-րոնց վաղագույն օրինակն Անիի մերձակայքիՀոռոմոսի վանքի գավիթն է(1038 թ.)56:

Մասնագետները հիշյալ կառույցներով սահ-մանափակում են տրդատաշեն հուշարձաններիցանկը, նշելով, սակայն, որ «նրա ճարտարապե-տական ձևերի դրսևորումները կարելի է տես-նել նույն դարաշրջանի տարբեր կառույցներում,ինչպես Անիում, այնպես էլ մայրաքաղաքիցդուրս (Խծկոնքի Սբ. Սարգիս, Անիի Սբ. Փրկիչեկեղեցի)»57:

Սբ. Փրկիչ եկեղեցին գեղարվեստական կեր-պարով առանձնանում է Անիի բազմաթիվ հու-շարձանների շարքից: Այն վաղ միջնադարումհայ ճարտարապետության մեջ հայտնի բազ-մաբսիդ կենտրոնագմբեթ եկեղեցիների տիպի



է: Սա ութաբսիդ է, արտաքուստ՝ 19 նիստանի:Աբսիդների փոքր խորության և գմբեթի տրա-մագծի խոշորության շնորհիվ ստացվել է ներ-քին ծավալի միասնություն, որն արտահայտվելէ կառույցի արտաքին կերպարում ևս58: Արևել-յան՝ Ավագ խորանը մյուսներից զգալի մեծ է ևերկու կողքից, պատի մեջ ունի խորշ-ավան-դատներ: Միակ մուտքը հարավից է: Արտա-քուստ պատերը և գմբեթի թմբուկը զարդարվածեն զույգ կիսասյունիկի դեկորատիվ կամարա-շարով, որը եկեղեցուն նրբագեղություն և ար-տահայտչականություն է հաղորդում: 1193 թ.եկեղեցու ներսը նկարիչ Սարգիս Փարչիկընախշել է ավետարանիչներին պատկերող որմ-նանկարներով59:

Ն. Տոկարսկին գրում է, որ Սբ. Փրկիչ եկեղե-ցու ճարտարապետը հատակագիծը և ներքինծավալը մշակելով VII դ. հուշարձանների օրի-նակով, արտաքին հարդարանքում կրել էԳագկաշենի ազդեցությունը60: Սակայն պարզ-վում է, որ երկուսի հեղինակն էլ նույն անձն է՝Տրդատ Անեցին:

Սբ. Փրկիչ եկեղեցու և ընդհանրապես Անիիվիմագիր արձանագրությունները, որոնք XX դ.սկզբին բարեբախտաբար հավաքել է Հ. Օրբե-լին, տպագրվեցին միայն 1966 թ.61: Այդ արձա-նագրություններից շատերն այսօր, ցավոք, չենպահպանվել, որովհետև 1958 թ., անխնամ մնա-լու հետևանքով, եկեղեցու կեսն ամբողջությամբավերվեց, և ոչնչացան նաև վիմագրերը:

Ըստ եկեղեցու արտաքին պատերի բավա-կան ընդարձակ արձանագրությունների` Սբ.Փրկիչը 1036 թ. կառուցել է Աբլղարիբ Պահլա -վու նին, 1193 թ. Տրդատ քահանան և նրա կինԽու շուշը նորոգել են եկեղեցին, կառուցել ժա-մատուն, 1271 թ. Մխիթարը զանգակատուն էկցել, 1342 թ. գմբեթը հիմնովին վերականգնել էԱթաբեկ Վահրամը62: Բայց, կարևորը, մուտքիցվերև եղել է մեծադիր տառերով փորագրված«ՏՐԴԱՏ» անունը63:

Սա, ակնհայտ, չէր կարող վերաբերել Տր-դատ քահանային՝ նման հանդիսավորությամբ,առանց նշելու տվյալ անձի ով լինելը, մուտքիվրա կարող էր փորագրվել միայն Տրդատ ճար-տարապետի անունը:

Կ. Հովհաննիսյանը և Ս. Մնացականյաննայս փաստին չեն անդրադարձել: Առաջինի՝ Տր-դատին նվիրված մենագրությունը հրատարա-

կելիս Անիի արձանագրությունները դեռ տպա- գրված չէին: Իսկ Ս. Մնացականյանը դա հաշվիչէր առել, որովհետև Տրդատին է վերագրումՀաղպատի վանքի Սբ. Նշան եկեղեցու կառու-ցումը (976-991 թթ.) և Արգինայի Կաթողիկեի շի-նարարությունն արդեն 972 թ. սկսելը: Ահա ժա -մանակագրական արհեստական այս սխեմանե-րը խանգարել են Տրդատին համարել Սբ. Փրկիչեկեղեցու կառուցողը, որովհետև այդ դեպքումճարտարապետը կլիներ 90-ն անց տարիքի:

Հաղպատի Սբ. Նշան եկեղեցին Տրդատիկառուցածը լինելու մասին միայն ժողովրդականավանդություն կա, որը XlX դ. 20-ական թվա-կան ներին գրի է առել Հովհաննես վարդապետՂրիմեցին64: Եվ այդ եկեղեցին տրդատաշենհամարող հեղինակները վկայակոչում ենՀովհաննես Ղրիմեցու անտիպ ձեռագիրը, որ-պես պատմական վկայություն65:

Արդեն նշել ենք, որ Խաչիկ Ա Արշարունինգահակալության առաջին տարիներին Արգի-նայում, որպես Մայր եկեղեցի, օգտագործել էնախորդ կաթողիկոսների օրոք գործող Կաթո -ղիկեն, ապա` 980-ական թթ. կառուցել նորը:Հաղպատի Սբ. Նշան եկեղեցու կառուցման ա-վանդությունը, եթե ինչ-որ հիմք ունի, ապա կա-րող էր առնչվել երիտասարդ Տրդատի՝ տաճարիշինարարության ընթացքում փորձված ճարտա-րապետի մոտ ( Հայաստանում շատ գլուխգոր-ծոցների տաղանդավոր հեղինակների անուն -ները չեն պահպանվել և հայտնի չեն) վարպե-տության դասեր առնելու հետ, ինչից հետոմիայն նա ստանձնեց Արգինայի եկեղեցու կա-ռուցումը: Հակառակ դեպքում ստացվում է, որՏրդատը միաժամանակ Լոռի- Գուգարքում մոտտաս տարի կառուցել է Հաղպատի Սբ. Նշան ե-կեղեցին, Շիրակում՝ Արգինայի Կաթողիկեն:

Տրդատի կենսագրության հավանական ժա-մանակագրությունն այսպիսին է՝ ծնվել է 950-ա-կան թթ. կեսերին, Արգինայի Կաթողիկեի շի -նա րա րության պատվերն ստացել է 980-ականթթ. կեսերին, մոտ 30 տարեկան հասակում: Որ-պես անվանի և արդեն հռչակված ճարտարա-պետ նրան Կոստանդնուպոլիս հրավիրելը մերժամանակներում ստեղծված լեգենդ է: Երբ ընդ-հատվեց Անիի Մայր տաճարի շինարարությու-նը, Տրդատը Բյուզանդիայի մայրաքաղաք գնացծանոթանալու հզոր կայսրության ճարտարապե-տության, կառուցողական տեխնիկայի նվաճում-




ներին և, ինչու չէ, նաև աշխատանք գտնելու:Գագկաշենի կառուցումից և տաճարը վթա-

րային վիճակից դուրս բերելու փորձերից հետո,ըստ երևույթին, Տրդատը մինչև 930-ական թթ.նոր պատվեր չի ունենում, մինչև որ Անիի Սբ.Փրկիչ եկեղեցու կառուցումը մոտ 75 տարեկանճարտարապետին է հանձնարարում ԱբլղարիբՊահլավունին:

Այս ժամանակագրությունը միանգամայն ի-րատեսական է: Ճարտարապետության պատ-մության մեջ կան նման դեպքեր: Այսպես,ընդամենը 30 տարեկան Միքելանջելոյին Հռո-մի Հուլիոս Երկրորդ պապը պատասխանատուպատվեր է տալիս՝ կառուցելու մարմարակերտիր դամբարանը: 72 տարեկան հասակումՄիքելանջելոն ձեռնամուխ է լինում Հռոմի Սբ.Պետրոս տաճարի կառուցմանը, որը շարունա-կում է մինչև 89 տարեկան դառնալը66: Եվ ինչո՞ւնա կարող էր մոտ 90 տարեկանում զբաղվելքրիստոնյա աշխարհի խոշորագույն տաճարիշինարարությամբ, իսկ Տրդատը 75-80 տարեկա-նում չէր կարող Անիի Սբ. Փրկիչ ոչ մեծ եկեղե-ցին կառուցել: Սա ունի նաև վիմագիրվկայություն, ի տարբերություն շատ ուրիշ հու-շարձաններ Տրդատին վերագրելու փորձերի:

* * *

Տրդատ Անեցու ստեղծագործություններընշանավորեցին միջնադարի հայ ճարտարապե-տության մի ամբողջ փուլ: Անկասկած, նա ուներհամախոհներ և աշակերտներ, որոնց գործերըպատկանում են «տրդատյան» ոճի ուղղությա-նը67: Դրանցից են Մարմաշենի Կաթողիկեն, Ամ-բերդի ու Խծկոնքի Սբ. Սարգիս եկեղեցիները ևայլն: Տրդատը դարձավ X-XI դդ. հայ մշակույթիվերածննդի խոշորագույն ստեղծագործողըճարտարապետության բնագավառում68: Դրաննպաստեց Հայաստանի մայրաքաղաք Անիումնրա ապրելը և գործելը, որը դարձավ հայկա-կան վերածննդի օրրանը:

Տրդատի ստեղծագործությունները դեռևսXIX դ. դարձել են օտարազգի արվեստագետնե-րի ուսումնասիրության առարկան: Հատկապեսընդգծվել է Անիի Մայր տաճարի նշանակությու-նը համաշխարհային ճարտարապետությանպատմության մեջ: Անգլիացի հայագետ Լինչըգրում է. «Այն տպավորությունը, որ մենք ստա-

նում ենք այդ շենքը դիտելիս, հիացմունք էներշնչում ու մենք տեսնում ենք բարձրագույնգեղարվեստական արժեք ունեցող մի հուշար-ձան, որն իր ավելի բարձր մակարդակով շատավելի վաղ նախորդել է եվրոպական քաղա-քակրթությանը»69:

Անիի Մայր տաճարն իր ծավալային հակիրճձևերով և հարդարանքով վճռական ազդեցութ-յուն ունեցավ Հայաստանի ճարտարապետութ-յան հետագա զարգացման գործընթացի վրա:Բայց դրա տարածման ոլորտն ավելի լայն է:«Անիի տաճարը պատկանում է համաշխարհա-յին ճարտարապետության լավագույն ստեղծա-գործությունների թվին և էապես կարևոր էռոմանական և գոթական ճարտարապետութ-յան ծագման արևելյան արմատների հարցիլուծման համար»70:

Տրդատի գլուխգործոցը հատկապես բարձրէ գնահատել ավստրիացի նշանավոր արվես-տաբան ու ճարտարապետության պատմությանմասնագետ Յա. Ստրժիգովսկին: « Հայերի ճար-տարապետությունը և Եվրոպան» իր հիմնա-րար, կոթողային մենագրությունում նա ա -ռանձին ենթագլուխներ է հատկացրել ինչպեսՏրդատին, այնպես էլ Անիի Մայր տաճարին:Նա գրում է. «Անիի տաճարը իր տիպովգտնվում է հայկական և ռոմանա-գոթականճարտարապետության սահմանագծին: Ճար -տա րապետական հիմնական իր մտահղացու-մով այն անցումային տիպ է դեպի վեր- ջինս:Պետք է խոստովանել, որ այն միանգամայնգտնվում է հայկական ճարտարապետությանզարգացման վաղքրիստոնեական շրջանա-կում և օտար ոչինչ չի ազդել հորինվածքիապշեցնող միասնության վրա»71:

Տրդատի և նրա ստեղծագործություններինշանակությունը դիպուկ ձևակերպել է նշանա-վոր արվեստաբան Գարեգին Լևոնյանը. «Տր-դատ ճարտարապետի փառքը, մեծությունըհենց նրա մեջ է, որ նա հանդիսանում է X դա-րի հայ ճարտարապետության վերածնունդիպարագլուխ՝ որպես հանճարեղ արվեստա-գետ, նա միջնադարում ներկայանում է շինա-րարության խոշորագույն վարպետներիցմեկը, գուցե և ամենից ավելի նշանավորը:

Տրդատ Անեցին - դա հայ ճարտարապե-տության Գրիգոր Նարեկացին է»72:



1 Կ. Մաթևոսյան, Անի: Եկեղեցական կյանքը և ձե ռա - գրական ժառանգությունը, Երևան, 1997, էջ 162-173:

2 Տես՝ Paolo Cuneo, L’archifettura della scuola regionaledi Ani nell ‘ Armenia medievale, Roma, 1977.

3 Տես՝ Թովմա Արծրունի և Անանուն, ՊատմությունԱրծրունյաց տան, Երևան, 1978: Ստեփանոս ԱսողիկՏարոնեցի, Պատմություն տիեզերական, Երևան,2000:

4 I. Strzygowski, Die Baukunst der Armenier und Eu-ropa, Wien, 1918, Band II, S. 590.

5 Գ. Լևոնյան, Ճարտարապետ Տրդատ Անեցին և իրգործերը, «Էջմիածին», 1949, N 1-2, էջ 345-372: Ս.Ճևահիրճյան, Տրդատ ճարտարապետ Հայոց,«Անի», Բեյրութ, 1952, էջ 345-372: Ս. Մնացականյան,Վարպետաց վարպետներ. Մանուել, Տրդատ, Մոմիկ,Երևան, 1982, էջ 77-142: К. Л. Оганесян, Зодчий Трдат,

Ереван, 1951.,

6 Քրիստոնյա Հայաստան. Հանրագիտարան, Երևան,2002, էջ 430:

7 Ստեփանոս Ասողիկ Տարոնեցի, Տիեզերականպատմություն, Երևան, 2000, էջ 237:

8 Նույն տեղում, էջ 240:9 Թ. Թորամանյան, Նյութեր հայկական ճարտա -

րապետության պատմության, Աշխատություններիժողովածու, Երևան, 1942, էջ 305:

10 Տես՝ Մ. Հասրաթյան, Արգինայի տաճարի հատա -կագծի վերակազմությունը, «Գիտություն և տեխ նի -կա», 1974, դ 6, էջ 14-18:

11 В. М. Арутюнян, С. А. Сафарян, Памятники армян-ского зодчества, Москва, 1950, с. 50.

12 Ս. Մնացականյան, նշվ. աշխ., էջ 87:13 Ստեփանոս Ասողիկ Տարոնեցի, նշվ. աշխ., էջ 237:14 Նույն տեղում, էջ 240:15 Ս. Մնացականյան, նշվ. աշխ., էջ 102-103:16 Ստեփանոս Ասողիկ Տարոնեցի, նշվ. աշխ., էջ 309-

310:17 Всеобщая история архитектуры в 12 томах, Том 3,

Москва-Ленинград, 1966, с. 42.18 Ստեփանոս Ասողիկ Տարոնեցի, նշվ. աշխ., էջ 310:19 M. Edouard de Muralt, Essai de chronographie Buzan-

tine, St. Petersburg, 1855, p. 573.20 Paolo Cuneo, Les modeles en pierre de l’architecture ar-

menienne, REArm, tome VI, Paris, 1969, p.201.21 Նույն տեղում, էջ 225:

Ա. Երեմյան, Անգեղակոթում գտնված գմբեթավորկառույցի մանրակերտը, «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1976,N 10, էջ 71-83:

22 Всеобщая история архитектуры в 12 томах,. Том 5,Москва, 1967, с. 62.

23 Նույն տեղում, էջ 214:24 Paolo Cuneo, Les modeles en pierre de l’architecture ar-

menienne, p. 223.25 Վարդան Արևելցի, Տիեզերական պատմություն,

Երևան, 2001, էջ 125:26 Ստեփանոս Ասողիկ Տարոնեցի, նշվ. աշխ., էջ 129:27 Ս. Ճևահիրճյան, Գրիգոր Լուսավորչի կենդա նա -

գիր խճանկարը Ս. Սոփիայի մեջ, «Բազմավեպ»,1955, էջ 191-194, 1957, էջ 279-281:

28 M. Eduard de Muralt, Essai de chronographie Byzantine.p. 573.

29 К. Л. Оганесян, Зодчий Трдат, с. 100.30 Տես Դիվան հայ վիմագրության: Պրակ 1, Անի

քաղաք կազմեց՝ Հ. Օրբելի, Երևան, 1966, էջ 35:31 Ստեփանոս Ասողիկ Տարոնեցի, նշվ. աշխ., էջ 240:32 Ս. Մնացականյան, նշվ. աշխ., էջ 113:33 Տես՝ Թ. Թորամանյան, Անիի Մայր տաճարը,

Երևան, 2002, էջ 94, 101:34 Paolo Cuneo, Architettura armena dal IV al XIX secolo,

tom I, Roma, 1988, pp. 263, 325, 331, 510.35 К. Л. Оганесян, Зодчий Трдат, с. 47яы.36 Նույն տեղում, էջ 42:37 Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Երևան,

1997, էջ 125:38 Տես՝ Ռ. Աբրահամյան, Հայկական զինանշանները,

Երևան, 1994:39 Վ. Հարությունյան, Հայկական ճարտարապե տու -

թյան պատմություն, Երևան, 1992, էջ 232:40 Н. М. Токарский, Архитектура Армении IV-XIV вв.,

с. 196-197.41 Ստեփանոս Ասողիկ Տարոնեցի, նշվ. աշխ., էջ 316-

317:42 Նույն տեղում, էջ 344:43 Տես՝ Թ. Թորամանյան, Նյութեր հայկական ճարտա -

րապետության պատմության:Աշխատությունների ժողովածու, էջ 276 (կազմող ևխմբագիր Կ. Ղաֆադարյանի ծանոթագրությունը):

44 Դիվան հայ վիմագրության: Պրակ 1, Անի քաղաք, էջ42:





45 Վ. Հարությունյան, Հայկական ճարտարապետու -թյան պատմություն, էջ 153, 233: К. Л. Оганесян, Зодчий Трдат, с. 81.

46 Ս. Մնացականյան, Զվարթնոցը և նույնատիպհուշար ձանները, Երևան, 1971, էջ 81-105:

47 Թ. Թորամանյան, Նյութեր հայկական ճարտարա -պետության պատմության: Աշխատություններիժողովածու, էջ 275:

48 Նույն տեղում:49 Տ. Մարության, Հայ դասական ճարտարա պետու -

թյան ակունքներում, Երևան, 2003, էջ 397:50 Ա. Վրույր, Անիում, Երևան, 1979, էջ 83:51 К. Л. Оганесян, Зодчий Трдат, с. 87.52 Տես՝ Վ. Մուրադյան, Գնացքը տեղ չհասավ, մեր

որոնումները, «Անի», Երևան, 1992, N 1, էջ 38:53 Ս. Մնացականյան, Վարպետաց վարպետներ,

Մանուել, Տրդատ, Մոմիկ, էջ 91-103, 124-128:54 К. Л. Оганесян, Зодчий Трдат, с. 102. 55 Н. Я. Марр, Ани, Москва, 1934, с. 70.

Թ. Թորամանյան, Նյութեր հայկական ճարտարա -պե տու թյան պատմության, Աշխատություններիժողո վածու, էջ 377:

56 Ս. Մնացականյան, Վարպետաց վարպետներ.Մանուել, Տրդատ, Մոմիկ, էջ 125:

57 Նույն տեղում, էջ 139:58 Всеобщая история архитектуры в 12 томах, том 3, с.

237.

59 Կ. Մաթևոսյան, Անի: Եկեղեցական կյանքը ևձեռագրական ժառանգությունը, Երևան, 1997, էջ 219-220:

60 Н. М. Токарский, Архитектура Армении IV-XIV вв.,с. 208.

61 Դիվան հայ վիմագրության, պրակ 1. Անի քաղաք,կազմեց Հ. Օրբելի, Երևան, 1966:

62 Նույն տեղում, էջ 42-48:63 Նույն տեղում, էջ 43:64 Կ. Ղաֆադարյան, Հաղբատ, Ճարտարապետա -

կան կառուցվածքները և վիմական արձանագրու -թյուն ները, Երևան, 1963, էջ 16-17:

65 Ս. Մնացականյան, նշվ. աշխ., էջ 92:66 Всеобщая история архитектуры, том 5, с 203-226.67 Ս. Մնացականյան, Վարպետաց վարպետներ`

Մանուել, Տրդատ, Մոմիկ, էջ 138:68 Տես՝ Հ. Իսաբեկյան, Հայկական ռենեսանսի ճար -

տա րապետությունը, Երևան, 1980, էջ 62-76, 92-110: 69 Х. Б. Линч, Армения, том 1, Русские провинции,

Тифлис 1910, с. 477.70 Всеобщая история архитектуры в, 12 томах. Том 3, с.

235.71 J. Strzygowski. Die Baukunst der Armenier und Eu-

ropa, Wien, 1918, Band I, S. 187.72 Գ. Լևոնյան, ճարտարապետ Տրդատ Անեցին և իր

գործերը, էջ 66:



ЗОДЧИЙ ТРДАТ АНЕЦИ

Мурад АсратянДоктор-профессор архитектуры, член корреспондент Национальной Академии наук, институт искусства Национальной Академии наук республики Армениа, Ереван

Резюме

С именем великого армянского зодчего Трдата связаны достижения строительногоискусства развитого средневековья Армении. Его многочисленные работы, выполнен-ные с большим мастерством, занимают исключительное место в истории армянскойкультуры.Трдат родился в середине 950-х гг. Его первым известным произведениембыл собор Аргины, построенный в 980-е гг. по велению Католикоса Хачика I Арша-руни. В интерьере собора типа купольного зала Трдат, пока сдержанно, применилприем, который впоследствии с большим мастерством использовал в Анийском кафед-ральном соборе, а именно — возведение пучкообразных устоев посредством верти-кальных членений. По завершении строительства собора Аргины Трдат по велениюСмбата II Багратуни начал строительство Анийского кафедрального собора, которое в989 г. было приостановлено из-за смерти царя.

В 992 г. Трдат отправляется в Константинополь, столицу Византийской империи, гдевосстанавливает разрушенный землетрясением купол собора Св. Софии. СовременникСтепанос Таронеци пишет о том, что купол собора был разрушен и на здании появилисьтрещины. Изготовив модель собора и сделав расчеты, Трдат возводит новый купол ивосстанавливает собор «красивее, чем прежде».

В Армении каменные модели церковных сооружений делали с раннего средневе-ковья до XVIII в. Примечательно, что в Европе макетное проектирование впервые при-менили в XV в. Итальянский исследователь профессор Паоло Кунео пишет:«Использованные армянскими архитекторами каменные модели удивительным обра-зом предвосхищают тот способ исследования и работы, который, как известно, долженбыл быть осуществлен и развит архитекторами Ренессанса».

Вернувшись в Армению, Трдат продолжил и в 1001 г. завершил строительство Аний-ского кафедрального собора. В четырехстолпной купольной базилике Трдат применилновации, значение которых выходит за рамки армянской архитектуры.

Высокие, стройные устои и пристенные пилоны расчленены полуколонками и вер-тикальными выступами, которые вверху переходят в куполонесущие арки. Среднийнеф расширен за счет боковых, свод и арки стрельчатые. Соотношение ширины и вы-соты последних составляет 1:3, что придает аркам исключительную стройность. В




дальнейшем все это стало характерными чертами готической церковной архитектуры.Сразу после строительства кафедрального собора Трдат по поручению царя Гагика

I Багратуни воспроизводит разрушенный в X в. Храм Звартноц. Новый храм, ГагкашенСв.Григор, не был точной копией Звартноца, а имел существенные отличия, особеннона фасаде. Гагкашен также был разрушен землетрясением в XI в. В начале XX в. В руи-нах храма была обнаружена крупная (более 2-х м) каменная скульптура царя Гагика смоделью церкви в руках, которую искусствоведы считают работой Трдата. Историкиархитектуры приписывают Трдату строительство известных сооружений X-XI вв.: цер-ковь Св. Ншана в Ахпате, Катогике в Мармашене, дворцовые залы цитадели Ани. Ониотмечают влияние Трдата на ряд памятников этого времени – это, в частности, церковьСпасителя (1036) в Ани. В 1958 г. эта церковь была наполовину разрушена, а также уни-чтожены надписи. Однако в начале XX в. Иосиф Орбели собрал надписи памятниковАни, которые были опубликованы лишь в 1966 г. Выяснилось, что над входом церквиСпасителя большими буквами вырезано имя зодчего «ТРДАТ».

Произведения Трдата еще в конце XIX в. стали предметом изучения зарубежныхспециалистов, которые подчеркивали важное значение Анийского кафедрального со-бора в истории мировой архитектуры.

Ключевые слова: Ани, зодчий Трдат, строить церковь, собор.



ARCHITEKT TRDAT ANETSI

Murad HasratyanPhD of Architecture, correspondent member of the National Academy of Sciences, Institute of Art, National Academy of Sciences of RA, Yerevan

(Summary)

The greatest achievements in building art of the Developed Middle Ages in Armenia areconnected with the name of the outstanding architect Trdat Anetsi. His numerous works ex-ecuted with great skill, occupy a special place in the history of the Armenian culture.

Trdat was born in the mid 950s. His first notable work known to us was the cathedral ofArghine built in the 980s by the behest of the Catholicos Khachik Arsharuni I. In the interiorof the cathedral Trdat, though with restrain he applied new forms, which he later masterfullyrepeated in the Holy See of Ani, i.e. built branching wall pylons emanating from the centralcolumn to hold up the dome. On completion of the cathedral of Arghine, by the behest ofKing Smbat Bagratuni II, Trdat started the construction of the Holy See of Ani, which wassuspended in 989 because of the king’s death.

In 992 Trdat went to Constantinople, the capital of the Byzantine Empire, where he re-stored the cathedral of St. Sophia, destroyed by the earthquake. His contemporary StepanosTaronetsi wrote that the dome was ruined and there were cracks in the walls. Making themodel Trdat built a new dome and restored the cathedral, which was even “… more beautifulthan before”.

Stone models of religious building were made in Armenia since Early medieval ages untilthe XVIII century. It should be mentioned that model making was first used in Europe inthe XV c. The Italian researcher professor Paolo Cuneo writes: “The stone models appliedby the Armenian architects anticipated the style of the architects of the Renaissance”.

Coming back to Armenia Trdat continued, and in 1001 completed the building of theCathedral of Any. In this four-pylon domed basilica Trdat applied innovations, whose im-portance surpasses the boundaries of the Armenian architecture.

Tall, slender pillars and wall pylons are divided (parted) with semi-columns and verticalprojections, which on top transfer into arches bearing the dome. The size of the side naveswere restricted to permit more space for the central nave, and the dome-bearing arches arelancet-shaped. The ratio of 1:3of the height and the width of the latter give the arches excep-tional shapeliness. Later, all this became characteristic features of Gothic church architec-ture.

Immediately, after construction of the cathedral complex in Any Trdat, on behest of kingGagik Bagratuni I, reproduces the destroyed in the X century temple of Zvardnots. The newtemple named Gagikashen of St. Grigor was not an exact copy of Zvartnots, but had signif-




icant differences, especially on the facade. Gagikashen was destroyed by an earthquake inthe XI century.

At the beginning of XX century among the ruins of the temple a large (more than 2 mhigh) stone sculpture of King Gagik with the model of the church in his hands was discovered;art critics are convinced that the model and the statue are those of Trdat.

Architectural historians credit to Trdat the construction of famous buildings of the X-XIcenturies: Church St. Nshan in Haghpat, Katoghike in Marmashen, palatial halls of the citadelof Ani. They noted the influence of Trdat on a number of monuments of this time - it is, inparticular, Church of the Savior (1036) in Ani. Being neglected, one half of the church wasdestroyed in 1958, and the inscriptions were lost. Fortunately, in the early XX century JosephOrbeli gathered inscriptions on the monuments of Ani, which, however, was published onlyin 1966. It came out that over the entrance of the Church to the Savior builders carved thename of the architect - "TRDAT" in large letters.

Trdat’s works became the subject of study of foreign experts who stressed the importanceof the Cathedral of Ani in the history of world architecture since the late XIX century.

Such kind of alcoves was also repeated in several other monasteries and churches in theXI-XVII c. (Marmashen, Khoranashat, Makaravanq, Mahlazan Sb. Khach).

The architectural composition of the hall of the cathedral is filled with solemnity and spon-taneously stimulates` emotional tension.

There are three entrances in the Holy See of Ani, the main entrance with projected portal,now destroyed, is on the western side; the other entrances are on the northern and southernsides. The southern portal is no less luxurious than the western one. The scholars of the his-tory of the Armenian architecture call this entrance “the royal door” and believe it was meantfor the members of the royal family and for King Gagik Bagratuni I himself. This view is de-termined not only by the luxurious forms of the portal but by the carved wing-spread eagleson both upper sides of the door. They were the symbols of the Arshakunyats family in theearly medieval ages. Movses Khorenatsi wrote: “As far as I am concerned the Artsrunis werenot Artsruni but Artsivuni, who carried eagles when marching in front of the King” (in Ar-menian, ‘artsiv’ means eagle, and Artsruni – having an eagle). In the developed middle agesthe eagle was a prominent symbol on the coat-of-arms of almost all the royal families.

Trdat paid great attention to the external decorations of the cathedral. Although the or-naments on the frontons (facade) of Arghine Katoghike were restrained, the Holy See of Aniwas embellished with a decorative arcade, which was well-known in the early medieval Ar-menia and which was masterfully applied in the church of Zvartnots. However, Trdat remadethis style of ornamentation; the semi-columns are not in pairs like in Zvartnots, but singleand slenderer, the height of the arcade is elevated, and in the central parts of the frontonsthe flights of the arcs were enlarged to enclose the portals.

Key-words: Ani, architect Trdat, build, Church, Holy see.





ì³Ñ³Ý³í³ÝùÇ í»ñ³Ï³Ý¶ÝÙ³Ý êÎ¼´àôÜøÜºðÀ

ԱՇՈՏ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆՀՀ մշա կույ թի նա խա րա րութ յան Պատ մու թյան և մշակույթիհուշարձանների պահպանության գործակալություն, Եր ևան

ÐàôÞ²ðÒ²ÜÜºðÆ ìºð²Î²Ü¶ÜàôØ

Հակիրճ: Հուշարձանախումբը մեզ է հասել հողի ու փլատակների հաստ շերտի տակ կի -սաթաղ ավերակների տեսքով:Համալիրի տարածքում 1966թ. սկսված պեղման-ուսումնասիրման աշխատանքներըկատարել է ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի Կապանիարշավախումբը (ղեկ.՝ պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Գ. Գրի -գոր յան):Կառույցների հիմնական խմբի՝ եկեղեցու, գավթի և սրահի վերականգնումն սկսվելև ընդհատումներով իրականացվել են 1985-2009թ. ընթացքում: Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու, գավթի, սրահի և դրա հարավ-արևմտյան կողմիկառույցի չափագրական-ուսումնասիրական աշխատանքներն ու նախագծանա խա -հաշվային փաստաթղթերի մշակումը ձեռնարկվել է 1983 թվականին և շինարարու -թյանը զուգընթաց տևել մինչ համալիրի վերականգնման ավարտը (նախագծիգլխավոր ճարտարապետ՝ Ա. Հովսեփյան):Հոդվածում հանգամանորեն ներկայացվում են վանական համալիրի վերա կանգն -ման նախագծի ու դրա իրականացման փաստական հիմքերը և գիտամեթո դականնկատառումները:

Բա նա լի բա ռեր՝ Վահանավանք, վերականգնում, նախագիծ, Գրիգոր Լուսավորիչ:

Վահանավանք պատմաճարտարապետա-կան համալիրը Կապան քաղաքից մոտ 5 կմհարավ-արևմուտք, Ողջի գետի աջափնյա ան-տառապատ բարձր սարալանջին է:

Վանքի հիմնադրման և կառուցապատմանվերաբերյալ արժեքավոր տեղեկություններ ենպահպանվել Ստեփանոս Օրբելյանի « Պատմու -թյուն նահանգին Սիսական» երկում: Նա հայտ-նում է, որ կառուցելով Սբ. Գրիգոր Լուսա վորիչեկեղեցին, վանքը հիմնադրել և իր անունով էկոչել Բաղքի Ձագիկ իշխանի որդի Վահանը եղ-բոր` Ջևանշերի իշխանության տարիներին:

«Եղև շինութիւն սուրբ ուխտին յ360 ¥911¤թվականին հայոց»1:

Պատմիչը եկեղեցին նկարագրում է որպես.«… յոյժ գեղեցիկ յօրինուածովք, գմբեթայարկև եռախորան հաստահեղոյս և տաշածոյ վի-մոք…»2 կառույց: «Եռախորան» ասելով` նա, ա-մենայն հավանականությամբ, նկատի է ունեցելգլխավոր և անկյունային զույգ ավանդատներիխորանները: Արևմտյան կողմում այդպիսիք չենեղել: Հավանաբար, որոշակի պատճառներով«եռախորան» բնորոշումն ուսումնասիրողներըճիշտ չեն մեկնաբանել, ինչը և հուշարձանիծավալատարածական հորինվածքի վերակազ-մության սխալ նկարագրության է հանգեցրել.«… Խորան բառի տակ պետք է հասկանալբեմական հարթակը և կողմնային խաչաձևթևերը միայն, որովհետև արևմտյան թևը մի-ջանցք է և խորան` սրբատեղի հասկացութ-յուն բովանդակել չի կարող: Այստեղ խոսքնավանդատներին ևս վերաբերել չի կարող,որովհետև դրանք, բոլոր դեպքերում, երեքըչեն և ավանդատների համար Ստ. Օրբելյանըմիշտ սենյակ բառն է օգտագործում: Պարզ էնաև, որ որմնամույթերի առկայության դեպ-քում եկեղեցին եռախորան բառով բնորոշվելչէր կարող, որովհետև արևմտյան հատվածիկողմնային մասերն էլ կմտնեն խորան հաս-կացողության մեջ: Մնում է համոզվել, որՎահանի կառուցածը եղել է ներքին խաչա -ձևությամբ չորս ավանդատներով գմբեթա -սրահ»3:

Նույն ենթադրությունն է նաև ճարտարա-պետներ Ա. Մեսչյանի և Լ. Մելիքյանի ներկա-յացրած համալիրի գլխավոր հուշար ձա նա- խմբի հատակագծի վերակազմության հիմքում4:

Եկեղեցուց հետո Վահանը կառուցում է նաևկացարաններ. «… կարգէ զնա տուն կրօնաւո-րաց»5 և` հաստատում միաբանություն:

Վահանի մահից հետո միաբանության ա-ռաջնորդ է դառնում նրա եղբոր` Ջևանշիրի որ-դի Վահանը, որը շարունակում է շինարարա -կան աշխատանքները: Նրա օրոք եկեղեցունկից կառուցվում են թաղածածկ գավիթն ու հա-րավային սրահը, թրծած կավե խողովակաշա-րով ջուր է անցկացվում տարածք ու հիմնա -դրվում են «… բազում շինութիւնս»6, այդթվում` կրաշաղախ, ձուլածո պատերով մեծ սե-ղանատուն, ինչպես նաև «կամար ի դրանՎանիցն և ի վերայ` երկու խորան յանունՊետրոսի և Պողոսի սուրբն առաքելոցն»7:Այս շրջանի կամ ավելի ուշ` XI դարի շինություն-ներից մեկի սրբատաշ պատերի մնացորդներեն հայտնաբերվել եկեղեցու արևելյան ճակատիառջև: Սեղանատունն ու առաքյալներին նվիր-ված կամարը հիմնովին կործանված են և դրան-ցից ոչինչ չի պահպանվել: Սրահի հարավ-արևմտյան կողմում աղբյուրի կիսաքանդ կա-ռույցն է: Առաքյալներին նվիրված խորանները,հավանաբար, բաց թաղածածկ ծավալի վրաշինված մատուռներ են եղել` նման 1086 թվակա-նին համալիրի հարավ-արևմտյան անկյունումկառուցված Սբ. Աստվածածին սրահավոր եկե-ղեցուն, որի վերականգնումն իրականացվել էանցյալ դարավերջին` ճարտարապետ Յու.Թամանյանի նախա գծով:

Մինչ հիմնահատակ կործանվելը համալիրըքանիցս վերակառուցվել է: 911 թ. հիմնադրվածև սպիտակ, ծակոտկեն կրաքարից կառուցվածեկեղեցին երկար չի գոյատևել, ինչը փաստում էտեղական կարմրավուն, կարծր, խոշորածա-վալ, սրբատաշ, մարմարացված կրաքարից ա-վելի ուշ` եկեղեցուն կից` Ջևանշիրի որդիՎահանի կառուցած գավթի ու սրահի ներսիփլատակներում հայտնաբերված երկու սալա-քա րերի վրայի XI դարի կեսով թվագրված շի-նարարական բովանդակությամբ վիմագիր ար -ձա նագրությունը.

ԹՎ ՆՂԵ ¥1046¤ԸՂՈՐՄԵԱ ՔՍ ԱԾ ՍՄՊԱՏԱԹԱԳԱՒՈՐԻԵՒ ԻՒՐ ՍՂԲ ԱՒՐՆ ԳՐԻԳՈՐՈ ՇԻՆՈՂԻ

ՍՐԲՈ ԵԿԵՂԵՑՈՅՍ ՍՐԱՀԻՍ ԵՒ

ԱՇՈՏ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ


ԺԱՄԱՏԱՆՆ ՈՐՔ ՄՏԱՆԷՔ ՅԱՐԿՍՍՐԲՈՒԹԵԱՆ ԶՍՈՑԱ ՅԱՂԱՒԹՍ

ՅԻՇԵՑԵՔ:Սալերը գավթի ու սրահի ընդհանուր միջնա-

պատի հարավային երեսի կամարակապ որմ-նախորշերից մեկի` գավթի մուտքից արևելքերկրորդի, երեսապատի քարերն էին, որոնքպատից պոկվել և երեսնիվայր շրջված ընկածէին կողք-կողքի:

Արձանագրությունն անկասկած վերաբերումէ գավթի և սրահի, ինչպես և եկեղեցու հիմնա-վոր նորոգմանը, որտեղ օգտագործվել են մո-տակա հանքից հանված խոշոր կրաքարեր:

Վանական համալիրի մոտակայքում սպի-տակ կրաքարի հանք չի հայտնաբերվել: Քա -րերը, հավանաբար, բերվել են վանքից ոչ շատհեռու` ներկայիս Գիրաթաղ կամ Գեղանուշ գյու-ղերին մերձակա` այդ ապարի շերտեր պարու-նակող տարածքներից:

Եթե նոր քարով գավթի ու սրահի կառուցու-մը, հետագայում` նորոգումը, կարելի է բացատ-րել հանքի` վանքին հարող տարածքում լինելուհանգամանքով, ինչպես նաև քարի կառուցված-քի գեղագիտական հատկանիշներով, ապա ան- հասկանալի են եկեղեցու ճակտոններն ուդրանցից վեր` ավագ խորանի գմբեթը ու թաղա-ծածկերը, գմբեթային ողջ համակարգը վերա-կառուցելիս քարատեսակը փոխելու և կառույ -ցում հին ու նոր շարվածքի չափերի, ձևի, նյութիու գույնի աններդաշնակության հանգեցնելուշարժառիթները: Դրա պատճառը, թերևս, հինքարհանքի սպառվածությունն է կամ հեռուգտնվելը: Նոր քարատեսակը շատ կարծր է, ո-ղորկ ու խիտ, և ծակոտկեն չլինելու պատճառովգործնականում կրաշաղախին բավարար կա-պակցում չի ապահովել: Հուշարձանի բեկորնե-րի մակերևույթները բոլորովին զերծ էինշաղախի հետքերից: Կարծում ենք, որ շինու թ-յուն ների վերջնական փլուզման հիմնականպատճառներից մեկը հենց դա է եղել:

Հուշարձանախումբը մեզ է հասել հիմնակա-նում կործանված, հողի ու փլատակների հաստշերտի տակ կիսաթաղ: 1966 թ. պեղումներ էձեռնարկել Պատմական հուշարձանների պահ-պանության հայկական ընկերությու նը: Դրանքկատարել է ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգա -գրության ինստիտուտի Կապանի արշավա-

խումբը ¥ղեկ.` պատմ. գիտ. դոկտոր, պրոֆեսորԳր. Գրիգորյան¤:

Հնագետների բացած կառույցների որմածքիերեսպատման քարերը հիմնականում պահ-պանվել էին ստորին` դարեր շարունակ փլա-տակների տակ մնացած ու հողով ծածկվածմասերում: Պատերի վերգետնյա հատվածներկանգուն պահպանվել էին եկեղեցու արևելյանթևում, հիմնականում` երեսապատի քարերիցզուրկ, կրաբետոնե միջուկների տեսքով: Ներ -սում համարյա ամբողջական էին անկյունայինավանդատները: Պահպանվել էր նաև ավագխորանի գմբեթարդ ծածկի հյուսիսային հատ-վածը: Եկեղեցու գմբեթը, խաչաթևերի թաղա-ծածկերը հիմնովին ավերված էին, գմբեթակիրմույթերը` կիսաքանդ:

3 հզոր, շուրջ 8 մետր թռիչք ունեցող կամար-ների վրա հենվող թաղով, երկլանջ ծածկովգավթից կանգուն էին եզրային կա մար ները ևդրանց` կրնկի նիշի բարձրությամբ, հաստ, քան-դակազարդ քիվագոտիներով պսակված պա-տերը:

Գավթի ու եկեղեցու ողջ երկայնքով ձգվողհարավային սրահի արևմտյան թևի 3-4 շարբարձրությամբ պատերից ու կամարները կրողորմնասյուների` տեղ-տեղ մնացած հատ ուկենտ քիվերից բացի ոչինչ չէր պահպանվել:Տարածքի ամբողջովին պեղված-ուսումնասիր-ված չլինելը, ինչպես տարածքում սփռված,դեռևս անհայտ հուշարձանների բազմաթիվբեկորների առկայությունը չի բացառում ապա-գայում այդտեղ նոր շինությունների հայտնա-բերման հնարավորությունը:

Կառույցների հիմնական խմբի` Սբ. ԳրիգորԼուսավորիչ եկեղեցու, գավթի և սրահի վերա-կանգնումը 1985 թ. ձեռնարկել է Հուշարձան -ների պահպանության հայկական ընկերու -թյունը: Քաղաքական անկայուն իրավիճակիպատճառով 1991 թ. այն ընդհատվել և վեր -սկսվել է միայն 2005 թ.` ՀՀ մշակույթի նախա-րարության հանձնարարությամբ:

Գիտանախագծային աշխատանքները նո-րոգվել են արխիվային և մատենա գրականաղբյուրների կրկնակի ուսումնա սիրու թյամբ:Մասնագիտական գրականությունից ի հայտ ե-կավ, որ, թերևս, միայն Ստեփան Մնացական-յանն8 ու Ալեքսանդր Մանու չարյանն են9




անդրադարձել Վահանավանքի կառույցներիճարտարապետության վերլուծական խնդիրնե-րին, սակայն տարածքի պեղման անավարտութ-յան պատճառով նրանց ուսումնասիրու -թյուն ները լիարժեք չեն եղել, ինչը հուշարձան-ների ծավալատարածական հորինվածքներիվերաբերյալ ոչ ճիշտ` ենթադրական բնույթի եզ-րակացությունների է հանգեցրել:

Մեր ճարտարապետական խումբը պարզեց,որ պեղումները կատարվել էին պատմամշակու-թային հուշարձանների ուսումնասիր ման կար-գի մեթոդաբանության խախտմամբ` առանցվերականգնող ճարտարապետի հսկողության ևհայտնաբերված բեկոր ների տեղագրական ումակնիշավորման քարտեզի կազմման: Արդյուն-քում հուշարձանապատկան բեկորները տեղա-փոխվել էին հուշարձանախմբի հյուսիսայինտարածք ու խառնիխուռն կուտակվել այնտեղ,ինչը, հաշվի առնելով նաև մեծածավալ քարերիքաշը, անհնար էր դարձնում դրանց ուսումնա-սիրությունն ու չափագրումը: Ավտոկռունկիմիջոցով, ըստ պատկանելության, դրանք ա-ռան ձացվեցին, տեղափոխվեցին և համա ձայնճարտարապետական տարրերի տիպի` վերա-դասավորվեցին: Տարրերի` միմյանցից տարբերկողադիմային մշակումը (խոյակներ, քիվեր, կա-մարներ, բացվածքների ու թմբուկի տարրեր ևայլն) բավականին նպաստեց այս կամ այն հու-շարձանին դրանց պատկանելիությունը պարզե-լուն:

Մեծածավալ բեկորները հիմնականումկարմ րագույն կրաքարից էին: Երեսապատի`համեմատաբար փոքրածավալ տրավերտինեքարերը շարունակաբար թալանել և որպես շի-նաքար են օգտագործել հարևան թուրքաբնակգյուղի բնակիչները: Ծածկասալերի ոչ մի բեկորչի հայտնաբերվել: Գտնվել, չափագրվել ևվերակազմավորվել են թրծած կավե կղմինդրա-սալերի տարբեր նմուշներ, ինչն, անտարակույս,համալիրի կառույցների կղմինդրածածկ լինելուվկայությունն է: Տարածքում այժմ էլ կարելի էդրանց ջարդոնի հանդիպել:

Կառույցների պահպանված մասերի, դրանցվրա առկա հետքերի մանրազնին ուսումնասի-րությամբ կատարված չափագրման, հետա-խուզման և հետագայում` գրասենյակայինվերլուծության միջոցով վերականգնվեց հու-

շարձանախմբի հատակագծային ճշգրիտ ուր-վագիծը: Առկա պատերի պահպանված նյութա -կան տեղեկույթի հիման վրա համաչափականվերլուծությամբ և հուշարձանապատկան բեկոր-ների համադրմամբ մշակվեցին կառույցներիծավալատարածական հորինվածքի վերակազ-մության գծագրերը:

Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու հատակա -գծային արտաքին ճշգրտված չափերն են. հվ`14,30մ (հս`14,38մ) x աե` 9,99մ (ամ `10,33):

Եկեղեցին խաչագմբեթ դահլիճ, կամ գմբե-թավոր սրահ տիպի կառույց է` ավագ խորանիհյուսիսային և հարավային անկյուններում եր-կու` արևելյան կողմում կիսաշրջան խորան ու-նեցող ավանդատներով, երկայնական պատե -րին կից, բայց կամարակապ բացվածքով դրան-ցից անջատված արևմտյան, և բարձր բեմով(նախնական ցածր բեմը հետագայում բարձ-րացվել է) ավագ խորանի թևերին կից արևել-յան գմբեթակիր մույթերով, արևմտյան խաչա -թևի և տրանսեպտի թաղերից ցածր երկայնա-կան կամարաթաղերով ծածկված բաց` սրա-հի հետ միասնական անկյունային մասերով,ներսից բոլորաձև, արտաքինից նիստավորթմբուկով:

Արևմուտքից կից գավիթն, ուղղանկյուն հա-տակագծում 11,1 մ x 8,7 մ ներսի չափերով, երեքհզոր կամարների վրա հենված միաթռիչք թա-ղով ու երկլանջ տանիքով ընդարձակ սրահ է:Ունեցել է երկու մուտք: Արևելքից եկեղեցու հետհաղորդակցվել են եկեղեցու արևմտյան մուտ-քով, իսկ դրա հետ միաժամանակ կառուցվածսրահից ներս են մտել հարավային պատի`արևմուտքից առաջին և երկրորդ թաղակիր կա-մարների միջնամասի շքամուտքով: Եկեղեցուարևմտյան պատի մուտքի հատվածը հիմնա-հատակ ավերված էր, հարավայինի մնացորդ-ները պահպանվել էին եզրերում` ստորինշարքերի մակարդակով: Գավթի միակ լուսամու-տը եղել է արևմուտքից: Այն ներսից կիսագլա-նաձև եռափունջ որմնասյուներով մշակված,միակտոր եզրաքարերով ու տրամատավոր սլա-քաձև որմնակամարով շրջանակված, պատիճակատի մեջտեղում կիսա գլա նաձև երկսյունմիջնապատով երկճեղքի վերածված լայն ուշքեղ բացվածք է եղել, որի կազմավորող տար-րերը, բացառությամբ ներսի եզրա քարերից մե-



կի, հաջողվեց հայտնաբերել տարածքում և պա-տուհանը վերականգնել նախնական տեսքով:

Գավթի մնացորդների պահպանվածությու-նը, թաղի կորության ու բարձրության վերաբեր-յալ սպառիչ տեղեկույթ պարունակող թաղակիրերկու կամարները, ինչպես նաև արևմտյանպատի տակ հայտնաբերված լուսամուտի ճար-տարապետական տարրերը, հարավային կիսա-քանդ մուտքի առջևից գտնված խո շո րածավալբարավորն ու մյուս կառույցների քիվերից կողա-դեմի մշակմամբ տարբերվող քիվաքարերը հեշ-տությամբ ամբողջացնում են գավ թի նախնա-կան տեսքը, ինչն արտացոլվել է դրա ամբողջա-կան վերականգնման նախա գծում:

Ճարտարապետական հետաքրքիր և յուրա -տիպ լուծումներով է աչքի ընկնում նաև աղո-թասրահը: Այն եկեղեցու և գավթի ողջ հարա -վային ճակատն ընդգրկող ներքին որմնակա-մարաշարով, 26,10 մ երկարությամբ և 7,15 մլայնությամբ արտաքին հատակագծային չափե-րի, թաղածածկ, միալանջ տանիքով կառույց է:Ընդլայնական չորս թաղակիր կամարներովբաժանված սրահի արևելյան և արևմտյան թևե-րը հարավից պարփակված են խուլ պատերով:Ճակատի միջնամասն արևմտյան` գավթի կող-մում լուծված է 1,6 մ լայնությամբ երեք կամարա-կապ, միջանցիկ բացվածքներով, արևելյանկողմում` եկեղեցու հարավային մուտքի դիմացեղել է 1,2 մ լայնությամբ ուղղանկյուն բացված-քով շքամուտք:

Եկեղեցու և գավթի վերականգնման նախա-գիծն արվել է 1985-88 թվականներին և շինարա -րական աշխատանքներն ընդհատումներով ուառանձին փուլերով ընթանալու պատճառով միքանի անգամ վերանայվել ու լրացուցիչ մշակվել է:

Բազմիցս է քննարկվել սրահի վերականգն-ման նախագիծը: Մի կողմից անբավարարփաստագրական նյութը, մյուսից` սրահի վերա-կանգնման հետևանքով կաթողիկե եկեղեցուհարավային ճակատը կիսով չափ ծածկելուհանգամանքը, կասկածի տակ էին դնում դրաամբողջական վերականգնման նպատակահար-մարությունը: Մենք մշակել և 2005 թվականինՀՀ մշակույթի նախարարության գիտա - մեթո- դական խորհրդի քննարկմանն ենք ներկայաց-րել սրահի նախագծի երկու տարբերակ`ամբողջական և մասնակի վերականգնման:

Արդյունքում ընդունվել է կառույցի արևմտյանկեսի ամբողջական և արևելյան հատվածի մաս-նակի վերակառուցման ու ամրակայման նախա-գիծը:

Եկեղեցու ստորին` հնագույն շրջանի պատե-րի քարերի չափերն ու շարքերը վերականգնե-լու համար հիմք են ընդունվել կրաբետոնեկանգուն զանգվածների պահպանված բնախո-ռոչները: Նույն ձևով են նախագծվել մինչ հորի-զոնական քիվագոտին` սպիտակ քարից շար -վածքի բացակայող հատվածները: Ըստ հայտ-նաբերման վայրի` իրենց տեղերն են գտել ճակ-տոնների ու գմբեթատակ քառակուսու անկյու -նային կարմրավուն քիվաքարերը, լուսամուտա-բացվածքների անկյունաքարերն ու երեսա կալ- ները: Այդ բացվածքների անկյուններով ճշտվելեն պատուհանների չափերը: Գմբեթակիր հյու-սիս-արևելյան որմնամույթի ամբողջականփնջի, դրանց վրայի խոյակների ու կամարաոտ-քերի պահպանված տարրերի շնորհիվ բացա-հայտվել է գմբեթային փոխանցման համակար -գը, տրվել ընդլայնական տրանսեպտի ու խա-չաթևի թաղերի վերականգնման հիմնավորու-մը: Արևմտյան մուտ քի վերակառուցման համարնախատիպ է ընդունվել հարավային մուտքիճարտարապետությունը:

Լինելով IX դարի սյունիքյան ճարտարապե-տական դպրոցում ստեղծված և հետագա դա-րերում Հայաստանի գրեթե ողջ տարածքումտարատեսակ մշակումներուվ հանդիպող գմբե-թասրահների տիպի` այս եկեղեցին դրանցից,այնուամենայնիվ, տարբերվում է ինքնատիպկառուցվածքով:

Ուշագրավ է արտաքինից նիստավոր, ներ-սից բոլորաձև թմբուկը: Սրա զույգ կիսագլանմշակված անկյուններով ու սլաքաձև որմնակա-մարներով նիստերն ու արտաքին քիվագոտինկազմավորող անկյունաքարերի (գտնվել եննիստի 7 և քիվի 8 անկյունաքար) 1440 անկյու-նը համապատասխանում է կանոնավոր տասա-նիստ բազմանկյան ներքին անկյան չափին,ինչը վկայում է, որ եկեղեցին ունեցել է այս տի-պի համար եզակի` տասը նիստանի թմբուկ:Գմբեթին առագաստային փոխանցումն ա-վարտվում է գտնված` ներքին կորությամբ ևըստ բարձրության երկու չափի քիվագոտինե-րից ավելի լայնով, իսկ նեղը գմբեթարդի հիմ-






Գլխավոր հուշարձանախմբի հատակագիծը:

Կղմինդրե ծածկասալի տարրերի չափագրությունը:

Ընդհանուր տեսքը հյուսիսից:

Ընդհանուր տեսքը արևելքից: Ընդհանուր տեսքը հարավից:




Ընդհանուր տեսքը արևմուտքից:

Երկայնական կտրվածք դեպի հարավ: Գավթի և սրահի կտրվածք դեպի արևմուտք:

Ընդհանուր տեսքը հարավից:



Ամբողջական վերականգնման տեսքը հարավից:

Թմբուկի արտաքին նիստը

Թմբուկի հատակագիծ: Թմբուկը պսակող քիվիգոտու հատակագիծ

Թմբուկի արտաքին մակերևույթի փռվածք:

Թմբուկի ներքին մակերևույթի փռվածք:




Ընդհանուր տեսքը՝ հարավից: Եկեղեցու արևելյան ճակատը վերականգնումիցհետո:

Արևելյան ճակատի չափագրությունը: Հյուսիսային ճակատի չափագրությունը:



Գավթի և սրահի տեսքը հարավից:

Սրահի և եկեղեցու տեսքը հարավից:

Եկեղեցու շքամուտքը (տեսքը գավիթից):




Եկեղեցու և գավթի ընդհանուր տեսքը հյուսիսից: Ընդհանուր տեսքը՝ հարավից:

Սրահի և գավթի ընդհանուր պատը հարավից: Սրահի և եկեղեցու տեսքը հարավից:

Գավթի հվ շքամուտքը սրահից: Նկ. 10. Սրահի տեսքը հարավից:

քում է: Թմբուկի արտաքին ծավալը ողջ բարձ-րությամբ հիմնովին վերականգնվել է պահ-պանված խոշորածավալ բեկորներով, ինչովթելադրվել է դրա ներքին կառուցվածքը:

Շինությունների մնացորդների վրա պահ-պանված հետքերի ու հուշարձանապատկանբեկորների ընձեռած փաստական նյութի հիմանվրա մշակված վերակազմության նախագիծըճարտարապետ Թելման Գևորգյանը ենթարկելէ համաչափական տեսական վերլուծության:Ըստ նրա` Վահանավանքի կառուցման ժամա-նակ կիրառվել է 36,6 սմ չափի կանգունը:

Եկեղեցու, գավթի, սրահի և հարավ-արև -մտյան կողմի կառույցի չափագրումը, ուսումնա-սիրումն ու նախագծանախահաշվային փաս -տա թղթերի մշակումն կատարվել է §Հայնախա-գիծռեստավրացիա¦ ինստիտուտի §Զանգե-

զուր¦ արվեստանոցում ¥խմբի ղեկ.` նախագծիգլխավոր ճարտարապետ Աշոտ Հովսեփյան,ճարտարապետներ Արա Զարյան, Արփինե Նա -նուշյան, Պետրոս Խալեյան, Արթուր Հով հան -նիսյան, ինժեներ-կոնստրուկտոր Սերգեյ Նալ -բանդյան, տեխնիկ-ճարտարապետներ ԱղվանԱսլանյան, Ծաղիկ Սիրանոսյան¤: Դրանց վե-րականգնման գերակշիռ մասն իրականացրել և2009 թվականին, նախատեսված ծավալով, ա-վարտին է հասցրել §Զանգեզուր¦ ՓԲԸ կոլեկ-տիվը` վերականգնող վարպետներ Բորիս Բաղ - դա սարյանը, Գագիկ-Հակոբ Հովհաննիս յանը,Աշոտ և Գենիկ Հարությունյանները, ՀրաչիկՄարգարյանը, Տիգրան Գրիգորյանը և ուրիշ-ներ: Ղեկավարել է ճարտարագետ ՍպարտակՀարությունյանը:



1 Ստ. Օրբելյան, «Պատմութիւն նահանգին Սիսա -կան», էջ 240:

2 Նույն տեղում, էջ 240:3 Ա. Մանուչարյան, «Քննություն Հայաստանի IV-XI

դարերի շինարարական վկայագրերի», Երևան, 1977թ., էջ 138:

4 Գր. Գրիգորյան, «Վահանավանք», էջ 27:

5 Ստ. Օրբելյան, նշվ. աշխ., էջ 238-239:6 Նույն տեղում, էջ 240:7 Նույն տեղում, էջ 240:8 Ա. Մնացականյան, «Հայկական ճարտարապե տու -

թյան Սյունիքի դպրոցը», էջ 187:9 Ա. Մանուչարյան, «Քննություն Հայաստանի IV-XI

դարերի շինարարական վկայագրերի», էջ 137-141:


ПРИНЦИПЫ РЕСТАВРАЦИИ ВААНАВАНКА

Ашот ОвсепянАгентство по ахране помятников истории и культуры РА, Ереван

Резюме

Историко-архитектурный комплекс Ваанаванк находится в 5 км к юго-востоку от г.Капан Сюникского марза (области) Армении, на высоком лесистом склоне правого бе-рега реки Вохчи. Очень важные сведения об основании монастыря и строительстве ком-плекса сохранились в летописном двухтомнике "История области Сисакан" крупногорелигиозно-политического деятеля, историка Степаноса Орбеляна (вторая пол. XIII-нач. XIV вв.). Согласно Орбеляну, сын Бахкского князя Дзагика Ваан построил в 911 г.церковь, посвященную Григору Лусаворичу (Григорию Просветителю), а позже он ос-новал монастырь и назвал его своим именем.

Монастырский комплекс дошел до нас в виде полупогребенных под толстым слоемземли руин. Археологические и исследовательские работы на территории комплекса,начатые в 1966 г., проводила капанская экспедиция Института археологии и этногра-фии АН Арм.ССР (рук. доктор исторических наук, профессор Г. Григорян).

Реставрация основной группы построек церкви, гавита (притвора) и зала проводиласьс перерывами в 1985-2009 гг. Работы по обмеру и исследованию церкви Св. Григора Лу-саворича, гавита, зала и строения с юго-восточной стороны, а также по составлениюпроектно-сметной документации начались в 1983 г. Они проводились одновременно состроительными работами вплоть до завершения реставрации (гл.архитектор проектаА.Овспеян).

В статье представлен проект реставрации монастырского комплекса, а также фак-тические и научно-методические обоснования его реализации.

Ключевые слова: Ваанаванк, реставрация, проект, Григор Лусаворич (Просветитель).




PRINCIPES OF RESTORATION OF VAHANAVANK

Ashot HovsepyanAgency of protection and use of immovable historical and cultural monuments and sites

Summary

Historical-architectural complex of Vahanavank is 5 km to the South-East from the cityof Kapan in Syunik Marz (region) of Armenia, on the high wooded slope on the right Bankof the river Voghji. Very important information about the foundation of the monastery andthe construction of the complex has been preserved in the Chronicles of the two-volumebook "History of the region of Sisakan" of the great religious and political figure, historianStepanos Orbelian (second half of the XIII -- the beg. of the XIV centuries). According toOrbelian, Vahan, (Dzaghik) the son of Bakhq Prince, built a Church dedicated to Grigor Lusa-vorich (Gregory the Illuminator) in 911, and later he founded a monastery and named it afterhimself.

The monastery complex has reached us half-buried under a thick layer of earth and inruins. Archaeological research work on the territory of the complex, which began in 1966,was conducted by the Kapan expedition of the Institute of Archeology and Ethnography ofthe Academy of Sciences of Armenian SSR (head - doctor of historical Sciences, ProfessorGrigoryan).

Restoration of the main group of buildings of the Church, the gavit (vestibule) and thehall was conducted with breaks from 1985 to 2009. Works on measuring and study of theChurch of St Grigor the Illuminator, its vestibule, hall and the building on its south-easternside, and also the preparation of design and estimate documentation began in 1983. Theywere carried out simultaneously with the construction works until the completion of therestoration (head architect of the project A. Hovsepyan).

The article presents the project of restoration of the monastery complex, and the factualand scientific-methodological objectives of its realization.

Key-words: Vahanavank, restoration, project, Grigor Lousavorich (Illuminator).





1985Ã. Æç»í³ÝÛ³Ý ·Çï³ÅáÕáíÇ ù³ñ³ñÓ³ÝÝ»ñÁ

ՄԱՐԳԱՐ ՀՄԱՅԱԿՅԱՆԳեղարվեստի պետական ակադեմիա, Երևան

ÐàôÞ²ðÒ²ÜÜºðÆ Ð²Þì²èàôØ

Հակիրճ: 1985-1991 թթ. տեղի են ունեցել քանդակագործների համամիութենական և մի -ջազգային գիտաժողովներ, որոնց մասնակցում էին տեղացի և տարբեր երկր -ներից ժամանած արվեստագետներ: Դրանց ընթացքում կերտվեց հարյուրիցավելի ստեղծագործություն:Քանդակագործական գիտաժողովները կարևոր են աշխարհի շատ երկր ների մշա -կույթի զարգացման գործում, ինչպես և Հայաստանում, քանի որ սրանք այն ժա -մանակ լայնամասշտաբ միջմշակութային միջոցառումներ էին, որոնք, ցավոք,Հայաստանում չունեն հանրային լայն ճանաչում և հավուր պատշաճի ուսումնա -սիրված չեն: Այս հոդվածը նվիրված է 1985 թվականի իջևանյան առաջին գիտա -ժողովին, որտեղ ներկայացված են սրա մանրա մաս ները, հանրային նշանա կու -թյունը, քննվում են միջոցառման ընթացքում կերտված տասնյակ ստեղծագործու -թյուններ, դրանց թեմատիկ, ոճական առանձ նահատկությունները:Հոդվածում ահազանգվում է այդ հուշարձանների աղավաղման և ոչնչացմանմասին:

Բա նա լի բա ռեր՝ Իջևան, գիտաժողով, քարարձան, Հմայակյան:

Քան դա կա գոր ծութ յա նը նվիր ված գիտա ժո -ղով նե րը մշա կու թա յին կար ևոր ի րա դար ձութ -յուն ներ են: Դ րանք ար վես տի պատ մութ յան ևար վես տա բա նութ յան մեջ նոր եր ևույթ են: Քան -դա կա գործ նե րի ա ռա ջին գիտաժողովը կա յա ցելէ 1959 թվա կա նին, Ավստ րիա յի Սենտ – Մար գա -րե տեն քա ղա քում՝ հայտ նի քան դա կագործԿառլ Պ լան տի նա խա ձեռ նութ յամբ: Դա միտ -ված էր նպաս տել ու աշ խար հի տար բեր երկր նե -րի ար վես տա գետ նե րի հա րա բեր մա նը, փոր ձիփո խա նակ մա նը, «սա ռը պա տե րազ մի» արդ -յուն քում ստեղծ ված մթնո լոր տի փո փոխ մա նը,միջմ շա կու թա յին փոխ հա րա բե րութ յուն նե րին1:

Այս փորձն ա րա գո րեն տա րած վեց աշ խար -հով մեկ՝ գիտաժողովներ անց կաց վե ցին ԱՄՆ-ում, Ավստ րա լիա յում, Եվ րո պա յում և ՍՍՀՄ-ում:

Լա վա գույն օ րի նակ նե րից են 1985-1991 թթ.Իջ ևա նում կազ մա կերպ ված նե րը:

... Գա ղա փարն ար վես տա բան Սա րո Սա րու -խան յա նինն էր, որն Իջ ևա նի շրջկո մի քար տու -ղար Ջեմ մա Ա նան յա նի հետ կա րո ղա ցավհաս նել դրա ի րա կա նաց մա նը: Օ ժան դա կե ցինԽՍՀՄ նկա րիչ նե րի միութ յու նը, Իջ ևա նի շրջա -նա յին խոր հուր դը և այլ կա ռույց ներ ու ան ձինք:

Մի ջո ցա ռում նե րը հա ջող ված էին, քա նի որվե րած վե ցին մի ջազ գա յի նի:

Ս տեղծ վե ցին հար յու րից ա վե լի գոր ծեր*, ո -րոնք հանգր վա նե ցին հիմ նա կա նում Իջ ևա նում,մաս նա վո րա պես՝ քա ղա քա յին զբո սայ գում, ո -րոշ ներն էլ տե ղադր վե ցին մեր ձա կա մայ րու ղի -նե րի եր կայն քով կամ տե ղա փոխ վե ցին շրջա կագյու ղե րը: Գե տա հով տում, օ րի նակ, տե ղադր վածեն վեր ջին տա րի նե րի ըն թաց քում կերտ վածստեղ ծա գոր ծութ յուն նե րի զգա լի մա սը: Հե ղի -նակ նե րը թե՛ ե րի տա սարդ և թե՛ փոր ձա ռու հայար վես տա գետ ներ էին, ինչ պես նաև ՍՍՀՄ-իցև այլ երկր նե րից ժա մա նած քան դա կա գործ ներ:

Սկզ բում ար տերկ րա ցի նե րը քիչ էին, հե տո,աս տի ճա նա բար, մաս նակ ցութ յան բա զում հայ -տեր ե ղան: Ընտր ված քան դա կա գործ նե րի տա -ղան դով և գե ղար վես տա կան ճա շա կով էր պայ -մա նա վոր ված Իջ ևա նի մշա կու թա յին գո տի նե րիստեղ ծու մը: Լա վա գույն օ րի նա կը քա ղա քի «ար -ձան նե րի այ գին» է, ո րը կար ևո րա գույն նշա նա -կութ յան հանգս տի վայր է:

Կերտ վածք նե րի մի զգա լի մասն էլ տե ղադր -վել է մարզ պե տա րա նի շեն քին մեր ձա կա այ -գում:

Իջ ևան յան, այս պես կոչ ված, «հա վերժ ցու -ցա հան դես նե րը» հա ջող ված էին, և անց կաց վե -ցին բո լոր այն օ րի նա չա փութ յուն նե րով, ո րոնքըն դուն ված են աշ խար հում:

Սա կայն, ի տար բե րութ յուն մի ջազ գա յիննմա նա տիպ մի ջո ցա ռում նե րի, իջ ևան յանն աչ -քի էր ընկ նում մի յու րա հատ կութ յամբ՝ քան դա -կա գործ նե րին տրված էր ա զատ ընտ րութ յան ևա զատ ստեղ ծա գոր ծե լու հնա րա վո րութ յուն:

Արդ յուն քում ծնվե ցին բազ մա զան ո ճե րով՝դա սա կան, ռեա լիս տա կան և մո դեռ նիզ միսկզբունք նե րով ու թե մա նե րով բարձ րար վեստգոր ծեր, ո րոնց հե ղի նակ ներն այժմ ճա նաչ վածար վես տա գետ ներ են. ռուս քան դա կա գործ ներԻ գոր Նո վի կո վը, Անդ րեյ Բա լա շո վը, Դ միտ րիՏու գա րի նո վը, Լե հաս տա նից՝ Մի խա յիլ Լեշ -չինս կին, Մա րիո լա Կա լից կա Կ րուլ չի կը, Մերձ -բալ թի կա յից՝ Ին տա Բեր գը, Յա նիս Կառ լով սը,գեր մա նա ցի Սոլ վեյգ Կա րիեն- Բոլ դո ւի նը, Հա -յաս տա նից՝ Գե տիկ Բաղ դա սար յա նը, Հե րիք -նազ Գալստ յա նը, Գա րե գին Դավթ յա նը,Մա րիամ Հա կոբ յա նը, Գա գիկ Ղա զար յա նը,

ՄԱՐԳԱՐ ՀՄԱՅԱԿՅԱՆ


Առաջին գիտաժողովի բացմանարարողությունը:

*2004 թվականին Սիմոն Հմայակյանը ցուցակագրելև քարտագրել է քարարձանները, որոնք ընդգրկվել ենՏավուշի մարզի պատմության և մշակույթի անշարժհուշարձանների պետական ցուցակում2: Երևանի գեղ -ար վեստի պետական ակադեմիայի արվեստի պատմու -թյան և տեսության ամբիոնի հանձնարարականով այդաշխատանքները շարունակվում են: Լրացվել է հուշար -ձան ների ցանկը, ամբողջացվել յուրաքանչյուր արձանինկարագրությունը, չափագրվել, պարզաբանվել են ո -ճական առանձնահատկությունները, ճշգրտվել խո րա - գրերը, հավաքվել են տվյալներ հեղինակների մասին:

Սամ վել Ղա զար յա նը, Գա յա նե Նա զար յա նը,Բե նիկ Պետ րոս յա նը, Բաղ դա սար Սարգս յա նըև այլք:

1985թ. մեր հան րա պե տութ յան և Մոս կով յանշատ լրագ րե րի հոդ ված ներ սկսվում էին հետև -յալ նա խա դա սութ յուն նե րով. «Իջ ևան քա ղա քըմիան գա մից հարս տա ցավ»3, «Իջ ևա նը վեր ջինմե կու կես ա միս նե րի ըն թաց քում նշա նա կա լիո -րեն գե ղեց կա ցավ»4:

Նա խա ձեռ նութ յան հե ղի նակ Սա րո Սա րու -խան յանն իր հար ցազ րույ ցում նշում է.

«1985 թվին սիմ պո զիում հրա վի րե լու միտքչկար, այլ ցան կա նում էի Իջ ևա նում պատ կե -րաս րահ բա ցել: Եր ևա նից շատ գոր ծեր տե ղա -փո խե ցի, բայց ցու ցադ րե լու հնա րա վո րութ յունչկար: Դի մե ցի կուսշրջ կո մի քար տու ղար Ջեմ մաԱ նան յա նին: Բախտս բե րեց, հան դի պե ցի իս կա -կան հայ րե նա սե րի և ժո ղովր դի հոգ ևոր մա կար -դա կի բարձ րաց մամբ մտա հոգ ված ղե կա վա րի:Այս պես ծնվեց սիմ պո զիում կազ մա կեր պե լումիտ քը»5: Ն շա նա բանն էր. « Խա ղա ղութ յուն ևաշ խա տանք»6:

Հա յաս տա նը քա րա տե սակ նե րի հա րուստշտե մա րան ու նի. ար տերկր յա քան դա կա գործ -նե րին քա րի ընտ րութ յան գոր ծում օգ նում էր տե -ղա կան քա րա տե սակ նե րի գի տակ Գ րի գորՄել քում յա նը, և յու րա քանչ յուր քան դա կա գործ

գտնում էր իր մտահ ղաց մա նը հա մա պա տաս -խան քա րա տե սակ, բայց լի նում էր նաև հա կա -ռա կը, երբ նյութն էր թե լադ րում քան դա կա -գոր ծին, թե ինչ կեր տի և ինչ պես կեր տի:

Երբ քարն ընտր ված է, մնա ցա ծը հեշտ է:Ինչ պես ա սել է Բարձր վե րածնն դի նշա նա վորար վես տա գետ Մի քե լան ջե լոն՝ « Վերց րին քա րը,քա րից պո կե ցին ա վե լորդ բե կոր նե րը, և մ նա -ցին միայն այս հիաս քանչ դի մագ ծե րը»7:

Իր ընտ րութ յու նը հետև յալ կերպ է մեկ նա բա -նել Յա նիս Կառ լով սը. «Ես ա ռա ջին ան գամ եմաշ խա տում այս պի սի նյու թի հետ, քա րի մեջ ար -դեն առ կա է պլաս տի կան, որն անհ րա ժեշտ էօգ տա գոր ծել, մա նա վանդ, երբ մշա կում եսմանր դե տալ նե րը»: Ե թե Կառ լովսն ա ռա ջին ան -գա մը չէր, որ մեր երկ րում էր (նրա աշ խա տանք -նե րից մե կը կանգ նեց ված էր Եր ևա նի Պե տա -կան հա մալ սա րա նի բա կում), ա պա նրա հայ րե -նակ ցու հի, սիմ պո զիու մի միակ կին քան դա կա -գործ Ին տա Բեր գը եր բեք չէր ե ղել Հա յաս -տա նում: Նա, տպա վոր վե լով մեր երկ րի ար վես -տով, ստեղ ծեց հայ ժո ղովր դի հե րո սա կա նութ -յա նը նվիր ված ար ժե քա վոր մի գործ8:

Իջ ևա նում տոն էր, հրաշ քի տոն, քա նի որ մե -կու կես ամս վա ըն թաց քում ժայ ռա բե կոր նե րըհան կարծ դար ձան ծա նոթ ու սիր ված կեր պար -ներ9:

1985 Ã. Æç»í³ÝÛ³Ý ·Çï³ÅáÕáíÇ ù³ñ³ñÓ³ÝÝ»ñÁ



Սամվել Ղազարյան, «Ծովինարը»: Բաղդասար Սարգսյան, «Վահագն Վիշապաքաղը»:

Քա րար ձան նե րի մա սին ներ կա նե րին բա -ցատ րութ յուն ներ էին տա լիս վաս տա կա շատնկար չու հի Ար մե նու հի Կա լեն ցը, նկա րիչ նե րիմիութ յան վար չութ յան քար տու ղար Թոմ Գ ևորգ -յա նը, քան դա կի բա ժան մուն քի նա խա գահ Հով -հան նես Մու րադ յա նը: Սիմ պո զիու մի փակ մա նըե լույթ ու նե ցան Իջ ևա նի շրջկո մի քար տու ղարՋեմ մա Ա նան յա նը, ՍՍՀՄ ժո ղովր դա կան նկա -րիչ Սար գիս Մու րադ յա նը: Նրանք նշե ցին քան -դակ նե րի գե ղար վես տա կան բարձր ար ժանիք -նե րը: Ա ռա վել ու շադ րութ յան ար ժա նա ցան մեկտասն յակ քան դակ.

«Ծովինարի» համար ընտրված քարա բե կո -րի բնական ձևերը Սամվել Ղազարյանին թելա -դրել էին նրբին ու զուսպ գծերով կերտել հայոցառասպելական հերոսների` Սանասարի ուԲաղ դասարի մոր կերպարը: Հեղինակը Ծո -վինարի պատկերում քնքշության և նրբու թյանհետ արտահայտել էր նաև որոշակի լարվա ծու -թյուն և կծկվածություն, որը հատուկ է դաժանփորձությունների միջով անցած հայ առասպե -լական մոր կերպարին: Արձանի մոտ դրված էրմի քար, որի վրա փորագրված էր փոքրիկհատված «Սասնա Ծռեր» էպոսից: Ցավոք,քանդակն այժմ գոյություն չունի:

«Վահագն Վիշապաքաղը» ստեղծելիս Բաղ -դա սար Սարգսյանն իր մտահաղացումը համա -պա տասխանեցրել էր ընտրված քարի ձևերինու չափին: Պատանի Վահագնը սուրը և վա -հանը ձեռքին կռվում է վիշապների դեմ և պատ -կերված է ամենաթեժ պահին, երբ սրի վերջին՝ճակատա գրական հարվածով պետք է ոչնչացնի

չար ուժերին10: Քանդակագործը կա րողացել էարտա հայտչականորեն դիտողին փո խանցելՎահագնի վառ հերոսական կեր պա րը: Արձաննունի անտիկ դրսևորումներ, աչքի է ընկնումներքին շարժումով և ուժով: Ար վեստագետը1976 թվականից մասնակցել է հանրապե տա -կան, համամիութենական և ար տա սահմանյան՝քանդակագործությանը նվիր ված բազմաթիվգիտաժողովների: Ստեղ ծագոր ծել է Հայաստա -նում, Ջավախքում, Արցախում: Նրա աշխա -տանքներից են «Ջիվանին», «Բաղրամյան»,Ալավերդիում կերտած «Տիրամոր արցունքը»ստեղծագոր ծությունները:

Արմեն Դավթյանի «Օնիկ պապիկը» դիմա-քանդակի հերոսն այգեգործ էր, որն իր տանմոտ աճեցրել էր հրաշալի այգի, ինչը տեսնելուհամար մարդիկ գալիս էին հեռուներից: Քան-դակագործը Օնիկ Զալակյանի դեմքը քանդա-կել է ռեալիստորեն, այնպիսին, ինչպիսին նակա` բարի, խոհեմ, պարզ:

Երիտասարդ քանդակագործ Արմեն Դավ-թյանի համար նման միջոցառման մասնակցելնստեղծագործական առաջին քայլերից էր: Նաայստեղ ցուցաբերեց բավարար ունակություն ևհաստատակամություն` հաղթահարելով այդդժվարին քննությունը11: Արմեն Դավթյանինհանձնվեց նաև պարգև` որպես սիմպոզիումիամենաերիտասարդ քանդակագործ:

Գրիգոր Բաղումյանի` գրանիտից կերտած«Հրաչյա Ներսիսյանի» կիսանդրին համարվեցսիմպոզիումի գլխավոր ստեղծա գործություն-ներից մեկը: Այս քանդակն իր ներքին հնչե-



Արմեն Դավթյան, «Օնիկ պապ»: Գետիկ Բաղդասարյան, «Ձոն աշխատանքին»:

ղությամբ դիտողին է հասցնում սիրված դե -րասանի բարությունն ու հոգու նրբությունը,տպավորիչ խորունկ և առնական հայացքը:

Գետիկ Բաղդա սար յանի «Ձոն աշխա տան -քին» քան դակն ազգագրական թե մայով է:Ստեղ ծագործությու նում կարևորը քանդա կա -գործի միտքն է. քան դակված ձիթ հանի քարըխոր հրդանշում է մեր ժո ղովրդի աշխա տանքիհա վեր ժու թյու նը և ուժը: «Ձոն աշխատանքին»

արձա նա խումբը Իջևանիգա վառա գի տական թան գա -րանի բա կում է:

Լևոն Վարդանյանը «Լեռ -ների որդին» կամ «Վա -հագնը» աշխատանքի թե -մայի մարմնավոր ման հա -մար ընտրել էր մի հսկա -յական, բարձր ժայռա բե կոր,որի վերևի մասում ստեղծելէր գեղեցիկ, հզոր պատանուկերպար: Նա հայոց ուժըխորհրդանշող արծվի հովա -նու ներքո հպարտ նայում էդեպի ապագան և իրո՛ք լեռ -ների զավակի տպա վորու -թյուն է թողնում: 15մ բարձ - րությամբ ստեղծագոր ծու -թյու նը ծրա գր վում էր տեղա -դրել լճակի ափին: Սակայններ կայումս արձանը դրվածէ Այգեհովիտ գյուղում:

Այս արվեստագետը ե -րևան յան համամիու թե նա -կան գիտաժողովումներ կայացրել է «Կե նաց




Միքայել Նազարյան, «Նվագող աղջիկը»: Գասպար Ղարիբյան, «Հրաշամանուկ»:

Գրիգոր Բաղումյան, «Հրաչյա Ներսիսյան»:

Լևոն Վարդանյան,«Լեռների որդին»:

ծառ» ստեղծագործությունը: Քանդակա գործնընտրել էր խորհրդանշական ոճը: «Կե նաց ծառ»քանդակը միաժամանակ և՛ բնական է, և՛եթերային, առաջին հայացքից` անիմանալի:Սակայն սուր աչքը կնկատի, որ այն ձևապաշ -տու թյան տուրք չէ: Հաստաբուն ծառը երկ -տեղվել է, բաժանվել, բայց փեղկված կտորներըկրկին միացել են, վերընձյուղավորվել12: Վերևիմասում քանդակն անշարժ չէ և շարունակում է«աճել»:

Միքայել Նազարյանի «Նվագող աղջիկը»շնչում է մեղմ քնարականությամբ: Ինչպես նկա -տել է Հենրի Զարգարյանը, քանդակա գործըհակված է հոգեկան նրբին վիճակների մարմ -նա վորմանը: Նա ստեղծել է մարմնամաս երիհամաչափ շարժումներով տպավորիչ մի գործ:Կարողացել է կոր ձևերի նուրբ անցումներովաղջկա ամբողջ էությունը «կուտակել» փոքրիկնվագարանի վրա: Կերպարն ամբողջապեստար ված է իր իսկ ստեղծած երաժշտությանընկալ մամբ: Նրա համար այդ պահին չկա ոչինչ,բացի երգից: Ուշագրավ է, որ այս արձանն այժմտե ղադրված է քաղաքի պետանվտանգությանշենքի մոտ:

Գասպար Ղարիբյանի «Հրաշամանուկ»հար թաքանդակի չափերն անցնում են երկու



Յանիս Կառլովս, «Մայրություն»: Ինտա Բերգ, «Մարդիկ նման լեռների»:

Ռուստամ Աբասովը «Աշնանային հեքիաթը» կերտելիս:

մետրից: Ստեղծագործության թեման վերցվածէ «Արևհատ» հեքիաթից: Գ. Ղարիբյանին, իրո՛ք,հաջողվել է հրաշամանուկ կերտել: Ան տիկհերոսի մարմնով և դիմագծերով այս հզորպատանին մարտնչում է վիշապի դեմ. ձախձեռքով բռնել է հրեշի պոչը, աջով պատ րաստ -վում է գրկել պարանոցը և խեղդել չար ուժին,ինչը, կարծես, անխուսափելի է: Սարո Սարու -խան յանի կարծիքով՝ այստեղ պատկերված էօձի փոխակերպումը գեղեցիկ պատանու: Քան -դակագործը հերոսի մարմնի կատարյալ, պլաս -տիկորեն ընդգծված կերտվածքին հակադրել էհրեշակերպ արարածի անկանոն, քաոսայինձևերը13:

Ի տար բե րութ յուն հայ քան դա կա գործ նե րի,Յա նիս Կառ լովսն իր « Մայ րութ յուն» քան դա կըկեր տեց կի րա ռե լով միան գա մայն այլ ոճ: Փոք -րա ծա վալ հո րին վածք է: Այս տեղ կար ևո րը ոչհզո րութ յունն է, ոչ ար տա հայտ չա կա նութ յու նը,այլ քան դա կա գոր ծի միտ քը, նրա ընտ րած թե -ման, ստեղ ծա գոր ծութ յան խորհր դան շա կանբնույ թը: Յա նի սի գոր ծում մոր կեր պարն է,բնութ յան կեր պա րը, սկզբնե րի սկզբի կեր պա -րը: Ին քը՝ հե ղի նակն ա սել է, որ ա մեն մի ստեղ -ծա գոր ծութ յուն պետք է իր մեջ գաղտ նիք

պա րու նա կի, այ լա բա նութ յուն, որ պես զի յու րա -քանչ յուր դի տող ինքն իր հո գու էութ յամբ ըն կա -լի քան դա կը:

Ին տա Բեր գը՝ միակ կին քան դա կա գոր ծը,ստեղ ծեց շատ առ նա կան մի ստեղ ծա գոր ծու -թյուն՝ « Մար դիկ նման լեռ նե րի»: Քան դա կումպատ կեր ված են խիստ, հե րո սա կան դեմ քեր, ո -րոնք խորհր դան շում են հայ ժո ղովր դի հզորկամ քը, ստեղ ծա գոր ծե լու ջի ղը, մար դա սեր հո -գին: Ժա մա նա կա կից ո ճի քան դակ է, ու նիաբստ րակտ տար րեր:

Ռուս տամ Ա բա սո վը հրա վիր վել էր Բաք վից:Ն րա «Աշ նա նա յին հե քիաթ» գործն ար ևել յանայ գես տա նի մի հյուս վածք է, ո րի մուտ քի մոտկանգ նած` իր կյանքն ապ րած ծեր կի նը բո լորան ցորդ նե րին հրա վի րում է մտնել իր այ գին14:Այս ար ձա նը նույն պես չկա: Քան դա կը ոչն չաց -նե լու պատ ճա ռը կա րե լի է հաս կա նալ, բայցմյուս քան դակ նե րի ա ղա վաղ ման պատ ճա ռընույ նիսկ ի րենք՝ ջար դող նե րը չեն կա րո ղա նումբա ցատ րել:

Այն ժա մա նակ շատ ստեղ ծա գոր ծութ յուն նե -րի «բնա կութ յան վայ րը» թվում էր թե ո րոշ վածէ: Ծ րագր վում էր, որ ջուր խմող Ծո վի նա րի ար -ձա նը կդառ նա աղբ յուր՝ քա ղա քա յին այ գու միջ -նա մա սում: Դ րա մոտ պի տի դրվեր Գաս պարՂա րիբ յա նի «Հրա շա մա նու կը», Գե տիկ Բաղ -դա սար յա նի « Ձոն աշ խա տան քին» ստեղ ծա գոր -ծու թյու նը՝ վե րա կանգն վե լիք հին ջրա ղա ցիմոտ: Այժմ, սա կայն, այն գա վա ռա գի տա կանթան գա րա նի բա կում է: Լ ևոն Վար դան յա նի«Վա հագ նի» 15 մ բարձ րութ յամբ աշ խա տան քինծրա գր վում էր տեղ հատ կաց նել լճա փին: ԱյժմԱյ գե հո վիտ գյու ղում է:

Գ րի գոր Բա ղում յա նի «Հ րաչ յա Ներ սիս յան»ար ձա նը տե ղադր վե լու էր նո րա բաց դրա մա տի -կա կան թատ րո նի մոտ, սա կայն մշա կույ թի տանկող քին է, Մի քա յել Նա զար յա նի «Ն վա գող աղ -ջի կը» ե րաժշ տա կան դպրո ցի փո խա րեն հայտն -վել է ան վտան գութ յան կո մի տեի շեն քի առջև:

Իջ ևան յան քան դա կա գոր ծութ յա նը նվիր վածա ռա ջին գիտաժողովը պսակ վեց հա ջո ղութ -յամբ, և իր շա րու նա կութ յունն ու նե ցավ 1986թվա կա նին:

( Շա րու նա կե լի)




Պարգևներ են հանձնվում առաջին գիտաժողովի մասնակիցներին:

1 Neal Barab, Stone sculpture simposia, Sculpture maga-zine, April 1998, Vol.17 No. 4.

2 ՀՀ Տավուշի մարզի պատմության և մշակույթի ան -շարժ հուշարձանների պետական ցուցակը հաստա -տե լու մասին ՀՀ կառավարության՝ 30.12.2004 թ. N1929-Ն որոշում, հրատ.՝ «ՀՀ պաշտոնական տեղե -կա գիր», № 9 (381), 02.02.2005 թ., էջ 61-210: Տե՛ս նաևՍ. Գ. Հմայակյան, Իջևանյան ժայռակերտ հիշողու -թյուն , «Իջևանած քանդակներ» ալբոմում, Երև ան2007, էջ 3:

3 Հենրի Զարգարյան, Եվ քարերը շնչավորվեցին,«Ավանգարդ», 27.10.1985.

4 Н. Борян, Спасибо за искусство, “Комсомолец”,26.10.1985 г., стр. 4.

5 Ռուբեն Սիմոնյան, Նշանաբանն էր` մաքառում,«Խոր հր դային Հայաստան», 21. 10. 1989թ.:

6 Г. Заргарян, Скульпторы городу, “Комсомолец”,26.10.1985 г., стр. 4.

7 М. Дилоян, Мир отраженный в камне, “Комсо мо -лец”, 21.08.1986.

8 Б. Навасардян, Искусство на память (в Иджеванепро xодит всесоюзный симпозиум скульптуры),“Ком со молец”, 19 85 г., стр. 4.

9 Ս. Գ. Հմայակյան, նշվ. աշխ., էջ 5:10 Հենրի Զ արգարյան, նշվ. աշխ.:11 Սարո Սարուխանյան, Քանդակի սիմպոզիումը Ի -

ջևա նում, «Սովետական արվեստ» № 1, 1986 թ., էջ 36:12 Սերգեյ Գալոյան, Քարի բնավորությունը, «Սովե -

տական Հայաստան» №12, 19 78 թ .: 13 Սարո Սարուխանյան, նշվ. աշխ., էջ 34, 35:14 Հենրի Զարգարյան, նշվ. աշխ.:




СИМПОЗИУМ СКУЛЬПТУР В ИДЖЕВАНЕ (1985г.)

Маргар АмаякянГоударственная академия Художеств, Ереван

Резюме

В Иджеване в 1985-1991 гг. состоялись всесоюзные и международные симпозиумыскульптуры, участниками которых были армянские и зарубежные ваятели. Итогомсимпозиумов явились более ста скульптурных памятников.

Симпозиумы скульптуры играли заметную роль в развитии искусства стран — орга -ни заторов и участников, в том числе Армении, и являлись масштабными межкуль -турными акциями. К сожалению, иджеванские симпозиумы не нашли широкогообщественного признания в Армении и не были изучены. Статья посвящается первомусимпозиуму скульптуры в Иджеване в 1985 г. Подробно рассмотрены созданныепроизведения, их стилистика, пластика, тематика. Автор прослеживает судьбускульптур, некоторые из которых со временем были попорчены и даже уничтожены.

Ключевые слова: Иджеван, симпозиум, скульптур, Амаякян.




THE SCULPTURES OF IJEVAN SYMPOSIUM (1985)

Margar HmayakyanState academy of Fine Arts, Yerevan

Summary

In 1985-1991 international and all-union symposiums of sculptors were held where togetherwith local authors many guests from various countries took part. During those symposiumsover a hundred sculptures were created.

Symposiums of sculptors are important stimuli for the development of art in many coun-tries of the world as well as in Armenia, for they were wide-scale events in those days, butunfortunately have been since somewhat forgotten and are not estimated and studied prop-erly. The article is devoted to the first symposium held in Ijevan in 1985. The article touchesupon the details of the latter, its social importance, as well as observed and examined dozensof works created during the symposium, presenting their thematic, stylistic peculiarities.

The article rings the alarm to save the endangered monuments, from tfinal destruction.

Key-words: Ijevan, sympozium, Stone state, Hmayakyan.



* Սկիզբը՝ §Հուշարձան¦ տարեգրքի Ը հատորում



ä²îØàôÂÚàôÜ

ԿԱՐԵՆ ԾԵՐԵԹՅԱՆՀՀ մշա կույ թի նա խա րա րութ յան Պատ մամ շա կու թա յին ժա ռան գութ յան գի տա հե տա զո տա կան կենտ րոն, Եր ևան, [email protected]

Ð²Ú ÐÜ²¶ÆîàôÂÚ²Ü êÎ¼´Ü²ìàðàôØÀèàôê Ðºî²¼àîàÔÜºðÆ ¶àðÌàôÜºàôÂÚàôÜÀ Ð²Ú²êî²ÜàôØ*

(XIX ¸. ºðÎðàð¸ ÎºêÆò ØÆÜâºì XX ¸. 20-²Î²Ü ÂÂ.)

Հակիրճ: Ռուս ուսումնասիրողների հնագիտական գործունեությունը Հայաստանումսկսվել է XIX դ. երկրորդ կեսից: Հայ հնագիտության սկզբնավորման և զար -գացման գործում կարևոր և նշանակալից է հատկապես նրանց ներդրումը:Չնայած նրանցից շատերը հեռու էին հնագիտությունից և հաճախ սխալ էինպեղում ու թվագրում հուշարձանը, այնուհանդերձ մեծ է կատարված աշխա -տանք ների նշանակությունը: Հայաստանը, լինելով ցարական Ռուսաստանի միմասը, իր վրա էր սևեռել շատերի ուշադրությունը: Պետերբուրգի և ՄոսկվայիՀնագիտական ընկերություններն իրենց արշավախմբերն էին ուղարկում մերերկիր: Անմասն չէին մնում նաև հայերը՝ Ա. Երիցյան, Ք. Պատկանյան, Մ. Էմին,Ե. Համամչյան և այլք, որոնք շփվելով ռուս հետազոտողների հետ, նպաս տելեն հայ հնագիտության զարգացմանը:XIX դ. Հայաստանում չկային հնագիտության զարգացման համար նպաս տավորպայմաններ՝ գիտահետազոտական ինստիտուտներ, հնագիտական աշ խա -տանքներ կազմակերպող ու ղեկավարող մարմիններ և հաստա տու թյուն ներ,պետական հովանավորություն, ուստի ռուսների հետազոտությունները ևսգործուն ազդեցություն ունեցան խորհրդահայ հնագիտության ստեղծմանգործում, քանզի այն հիմնվել է XIX դ. ավանդույթներով:

Բա նա լի բա ռեր՝ Հայաստան, ռուս, հետազոտող, հնագիտություն:

Հա յաս տա նում հնա գի տութ յան սկզբնա վոր -ման և զար գաց ման գոր ծում ի րենց ա վան դըներդ րել են նաև ռուս հնա գետ նե րը: Ն րանցհա մար հար մար ա ռիթ դար ձավ Ար ևել յանՀայ ա ստա նի ա զա տագ րու մը պարս կա կան դա -րա վոր լծից՝ XIX դ. ա ռա ջին կե սին, ո րի հետ -ևան քով տար բեր շրջան նե րում սկսվե ցին ի -րա կա նաց վել հնա գի տա կան հե տա զո տութ յուն -ներ: Արև մտ յան Հա յաս տա նում, որ տեղ հնա գի -տա կան աշ խա տանք նե րը կա տա րում էին հիմ -նա կա նում եվ րո պա ցի մաս նա գետ նե րը, կրումէին տա րե րա յին և պա տա հա կան բնույթ:Թուր քա կան կա ռա վա րութ յու նը մշտա պես խո -չըն դո տում էր ռուս նե րի, հատ կա պես հայ հե -տա զո տող նե րի գոր ծու նեութ յա նը: Դ րութ յու նըփոքր-ինչ փոխ վեց միայն Ա ռա ջին աշ խար հա -մար տի տա րի նե րին, երբ ռու սա կան զոր քե րըա զա տա գ րե ցին Արևմտ յան Հա յաս տա նի տա -րած քի զգա լի մա սը, ո րից հե տո նպաս տա վորպայ ման ներ ստեղծ վե ցին Հա յաս տա նի այդհատ վա ծի հնա գի տա կան ու սում նա սի րութ յանհա մար:

ԿԱՐԵՆ ԾԵՐԵԹՅԱՆ


Կայսերական հնագիտական հանձնաժողովի պարբերականը և տիտղոսաթերթը:

Ս. Տրուբեցկոյը:

1866 թ. Թիֆ լի սում հիմ նադր վեց Կով կաս -յան թան գա րա նը, որն ու ներ նաև հնա գի -տութ յան բա ժին: Այն մե ծա պես նպաս տել էԱյսր կով կա սի, մաս նա վո րա պես՝ Հա յաս տա նիհնա գի տութ յան զար գաց մա նը: 1872 թ., կրկինԹիֆ լի սում, Ս. Տ րու բեց կո յի և Ս. Տա լի զի նի ջան -քե րով ստեղծ վեց Կով կա սի հնա գի տութ յու նըսի րող նե րի ըն կե րութ յու նը, ո րին ան դա մագր -վել են Ա. Ե րից յա նը, Դ. Բագ րա ձեն, Ֆ. Բա յեր -նը, Ա. Բեր ժեն, Յա. Ս միռ նո վը, Գ. Ռադ դեն ևայլք: Մաս նա գի տութ յամբ բժիշկ Բ. Նա վա սարդ -յա նի նա խա ձեռ նութ յամբ, 1901 թ. Թիֆ լի սումբաց վեց Մոսկ վա յի Հ նա գի տա կան ըն կե րութ -յան Կով կաս յան մաս նաճ յու ղը, 1906 թ.՝ Հա յոցազ գագ րա կան ըն կե րութ յու նը: Վեր ջի նը լայ -նա ծա վալ հե տա զո տութ յուն ներ է ի րա կա նաց -րել Հա յաս տա նում: Նույն թվա կա նին բաց վեցնաև Հա յոց ազ գագ րա կան ըն կե րութ յան թան -գա րա նը, ո րը հե տա գա յում տե ղա փոխ վեցԵրևան:

Ինչ պես վե րոնշ յալ, այն պես էլ Պե տեր բուր -

գի Կայ սե րա կան ու Մոսկ վա յի Հ նա գի տա կանըն կե րութ յուն ներն ի րենց գոր ծուն նպաս տը բե -րե ցին Հա յաս տա նի հնա գի տութ յան հարս -տաց մա նը: Ռու սա կան կայս րութ յու նը հե տա -քրքր ված էր Ար ևել յան Հա յաս տա նի հնութ -յուն նե րով, այդ պատ ճա ռով էլ ար շա վախմ բերէր ու ղար կում այն տեղ:

1876 թ. Պե տեր բուր գում տե ղի ու նե ցավԱրևե լա գետ նե րի մի ջազ գա յին ժո ղո վը, ո րում,հա յազ գի գիտ նա կան Ք. Պատ կան յա նի նա -խա գա հութ յամբ, մի ա ռան ձին նիստ նվիր վել էՀա յաս տա նին ու Վ րաս տա նին: 1877 թ., կոմսԱ. Ու վա րո վի նա խա գա հութ յամբ, կա յա ցավՌու սաս տա նի հնա գի տա կան IV ժո ղո վը, որ -տեղ այլ ևայլ հար ցե րի հետ միա սին, քննարկ -վում էր նաև հա ջորդ նիս տի տե ղի ևժա մա նա կի հար ցը. հնա գի տա կան V ժո ղո վըպետք է տե ղի ու նե նար 1880 թ., Թիֆ լի սում(սա կայն Ռուս-թուր քա կան (1877-1878 թթ.) վե -րա հաս պա տե րազ մի հետ ևան քով այն կա յա -ցավ միայն 1881 թ. սեպ տեմ բե րին1):

Կազ մա կերպ վե լիք ժո ղո վին առնչ վող միշարք հար ցեր քննար կե լու հա մար, 1878 թ.մար տի 7-ին, կոմս Ա. Ու վա րո վը Մոսկ վա յումստեղ ծեց հանձ նա ժո ղով, ո րի ա ռա ջին նիս -տում հոդ վա ծով ե լույթ ու նե ցավ Պե տեր բուր -գի Ա կա դե միա յի ան դամ Մա րի Ֆե լի սի տեԲ րոս սեն: Վեր ջինս հա յե րին դա սում էր կով -կաս յան ազ գե րի թվին: Ե լույթ ներ ու նե ցաննաև Օ դե սա յում անգ լիա կան հյու պա տոս Բ -լաուն և Թիֆ լի սի թան գա րա նի վե րա տե սուչ,դոկ տոր Գ. Ռադ դեն: Նա խո սեց Հա յաս տա -նում հայտ նա բեր ված քա րան ձավ նե րի մա սին,այ նու հետև հեր քեց այն կար ծի քը, ըստ ո րի՝Ս ևա նա լճի ա վա զա նում են նա խա պատ մա -կան ժա մա նա կաշր ջա նի փայտ յա կա ցա րան -նե րը: Հանձ նա ժո ղո վի նա խա գահ Ա. Ու վա րովնա ռա ջար կեց ու սում նա սի րել Հա յաս տա նի ուՎ րաս տա նի հնութ յուն նե րը, հատ կա պես՝ Վանև Ուր միա լճե րի շրջա կայ քե րում հայտ նա բեր -ված սե պա գիր ար ձա նագ րութ յուն նե րը: Նա -խա ձեռ նութ յունն ստանձ նեց Վ. Միլ լե րը:

Ձ ևա վոր վող հանձ նա ժո ղո վի 2-րդ նիս տին՝1878 թ. ապ րի լի 25-ին, հայ գիտ նա կան նե րըբացա կա յում էին: Զե կու ցեց բնա գետ Ի.Չեռնյավս կին, ո րը խո սեց Աբ խա զիա յում՝ Պի -

Ð²Ú ÐÜ²¶ÆîàôÂÚ²Ü êÎ¼´Ü²ìàðàôØÀèàôê Ðºî²¼àîàÔÜºðÆ ¶àðÌàôÜºàôÂÚàôÜÀ Ð²Ú²êî²ÜàôØ



§Նյութեր Կովկասի հնագիտության¦պարբերականը:

ցուն դա յի լեռ նե րում հայտ նա բեր ված հայ կա -կան վան քի, այս տեղ պահ պան ված մա տե նագ -րե րի մա սին: 3-րդ նիս տը կա յա ցավ 1879 թ.մար տի 13-ին, ո րին մաս նակ ցում էր հա յազ գիգիտ նա կան Մկր տիչ Է մի նը: Ա. Ու վա րո վը նշեցՀա յաս տա նի քա րան ձավ նե րի ու սում նա սի -րութ յան անհ րա ժեշ տութ յան մա սին: Խոս քը Ա -րա րա տից մինչև հյու սիս կով կաս յան լեռ ներնըն կած տա րած քի մա սին էր: Դա հանձ նա րար -վեց Ի. Պոլ յա կո վին2: Կար ևո րե լով Կով կա սումհայտ նա բեր ված ար ձա նագ րութ յուն նե րի պատ -մա կան նշա նա կութ յու նը, ո րոշ վեց հա վա քել ուտպագ րել մինչև XIII դ. թվագր վող բո լոր՝ Վա -նի թա գա վո րութ յան սե պա գիր, ինչ պես նաև՝հա յե րեն, վրա ցե րեն, հու նա րեն և ա րա բե րենվի մա կան ար ձա նագ րութ յուն նե րը: Նույն թվա -կա նի ապ րի լի 12-ի նիս տին մաս նակ ցում էինՄ. Է մինն ու Գ. Քա նան յա նը: Մ. Է մինն իր զե -կույ ցում անդ րա դար ձավ Սա նահ նի վան քին ևկամր ջին, Օ ձու նի, Հա ռի ճի և Մար մա շե նիվան քե րին: Նա նշեց, որ Սար գիս վար դա պետՋա լալ յա նը հա վա քել և տպագ րել է Սա նա -հի նի, Հաղ բա տի, Գան ձա սա րի և այլ վան քե -րի 384 վի մա կան ար ձա նագ րութ յուն:

1879 թ. Ա. Ու վա րո վը Թիֆ լի սում ևս կազ -մա վո րեց հանձ նա ժո ղով, ո րի եր կու նիս տե րիխորհր դակ ցութ յան թե ման Հա յաս տա նի քա -

րան ձավ ներն էին: Նշ վեց, որ միայն Լո ռու գա -վա ռում հաշվ վում է մոտ 96 քա րայր, ո րոն -ցից մե կում, դեռևս 1820-ա կան թվա կան նե րին,գտնվել էին ե կե ղե ցա կան զգեստ ներ, ա նոթ -ներ: Հայտ նա բեր վել էին նաև զեն քեր, դրամ -ներ, պղնձե ա նոթ ներ և այլն: 1872 թ. Ա.Ե րից յա նը Հաղ բա տին մո տա կա քա րայ րիցգտել էր հա յե րեն բազ մա թիվ ձե ռագ րեր՝ քա -րա ցած վի ճա կում:

Խոս վեց Հա յաս տա նի նա խաք րիս տո նեա -կան շրջա նի թա ղում նե րի (դամ բա րան նե րի) մա -սին, ո րոնց մեծ մա սը հե տա զոտ վել էր 1871 թ.,1872 թ.՝ Լո ռիում, 1873 թ.՝ Ա լեք սանդ րա պո լումև Դի լի ջա նի ձո րում: Ու շադ րութ յուն հրա վիր -վեց 1874 թ. Երզն կա յում գտնված Ա նա հիտդի ցու հու պղնձա ձույլ ար ձա նի գլխի և հե թա -նո սա կան պաշ տա մուն քա յին կա ռույց նե րիվրա: Հայտ նի է, որ Հա յաս տա նի վան քե րի ևե կե ղե ցի նե րի մեծ մա սը կա ռուց ված են հե -թա նո սա կան տա ճար նե րի տե ղում: Վառ օ րի -նակ է Մար մա շե նի վան քը, ո րի պարս պիհիմ քե րի պե ղում նե րի ժա մա նակ, 1873 թ. Ա. Ե -րից յա նը 1 մ խո րութ յու նում բա ցել էր հին տա -ճա րի ա վե րակ ներ3:

1880 թ. նիս տում Մ. Է մինն ա ռա ջար կեց պե -ղում ներ կա տա րել Ար մա վիր քա ղա քում: Ազն -վա զարմ զույ գը չի բա վա րար վել միայն քննար -



Կոմս Ա. Ու վա րո վը: Մա րի Ֆե լի սի տե Բ րոս սեն:

կում նե րով: Ն րանք ա պա ցու ցե ցին, որ ի րենցխոս քը չի տար բեր վում գոր ծից: 1880 թ. աշ նա -նը կոմս և կոմ սու հի Ո վա րով ա մու սին նե րըմեծ ե ռան դով ձեռ նար կե ցին ո րո նում նե րը Ար -մա վի րում: Ի դեպ, մինչ այդ, նույն թվա կա նիմա յի սին, այս տեղ հնա գի տա կան աշ խա տանք -ներ էր ի րա կա նաց րել Ա. Ե րից յա նը:

Ար մա վի րը՝ Հա յաս տա նի նշա նա վոր մայ -րա քա ղաք նե րից մե կը, մշտա պես իր վրա էհրա վի րել հե տա զո տող նե րի և ճա նա պար -հորդ նե րի ու շադ րութ յու նը: Դեռևս 1831 թ.ֆրան սիա ցի ար ևե լա գետ-հա յա գետ Սեն-Մար տե նը ցան կութ յուն էր հայտ նել պե ղելքա ղա քի տա րած քը:

Մեկ շա բաթ տևած պե ղում նե րի արդ յուն -քում Ու վա րով նե րը գտան Վա նի թա գա վոր -ներ Ար գիշ տի Ա-ի (Ք. ա. 786-764 թթ.), Սար դուրԲ-ի (Ք. ա. 764-735 թթ.) և Ռու սա Բ-ի (Ք. ա. 685-645 թթ.) սե պա գիր ար ձա նագ րութ յուն նե րը: Դ -րան ցում, ըստ XIX դ. հե տա զո տող նե րիվեր ծա նութ յան, վայ րը կոչ վում էր Ար գիշ տի -խի նի լի: Կոմս Ա. Ու վա րո վը կար ծում էր, որայն Ար մա վի րը չէ, այլ Ք. հ. IV դ. ամ րոց: Քա -րե րը, ո րոնց վրա փո րագր ված են ու րար տե -րեն սե պագ րե րը՝ բեր ված են այլ վայ րից:XIX դ. հնա գետ Խ. Հով հան նիս յա նը, հա կադր -վե լով այս տե սա կե տին, ի րա վա ցիո րեն են -թադ րել է, որ սե պագ րե րի քա ռա կու սի սա լերնու րար տա կան ճար տա րա պե տութ յան ար գա -սիքն են (Ք. ա. IX-VIII դդ.): Բա ցի այդ, սե պագ -րե րով քա րերն ու նեին շի նութ յան պա տե րինամ րաց նե լու հա մար նա խա տես ված փո սեր:Շի նութ յան ձևե րը՝ քա ռանկ յուն աշ տա րակ,չթրծված աղ յու սե շի նութ յուն ներ, վկա յում ենդրանց ու րար տա կան ծա գու մը: Ուս տի, ու րար -տե րեն սե պագ րե րի Ար գիշ տի խի նի լին և Պատ -մա հայր Մով սես Խո րե նա ցու հի շա տա կածԱր մա վի րը միև նույն քա ղաքն է4:

Ե՛վ Ա. Ե րից յա նը, և՛ Ա. Ու վա րո վը պե ղում նե -րով բա ցե ցին ու րար տա կան ժա մա նա կաշրջանիշի նութ յուն ներ՝ պատ, քա ռանկ յուն հա տա կա -գծով կա ցա րան նե րի հիմ քեր: Գտն վե ցին միջ -նա դար յան բազ մա թիվ ա ռար կա ներ՝ խա չա -քան դա կով հար դար ված կրա քա րե սալ, օ -ջախ ներ, խե ցե ղեն և այլն: Բա ցի բուն քա ղա -քից, մեր ձա կա բլրի հյու սի սա յին, հա րա վա յինև ար ևել յան ստո րոտ նե րում ևս ն րանք պե ղել

են դամ բա րան ներ: Ս րան ցում և քա ղա քումհայտ նա բեր ված տա րա տե սակ գտա ծո նե րը փո -խադր վե ցին Թիֆ լի սի Կով կա սա գի տա կանթան գա րան, ո րոնք հե տա գա յում ու սում նա սի -րեց հնա գետ Բ. Կուֆ տի նը5:

Ու վա րով ա մու սին նե րը չսահ մա նա փակ վե -ցին միայն Ար մա վի րի պե ղում նե րով. նրանք հե -տա զո տութ յուն ներ ի րա կա նաց րե ցին Ա րա գածլե ռան հա րավ-ար ևել յան լան ջի հնա վայ րե րում,որ տեղ ու սում նա սի րութ յուն ներ են կա տա րելնաև Գ. Հով սեփ յա նը, Խ. Դադ յա նը, Ժ. Ստր ժի -գովս կին և այլք: Հե տա զո տութ յուն նե րը հե ռուէին գի տա կան լի նե լուց: Հու շար ձան նե րից հնա -գույ նը հա մար վող Օ շա կան գյու ղի « Գե դառ»(Գե տառ) կամ տե ղա ցի նե րի՝ «Օ ղու զի քեա լա -ֆեք» կոչ ված հու շար ձա նի գի տա կան ա ռա ջինլուրջ ու սում նա սի րութ յու նը կոմ սու հի Պ. Ու վա -րո վա յինն է, ո րի բնո րոշ մամբ՝ այն հա մար վումէր «նախ նա դար յան»: Տի կինն Օ շա կա նում բա -ցել է մոտ 30 տան հիմ քեր6, ո րոնք ու նեին եր -կար ու ա ռանց ծած կի մի ջանցք: Դրանց նմանեն նաև Աշ տա րակ գյու ղի «Ու լա տի տիկ» կոչ -վող բարձ րա վան դա կի՝ չա փե րով մեծ և կլորկա ցա րան նե րը: XIX դ. ո րոշ հե տա զո տող ներեն թադ րում էին, որ դրանք, հա վա նա կան է,եղել են պաշտ պա նա կան շի նութ յուն ներ՝ ամ -




Կոմ սու հի Պ. Ու վա րո վան:

րոց ներ, բեր դեր կամ աշ տա րակ ներ: Կոմ սու հին հե տա զո տեց նաև Ա պա րա նի

մի քա նի բերդ՝ Շի րա ղա լա յում (այժմ՝ Վար դե -նուտ), Ղա լա չիում (այժմ՝ Նի գա տուն) և այ լուր:Պարզ վել է, որ դրանց հա տա կագ ծա յին հո րին -ված քը քա ռա կու սի է՝ կա ռուց ված բլուր նե րիգա գաթ նե րին, անմ շակ, խո շոր չա փի քա րե րից(կիկ լոպ յան կա ռույց ներ): Ու շագ րավ են Ա րա -գա ծի հա րավ-ար ևել յան լան ջին նրա ու սում -նա սի րած կո թո ղը (ֆալ լոս)՝ շրջագծ ված քա րեկլոր շրջա նա կով (խոս քը դամ բա րա նի մա սինէ, կրոմ լեխ) և որս ու կեն դա նի ներ (եղ ջե րու,շուն) պատ կե րող խո րա քան դա կը7:

1901 թ. Պ. Ու վա րո վա յի տա նը, նրա նա խա -գա հութ յամբ, տե ղի ու նե ցավ Մոսկ վա յի Կայ -սե րա կան հնա գի տա կան ըն կե րութ յան նիս տը,որ տեղ Պե տեր բուր գից հրա վիր ված Կայ սե րա -կան Էր մի տա ժի կա ռա վա րիչ Յա. Ս միռ նո վըհան դես ե կավ Գառ նիի տա ճա րին նվիր վածզե կու ցու մով: Ըստ վեր ջի նիս տե սա կե տի, հիմքըն դու նե լով հու նա-հռո մեա կան ճար տա րա պե -տա կան ո ճը, տա ճա րը կա ռուց վել է ոչ թե IVդ., ինչ պես հա ղոր դել է Պատ մա հայ րը, այլ IIIդ.: Բա ցի այդ, Յա. Ս միռ նո վը ներ կա յաց րեցտա ճա րի հա տա կա գի ծը, ըստ ո րի՝ դրա միկողմն ու ճա կատն ու նեին 6-ա կան սյուն և 9աս տի ճան՝ ճիշտ այն պես, ինչ պես 1834 թ. վե -րա կանգ նել էր հայտ նի ճա նա պար հորդ Ֆ. Դ -յու բո ւա դը Մոն պե րեն8: Ն շենք, որ այդ նույնժա մա նա կա հատ վա ծում Գառ նիում պե ղում ներէր կա տա րում պրո ֆե սոր Ռե ֆե րեն դը:

XIX դ. 90-ա կան թվա կան նե րին արդ յու նա -վետ էին նաև Մ. Նի կոլս կու և Ա. Ի վա նովս -կու պե ղում նե րը: Մոսկ վա յի Կայ սե րա կանհնա գի տա կան ըն կե րութ յու նը 1893 թ. նրանցգոր ծու ղել է մեր եր կիր: Ն րանք հա ջո ղութ -յամբ կա տա րե ցին ի րենց վրա դրված ծանր ուպա տաս խա նա տու ա ռա ջադ րան քը՝ կարճ ժա -մա նա կա հատ վա ծում ներ կա յաց նե լով ի րենցո րո նում նե րի արդ յունք նե րը: Ռուս հնա գետ նե -րը հիմ նա կա նում զբաղ վե ցին Վա նի թա գա վո -րութ յան սե պագ րե րով:

1893 թ. Ա րաք սի ա փին, մի ամ րո ցի մոտ, Մ.Նի կոլս կին սկսեց հնա գի տա կան պե ղում ներկա տա րել9: Ամ րո ցի չա փերն էին՝ 60X25 մ: Լավպահ պան ված պարս պա պա տի միայն հյու սի -սա յին մասն էր ա վեր ված: Ն յու թե րը բազ մա -

թիվ էին և բազ մա զան. խե ցե ղեն, ա պա կե ա -պա րան ջան ներ: Ամ րո ցի ներ սում՝ հա րա վա յինմա սում, բա ցել էր եր կու կա րաս: Ռուս հնա -գետն ի րա վա ցիո րեն նկա տել է. դրանք նմանեն XIX դ. հա յե րի օգ տա գոր ծած կա րաս նե -րին: Այս վայ րում՝ բլրի վրա, ըստ Մ. Նի կոլս -կու հա ղոր դում նե րի, նշմա րե լի էին մեկ այլամ րո ցի հետ քեր:

Վա նի Մե նո ւա ար քա յի (Ք. ա. 810-786 թթ.)հայտ նի սե պա գիր ար ձա նագ րութ յու նը գտնե -լու վայ րում նա բա ցեց 27X20 մ չա փե րով, բա -զալ տե քա րե րից երկ շար պա տով և կա վա ծեփհա տա կով շի նութ յուն, ո րի ա վե րակ նե րումհայտ նա բե րեց կա րաս ներ10:

1894 թ. Մ. Նի կոլս կին նույն վայ րում հայտ -նա բե րում է պա տե րի փլվածք նե րով լի նեղմի ջանցք և եր կու՝ կա վա ծեփ հա տակ նե րովշի նութ յուն: Այս տեղ նրա գոր ծըն կեր նե րը՝ Բ նա -կան գի տութ յուն նե րի, Մար դա բա նութ յան և Ազ -գագ րա կան ըն կե րութ յուն նե րի ան դամ ներ Վ.Մո նաս տիր ևը, Մ. Շու վա լովն էին, և թարգ մա -նիչ, Աշ տա րա կի վար ժա րա նի տե սուչ Մ. Մար -գար յա նը:

Չ նա յած հայտ նա բեր ված նյութն աղ քատէր, այ նո ւա մե նայ նիվ, դրան ցում ա ռանձ նա նումէին խե ցե ղե նի բազ մա թիվ գտա ծո նե րը ևհրա շա լի հղկված քա րե րը, ո րոնք, ըստ հնա -գե տի, սյան խա րիսխ ներ էին: Ան վա նի հնա -գետն իր պե ղած կա ռույց նե րի ա վեր վա ծութ յանաս տի ճա նից եզ րա հան գել է, որ դրանք կոր -ծան վել են երկ րա շար ժից (Ա րա րատ յան դաշ -տա վայ րում ցնցում նե րը գրանց վել են 1003,1111, 1131, 1219, 1283 և ա մե նաուժ գինն ու կոր -ծա նա րա րը՝ 1679 թ.): Իր տե ղե կատ վութ յուն նե -րում Մ. Նի կոլս կին նկա րագ րել է նաև Ա րա -րատ յան դաշ տի մի հատ վա ծը և հայտ նա բե -րած ու րար տե րեն սե պագ րե րը:

Հա ջորդ տա րի նե րին Մ. Նի կոլս կին և Ա.Ի վա նովս կին ու սում նա սի րել են Եր ևա նի, Բա -յա զե տի, Կար սի և Ե լի զա վետ պո լի ( Շամ խո րիշրջան) նա հանգ նե րը:

1896 թ. Մ. Նի կոլս կին Ե լի զա վետ պո լի նա -հան գում պե ղում էր տե ղի դամ բա րան նե րը:Հ նա գետն աշ խա տանք նե րը կենտ րո նաց րեցհիմ նա կա նում Գե տա բեկ, Կա րա մու րադ, Կա -րա բու լաղ և Ղա լա քենդ բնա կա վայ րե րում՝ պե -ղե լով 72 դամ բա րան, ո րոնք, ըստ նրա



հա ղոր դում նե րի, քա րարկ ղա յին թա ղում ներէին11: Ն յու թը բազ մա տե սակ էր՝ բրոն զե գո տի -ներ, դա շույն ներ, դա նակ ներ, ա պա րան ջան ներ,ար ձա նիկ ներ, նե տաս լաք ներ, սեր դո լի կե ու -լունք ներ, սև փայ լեց րած մա կե րե սով սա փոր -ներ, ափ սե ներ, բա ժակ ներ և այլն12: Մ. Նի կոլ -ս կին զու գա հեռ ներ է անց կաց րել իր հայտ նա -բե րած և այլ վայ րե րի գտա ծո նե րի միջև: Այս -պես, ըստ նրա՝ կո վի կամ ցլի բրոն զե ար ձա -նիկ նե րը (հայտ նա բե րել է Է. Ռես լե րը՝ 1893 թ.,Ար ջա ձո րի դամ բա րա նից) և պատ կեր նե րըհան դի պում են Ժ. Մե նան տի ու սում նա սի րածա սո րա կան կնիք նե րի և փյու նիկ յան ար վես -տի գոր ծե րի վրա՝ ին չը հա մընկ նում է ար ևե լա -գետ Է. Բա բե լո նի կար ծի քին13:

Խա չեն գա վա ռի Ար ջա ձոր (Ա ռա ջա ձոր) գյու -ղում նա հան դի պեց գեր մա նա ցի հնա գետ Է.Ռես լե րին: Ռուս գիտ նա կանն այս տեղ՝ Մ. Դո -լու խա նո վի հո ղա մա սում պե ղեց 5 դամ բա նա -թումբ: Հայտ նա բե րեց բրոն զե դա շույն ներ,դա նակ ներ, ա պա րան ջան, սեր դո լի կից մոտհար յու րի ու լունք, նե տե րի վա նա կա տե ծայ րա -կալ ներ և այլն:

Նշ ված ժա մա նա կա հատ վա ծում, Ար ցա խիտա րած քը հե տա զո տում էր Ա. Ի վա նովս կին:Նա 1896 թ. ամ ռա նը պե ղում ներ ի րա կա նաց -րեց Գան ձա կի, Շու շիի և Ջեբ րա յի լի գա վառ -նե րում: Կա րա բու լաղ գյու ղում նա ձեռ նար կեցմի քա նի դամ բա րա նի պե ղում նե րը՝ մաս նա -կից դարձ նե լով ար շա վախմ բի ան դամ Ե. Հա -մամչ յա նին: Հա մա ձայն նրա նկա րագ րութ յան՝Ք յոն դա լան գե տի ա փե րի ըն դար ձակ հար թա -վայ րե րում նկա տել են բազ մա թիվ և չա փե րովմեծ դամ բա նաբ լուր ներ, ո րոն ցից մե կը կոչ վումէր «Կա րաք յո փակ»: Ճա նա պար հի շի նա րա -րութ յան ժա մա նակ սրա լան ջե րին գտնվելէին բրոն զե բա զում ի րեր: Դամ բա րա նի վե -րա բեր յալ տե ղա ցի նե րից շատ ու շագ րավ միպատ մութ յուն է գրի ա ռել Ե. Հա մամչ յա նը:Պարս կաս տա նի Շահ Ա բաս ար քան այս տե -ղով անց նե լիս տես նում է դաշ տում աշ խա -տող ծե րու նու, ո րին օգ նութ յուն է ա ռա ջար կում:Հ րա ժա րու մից վի րա վոր ված շա հը բար կա նումև զին վոր նե րին հրա մա յում է սպա նել ծե րու -նուն, ո րից հե տո տե ղում ա ռա ջա նում է այդհսկա բլու րը (« Կա րա քյո փակ» նշա նա կում էսև ծե րու նի):

4 դամ բա րա նից ու շագ րավ էր նաև գե րա -նա ծած կը: 3 շարք ի րար վրա դրված 140 գե -րան նե րը հա նե լուց հե տո բաց վեց դամ բա նա -խու ցը: Ըստ Ե. Հա մամչ յա նի տե ղե կութ յան՝խցում թաղ ված էին 4 մե ծա հա սակ և 3 ե րե -խա: Հա րուստ էր հնա գի տա կան նյու թը. նի զա -կի բրոն զե ծայ րա կալ ներ, ա պա րան ջան ներ,գնդա սեղ ներ, ու լունք ներ, կա վա նոթ ներ և ուղ -տի կմախք14: Սա ե զա կի գտա ծո է, որն ու նիմեծ նշա նա կութ յուն, քան զի Այսր կով կա սումհազ վա դեպ հան դի պող եր ևույթ է: Առ հա սա -րակ, Կա րա բու լաղ գյու ղի դամ բա րան նե րըհա րուստ էին հնա գի տա կան գտա ծո նե րով:Հայտ նա բեր վել են նաև բրոն զե կո ճակ ներ,թի թեղ ներ, ծա րի րից պատ րաստ ված ու գծա -զար դե րով հար դար ված ու լունք ներ (5 հատ) ևկա վա նոթ ներ:

Ե. Հա մաչ յա նը դամ բա րան ներ է պե ղելնաև Գան ձակ գա վա ռի Բա նանց ( Բա յան) գյու -ղում: Այս տեղ պա տա հա կա նո րեն բաց վել ենմի քա նի թա ղում ներ, ո րոն ցից ի հայտ ե կածնյու թե րի մեծ մա սը գյու ղա ցի նե րի տգի տութ -յան և սնա պաշ տութ յան հետ ևան քով ոչն չաց -վել են:

Ն շենք, որ Ե լի զա վետ պո լի նա հան գում հնա -գի տա կան աշ խա տանք նե րով աչ քի ըն կավնաև Ա. Բոբ րինս կին: 1891 թ. Պե տեր բուր գի




Ա. Բոբ րինս կին:

Կայ սե րա կան հնա գի տա կան հանձ նա ժո ղո վընրան գոր ծու ղեց Հա յաս տան: Նա հե տա զո -տութ յուն ներ ի րա կա նաց րեց Ե լի զա վետ պո լինա հան գում, մաս նա վո րա պես՝ Դի լի ջա նում: Այստա րած քը հայտ նի էր հնա վայ րե րով, հատ կա -պես՝ « Ռեդ կին լա գե րը», որ տեղ պե ղում ներէին կա տա րել ռուս և եվ րո պա ցի մի շարք հե -տա զո տող ներ ու հնա գետ ներ: Ա. Բոբ րինս կիհե տա զո տեց հիմ նա կա նում Աղս տա ֆա (Աղստև)գե տի « Մեծ- Չալ» ( Մեծ լեռ) կոչ վող ա վա զա նիտա րած քը15:

Լե ռան ողջ լան ջը հա րուստ էր դամ բա -րան նե րով, ո րոնց մեծ մա սի դամ բա նախ ցե րը,ըստ Ա. Բոբ րինս կու հաշ վետ վութ յուն նե րի, քա -րարկ ղեր էին: Դ րան ցից մի քա նի սի վե րինսա լե րը նշմար վել են գետ նի մա կե րե սին:Շատ դամ բա րան ներ թա լան ված էին: Պե ղած12 դամ բա րան նե րից մե կում նա բա ցել է մար -դու կմախք՝ նստած վի ճա կում: Բա ցի մարդ -կա յի նից, գտնվել են նաև կեն դա նի նե րի՝ ձիուկամ կո վի և հա վի (ըստ Ա. Բոբ րինս կու): Հա -րուստ էր բրոն զե մա տա նի նե րի, ա պա րան -ջան նե րի, շղթա նե րի, ա սեղ նե րի (դրան ցիցեր կու սը ա նա գից էին), մե դա լիոն նե րի, խա չան -ման զար դե րի տե սա կա նին, բազ մա թիվ՝ խե -ցե ղե նի բե կոր նե րը16:

Հա յաս տա նում հնա գի տա կան հե տա զո տութ -յուն նե րով աչ քի ըն կան նաև Վ. Վի ռու բո վը, Պ.Պետ րո վը, Պ. Չար կովս կին, վրա ցի հնա գետ Ե.Թա ղայշ վի լին և այլք, ո րոնց ու սում նա սի րութ -յուն ներն ի րենց ու րույն տեղն ու նեն XIX դ.վեր ջի և XX դ. սկզբնե րի Հա յաս տա նի հնա -գի տութ յան սկզբնա վոր ման և հե տա գա զար -գաց ման գոր ծըն թա ցում:

1895 թ. Ա րաքս գե տի ա փին՝ « Ղը զըլ-վանք»(« Կար միր-վանք») կոչ ված վայ րում, պե ղում ներէ կա տա րել սահ մա նա պահ զոր քե րի սպա Ն.Ֆե դո րո վը: Նա գտել էր բրոն զե 4 դա շույն ևոս կե օ ղակ17: Հ նա գի տա կան նյու թի հե տա գաու սում նա սի րութ յու նը ցույց է տվել, որ դրանքվե րա բե րում են գի տա կան գրա կա նութ յան մեջհայտ նի « Կար միր վանք յան» մշա կույ թին (բրոն -զի դա րաշր ջա նի վաղ փուլ):

Նույն ժա մա նա կաշր ջա նով է թվագր վումնաև « Կար միր բերդ յան» կոչ վող մշա կույ թը,որն ա ռա ջին ան գամ հայտ նա բե րել է Պ. Չար -կովս կին՝ 1896 թ. Զան գու (Հ րազ դան) գե տի աջ

ա փին, Թա զա քենդ կամ « Ղը զըլ-ղա լա» («Կար -միր բերդ») ամ րո ցին հա րա կից ըն դար ձակդամ բա րա նա դաշ տում: Ն րա նից մի քա նի տա -րի հե տո այս տեղ պե ղում ներ է կա տա րել նաևԷ. Ռես լե րը: Հայտ նա բեր ված կա վա նոթ նե րըհիմ նա կա նում ցածր վզի կով բա ժակ ներ և սա -փոր ներ են, ո րոնց՝ կար միր ե րան գով մա կե -րես նե րը հար դար ված են սև գծա զար դե րով:Պ. Չար կովս կին գտել է նաև բրոն զե մա տա -նի ներ, գո տի ներ, ա պա րան ջան ներ, ճար մանդ -ներ և այլն, ո րոնք նա ու ղար կել է Կով կաս -յան թան գա րան:

1897 թ. Վ. Վի ռու բո վը Եր ևա նի նա հան գումգտել է բրոն զե 4 կա ցին, քա րե 5 մուրճ, Ա -նիում պա տա հա բար բաց ված ստոր գետն յագետ նու ղուց՝ ե կե ղե ցու եր կու փոքր կրկնօ րի -նակ՝ երկ նա գույն ջնա րա կով18:

XX դ. սկիզ բը ևս ն շա նա վոր վեց հնա գի տա -կան մի շարք հայտ նա գոր ծութ յուն նե րով: Ն շա -նա վո րը՝ 1914 թ. Պ. Պետ րո վի պե ղում ներն էինԻգ դի րի Մա լաք լու գյու ղում: Գ տա ծո ներն աղ -քատ էին, սա կայն կար ևոր այն ա ռու մով, որդրանք, հատ կա պես՝ խե ցե ղե նը, ի րենց զու գա -հեռ ներն ու նեին Շեն գավթ յան մշա կույ թի հետ(վաղ բրոն զի դար):

1894 թ. Ե. Թա ղայշ վի լիի հնա գի տա կան հե -տա զո տութ յուն նե րը Որ նա կում էին (այժմ՝ Ակ -ներ). Պե ղել է 40 դամ բա րան (դրան ցից 5-ըքա րարկ ղեր էին)19: Հայտ նա բե րել է բրոն զեսուր, կա ցին, նի զա կի եր կա թե ծայ րա կալ ներ,դա նակ ներ, դա շույն ներ և կա վա ման ներ:

Հաղ բա տում վրա ցի հնա գե տը պե ղել է ուշբրոն զե-վաղ եր կա թե դար յան ժա մա նա կաշր -ջաննե րի 6 դամ բա րան: Դե բեդ գե տի ա վա զա -նում Ե. Թա ղայշ վի լին ու սում նա սի րել է Յաղ դանև Պ րի վոլ նիե գյու ղե րը ( Լո ռի): Յաղ դա նում 5դամ բա րան նե րից 2-ը քա րարկղ էր, 3-ը՝ սա -լարկղ: Աճ յուն ներն ու նեին հյու սիս-հա րավկողմ նո րո շում: Գ տա ծո նե րի մեջ ա ռանձ նա նումեն ոսկ րից, սեր դո լի կից և բրոն զից պատ -րաստ ված ու լունք նե րը և եր կա թե ի րե րի մնա -ցորդ նե րը, ո րոնք, հա մա ձայն Ե. Թա ղայշ վի լուտե սա կե տի, ժա մա նա կա կից են Որ նակ յանմշա կույ թին: Նույն մշա կույ թին են վե րա բե րումՄա տու ռում ( Դե բեդ գե տի կիրճ) և Պ րի վոլ -նիեում նրա հայտ նա բե րած նյու թե րը:



Վ րա ցի հնա գե տը պե ղում ներ է ի րա կա -նաց րել նաև Արևմտ յան Հա յաս տա նում ( Վա -նի շրջան): Հա մա ձայն Ե. Թա ղայշ վի լուտե սա կե տի՝ Սակ վա բի սա գե լե գե տի մո տա -կայ քի հու շար ձան նե րը ևս առնչ վում են «հայ -կա կան մշա կույ թին»: Այս տեղ նա գտել էոս կե ի րե րի կտոր ներ, եր կա թից ա պա րան ջանև այլն: Ու շագ րավ է հոր և որ դու պատ կե րա -քան դա կը, որն ու ներ ար ձա նագ րութ յուն՝«ՈՐԴԻ ԲԱԿՈՒՐԻ»20:

Հա յաս տա նի XIX-XX դդ. հնա գի տութ յան

սկբնա վոր ման և հե տա գա զար գաց ման գոր -ծում հի րա վի մեծ է ռուս հե տա զո տող նե րի ա -վան դը: Ն րանց շնոր հիվ աս պա րեզ ե կան միշարք կար ծիք ներ, ո րոնք ար դիա կան են մինչևօրս: Հա կադր վե լով ֆրան սիա ցի գիտ նա կանԺակ դը Մոր գա նի տե սա կե տին, Ա. Ե րից յա նը,Ա. Ու վա րո վը և Ի. Պոլ յա կո վը ա պա ցու ցե ցին,որ Հա յաս տա նը նույն պես թևա կո խել է քա րիդա րը: Հա յաս տա նի տա րած քում ռուս հնա -գետ նե րի ու սում նա սի րած հու շար ձան նե րըպատ մա կան տար բեր դա րաշր ջան նե րի են:





1. Համբօ, Հինգերորդ հնագիտական ժողովը Թիֆ -լիսում, Փորձ, Տփղիս, 1881, N 1, էջ 76:

2. Նույն տեղում, էջ 80:3. Նույն տեղում, էջ 90:4. Հովհաննիսյան Խ., Բևեռագիր արձանագրություն -

ներ Ռուսաց Հայաստանում, Բազմավէպ, Վենե տիկ,1897, N 5, էջ 203:

5. Տիրացյան Գ., Արմավիրի պեղումները, ՊԲՀ,Երևան, 1980, N 2, էջ 26:

6. Ղափանցյան Գ., Հնության մի քանի հիշատա -կարան ներ, Արարատ, Վաղարշապատ, 1914, էջ 92:

7. Նույն տեղում, էջ 95:8. Դադյան Խ., Հոդված «Յովիտ» ամսագրից՝ կոմ -

սուհի Ուվարովայի տանը տեղի ունեցած Մոսկվայիհնագիտական ընկերության նիստում Գառնիիմասին արված զեկուցման մասին, ՀՀ Ազգային ար -խիվ, ֆոնդ 319, ցուցակ 1, գործ 360, 1901-1910, էջ 1:

9. Материалы по археологии Кавказа, Москва, 1911, вы-пуск VI, стр. 37.

10. Նույն տեղում, էջ 38:

11. Նույն տեղում, էջ 86: 12. Նույն տեղում, էջ 90-99: 13. Նույն տեղում, էջ 135: 14. Համամչյան Ե., Կուրգաններ Ղարաբուլաղ գյուղի,

Ազգագրական հանդես, Թիֆլիս, 1897, գիրք Բ, էջ308:

15. Раскопки в Елизаветпольской губернии, Отчет им-ператорской археологической коммиссии за 1891 г.,Санктпетербург, 1893, стр. 117.

16. Նույն տեղում, էջ 118:17. Пиотровский Б., Археология Закавказья, Ленин-

град, 1949, стр. 48. 18. Эриванская губерния, ОАК за 1897 г., Санктпетер-

бург, 1900, стр. 83.19. Чарквиани М., Ефимий Такайшвили и грузинская

археология рубежа XIX-XX веков, автореферат, Тби-лиси, 2004, стр. 46-47.

20. Նույն տեղում, էջ 51:



1. Համբօ, Հինգերորդ հնագիտական ժողովը Թիֆ -լիսում, Փորձ, Տփղիս, 1881, N 1:

2. Հովհաննիսյան Խ., Բևեռագիր արձանա գրություն -ներ Ռուսաց Հայաստանում, Բազմավէպ, Վենե տիկ,1897, N 5:

3. Համամչյան Ե., Կուրգաններ Ղարաբուլաղ գյուղի,Ազ գա գրական հանդես, Թիֆլիս, 1897, գիրք Բ:

4. Դադյան Խ., Հոդված «Յովիտ» ամսագրից՝ կոմ -սուհի Ուվարովայի տանը տեղի ունեցած Մոսկ -վայի հնագիտական ընկերության նիստում Գառնիիմասին արված զեկուցման մասին, ՀՀ Ազգայինարխիվ, ֆոնդ 319, ցուցակ 1, գործ 360, 1901-1910:

5. Ղափանցյան Գ., Հնության մի քանի հիշատա կա -րան ներ, Արարատ, Վաղարշապատ, 1914:

6. Տիրացյան Գ., Արմավիրի պեղումները, ՊԲՀ,Երևան, 1980, N 2:

7. Раскопки в Елизаветпольской губернии, Отчет импе -раторской археологической коммиссии за 1891 г.,Санктпетербург, 1893.

8. Эриванская губерния, ОАК за 1897 г., Санктпетербург,1900.

9. Материалы по археологии Кавказа, Москва, 1911, вы -пуск VI, стр. 37.

10. Пиотровский Б., Археология Закавказья, Ленин -град, 1949.

11. Чарквиани М., Ефимий Такайшвили и грузинскаяархеология рубежа XIX-XX веков, автореферат,Тбилиси, 2004.

ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

ЗАРОЖДЕНИЕ АРМЯНСКОЙ АРХЕОЛОГИИДЕЯТЕЛЬНОСТЬ РУССКИХ ИССЛЕДОВАТЕЛЕЙ В АРМЕНИИ

(со второй половины XIX в. по 1920-е гг.)

Карен ЦеретянНаучно-исследовательский центр по историческому и культурному наследию при министерсве культуры РА, Ереван

Резюме

Армения, будучи частью Российской империи, привлекала многих исследователей.Археологические общества Санкт-Петербурга и Москвы отправляли свои экспедиции вАрмению. Деятельность русских исследователей в Армении началась во второйполовине XIX в. — их вклад в зарождение и развитие армянской археологии важен инеоценим. Хотя многие из них были далеки от археологии и подчас ошибались вдатировке памятников, тем не менее значение проделанной ими работы весьма велико.Не оставались безучастными и армянские исследователи А. Ерицян, К. Патканян, М.Эмин, Е. Амамчян и др., которые, сотрудничая с русскими специалистами, спо -собствовали развитию армянской археологии.

В XIX в. в Армении не было условий для развития профессиональной археологии:научных институтов, учреждений и организаций, проводящих археологические работы,поэтому деятельность русских исследователей имела большое значение для развитияармянской археологической науки в советский период.

Ключевые слова: Армения, русский, исследователь, археология.




THE ORIGIN OF THE ARMENIAN ARCHAEOLOGYTHE ACTIVITIES OF RUSSIAN RESEARCHERS IN ARMENIA

(from the second half of the 19th century to the 1920s)

Karen TseretsyanScientific Research Center for Historical and Cultural Heritage, under the ministry of Culture, RA, Yerevan

Summary

Armenia, being part of the Russian Empire, attracted many researchers. Archaeolog-ical societies of Saint-Petersburg and Moscow sent their expeditions to Armenia. The ac-tivities of Russian researchers began in Armenia in the second half of the 19th century-- their contribution to the formation and development of the Armenian archaeology isimportant and invaluable. Although many of them were far from archaeology and some-times erred in dating the sites, however, the value of their work is very great. Great wasthe activities of the Armenian researchers as well: A. Yeritsian, K. Patkanyan, M. Emin,E. Hamamjyan and others, who, in cooperation with Russian experts, contributed muchto the development of Armenian archaeology.

In the XIX century Armenia did not have necessary conditions for the development ofprofessional archaeology - research institutes, establishments and organizations, con-ducting archeological work, therefore, the activities of Russian researchers were of greatimportance and paved the way for the development of the Armenian archaeological sci-ence in the Soviet period.

Key-words: Armenia, Russian, researcher, archaeology.



Մուղնու, ինչպես նաև Հայ Առաքելական եկե-ղեցու ամենանշանակալից ու բովանդակալից,բազմաթիվ ուխտավորների ամենասպասվածտոնը եղել է Մուղնուխտը, որը նշվել է սեպտեմ-բերի 18-ին և շարունակվել յոթ շաբաթ: Այդ առ-թիվ Մ. Թաղիադյանը գրել է. «Մողնուխտ կամ,տօն յիշատակի նահատակութեան սրբոյս, հան-

դիսանայ ի 18 ամսեան Սեպտեմբերի, և վասն-զի ամենայն ժողովուրդք աշխարհի ոչ կարեն իմի աւուր խմբել աստանօր, և եթէ խմբէին ևս`վնաս կենաց բազմաց լինէր փոխանակ շահու,վասն որոյ հոգացան խոհական առաջնորդքնմշտնջնաւորել զտօնն ցեօթն շաբաթս հետա-գայս»1: Միաժամանակ նա նշել է, որ յուրաքանչ-



ԱՐՄԵՆ ԱՍԱՏՐՅԱՆՀՀ մշա կույ թի նա խա րա րութ յան Պատ մամ շա կու թա յին ժա ռան գութ յան գի տա հե տա զո տա կան կենտ րոն, Եր ևան, [email protected]

Â´ÆÈÆêÆÆ ØàôÔÜàô ê´. ¶ºìàð¶ ºÎºÔºòÆÜ(ì²ìºð²¶ðàôÂÚàôÜ*)

Հակիրճ: Թբի լի սիի Մուղ նու Սբ. Գ ևորգ ե կե ղե ցին հիմ նադր վել է 1356 թ. և ա նընդ մեջ գոր -ծել մինչև 1930-ա կան թվա կան նե րն ու փակ վել Ս տա լին յան հա կակ րո նա կան քա -ղա քա կա նութ յան հետ ևան քով: Շի նութ յու նը մինչև 1989 թ. ծա ռա յել է որ պեսժո ղովր դա կան ար վես տի թան գա րան: 1990-ա կան թվա կան նե րից վրաց իշ խա նու -թյուն նե րը և ե կե ղե ցու պահ պա նութ յանն ու վե րա կանգն մա նը կոչ ված հա մա պա -տաս խան կազ մա կեր պութ յուն նե րն այն լրիվ մատ նել են ա նու շադ րութ յան, ևե կե ղե ցին, աս տի ճա նա բար ստա նա լով վտան գա վոր ճա քեր, սկսել է փլուզ վել:Եկե ղե ցու դրութ յամբ մտա հոգ ված հայ հա սա րա կութ յան և Վի րա հա յոց թե մի բազ -մա թիվ ա հա զան գե րը մնա ցել են ան պա տաս խան: Կի սա քանդ ե կե ղե ցին վերջ նա -կա նա պես փլուզ վել է 2009 թ. նո յեմ բե րի 19-ին:

Բա նա լի բա ռեր՝ Թբիլիսի, ե կե ղե ցի, Մուղնի, Վրաստան:

* Սկիզբը՝ §Հուշարձան¦ տարեգրքի Ը հատորում

յուր ուխտավոր մեծ պատրաստություն է տեսելտոնին մասնակցելու համար. «իւրաքանչիւրուխտաւոր պատրաստէ իւր պաշար զազնիւ ևզփափուկն ի կերակրոց և ըմպելիաց, թխէ զգա-թայ, զթերթ, զկտաբ և զլօշ ի նաշհոյ, առնու ընդիւր խաշածս մսոյ. գինի երկոքումբք տկօք, ևզհամէմս կամ զգինւոյ մազայ յամենայն պտղոց»:

Սբ. Գևորգ եկեղեցու նկատմամբ իր վերա-բերմունքն է արտահայտել վրաց Պ. Իոսելիա-նին, որը 1837թ. գրել է. «Իշխան Բեհբութովներիպալատին կից կա գմբեթավոր եկեղեցի հանունՍուրբ Գեորգի` Մողնին կոչեցեալ, որ կանգուն էչորս սյան վրա: Բացի մեծ գմբեթից, այս եկեղե-ցու երեք կողմում անկյուններում դրսից շինվածեն երեք փոքր գմբեթներ: ...Սա կառուցված էքաղաքացիներ (մոքալաքներ) Մանդենովի,Բաստամովի և Բաշինջաղելովի ծախքով: Ներ-քուստ ավելի դուրեկան տեսք ունի, քան թեդրսից: Այստեղ են մի ավագ քահանա և չորսքահանա: Այս եկեղեցու գավթում, հինգ սաժենհեռավորությամբ, կա մի այլ եկեղեցի` նույնպեսՍուրբ Գեորգի, նույնպես Փոքր Մողնին կոչե-ցեալ, գմբեթավոր քարուկրով կառուցված հնուցՏեր – Շմավոնովների ծախքով, որոնք այժմ իշ-խան Աբիմելիքով են կոչվում: Սա էլ մեծ Մող-նիին է վերագրված»2:

Եվ մեկ փաստագրություն. 1854 թ. հունվարի26-ին կոնսիստորիայի անդամներ Թադևոսվրդ. Հակոբյանցը, Իսահակ ավ. քհյ. Սահառու-նին, Սրապիոն ավ. քհյ. Տեր Մովսիսյանցը և

Մկրտիչ քհյ. Տեր Գրիգորյանը հայտարարութ-յամբ դիմել են Հայոց Վեհափառ Հայրապետին3.

«Ի կոնսիստորիս լուեալ զյայտարարութիւներէցփոխանին Մողնւոյ Սբ. Գէորգ եկեղեցւոյնԹիֆլիզոյ ի 22 սեպտեմբերի № 2, յորում բա-ցատրէ թէ, ծախք նորոգութեան Մողնւոյ եկե-ղեցւոյ ըստ մերձաւոր նկատման նորա և այլ էմոտ անձանց հասանի մինչ զչորս հազար հինգհարիւր ռուբլի արծաթ սուղ ինչ աւել կամ պա-կաս. ի տեղեկութեանց գործոց երևի «երէցփո-խանն Մողնւոյ Սբ Գէորգ եկեղեցւոյ պարոնԳէորգն Մանդէնեանց յայտարարութեամբ մա-տուցեալ զվէքիլուի այն է` հաւատարմութեամբբազմաստորագիր թուղթն շնորհեալն ինքեան...ի ժողովրդականացն նոյն եկեղեցւոյ, բացատ-րեաց թէ, ծածկոյթ տանեաց Մողնւոյ եկեղեցւոյնառ կարի բազմամեայ էնուին գոլով փտեալ ևքայքայեալ` սկսեալ են ջուրք անձրևաց և ձեանցթափանցել ի ներքս, որովք ոչ միայն ծեփք ևնկարք ի ներքուստ սկսեալ են եղծանիլ, այլևնոյն իսկ խոնաւութիւնքն թափանցանեն ընդ որ-մունսն ևս, որոց հետևանքն լինելոց են վնասա-կար յոյժ եկեղեցւոյն, վասնորոյ ըստ յառա ջա-դրութեան ժողովրդականացն և նոյն հաւատար-մութեամբ թղթոյն շնորհեցելոյ ի նոցանէ ին-քեան խնդրեաց զլուծումն առնելոյ զվերանորո -գութեան եկեղեցւոյն ի գումարաց նոյն իսկ եկե-ղեցւոյն: Նոյնպէս և զյիշեալ հաւատարմու-թեամբ թուղթն ըզկնի հարկաւորութեամբ սորինվերադարձուցանել նմա. առաջի արարեալ հա-ւատարմութեամբ թուղթն գրի համաձայն բա-ցատրելոցն ի յայտարարութիւնէ յիշեալ երէց -փոխան Մանդէնեանցին, յորում ստորագրեալեն բազում անձինք ի ժողովրդականաց նոյն ե-կեղեցւոյ: Վասնորոյ և կոնսիստօրս ի դիմացտնտեսական մասին իւրոյ գրեաց երէցփոխա-նին Մողնւոյ եկեղեցւոյ ի 20 օգոստոսի անցեալամի № 1417, հասուցանել կոնսիստօրիս զտեղե-կութիւնս զորքանուէ ծախուցն, որք ունին գնալի վրայ նախամտադիր նորոգութիւն նոյն եկե-ղեցւոյ: Կարգաւորեցին: Զվերոյգրելոցս ամե-նայնէ յարգոյաբար յայտնել Ձերումդ Վեհափա -ռութեան խնդրել զլուծումն»:

Հայաստանի Ազգային արխիվում պահպան-վում են բազմաթիվ փաստաթղթեր, որոնք ուղ-ղակիորեն առնչվում են Սբ. Գևորգ եկեղեցուհետագա տարիների ընթացիկ գործունեությա-

ԱՐՄԵՆ ԱՍԱՏՐՅԱՆ


Մուղնու Սբ. Գևորգ եկեղեցին XIX դ. վերջին:

նը, նշանավոր հայերի հետ փոխհարաբերութ-յուններին, այցելություններին, բարեգործակայնկապերին, ժամանակաշրջանի իրադարձու-թյուններին:

1854 թ. փետրվարի 25-ին եկեղեցիների բա-րեկարգիչ Ղազար ավ. քհյ. Դավթյանցը ներկա-յացրել է, որ 1853թ. եկեղեցու ծխամատյանումգրանցվել են` 51 արական և 55 իգական սեռիծնվածներ, 22 ամուսնություն, 26 արական և 39իգական սեռի մահացածներ4:

1856 թ. եկեղեցին ունեցել է 4 կրպակ` մեծ ևփոքր, մի տուն` 5675 ռ. արժողությամբ, մայրգումարը կազմել է 27717ռ. 38 ½ կոպ. արծաթով5:

1860 թ. հունիսի 4-ին Վրաստանի հայոց թե-մի կառավարիչ Սարգիս արքեպիսկոպոսնառաջադրությամբ դիմել է Վիճակային կոնսիս-տորիային6.

« Լուսաւորչական սինօդն սբյ Էջմիածնի հրա-մանաւ յ7-ն ամսոյս № 899, տայ ինձ զլուծումնվասն թոյլատրելոյ հաւատարմացելոց ի կոչմա-նէ հայազն ժողվրդականաց Մօղնի սբ Գէորգ ե-կեղեցւոյ Տփխիսու, կնեազ ՂահրամանիԱրղութեանց, Աստիճանաւոր Եագօրայ Թա-մամշեանց և տօհմային քաղաքացի ՆիկօլայիՄիրիմանեանց ընկալնուլ փոխարինաբար յե-րիցփոխանէ նոյն եկեղեցւոյ զտասն հազարռուբլիս արծաթեայ ի շինութիւն պարսպի և իգին շինուածոյ եղելոց զառաջեաւ պարսպի նո-րին, զորմէ խնդրեալէի ես ի սինօդէն յայտարա-րութեամբ ի 17 մարտի ներկայ ամի № 89,մատուցմամբ պատճէնի հաւատարմականթղթոյ տուիցելոյ ի ժողովրդականաց վերոյի-շեալ եկեղեցւոյ յիշեալ անձանց, ընդ խնդրագ-րոյ վերջնոյս մատուցելոյ ինձ ի 27 փետր.:

Ուստի համաձայն հրամանի Լուսաւորչականսինօդին առաջադրեմ Կոնսիստօրիայիդ տալհրաման երեցփոխանի Մօղնի սբ Գէորգ եկե-ղեցւոյ Տփխիսոյ զիտացէ փոխարինաբար վե-րոգրեալ երից անձանց զտասն հազար ռուբլիսարծաթեայ առանց շահի, և ի նոցանէ ունեցիփութով ստանալ զայն գումար պարտուց ի կա-մաւոր նուիրանաց բարիպաշտ ժողովրդոց ևյայլոց աղբերաց համաձայն մտաց հաւատար-մական թղթոյ ժողովրդոցն:

Կառավարիչ թեմին Վրաստանի և Իմէրէթիարք եպս Հայոց Սարգիս»:

Այս առաջադրության առիթով նոյեմբերի 10-ին Վրաստանի կոնսիստորիան հրամայել է7.

«Ի կատարումն առաջադրութեան ՆորինԲարձր Սրբազնութեան հրամանագրել երեսփո-խանին Մօղնւոյ սբ Գէորգայ եկեղեցւոյ քաղա-քիս Աստիճանաւոր Գէորգայ Մանդինեանց, զիյարդիւնց եկեղեցւոյ իւրոյ ի բաց հրանեալ իծախս ի մատենին զտասն հազար ռուբլիս` տա-ցէ փոխարինաբար առանց տոկոսից հաւա-տարմացելոցն ի կողմանէ ժողովրդոց կնեազՂահրամանի Արղութեանց, Աստիճանաւոր Եա-գօրայ Թամամշեանց ու տոհմանուն քաղաքաց-ւոյ Նիկօլայի Միրիմանեանց ստորագրութեամբնոցա ի մէնջ եկեղեցւոյ մատենի, ի պէտս շինու-թեան պարսպի և ի գին շինուածոց` եկեղեցւոյզառաջեաւ նոյն եկեղեցւոյ և ստանալով ի վերո-յիշեալ անձանց զապահովագիր, վասն անկո-րուստ դարձուցանելոյ եկեղեցւոյն զգումարն.զորմէ տացէ ատենիս և տեղեկութիւն. և զայս-մանէ ամենախոնարհաբար հասուցանել ի գի-տութիւն և Լուսաւորչական Հայոց սինօդի սբյԷջմիածնի»:

Արդեն 1861 թ. ապրիլի 8-ին Կովկասի փո-խարքան № 258 հրամանով Սարգիս արքեպիս-կոպոսին տվել է իր համաձայնությունը, որպես -

Â´ÆÈÆêÆÆ ØàôÔÜàô ê´. ¶ºìàð¶ ºÎºÔºòÆÜ




զի Մուղնու եկեղեցու պարիսպը մեծացնելունպատակով միաբանությունը կարողանա ձեռքբերել ազնվական Գափո Միխայիլով Շավերդո-վի տունը` երեք հազար ռուբլով: Սարգիս արք.ապրիլի 10-ին գրությունն ուղարկել է կոնսիստո-րիայի տնօրինությանը8:

1872 թ. հուլիսին եկեղեցու երեցփոխան պ.Բարսեղ Խոջայանցը, համաձայն հոգևոր իշխա-նության կարգադրության և ժողովրդի ցանկութ-յան, 300ռ. արծաթ է հատկացրել Գայանյանօրիորդաց ուսումնարանին9:

1872 թ. սեպտեմբերին Ներսիսյան դպրոցինոր հոգաբարձուներ առաջադրելու համարՄուղնու Սբ. Գևորգ եկեղեցուց պատգամավոր-ներ են ընտրվել դեստվիտելնի ստատսկի սո-վետնիկ բժշկապետ Հարություն Հովհաննիս -յանցը, կոլեժսկի սովետնիկ Հովհաննես Ամի-րաղյանցը և նադվորնի սովետնիկ Վասիլ Խո-ջայանցը10:

1874 թ. հունվարի 23-ին եկեղեցում կատար-վել է Եղիսաբեթ Հովհաննիսյանցի հոգեհան-գիստն ու հուղարկավորությունը, որին ներկա էեղել սրբազան առաջնորդը: Տիկնոջ ջանքերովԹիֆլիսում բացվել էին օրիորդաց ուսումնա-րաններ: Նա բժշկապետ Հ. Հովհաննիսյանցիամուսինն էր11:

1878 թ. փետրվարի 23-ին, Վարդանանց տո-նի առթիվ, եկեղեցում հանդիսավոր պատարագէ մատուցել սրբազան Գաբրիել եպիսկոպոսը,որից հետո տեղի է ունեցել ռուս – թուրքականպատերազմում զոհված քրիստոնյա զինվորնե-րի համար հոգեհանգստի արարողություն12:Մարտի 4-ին եկեղեցում գեներալ Յ. Գ. Լորիս -Մելիքովի հոգեհանգիստն էր:

Ապրիլի 9-ին եկեղեցում պատարագից հետոերեցփոխան պ. բժիշկ Դավթյանցի մեկ տարվագործունեության և հաշիվների քննության հա-մար հրավիրվել է ժողով: Ըստ հաշվետվության`եկեղեցու տարեկան արդյունքը եղել է 1700 ռ.:1877 թ. եկեղեցին ավագ պահարանից գնել է 10փութ սպիտակ մոմ13: Մայիսի 21-ին Գայանյանուսումնարանի դահլիճում կայացել է եկեղեցա-կան գործերին նվիրված ժողով:

1879 թ. հունվարի 1-ին « Մեղու Հայաստա-նին» թերթը հայտնում է, որ Մուղնու նորընտիրերեցփոխան, մեծարգո բժշկապետ ՀարությունՀովհաննիսյան Հովհաննիսյանցը չի կամենումընդունել իր նոր պաշտոնը` անհնար համարե-

լով գործակցել եկեղեցականների հետ14: 1879 թ. ապրիլին Թիֆլիսի Մուղնու միաբա-

նությունն սկսել է ստորագրություն հավաքել հօ-գուտ «Արարատյան» ընկերության: Սիմեոն քհյ.Չմշկյանը ներկայացրել է նվիրատուների ցու-ցակը, որտեղ նշված է, որ Մուղնու միաբանութ-յունն այդ ընկերությանը ամեն տարի նվիրում է10 ռուբլի15:

1880 թ. սեպտեմբերի 27-ին, Հայոց Վեհա-փառ Հայրապետի անվանակոչության առթիվ,եկեղեցում պատարագել է Գրիգոր արք. Աղա-փիրյանը: Տոնի և ճեմարանի հիմնադրությանառթիվ նա ատենաբանել է: Սուրբ պատարա-գից հետո եկեղեցական դասը եկեղեցու գավ-թում, Ներսիսյան դպրոցի հոգաբարձության,ուսուցիչների և աշակերտների ներկայությամբկատարել է հոգեհանգիստ ուսումնարանի բա-րերար, հանգուցյալ Գ. Օքոյանցի գերեզմանիվրա: Հոգաբարձության կարգադրությամբ այնկատարվել է ամեն տարի16:

1880 թ. նոյեմբերին Ներսիսյան դպրոցի հո-գաբարձուներ առաջադրելու համար Մուղնու ե-կեղեցուց պատգամավորներ են ընտրվելՀարություն Հարությունյան Խարազյանցը, Գրի-գոր Գաբրիելյան Ղորղանյանցը և Եսայի Սողո-մոնյան Խանղալամանյանցը17:

1881 թ. փետրվարին, Վարդանանց տոնի օ-րը, սրբազան Աղափիրյանը եկեղեցում կատա-րել է պատարագ, որից հետո ժողովուրդըհավաքվել է Գայանյան օրիորդաց ուսումնարա-նի դահլիճում, որտեղ բանախոսել է Ամբրոսիոսհայր սուրբը: Հանդեսը կնքվել է սրբազանի օրհ-նությամբ և աշակերտուհիների երգերով18:

1881թ. մարտի 2-ին առավոտյան ժամը 11-ինՆերսիսյան դպրանոցը, Թանդոյան և Գայան-յան ուսումնարանները` Մուղնու եկեղեցում ա-շակերտների, վարժուհիների և ուսուցիչներիներկայությամբ կատարել են հոգեհանգիստ՝Թագաւոր Կայսեր համար19:

1881 թ. դեկտեմբերի 23-ին «Մշակը» գրում է.« Մողնու եկեղեցին մտնելիս, մարդս իսկոյն եր-կիւղ է կրում, տեսնելով այն ճեղքը, որ գոյացելէ առաստաղի վրա մուտքի դռնից մինչև միւսդուռը: Թէև ճեղքը մասամբ կպցրած է թղթով,երևի դրա համար, որ նրա մեծանալը չերևայ,բայց այնուամենայնիւ հասարակութեան համարհետաքրքիր է իմանալ, արդեօք եկեղեցի յաճա-խողները չեն ենթարկվում որ և է վտանգին»20:



1882 թ. օգոստոսի 19-ին եկեղեցում տեղի է ու-նեցել տխուր հանդես, որին ներկա էին Թիֆլի-սի հայ հասարակության բազմաթիվ ներկայա -ցուցիչներ: Այդ օրը Նատալիա Միրզոյանցի (օր.Տեր Մարկոսյան) թաղումն էր: Նա Գայանյանուսումնարանի անդրանիկ սանուհիներից էր ևմինչև իր մահը վարժուհի էր: Նրա բազմաթիվգրքերը և թարգմանությունները զարդարում ենմանուկների աղքատ գրադարանները21:

1883 թ. նոյեմբերի 28-ին եկեղեցու Մուշեղքհյ. Տեր Ղևոնդյանցը նամակ է ուղղել «Մշակ»թերթի խմբագրին. «Վերջապէս ներկայ նոյեմ-բերի 27-ին վճռվեցաւ Մուղնւոյ եկեղեցու երից-փոխանական հարցը: Քուէարկվեցան պ.պ.Ստեփան Մելիքեան, Գասպար Նահապետեանև Աղէքսանդր Խօսրովեան: Վերջինս ներկայչէր: Ընտրողները 33 էին: Ընտրվեցաւ երեցփո-խան պ. Գասպար Նահապետեանը 15 ձայնով,պ. Խօսրովեան 14 ձայնով, այն է մի ձայնով պա-կաս կանդիտատ մնաց: Ժողովը խաղաղ անցաւաւելի քան առաջինը: Ընտրող հասարակութիւ-նը գոհ մնաց և Համախօսական թերթը ստո-րագրվեցաւ, որ առաջարկվի ի հաստատութիւն:Յոյս ունենք, որ պ. Նահապետեանը կարդա-րացնի ժողովրդի ջերմ համակրութիւնը և իւրով-սանն կաշխատի միանգամայն նուիրվելեկեղեցու կարիքներին, որը կարօտ էր պարոնինման հասուն և բազմափորձ երեցփոխանացո-ւի գործունեայ հոգատարութեանը»22:

1884 թ. հունվարի 29-ին թեմի առաջնորդիկարգադրությամբ Թիֆլիսի հայոց եկեղեցինե-րում տեղի է ունեցել պատգամավորների ընտ-րություն: Յուրաքանչյուր եկեղեցի ընտրել է չորսպատգամավոր, որոնք մարտի 24-ին, գավառա-կան քաղաքների պատգամավորների հետպետք է հավաքվեն առաջնորդարանում և ընտ-րեն մի ներկայացուցիչ, որը սրբազան առաջ-նորդի հետ կմասնակցի կաթողիկոսականընտրությանը: Մուղնու եկեղեցուց պատգամա-վորներ են ընտրվել Աբգար Հովհաննիսյանը,բժիշկ Կարապետ Մելիք - Բեգլարյանը, Գաս-պար Նահապետյանը և Վարդան Կուսիկյա-նը23: Այդ ընտրությունը վերահսկել է բարեկար -գության վերատեսուչ Մուշեղ քհյ. Տեր Ղևոնդ-յանցը: Նա գրել է, որ ընտրությունը «շատ կա-նոնաւոր էր և քուէարկութեան ժողովը լուռ էր ևխաղաղ, կրկին և կրկին անգամ համարեցինքքուէարկողները և տօմսակները»24:

1884 թ. փետրվարի 16-ին, Վարդանանց տո-նի օրը, եկեղեցում պատարագից հետո, սրբա-զան առաջնորդը հոգևորականների, Գայանյանուսումնարանի աշակերտուհիների, տեսչի, ուսու-ցիչների և խուռն բազմության ներկայությամբհոգեհանգիստ է կատարել: Այնուհետև դահլի-ճում օրիորդաց երգեցիկ խումբը բացել է հանդե-սը «Տէր, պահեա զԿայսեր մեր» երգով: Ճա -ռախոսել են պ.պ. Պալյանը, Գեղամյանը և հայրՍտեփաննոս ավ. քհյ. Տեր Ստեփանոսյանցը25:

1885 թ. փետրվարին Գասպար Նահապետ-յանը ներկայացրել է եկեղեցու երեցփոխանի1884 թ. հաշվետվությունը26.

1) Եկեղեցին ունի անշարժ կալվածք`ա) 2 տուն՝ քայքայված, որոնցից մեկը վար-

ձել էր ավ. քահանա Բենկլյանցը,բ) 1 կրպակ վերնահարկով` Բազազխանում,

մանրավաճառ Սոլիկո Պեպինյանցի ձեռքին, ա-ռանց կապալագրի: Նա չէր վճարել կրպակիվարձը 1881թ. հուլիսի 1-ից: Այս մասին գանգատէ հայտնվել դատարանին:

2)1883 թ. եկեղեցին չի ունեցել մայր գումարև անվաճառ ամբողջ մոմ:

3)1884 թ. ընթացքում մուտք է եղել. եկեղեցա-պատկան կալվածքներից վարձ`480 ռ., ամբողջմոմից` 1301 ռ. 75 կ., կիսայրյալ մոմից` 110 ռ. 55կ., նվեր չարչարանաց գիշերվա մոմերի` 17 ռ.,հանուն եկեղեցու գանձանակադրամ` 64 ռ. 50 կ., սուրբ մասունքների խաչահամբույրից` 22ռ. 97 կ., մկրտության և պսակի լուսագին, ջահե-րի և թագերի վարձ` 205 ռ. 75 կ., դիազարդի ևդագաղասեղանի վարձ` 38 կ., խաչահանեք ևվարագուրաբացեք` 15 կ., ս. Գայանյան օրիոր-դաց ուսումնարանի վարչությունից փոխարինա-բար ստացել է 150 ռ.: Ընդամենը 2411 ռ. 62 կ.:

1887 թ. փետրվարի 12-ին, Վարդանանց տո-նի օրը, եկեղեցում կատարվել է Սբ. Վարդա-նանց հիշատակին նվիրված հոգեհանգիստ:Քահանաներից մեկը քարոզով մեկնել է տոնինշանակությունը: Ներկա են եղել Գայանյանդպրոցի աշակերտուհիները և վարժուհիները:

1888 թ. եկեղեցուն են պատկանել երկհար-կանի տուն` եկեղեցու պարսպին կից, որտեղտեղակայված է եղել ուսումնարանը, նաև 9սենյակ` ուխտավորների համար27:

1889 թ. մարտին Մուղնու եկեղեցին կարողա-ցավ պաշտոնից հրաժարվող երեցփոխի փո-խարեն նոր երեցփոխ ունենալ: Ընտրվել է պ.




Միքայել Տեր - Շմավոնյանը28: Հետագայումհոգևոր կոնսիստորիան չի հաստատել նրաընտրվելը` պատճառաբանելով, որ ընտրողնե-րի թիվը շատ փոքր է եղել` 24 հոգի: Ուստի նշա-նակվել է նոր ընտրություն և մարտի 26-ին նորերեցփոխ է ընտրվել Բագրատ Ալիբեգյանը,Հովնանյան - Մարիամյան ուսումնարանի հո-գաբարձուներ` բժիշկ Միքայել Շահպարոնյանը,Ա. Հովհաննիսյանը, իշխան Բեհբությանը և Ն.Տեր Ղևոնդյանը29:

1890 թ. հունիսին Բագրատ Ալիբեգյանի փո-խարեն եկեղեցու երեցփոխ է ընտրվել բժիշկՇահպարոնյանը, որը վեց ամիս հետո ներկա-յացրել է իր հրաժարականը` առանց ընդունելուիր պաշտոնը:

1890 թ. օգոստոսի 26-ին Թիֆլիսում տեղի էունեցել հարուստ վաճառական ՆիկողայոսԳևորգյան Յարալյանցի թաղումը: Հոգե-հանգստյան արարողությունը կատարվել էՄուղնու Սբ. Գևորգ եկեղեցում, որտեղ քարո-զել է թեմի սրբազան առաջնորդը և հայտնել, որհանգուցյալի կինը, ի հիշատակ ամուսնու, նվի-րել է 1000 ռ. եկեղեցու քահանաներին30 և քաղա-քի աղքատների գանձարանին` 2000 ռ.31:

1890 թ. դեկտեմբերին « Նոր Դարի» խմբագ-րականում նշված է, որ արդեն հինգերորդ ան-գամն է եկեղեցում չի հաջողվում անցկացնելերեցփոխի ընտրություն կամ ընտրությունը չիկայանում հավաքված ծխականների քիչ լինելուպատճառով32: Մուղնու եկեղեցու մի ծխականգրել է. « ... Մողնու եկեղեցու ինտելիգէնտ հռչա-կուած ժողովուրդը թողել է եկեղեցին անխնամև լքեալ դրութեան մէջ: Եկեղեցու ներքին և ար-տաքին բարեկարգութիւններին նպաստող եր-կու զօրեղ գործիչներ են հարկաւոր` - երէցփոխև աւագ քահանայ: Արդ` երկուսիցն էլ զուրկ էմեր Մողնու եկեղեցին: Կար ժամանակ, որ այդեկեղեցին օրինակելի էր Թիֆլիսի բոլոր եկեղե-ցիների մէջ իրեն ներքին կարգաւորութեամբ ևմանաւանդ կանոնաւոր և գեղեցիկ երգեցողու-թեամբ, իսկ այժմ, ընդհակառակը, դա անցեա-լի ողորմելի հակապատկերն է ներկաայացնումմեզ. փոխանակ այն գեղեցիկ երգեցողութեան,որ լինում էր այդտեղ Տէր - Ղազար և Տէր – Զա-քար աւագ քահանաների ժամանակ, այժմմիայն մի դպիր կգտնես Մողնու եկեղեցում,միայնակ կանգնած, որ անփառունակ ձայնով

մի նսեմ և անշուք դպրութիւն է կատարում թէհասարակ և թէ տօն օրերին...»33:

1891 թ. հունվարին, կոնսիստորիայի հրամա-նով, եկեղեցու երեցփոխ է նշանակվել ծխատերՄուշեղ քհյ. Տեր Ղևոնդյանը:

Ապրիլին Ներսիսյան հոգևոր դպրանոցի հո-գաբարձության համար եկեղեցում պատգամա-վորներ են ընտրվել Ա. Հովհաննիսյանը, Գ.Սունդուկյանը և իշխան Բեհբությանը:

1892 թ. հունվարի 26-ին եկեղեցում կատար-ված ընտրության ժամանակ եկեղեցականպատգամավորներ են ընտրվել Ա. Հովհաննիս-յանը, Գ. Սունդուկյանը և բժ. Գասպարյանը34:

1892 թ. սեպտեմբերի 27-ին եկեղեցում կա-տարվել է Ներսիսյան դպրանոցի բարերարնե-րից մեկի` Հարություն Օքոյանցի հոգե հան -գիստը: Այդ օրը նշվել է նաև եկեղեցու տոնը: Ե-կեղեցու գավթում հավաքվել էին բազմաթիվուխտավորներ: Այդպիսի բազմամարդությունտարիներ ի վեր այդտեղ տեսնված չէր:

1892 թ. եկեղեցու նոր երեցփոխ Ա. Վարդա-պետյանի ջանքերով եկեղեցին բարեզարդվել է:Եկեղեցու հատակը ծածկվել է մաքուր գորգե-րով, ջահերն ու զարդերը փայլել են մաքրությու-նից, եկեղեցական սպասավորների, ժամհարիև դպիրների համար կարվել են նոր և մաքուրզգեստներ ու շապիկներ: Եկեղեցին տաքացել էչորս մեծ վառարաններով: Պահվել է երգեցո-ղության դպրաց առանձին խումբ35:

1893 թ. հունվարի 9-ին եկեղեցու երեցփոխըծխականներին հրավիրել է խորհրդակցելու: Պ.երեցփոխը խնդիրների քննարկման համար ե-կեղեցի է հրավիրել նաև կանանց: Դա ամբողջԿովկասում և Ռուսիայում առաջին դեպքն է,Թիֆլիսի Մուղնու եկեղեցու երեցփոխանն առա-ջինն է, որ հղացրել է այդ հանճարեղ միտքը:Նրա անունն է Ղարաբաղի գավառից Թիֆլիսգաղթած թիֆլիսաբնակ պ. Ա. Վարդապետյան36:

1894 թ. հունվարի 30-ին եկեղեցում տեղի էունեցել Հովնանյան դպրոցի հոգաբարձականչորս պատգամավորի ընտրություն: Ոչ մի ժա-մանակ այնքան ժողովուրդ չէր հավաքվել, որ-քան այս անգամ. ընտրողների թիվը հասնում էրմոտ 200-ի, որոնք բաժանված էին երկու կու-սակցության: Թեկնածուներն էին պ.պ. ԱբգարՀովհաննիսյանը, իշխ. Բեհբությանը, բանկիր Հ.Ծովիանյանը և բժիշկ Շահպարոնյանը. պ.պ. Ա-



վետիք Արասխանյանը, բժիշկ Հ. Լորիս - Մելիք-յանը, Հ. Թադևոսյանը և Ստեփան Լիսիցյանը:Ձայների առավելությամբ (106 ձայնով ընդդեմ73-ի) պատգամավոր ընտրվեցին պ.պ. Ա. Արաս-խանյանը, Հ. Լորիս - Մելիքյանը, Հ. Թադևոս-յանը, Ս. Լիսիցյանը37:

1894. մայիսի 22-ի գիշերը Թիֆլիսում կա-տարվել է մի սրբապիղծ գործողություն` գող էմտել եկեղեցին, կոտրել տուփերը, հափշտակելդրանց միջի դրամը, տարել է արծաթյա խաչ ևՍբ. Գևորգի պատկերով երկու փոքրիկ խաչ: Մ-նացած սպասքներին ձեռք չի տվել: Գողությանմասին իմացվել է գիշերվա ժամը 12-ին: Կանչ-ված թաղապետը, զննելով եկեղեցին, նկատել է,որ դռները կոտրած չեն: Մղդսին հայտնել է, որմոռացել է կողպել դուռը: Կալանավորվել ենմղդսին և մյուս ծառաները. գործը հանձնվել էքննիչին38:

1894 թ. հունիսի 19-ին տեղի են ունեցել կա-նանց դասի պատգամավորական ընտրություն-ներ39: Ընտրությունը թեմի առաջնորդըհամարել է անվավեր` հաշվի առնելով եկեղեցուծխականների բողոքը և նշանակել է նորը40: Հու-լիսի 3-ին կայացել է վերընտրություն: Վերընտր-վել են բժշկապետ Հ. Գասպարյանը, բժիշկ Հ.Լորիս - Մելիքյանը և Հակոբ Թադևոսյանը41:

1895 թ. եկեղեցու երեցփոխ Ավետիս Վար-դապետյանը տպագրել և ծխականների մեջտարածել է եկեղեցու 1892-94թթ. ելումուտքիգումարը: Նշվել է, որ երեցփոխն ամեն ջանքգործադրել է եկեղեցին բարեկարգելու համար42:

1895 թ. մարտի 19-ին Ա. Վարդապետյանիփոխարեն երեցփոխ է ընտրվել Բագրատ Ալի-բեգյանը43:

1895 թ. հուլիսի 30-ին եկեղեցում կատարվելէ քաղաքային ճարտարապետ Կարլ Մելիք - Ա-դամյանցի հոգեհանգիստը: Հուղարկավորութ-յանը մասնակցել է մեծ բազմություն: Արժ. հայրԱրսեն Բագրատունին դրվատել է հանգուցյալիբարեմասնությունները44:

1896 թ. ապրիլի 7-ին եկեղեցում կատարվել էԻսահակ Մարտիրոսյան Ծովիանյանցի հու-ղարկավորությունը: Հանգուցեալը Մուղնու ե-կեղեցուն կտակել էր 500 ռ45:

1896 թ. օգոստոսի 10-ին եկեղեցում ՊողոսՓարսադանյան Երկայնաբազուկ - Արղությանիշխանի հոգեհանգիստն էր: Թաղվել է Սանա-հինում:

1896 թ. սեպտեմբերի 13-ին Սրբազանի ա-ռաջնորդությամբ Թիֆլիս ժամանած գաղտնիխորհրդական Մասլովը և իշխան Ուխտովսկինայցելել են եկեղեցի, ապա ուղևորվել Հովնան-յան - Մարիամյան դպրոցը, որի տեսուչ պ. Փ.Վարդանյանը պ. Մասլովի խնդրանքով ման-րամասն ներկայացրել է ուսումնարանի ստեղծ-ման և գոյության պատմությունը46:

1896 թ. դեկտեմբերի 1-ին եկեղեցու ծխական-ները միաձայն երեսփոխ են ընտրել գեներալ -մայոր իշխան Արսեն Բեհբությանցին: Ժողովիժամանակ հին երեցփոխի երկամյա գործու-նեության հաշվետվությունը հետաձգվել է47: Իշ-խանն ընտրվել է հրաժարական տված Բագ -րատ Ալիբեգյանի փոխարեն:

1897 թ. հունվարին Ա. Երիցյանցը գրել է, որՄուղնու եկեղեցու վերջին՝ հիմնական վերանո-րոգությունը կատարվել է իր օրերում` ձեռամբ ե-րեցփոխ Իսահակ Ծովիանյանցի և աջակցու -թյամբ Տեր Ղազար ավ. քահանայի ու բարե-պաշտ ծխականների48:

1897 թ. մարտի 23-ին, թեմի առաջնորդի կար-գադրությամբ, եկեղեցու ծխականների ժողով էհրավիրվել` վերջ տալու հինգերորդ քահանահրավիրելու հարցին: Վերջինս միաժամանակպետք է լիներ հանգուցյալ Տեր - Մուշեղ քահա-նայի ծխականների հովիվը: Նախագահում էրարժանապատիվ Ղևոնդ ավ. քհյ. Խարազյան-ցը: Ներկա էր 112 ծխական: Վճռվել է հրավիրելմի նոր քահանա: Քվեարկությամբ` 78 ձայնըընդդեմ 1-ի հանգուցյալ քահանայի փոխարենընտրվել է նրա որդին` ավ. սարկավագ Վար-դան Տեր - Ղևոնդյանցն, որն ավարտել էրԳևորգյան ճեմարանը: Ծխականները գոհ ենմնացել ընտրությունից49:

1897 թ. ապրիլի 26-ին, երկարատև հիվան-դությունից հետո, վախճանվել է Թիֆլիսի հայտ-նի վաճառական Հովհաննես Խուդադյանցը,որը գումար էր հատկացրել եկեղեցուն50: Հա-ջորդ տարի, ապրիլի 26-ին, ս. պատարագից հե-տո, հանգուցյալ Հովհաննես Խուդադյանցիհամար հոգեհանգիստ տրվել է նրա գերեզմա-նի վրա: Հայտնի է, որ վաճառականն իր կարո-ղությունը նվիրել էր Կովկասի Հայոց Բարեգոր -ծական ընկերությանը51:

1901 թ. հունվարի 21-ին կատարվել է ԳրիգորՋանշյանի հոգեհանգիստը` նրա մահվան կի-




սամյակի առթիվ: Ներկա է եղել Վեհափառ կա-թողիկոսը52:

Հուլիսի 23-ին երեսփոխան գեներալ մայորիշխան Ա. Բեհբությանցը դիմել է կոնսիստո-րիային հետևյալ հայտարարությամբ.

« Համաձայն հրամանի վիճակային կոնսիս-տորիայի ի 20 յուլիսի 1901թ. № 2921, այսու ու-ղարկում եմ հաշուեմատեան ելից և մտիցՄողնւոյ Ս. Գէորգ եկեղեցւոյ վասն 1901 թ.»53:

Դեկտեմբերի 21-ին իշխան Ա. Բեհբությանցըդիմել է կոնսիստորիային մեկ այլ հայտարա-րությամբ.

« Ներկայ 1901թ. Մուղնւոյ Սբ Գէորգ եկեղեց-ւոյ ելից և մտից հաշուէմատեանը կորել է: Սոյնյայտարարութեամբ դիմելով Վիճակային Ատե-նիդ խնդրում եմ 1. Նոր մատեան շնորհել ինձ, ո-րոյ համար ուղարկում եմ երկու րուբլի և 2.ստորագրել տալ հայր գործակալին մատեանիծախուց բաժնում` անցեալ մատեանների գինը –ընդամէնը տասն րուբլի»54:

Դեկտեմբերի 26-ին կոնսիստորիան հարցումէ ուղարկել եկեղեցու երեցփոխանին և պահան-ջել մանրամասն բացատրություն մատյանիկորստյան մասին: Պատասխանն ստացվել է1902 թ. հունվարի 21-ին55.

«Ի պատասխանի Կոնսիստորիայիդ 1901թ.26-ն դեկտ. № 5658 պատիւ ունիմ յայտնել –1901թ. նոյեմբեր ամսի 27-ին 1. եկեղեցւոյ ծախուցև մտից հաշուէմատեանը` ռոճիկներ բաժանելիսչգիտեմ եկեղեցումն եմ թողել, թէ ճանապարհինվայր ձգել. 2. կորած մատեանը ոչ թէ բնագիր է,այլ` սևագիր, որովհետև ա. լուսագին արդիւնք-ները լուսագնի մատենից է արտագրւում, բ. մո-մի արդիւնքը մատեան է մուծւում` այդ նպա -տակի համար սահմանուած բնագիր մատեա-նից, գ. խանութի արդիւնքը գրւում է մուտք հա-մաձայն դաշնագրի, դ. ծախուց յոդուածներըվերաբերում են կամ կոնսիստորիայի հրաման-ներին և կամ ժամակոչի արած մանր ծախսերին,որոնց համար նոյնպէս մասնաւոր գրքոյկ կայ:

Այսպէս թէ մուտքը և թէ ծախքը վերոյիշեալմատեաններից արտագրւում է հաշուէմատեա-նի մէջ մուտք կամ ծախք. ե. իսկ ինչ վերաբերումէ այն խնդրին թէ կոնսիստորիայում ևս տպագ-րուած մատեան չկայ, ես կարծում եմ որ Ատեա-նը կարող է հասարակ գծած թղթից ևս միչափաբերական մատեան կազմել, ժապաւինել

և տալ ի գործածութեան»:1902 թ. մարտին Ա. Բեյբությանցը ներկայաց-

րել է եկեղեցու ելքի և մուտքի համառոտ հաշի-վը, որից երևում է` մուտքը եղել է 3917 ռ. 19 կոպ.,ծախքը՝ 3287 ռ. 65 կոպ.: Այդպիսով, զուտ արդ-յունքը կազմել է 629 ռ. 51 կոպ.: Ծախքի գումար-ների մեջ հաշված է նաև 150 ռ., որն իբրևառձեռն դրամ գտնվում է բանկում56:

1903 թ. նշված է, որ եկեղեցին ունեցել է` 1) մի շինություն եկեղեցու գավթում՝ եռա-

հարկ, հատկացրած Գայանյան օրիորդացդպրոցին, գրավված արքունիքի կողմից,

2) մի երկհարկանի տուն եկեղեցու գավթում՝բաղկացած 4 սենյակից և ներքնահարկից,

3) երկու կրպակ Մեծ Բազազխանայում,Թիֆլիս քաղաքի 7-րդ մասում, № 3357:

1903 թ. մարտին իշխան Արսեն Բեհբության-ցը ծխականներին ներկայացրել է եկեղեցու ել-քի և մուտքի 1902 թ. հաշիվը, որից երևում է, որայդ թվականին եկեղեցին մուտք է ունեցել 3470ռ. 46 կոպ., իսկ ծախքը եղել է 2940 ռ. 77 կոպ.:Այսպիսով, առձեռն գումարը մնացել է 529 ռ. 69կոպ.58:

1904 թ. սկզբին ստեղծվել է գիմնազիոնի հայպատանիներից քառաձայն երգեցիկ խումբ`Ներսիսյան դպրոցավարտ Լ. Մամիկոնյանիգլխավորությամբ: Այն ամեն կիրակի պատարա-գին երգելու էր եկեղեցում59:

1905 թ. մարտի 13-ին, պատարագից հետոհոգեհանգիստ է կատարվել Քրիստափոր Մի-քայելյանի հիշատակին: Եկեղեցու ամբողջբակը լցված էր հասարակության խուռն բազ-մությամբ, կային ինտելիգենցիայի, մամուլի,առևտրականների, արհեստավորների և բան-վորների, ուսանող երիտասարդության ներկա-յացուցիչներ: Հոգեհանգստից հետո պ. պ. Տ.Հովհաննիսյանը և Ա. Սահակյանը ճառեցին,հանգուցյալին բնորոշեցին որպես մարդ, գաղա-փարական գործիչ, ընկեր, թե ինչպիսի քնքուշ,կարեկից, ներողամիտ հատկություններով էրօժտված նա, որքան խոր համոզվածությամբ էրնվիրվել գաղափարական գործունեությանը, որ-քան անփոխարինելի է նրա կորուստը հայ ժո-ղովրդի համար: Ոգևորված խոսեցին մի ու սու-ցիչ ու մի քանի այլ անձինք60:

1905 թ. սեպտեմբերի 4-ին հոգաբարձականընտրություններ էին: Ներկա են ե ղել 600-ից ա-



վելի ծխականներից միայն 67 հոգի: Գայանյանդպրոցի հոգաբարձուներ են ընտրվել բժ. Թադ-ևոսյանը, Հ. Առաքելյանը, բժ. Լ. Քալանթարյա-նը և Պ. Քալան թար յանը, անձնափոխա նորդ -ներ` Ռ. Հովհաննիսյանը, Ն. Մատինյանը61:

1905 թ. սեպտեմբերի 16-ին կայացել է Մուղ-նու նախկին Գայանյան օրիորդաց դպրոցի շի-նության հանձնումը: Հանձնողն էր Թիֆլիսինահանգի ժողովրդական դպրոցների լիազոր պ.Կ.Կ. Պրոկոֆևը, ընդունողը` Մուղնու երեցփոխպ. Ավ. Արասխանյանը: Երկհարկանի շի նու թյու-նը բազմաթիվ տեղերում խիստ ճաք ճ քված էր,որի պատճառով դպրոցը վերջին տարում տե-ղափոխվել էր Կուկիա` Թանդոյան եկեղեցուդպրոցական շինություն։

Այդ առ թիվ սեպ տեմ բե րի 21-ին Ա. Ա րաս -խան յա նը գրել է. « Թիֆ լի զի նա հան գի ժո ղովր -դա կան դպրոց նե րի պ. դի րեկ տո րի կող միցԳա յիա նեան դպրո ցի շի նու թիւ նը և այլ գոյ քե րըյետ դարձ նե լու մա սին դի մումն կա տա րո ւել էր ե -կե ղե ցու ա ւագ քա հա նա յի և իմ ա նո ւան տրո ւածթե միս սրբա զան ա ռաջ նոր դի թղթի հի մանվրայ: Դի մու մի հետ ևան քը առ այժմ այն ե ղաւ, որ

Գա յիա նեան դպրո ցի շի նու թիւ նը (որ խար խուլ էև անբ նակ) և ն րա մի ջի գոյ քը յանձ նո ւեց ինձ` որ -պէս Մող նու ե րէց փո խի, բայց միայն ի պահ պա -նու թիւն «մինչև որ դպրո ցի գոյ քե րը վերջ նօ րէնկը յանձ նո ւեն»: Նոր դի մում ներ իմ կող մից դեռևս չեն կա տա րո ւած, ի նկա տի ու նե նա լով որ բո -լոր ե կե ղե ցա կան և դպ րո ցա կան գոյ քե րը ետստա նա լու գոր ծի մա սին սպաս ւում է Վե հա փառԿա թո ղի կո սի լիա զօ րի գա լուս տը»62:

1906 թ. հուն վա րի 29-ին հան դի սա վոր հո գե -հան գիստ էր՝ երգ չու հի օ րիորդ Պա պա յա նի հի -շա տա կին, ո րին ներ կա են ե ղել մեծբազ մութ յուն և զա նա զան հիմ նար կութ յուն նե րիներ կա յա ցու ցիչ ներ:

1906թ. «Մ շա կը» գրել է. « Դեկտ. 31-ին Մող նուե կե ղե ցում կա յա ցաւ ծխա կան նե րի ընդ հա նուրժո ղով, նա խա գա հու թեամբ Հ. Ա ռա քե լեա նի,ընտ րե լու հա մար 3 պատ գա մա ւոր ներ, ո րոնքպէտք է մաս նակ ցեն Թիֆ լի սի միւս ե կե ղե ցի նե -րի պատ գա մա ւոր նե րի հետ այն 4 ներ կա յա ցու -ցիչ նե րի ընտ րու թեան, ո րոնք պէտք է մտնենԿով կա սի փո խար քա յի խորհր դին կից կա յա նա -լի հայ - թուր քա կան խորհր դակ ցու թեան կազ մի





մէջ»63: Ընտր վել են պպ. Դո լու խան յա նը, Ն.Գեոկ չա յա նը և Ե. Ծա տուր յա նը:

1906 թ. ներ կա յաց վել է ե կե ղե ցու ան շարժկալ վածք նե րի ցու ցա կը64.

1) Ե կե ղե ցու գավ թում մի երկ հար կա նի շի -նութ յուն (այժմ՝ խար խուլ), որ տեղ տե ղա վոր վածէր Գա յան յան օ րիոր դաց դպրո ցը՝ ծա ռա յում էդպրո ցի հա մար և արդ յունք չի բե րում:

2) Ե կե ղե ցու գավ թում մի երկ հար կա նի շի -նութ յուն ստո րին սպա սա վոր նե րի (ժամ կոչ նե րի,դռնա պա նի և ուխ տա վոր նե րի) հա մար՝ սպա -սա վոր նե րի հա մար և մուտք չի բե րում:

3) Մի խա նութ Բա զազ խա նա յում՝ տրվում էվար ձով, վեր ջին եր կու տա րի նե րը տա լիս է տա -րե կան 300 ռ., իսկ ա վե լի ա ռաջ՝ մինչև 570 ռուբ -լի:

1907 թ. հուն վա րի 14-ին ե կե ղե ցում տե ղի է ու -նե ցել պե տա կան խորհր դա րա նա կա նի այ րու`Մա րիամ Լի սից յա նի հո գե հան գիս տը65:

1908 թ. մա յի սին կա թո ղի կո սա կան պատ գա -մա վոր ներ են ընտր վել Հ. Ա ռա քել յա նը, Պետ րոսՔա լան թար յա նը և Ռ. Հով հան նիս յա նը:

1910 թ. մար տին ծխա կան նե րի ընդ հա նուր

ժո ղո վում քննարկ վել է Գա յան յան դպրո ցի դրա -մա կան մի ջոց նե րի դե ֆի ցի տը, ո րը կազ մել էմոտ 10000 ռ.: Այն ծած կե լու հա մար հո գա բար -ձութ յու նը ցան կա նում էր ստա նալ գու մար` հան -գուց յալ Միր զա ջան Խա չատր յան ցի կտա կա կա -տար նե րից այն հիմ քով, որ նա թաղ ված էր ե կե -ղե ցու գավ թում, և կ տա կա րար ներ Թ ևան Խա -չատր յա նը ու Ա լեք սանդր Մե լիք Ա զար յա նըցան կութ յուն էին հայտ նել մա հար ձան կանգ նեց -նել հան գուց յա լի գե րեզ մա նի վրա: Այդ առ թիվնրանք՝ հօ գուտ Գա յան յան դպրո ցի, ցան կա ցելեն նվի րա բե րել մի գու մար: Գու մար ստա նա լըպատ ճա ռա բան վել է նրա նով, որ` թեև հոգ ևորբարձր իշ խա նութ յու նը թույ լատ րել է Մ. Խա -չատր յան ցին թա ղել ե կե ղե ցու գավ թում, բայցմա հար ձան կանգ նեց նե լու թույլտ վութ յու նըպատ կա նում է ծխա կան նե րին: Ի դեպ, հան գուց -յա լը Սբ Էջ միած նին էր կտա կել իր ամ բողջ կա -րո ղութ յու նը66:

1910 թ. մա յի սի 30-ին կա յա ցել է ծխա կան նե -րի ժո ղով, ո րին ներ կա յա ցել է 125 մարդ: Ժո ղո -վը բա ցել է ավ. Տեր Սի մո նը, սա կայն, պարզ -վե լով, որ ժո ղո վին մաս նակ ցում են 10-12 ոչ



Մուղնու Սբ. Գևորգ եկեղեցին 1980-ական թթ.:

ծխա կան, հե ռան ցել է և ժո ղո վը չի կա յա ցել67:Հու լի սի 7-ին Վե հա փառ Հայ րա պե տը ժա մա -

նել է Մուղ նու ե կե ղե ցի, ա պա այ ցե լել Գա յան յանդպրոց: Դպ րո ցի տե սուչ Ս. Ա բով յա նը, ող ջու նե -լով Վե հա փա ռի գա լուս տը, ներ կա յաց րել է տե -ղե կա գիր դպրո ցի գոր ծու նեութ յան մա սին:Վե հա փա ռը ման րակր կիտ դի տե լով շի նութ յու -նը, հայտ նել է իր գո հու նա կութ յու նը։ Օրհ նե լովդպրո ցի գոր ծիչ նե րին, Վե հա փա ռը վստա հութ -յուն է հայտ նել, որ կբարձ րաց վի կրթութ յան աս -տի ճա նը։ Ե կե ղե ցու բա կում հա վաք վել էր խուռնբազ մութ յուն68:

1911 թ. հոկ տեմ բե րի 16-ին Կա թո ղի կո սա կանպատ գա մա վոր ընտ րող պատ վի րակ ներ ենընտր վել Մար կոս Դո լու խան յա նը, Ք րիս տա փորԽա չատր յա նը և Պետ րոս Քա լան թար յա նը69:

1915 թ. Թիֆ լի սի հայ ե կե ղե ցի նե րի միա բա -նութ յուն նե րի և հո գա բար ձու թյուն նե րի հանձ -նա ժո ղո վի ո րոշ ման հա մա ձայն՝ Գա յան յանօ րիոր դաց դպրո ցի հո գա բար ձութ յու նը և Մուղ -նու ե կե ղե ցու միա բա նութ յու նը հուն վա րի 20-իխորհր դակ ցա կան նիս տում ո րո շել են ա ռա ջի -

կա շա բաթ վա ըն թաց քում ծխա կան նե րի շրջա -նում ձեռ նար կել հան գա նա կութ յուն՝ հօ գուտ հայգաղ թա կան նե րի70:

1916 թ. մա յի սին Հով նան յան-Մա րիամ յանօրիոր դաց միջ նա կարգ դպրո ցի հո գա բար ձո ւա -կան խոր հուր դի նոր կազմ է ընտր վել: Ընդգրկ -վել են Հով հան նես Թու ման յա նը, Ս տե փանԼի սից յա նը, բժ. Տիգ րան Թադ ևոս յա նը և Նի կո -ղա յոս Տեր Ղ ևոնդ յա նը71:

1925 թ. ապ րի լի 5-ին ե կե ղե ցում տե ղի ու նե -ցած հայ քա հա նա նե րի ժո ղո վում քննարկ վել էՍբ. Էջ միած նի լռութ յու նը` ժո ղո վա կան նե րի միշարք հե ռագ րե րի և խն դիր նե րի հան դեպ72:

1927 թ. փետր վա րի 9-ին Թիֆ լի սի Թե մա կանԽորհուր դը (ան դամ Ար շակ ավ. քհյ. Մի նաս -յանց, քար տու ղար Ս. Հով հան նիս յան) շրջա բե -րա կա նով դի մել է ե կե ղե ցու ա վագ և միա բանքա հա նա նե րին՝ Ներ սես V կա թո ղի կո սի մահ -վան 70-ամ յա կի առ թիվ Մայր ե կե ղե ցու պա տա -րա գին և հո գե հանգս տին ներ կա գտնվե լուհա մար73: Նշ ված է Հով հան նես ավ. քհյ. Տեր -Գրի գոր յան ցի ա նու նը:




Մուղնու Սբ. Գևորգ եկեղեցին փլուզումից հետո:

1933 թ. հու նի սի 2-ին Թե մա կան խորհր դիան դամ տ. Զա նա զան Մեհ րաբ յա նը վան քիծխա կան խորհր դի ան դամ պ. Ա լեք սան Ա վագ -յա նի հետ միա սին ստու գել են ե կե ղե ցու ի րե ղեն -նե րը և հայտ նա բե րել դրան ցից պա կա սող միշարք ա ռար կա ներ, ո րի հա մար նա դի մել էՎրաս տա նի հա յոց թե մա կան խորհր դին։ « Սո -րա հետ ներ կա յաց նում եմ խորհր դիդ տնօ րէ նու -թեան Մող նու ս. Գէորգ ե կե ղե ցուն պատ կա նեալար ծա թե ղէն ի րե րի և գոր գե րի ցու ցա կի ման րա -մասն ստու գու մը, որ կազ մո ւած է իմ, Ա լեք -սանդր Ա վագ յա նի և ե կե ղե ցու միա բան` Հով -հան նէս աւ. քհյ. տէր - Գ րի գո րեա նի և Կա րա -պետ քահ. Դաւ թեա նի ներ կա յու թեամբ»74:

1933 թ. հու նի սի 13-ին Թե մա կան խոր հուր դըդի մել է ե կե ղե ցու ա վագ ե րեց արժ. տեր Հով -հան նես ավ. քհյ. Գ րի գոր յա նին և Կա րա պետքհյ. Դավթ յա նին. « Թե մա կան խոր հուր դը ամ -սոյս 8-ի նիս տին լսե լով իւր ան դամ տի կին Զ.Մեհ րա բեա նի զե կու ցու մը Ձեր ե կե ղե ցու մի քա -նի ար ծա թե ղէն ի րե րի պա կա սոր դի մա սին` ո րո -շեց գրել միա բա նու թեանդ, կո րած կամ ան յայ -տա ցած ի րե րի ցու ցա կը կազ մե լուց յե տոյ յանձ -նել այն քաղ գործ կո մին ի գի տու թիւն, որ պես զիա պա գա յում որ ևէ պա տաս խա նատ ւու թիւ նիցզերծ մնաք»75:

1933 թ. դեկ տեմ բե րի 25-ին Տփ խի սի հա յե րիթե մա կան խոր հուր դը Հով հան նես ավ. քհյ. Տեր -Գ րի գոր յա նից ստա ցել է հետև յալ հայ տա րա -րութ յու նը. «Ս րա նով յայտ նում եմ թե մա կանխորհր դիդ, որ ուր բաթ օ րը ամ սոյս 22-ին ժա մըմո տա վո րա պես 12-ին կա ռա վա րութ յան կող մից4-5 հո գի ե կան և մեր Սբ Գէորգ ե կե ղե ցին կնքե -ցին: Կ նի քը դնե լով ե րեք դռնե րի վե րայ և ա սա -ցին բա նա լի նե րը տա նել ի րենց հանձ նել:

Բա նա լի նե րը ինձ մոտ գտնվե լով սո րա հա -մար ներ կա յաց նում եմ թե մա կան խորհր դիդ իգի տու թիւն. ե կե ղե ցին կնքող նե րի հաս ցեն. Յով -հան նէս ա վագ քհյ. Տէր - Գ րի գոր յանց»76:

1934 թ. ապ րի լի 4-ին Վ րաս տա նի հա յոց թե մա -կան խորհր դի ան դամ Ներ սես ավ. քհյ. Քա րիմ -յան ցը շրջա բե րա կա նով տե ղե կաց րել է քա - ղա քիհա յոց ե կե ղե ցի նե րի ար ժա նա պա տիվ ա վագ ևմիա բան քա հա նա նե րին, որ «Ամ սոյս 3-ին ի տէր- հան գաւ Մող նու ս. Գէորգ ե կե ղե ցու բազ մա մեայա ւագ ե րէց տ. Հով հան նէս ա ւագ քա հա նայ տէր -Գ րի գո րեա նը. թա ղու մը նշա նա կո ւած է վա ղը` Ա -

ւագ Հինգ շաբ թի, ամ սոյս 5-ին: Այս տխուր լու րըյայտ նե լով Ար ժա նա պա տիւ հայ րե րիդ` Թե մա կանխոր հուր դը ա ռա ջար կում է այ սօր, ե րե կո յեան ժա -մը 4-ին գտնո ւել հան գու ցեա լի տա նը ամ բիծ քի, ո -րից յե տոյ դին դուրս կբե րո ւի և կ տա րո ւիՋգ րա շէ նի ս. Ա ւե տեաց ե կե ղե ցին»77:

* * *2009 թ. նո յեմ բե րի 18-ի լույս 19-ի գի շե րը, ժա -

մը 4 անց 15-ին փլուզ վել է Մուղ նու Սբ. Գ ևորգ ե -կե ղե ցին, ո րը վեր ջին մի քա նի տասն յակտա րի նե րին հայտն վել էր Վ րաս տա նի այն հինգե կե ղե ցի նե րի շար քում, ո րոնք վրա ցա կան կող -մը «վի ճա հա րույց» է ո րա կում78: Ի դեպ, ո րոշվրաց հնա գետ ներ (կամ հնա րա գետ ներ) փոր ձելեն ե կե ղե ցին ներ կա յաց նել որ պես վրա ցա կան։

Ե կե ղե ցու գմբե թը լրիվ քանդ վել և ըն կել էրսրա հի ներ սը, կի սով չափ փլվել էին ե կե ղե ցուհյու սի սա յին և հա րա վա յին պա տե րը, ար ևել յանճա կա տը ճա քել և դե պի դուրս էր կախ վել: Կան -գուն էր մնա ցել միայն կենտ րո նա կան մուտ քիար ևել յան պա տը, որ տեղ ամ բող ջա կան է մնա -ցել նաև զան գա կա տու նը: Այդ օ րե րին Թ բի լի -սիում հոր դա ռատ անձրև ներ էին, ինչն էլպատ ճառ էր դար ձել ե կե ղե ցու փլուզ մա նը: Դահետ ևանք էր նաև վրա ցա կան իշ խա նութ յուն նե -րի ան տար բե րութ յան ու վրաց ե կե ղե ցու զավ թո -ղա կան մո տեց ման: Չ նա յած վրաց ե կե ղե ցունկրտում նե րին, պահ պա նութ յան հար ցում լրիվան տար բեր է:

Ե կե ղե ցու փլուզ ման կա պակ ցութ յամբ Վի -րա հա յոց թե մը հան դես է ե կել հայ տա րա րութ -յամբ. « Կար ծում ենք` այս ա մե նի պա տաս խա - նա տ վու թ յու նը պետք է կրի Վ րաս տա նի մշա -կույ թի և հու շար ձան նե րի պահ պա նութ յան նա -խա րա րութ յու նը, ո րի բա լան սում է գտնվումե կե ղե ցին: Այս ա մենն այն տպա վո րութ յունն էթող նում, թե Վ րաց պատ րիար քա րա նը և իշ խա -նութ յուն նե րը, չլու ծե լով ե կե ղե ցի նե րը թե մին վե -րա դարձ նե լու հար ցը և պատ շաճ ու շադ րութ յունչդարձ նե լով ե կե ղե ցի նե րի պահ պա նութ յա նը,մի տում նա վոր ոչն չաց նում են հայ մշա կույ թիկար ևոր հու շար ձան նե րը»:

Վի րա հա յոց թե մը բազ միցս դի մել է վրա ցա -կան բազ մա թիվ ատ յան նե րին՝ Մուղ նու ե կե ղե -ցին թե մին վե րա դարձ նե լու և կ րո նի մա սին օ -րենք ըն դու նե լու հա մար, սա կայն ոչ մի ար ձա -գանք:



Ի դեպ, խորհր դա յին տա րի նե րին Մուղ նե ցոցե կե ղե ցին վե րած վել էր ազ գագ րա կան թան գա -րա նի, ա պա` պա հես տի, իսկ 1990 թ., ո րակ վելէր վթա րա յին և վե րա նո րոգ ման ոչ են թա կա։Վերջ նա կա նա պես փակ վե լով, ան տար բե րութ -յան մատն ված, մնում էր պե տութ յան հաշ վեկշ -ռում։ Փ լուզ վե լուց հե տո, ին չը կան գուն էրմնա ցել, բայց վտանգ էր ներ կա յաց նում շրջա կաբնա կե լի տնե րի հա մար, քան դել է քա ղա քա պե -տա րա նը:

Նո յեմ բե րի 24-ին Եր ևա նի Հան րա պե տութ -յան հրա պա րա կից դե պի Վ րաս տա նի դես պա -նա տուն տե ղի ու նե ցավ բո ղո քի երթ։ Ե կե ղե ցի -նե րի ե րի տա սար դա կան միութ յուն նե րի, տար -բեր բու հե րի, ե րի տա սարդ կա ռույց նե րի շուրջ1000 ան դամ` հոգ ևո րա կան նե րի մաս նակ ցութ -յամբ, բո ղո քում էին Մուղ նու ե կե ղե ցու պահ պա -նութ յան առ թիվ: Բո ղո քող նե րը «Ոչ մշա կու թա-յին ե ղեռ նին», « Վե րա դարձ րեք մեզ մեր ե կե ղե -ցի նե րը», « Մի թե դուք քրիս տոն յա չեք», « Մի ա -ղա վա ղեք պատ մութ յու նը» և այլ կար գա խոս նե-րով, վան կար կում նե րով, թմբկա հար նե րի ու ղեկ -ցութ յամբ նրանք հա սան Վ րաս տա նի դես պա -նա տուն: Հինգ հո գուց բաղ կա ցած պատ վի րա -կու թ յու նը հան դի պեց Հա յաս տա նում Վ րաս տա -

նի ար տա կարգ և լիա զոր դես պա նի հետ: Պատ -վի րակ նե րը ներ կա յաց րին ի րենց պա հանջ նե րը:

Դես պա նի հետ զրույ ցի ըն թաց քում Ա րա -րատ յան Հայ րա պե տա կան թե մի «Ա րա րատ»երի տա սար դա կան միութ յան հոգ ևոր պա տաս -խա նա տու Տ. Հա կոբ քհյ. Խա չատր յա նը հույսհայտ նեց, որ բո ղոքն ան պա տաս խան չի մնա:Դես պա նը հա վաս տիաց րեց, որ նա մա կը կներ -կա յաց վի պատ շաճ մար մին նե րին և պա տաս -խան նա մա կը կու ղարկ վի ա ռաջ նոր դա նիստՍբ. Սար գիս ե կե ղե ցի:

Հա յաս տա նում Վ րաս տա նի դես պան Գ րի -գոր Տա բա տա ձեն Հա յաս տա նի Ազ գա յին ան -վտան գութ յան խորհր դի քար տու ղար Ար թուրԲաղ դա սար յա նի հետ նո յեմ բե րի 26-ին ու նե ցածհան դիպ մա նը հայ տա րա րել է, թե Մուղ նու Սբ.Գ ևորգ ե կե ղե ցին ըն դուն ված ո րոշ ման հա մա -ձայն մեկ տար վա ըն թաց քում կվե րա կանգն վի:

Նո յեմ բե րի 28-29-ին հայ մաս նա գետ նե րըեղան Թ բի լի սիում և կա տա րե ցին անհ րա ժեշտու սում նա սի րութ յուն: Ձեռք է բեր վել երկ կողմպայ մա նա վոր վա ծութ յուն, որ ե կե ղե ցու վե րա -կանգն ման նա խագ ծա յին և շի նա րա րա կանաշխա տանք նե րին կմաս նակ ցեն հայ մաս նա -գետ նե րը:

Սա կայն ար դեն իսկ կա րե լի է ա սել, որ ե կե ղե -ցին հնա րա վոր չէ վե րա կանգ նել79: Նախ` չի պահ -պան վել ե կե ղե ցու որ ևէ նա խա գիծ, ո րի հի մանվրա հնա րա վոր կլի ներ ե կե ղե ցու վե րա շի նու մը,ե կե ղե ցում քանդ ման աշ խա տանք նե րը կա տար -վել են ա ռանց որ ևէ մաս նա գետ – ճար տա րա պե -տի մաս նակ ցութ յան: Այ դու հան դերձ, ե թե նույ ն -իսկ «մի հրաշ քով» այն վե րա կանգն վի, ա պա չիլի նի այլևս նախ կին հայ կա կան ե կե ղե ցին:

Վ րաս տա նի պե տա կան բյու ջեից հատ կաց -վել է 50000 վրա ցա կան լա րի կամ 26790 ԱՄՆդո լար` Թ բի լի սիի Մուղ նե ցոց Սբ. Գ ևորգ ե կե -ղե ցու վե րա կանգն ման նա խագ ծա - նա խա հաշ -վա յին փաս տաթղ թե րի փա թե թի պատ րաստ -ման հա մար: Այդ մա սին, ըստ Հա յաս տա նի մշա -կույ թի նա խա րա րութ յան, տե ղե կաց րել ենՎրաս տա նի մշա կույ թի հու շար ձան նե րի պահ -պա նու թ յան և ս պոր տի նա խա րա րութ յու նից:Գու մա րը հատ կաց վել է վրա ցա կան նա խա րա -րութ յան մշա կու թա յին ժա ռան գութ յան պահ պա -նութ յան ազ գա յին գոր ծա կա լութ յա նը:

Մ շա կույ թի նա խա րար Հաս միկ Պո ղոս յա նը




Մուղնու Սբ. Գևորգ եկեղեցին XX դ. սկզբին:

ե կե ղե ցու փլուզ ման փաս տի կա պակ ցութ յամբիր մտա հո գութ յունն էր հայտ նել Վ րաս տա նիմշա կույ թի, հու շար ձան նե րի պահ պա նութ յան ևս պոր տի նա խա րար Նի կո լոզ Ռու ռո ւա յին, ո րըպատ րաս տա կա մութ յուն է հայտ նել` ա ջակ ցե լուխնդրի լուծ մա նը: Ռու ռո ւան հա վաս տել է, որեկե ղե ցին ի րոք անմ խի թար վի ճա կում էր, և նա -խա րա րութ յունն ար դեն քայ լեր է ձեռ նար կել վե -րա կանգն ման աշ խա տանք նե րի ուղ ղութ յամբ,Վ րաս տան հրա վի րե լով նաև հայ վե րա կանգ -նող ճար տա րա պետ նե րի` աշ խա տանք - նե րիբո լոր փու լե րին մաս նակ ցե լու հա մար:

2009 թ. նո յեմ բե րի 20-ին Մայր Ա թոռ Սբ. Էջ -միած նում, նա խա գա հութ յամբ Ն. Ս. Օ. Տ.Տ. Գա -րե գին Բ Ա մե նայն Հա յոց Կա թո ղի կո սի, տե ղիու նե ցավ Գե րա գույն Հոգ ևոր Խորհր դի ժո ղով,ո րի ըն թաց քում քննութ յան առն վեց Վի րա հա յոցթե մի Մուղ նե ցոց Սբ. Գ ևորգ հա յոց ե կե ղե ցուփլուզ ման խնդի րը:

Մուղ նե ցոց Սբ. Գ ևորգ ե կե ղե ցին մեկն էրայն հինգ ե կե ղե ցի նե րից, ո րոնք Վի րա հա յոցթե մին վե րա դարձ նե լու նպա տա կով Մայր Ա թոռՍբ. Էջ միած նի և Վի րա հա յոց թե մի ա նու նիցբազ մա թիվ ան պա տաս խան դի մում ներ ենհղվել Վրաս տա նի ղե կա վա րութ յա նը, Վ րաց

պատ րիար քա րա նին, մի ջազ գա յին կազ մա կեր -պութ յուն նե րին: Մուղ նե ցոց Սբ. Գ ևորգ ե կե ղե -ցին, ըստ Վի րա հա յոց թե մի մամ լո դի վա նի,Թիֆ լի սի Նո րա շեն, Շամ խո րե ցոց Սբ. Աստ վա -ծա ծին, Սբ. Ն շան, Եր ևան ցոց Սբ. Մի նաս և Ա -խալց խա յի Սբ. Ն շան ե կե ղե ցի նե րի հետ Վ րացպատ րիար քա րա նը հռչա կել է վի ճա հա րույց, ո -րով և ար դա րաց վում է դրանք Վի րա հա յոց թե -մին չվե րա դարձ նե լու մտադ րութ յու նը: Հարկ էնշել, որ Սբ. Գ ևոր գը երկ րորդ փլուզ ված ե կե ղե -ցին է 1989 թ. ա վեր ված Շամ խո րե ցոց Սբ. Աստ -վա ծա ծին ե կե ղե ցուց հե տո:

Սբ. Էջ միած նի Գե րա գույն Հոգ ևոր Խոր -հուրդն ըն դու նել է պաշ տո նա կան հայ տա րա -րութ յուն, ո րը ներ կա յաց վում է ստորև. « Գե րա -գույն Հոգ ևոր Խոր հուր դը ցա վով է հաս տա տումՎ րաս տա նի մայ րա քա ղաք Թբի լի սիում 1356 թ.կա ռուց ված Մուղ նե ցոց Սբ. Գ ևորգ հա յոց ե կե -ղե ցու փլուզ ման փաս տը: Գե րա գույն Հոգ ևորԽոր հուրդն ափ սո սան քով է ար ձա նագ րում, որա նարդ յունք մնա ցին Հա յաս տա նի Հան րա պե -տութ յան իշ խա նութ յուն նե րի և Մայր Ա թոռ Սբ.Էջ միած նի գոր ծադ րած տա րի նե րի ջան քե րըՎրաս տա նի Հան րա պե տութ յան իշ խա նութ յուն -նե րի և Վ րաց Ուղ ղա փառ Ե կե ղե ցու հետ բա -նակ ցութ յուն նե րի ճա նա պար հով կար գա վո րե լուՎի րա հա յոց թե մի ի րա վա բա նա կան ան ձի կար -գա վի ճա կի և հա յոց ե կե ղե ցի նե րի վե րա դարձ -ման հար ցե րը: Հիշ յալ խնդիր նե րի կար գա -վոր ման մեջ վրա ցա կան կող մի դրսևո րած հա -նի րա վի ձգտում նե րի հետ ևանք նե րից է նաև Սբ.Գ ևորգ ե կե ղե ցու փլու զու մը, ո րի ամ բողջ պա -տաս խա նատ վութ յու նը կրում են Վ րաս տա նիՀան րա պե տութ յան իշ խա նութ յուն նե րը և ՎրացՈւղ ղա փառ Ե կե ղե ցին: Հայ կա կան սրբա վայ րե -րի պահ պա նութ յան ուղ ղութ յամբ վրաց պե -տութ յան դրսևո րած ան տար բե րութ յու նը որ ևէկերպ չի հա մա պա տաս խա նում բա րիդ րա ցիա -կան հա րա բե րութ յուն ներ հաս տա տե լու, հա մա -մարդ կա յին ար ժեք նե րին հա վա տա րիմ լի նե լու,երկ րում ազ գա յին փոք րա մաս նութ յուն նե րի ի -րա վունք նե րը հար գե լու և ն րանց պատ մամ շա -կու թա յին ժա ռան գութ յու նը պահ պա նե լուուղ ղութ յամբ վրաց պե տութ յան կող մից մշտա -պես հնչեց վող հայ տա րա րութ յուն նե րին և մի -ջազ գա յին հան րութ յան առջև ստանձ նածպար տա վո րութ յուն նե րին:



Մուղնու Սբ. Գևորգ եկեղեցին 1980-ական թթ.:

Գե րա գույն Հոգ ևոր Խոր հուր դը կոչ է ուղ ղումՎ րաս տա նի Հն րա պե տութ յան իշ խա նութ յուն նե -րին և Վ րաց Ուղ ղա փառ Ե կե ղե ցուն ան հա պաղքայ լեր ձեռ նար կել Վ րաս տա նի Հա յոց Թե մին ի -րա վա բա նա կան ան ձի կար գա վի ճակ տրա մադ -րե լու, Վ րաս տա նի հայ կա կան ե կե ղե ցի նե րը

Վի րա հա յոց թե մին վե րա դարձ նե լու` վի րա հա -յութ յան ազ գա յին - ե կե ղե ցա կան կյան քի բնա -կա նոն կազ մա կերպ ման և հայ կա կան սրբա վայ-րե րի ա պա հով պահ պա նութ յան հա մար»80:





1 Մ. Թաղիադյան, Ուղեգրություններ, հոդ ված ներ,նամակներ, վավերագրեր, «Գրա կան ժառանգու-թյուն», № 9, Երևան, 1975, էջ 120:

2 Պ. Մուրադյան, Հին Թիֆլիսի հայոց եկեղե ցի նե -րը, Ս. Էջմիածին, 2009, էջ 55:

3 ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 18, գ. 5, թ. 28:4 ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 140:5 ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3828, թ. 167:6 ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3323, թ. 1:7 ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3323, թ. 2-2ա:8 ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3323, թ. 11:9 «Մեղու Հայաստանի», № 19, 8 հուլիսի, 1872:10 «Մեղու Հայաստանի», № 30, 23 սեպտեմբերի, 1872:11 «Մեղու Հայաստանի», № 4, 26 հունվարի, 1874:12 «Մշակ», № 30, 1 մարտի, 1878:13 «Մշակ», № 60, 13 ապրիլի, 1878:14 «Մեղու Հայաստանի», № 1, 1 հունվարի, 1879:15 «Մշակ», № 49, 11 ապրիլի, 1879:16 «Մեղու Հայաստանի», № 75, 1 հոկտեմբերի, 1880:17 «Մեղու Հայաստանի», № 87, 12 նոյեմբերի, 1880:18 «Պսակ», № 8, 6 մարտի, 1881:19 «Մեղու Հայաստանի», № 29, 3 մարտի, 1881:20 «Մշակ», № 239, 23 դեկտեմբերի, 1881:21 «Արձագանք», № 32, 1882, էջ 499:22 «Մշակ», № 190, 6 դեկտեմբերի, 1883:23 «Արձագանք», № 5, 1884, էջ 68:24 «Նոր Դար», № 20, 4 փետրվարի, 1884:25 «Նոր Դար», № 29, 21 փետրվարի, 1884:26 «Մեղու Հայաստանի», № 17, 3 մարտի, 1885:27 ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3882, թ. 172:28 «Նոր Դար», № 46, 28 մարտի, 1889:29 «Նոր Դար», № 55, 15 ապրիլի, 1889:30 «Մշակ», № 97, 28 օգոստոսի, 1890:31 «Նոր Դար», № 136, 12 սեպտեմբերի, 1890:32 «Նոր Դար», № 203, 20 դեկտեմբերի, 1890:33 «Նոր Դար», № 200, 15 դեկտեմբերի, 1890, տես

նաև № 202:34 «Նոր Դար», № 14, 28 հունվարի, 1892:35 «Արձագանք», № 149, 23 դեկտեմբերի, 1892:36 «Նոր Դար», № 3, 9 հունվարի, 1893:37 «Մշակ», № 12, 1 փետրվարի, 1894:38 «Արձագանք», № 59, 25 մայիսի, 1894:39 «Մշակ», № 70, 21 հունիսի, 1894: 40 «Արձագանք», № 72, 26 հունիսի, 1894:41 «Մշակ», № 76, 5 հուլիսի, 1894:

42 «Մշակ», № 30, 14 մարտի, 1895:43 «Մշակ», № 33, 21 մարտի, 1895:44 «Արձագանք», № 87, 2 օգոստոսի, 1895:45 «Արձագանք», № 39, 7 ապրիլի, 1896:46 «Արձագանք», № 108, 18 սեպտեմբերի, 1896:47 «Արձագանք», № 141, 4 դեկտեմբերի, 1896:48 «Արձագանք», № 11, 29 հունվարի, 1897:49 «Նոր Դար», № 51, 26 մարտի, 1897, «Մշակ», № 35,

25 մարտի, 1897:50 «Արձագանք», № 47, 27 ապրիլի, 1897:51 «Նոր Դար», № 70, 28 ապրիլի, 1898:52 «Մշակ», № 15, 23 հունվարի, 1901:53 ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3112, թ. 6:54 ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2475, թ. 1:55 ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2475, թ. 4:56 «Մշակ», № 66, 26 մարտի, 1902:57 ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3909, մաս 1, թ. 6:58 «Մշակ», № 53, 11 մարտի, 1903:59 «Մշակ», № 25, 12 փետրվարի, 1904:60 «Մշակ», № 45, 15 մարտի, 1905:61 «Արշալույս», №6, 6 սեպտեմբերի, 1905:62 «Արշալույս», № 20, 23 սեպտեմբերի, 1905:63 «Մշակ», № 1, 1 հունվարի, 1906:64 ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3185, թ. 27ա: 65 «Մշակ», № 8, 13 հունվարի, 1907:66 «Մշակ», № 66, 26 մարտի, 1910:67 «Մշակ», № 116, 1 հունիսի, 1910:68 «Մշակ», № 148, 9 հուլիսի, 1910:69 «Սուրհանդակ», № 416, 18 հոկտեմբերի, 1911:70 «Մշակ», № 14, 22 հունվարի, 1915:71 «Հորիզոն», № 108, 17 մայիսի, 1916: 72 «Ազատ Եկեղեցի», № 17-19, 1925թ., էջ 307:73 ՀԱԱ, ֆ. 148, ց. 1, գ. 19:74 ՀԱԱ, ֆ. 148, ց. 1, գ. 26, թ. 2:75 ՀԱԱ, ֆ. 148, ց. 1, գ. 26, թ. 3:76 ՀԱԱ, ֆ. 148, ց. 1, գ. 24, թ. 2:77 ՀԱԱ, ֆ. 148, ց. 1, գ. 32, թ. 1։78 Եկեղեցու փլուզմանը անդրադարձել են մի շարք

հայկական թերթեր` «Ազգ», 1 դեկտ., 2009, 13 հու լի -սի 2010, 16 sհուլիսի 2010, «Երկիր», 27 նոյ., 2009, 8դեկտ., 2009, «Իրավունք և հետաքննություն» № 17,5 - 11 մայիսի 2010, «Հայք», № 22, 16 փետրվարի 2010և այլն:

79 «Ազգ» թերթ, 1 դեկտեմբերի, 2009:80 «Էջմիածին», ԺԱ, 2009, էջ 148-149:

ЦЕРКОВЬ МУГНИЙСКИГО СВ. ГЕВОРГА В ТБИЛИСИ

Армен АсатрянНаучно-исследовательский центр по историческому и культурному наследию при министерсве культуры РА, Ереван

Резюме

Церковь Св. Геворга Тбилисского Мугни был основан в 1356 г. и функционировалнепрерывно до 1930 г., затем был закрыт вследствие Сталинской антирелигиознойполитики. Здание до 1989г. служило как народный музей искусствоведения.. С 1990-хгг., совершенно обделенная вниманием грузинских властей и уполномоченнымисоответствующими организациями по восстановлению и защите церквей, постепеннопо лучая опасные расщелины, здание церкви стало разваливаться. Многочисленныетревожные сигналы от удрученных состоянием церкви Армянской общественности иВсеармянской епархии оставались безответными. Полуразваленная, церковь окон -чательно развалилась 19 ноября 2009г.

Ключевые слова: Тбилиси, церковь, Мугни, Грузия.

SURB GEVORK CHURCH OF MUGHNI IN TBILISI

Armen AsatryanScientific Research Center for Historical and Cultural Heritage, under the ministry of Culture, RA, Yerevan

Summary

Surb Gevork Church of Mughni in Tbilisi was founded in 1356 and functioned periodicallyuntil the 1930s when it was closed in the result of Stalin’s anti-religious policy. The buildingserved as a museum of folk-art. Since the 1990s the Georgian government and the authoritiesresponsible for the preservation of monuments had left it without any attention, and thedangerous cracks in the walls of the church caused gradual destruction of the building.

The numerous pleas and requests of the Armenian population and the church diocese con-cerned about the preservation of the old monument were left unanswered. The half-destroyedchurched finally fell to ruins on November 19, 2009.

Key-words: Tbilisi, Church, Mughni, Georgia.



Հակիրճ: Հովսեփ Օրբելի գիտնականի տաղանդն այնքան մեծ ու ընդգրկուն էր, որդրսևորվում էր գիտության բազմաթիվ բնագավառներում: Քանքարավոր պատ -մա բանի, բանասերի, բանա հավաքի, բարբառագետի, ազգագրագետի, վիմագրա -գետի, արվեստի պատմաբանի, թանգա րանային գործի հմուտ կազմակերպչիվաստակի կողքին փայլատակում է նրա հնագիտական գործունեությունը:Չափազանց մեծ է նրա ներդրումը ռուսական և սովետական հնագիտությանբնագա վառ ներում: Հենվելով համաշխարհային ու ռուսական հնագիտությաննվաճումների վրա՝ Հ. Օրբելին իր մեծ ուսուցիչ Ն. Մառի հետ մեկտեղ պեղել ուուսումնասիրել է Անդրկովկասի և, հատկապես, Հայաստանի մի շարք կարևո րա -գույն հուշարձաններ: Սակայն նրա գործունեության լուսապսակն են կազմում հայժողովրդի կոթողակերտ մայրաքաղաքի, Արևելքի միջնադարյան մշակույթիխոշորագույն օջախներից մեկի՝ Անիի պեղումները:Գիտական գործունեության դեռևս սկզբնական տարիներից հնագետի ցուցա -բերած անու րա նալի ծառայությունները պատիվ կբերեին յուրաքանչյուր անհատի:Բեղմնավոր էին նաև գիտ նականի կազմակերպչական աշխատանքները Էր մի -տաժում, Լենինգրադի համալսարանում և Հա յաստանի գիտությունների ակա -դեմիայում: Ժառանգելով ուսուցչի՝ Ն. Մառի հիմնարար սկզբունքները հնա գի -տու թյան բնագավառում, նա նոր, առավել բարձր աստիճանի հասցրեց այն՝ իրտաղանդի և աշխատասիրության շնորհիվ:

Բա նա լի բա ռեր՝ գիտնական, Անի, հնագետ, Հայաստան:



Ðàìêºö úð´ºÈÆÌÝÝ¹Û³Ý 125-³ÙÛ³ÏÇ ³éÃÇí

ԻԳԻԹ ՂԱՐԻԲՅԱՆՊատմ. գիտ. դոկտոր, Երևանի պետ.համալսարան

Øºð ºð²Êî²ìàðÜºðÀ

Հով սեփ Օր բե լի գիտ նա կա նի տա ղանդնայն քան մեծ ու ընդգր կուն էր, որ դրս ևոր վում էրգի տութ յան բազ մա թիվ բնա գա վառ նե րում:Քան քա րա վոր պատ մա բա նի, բա նա սե րի, բա -նա հա վա քի, բար բա ռա գե տի, ազ գագ րա գե տի,վի մա գրա գե տի, ար վես տի պատ մա բա նի, թան -գա րա նա յին գոր ծի հմուտ կազ մա կերպ չի վաս -տա կի կող քին փայ լա տա կում է նրա հնա գի-տա կան գոր ծու նեութ յու նը:

Չա փա զանց մեծ է նրա ներդ րու մը ռու սա կանև սո վե տա կան հնա գի տութ յան ո լորտ նե րում:Հեն վե լով հա մաշ խար հա յին ու ռու սա կան հնա -գի տու թյան նվա ճում նե րի վրա՝ Հ. Օր բե լին իրմեծ ու սու ցիչ Ն. Մա ռի հետ մեկ տեղ պե ղել ու ու -սում նա սի րել է Անդր կով կա սի և, հատ կա պես,Հա յաս տա նի մի շարք կարևո րա գույն հու շար -ձան ներ: Սա կայն նրա գոր ծու նեութ յան լու սա -պսակն են կազ մում հայ ժո ղովր դի կո թո ղա -կերտ մայ րա քա ղա քի, Արևել քի միջ նա դար յանմշա կույ թի խո շո րա գույն օ ջախ նե րից մե կի՝ Ա -նիի պե ղում նե րը:

Ե թե ան գամ Հով սեփ Օր բե լու գի տա կանգոր ծու նեութ յու նը սահ մա նա փակ վեր միայնհնա գի տութ յան բնա գա վա ռում կա տա րա ծով,ա պա, միևնույն է, նրա ա նունն ընդ միշտ կմնարհա յա գի տութ յան ա կա նա վոր ե րախ տա վոր նե րիշար քում:

Հ. Օր բե լու հե տաքրք րութ յու նը հնա գի տութ -յան նկատ մամբ ի հայտ է ե կել դեռևս Ս. Պե տեր -բուր գի հա մալ սա րա նում ու սա նե լու տա րի նե-րին: Ա կա նա վոր գիտ նա կան Ն. Մա ռը շատ շուտնկա տեց պա տա նի Հով սե փի (այդ ժա մա նակ 19տա րե կան էր) հա կու մը: Եվ պա տա հա կան չէ, որնա դեռևս ու սա նող Հ. Օր բե լուն ընդգր կել է իրգլխա վո րած ար շա վախմ բե րում:

1906 թ. մինչև 1917 թ. Հ. Օր բե լին մաս նակ ցելէ Ա նիի պե ղում նե րին և միայն բա ցա ռիկ դեպ քե -րում բա ժան վել ար շա վախմ բից, իր կա րո ղութ -յուն նե րը նվի րա բե րել ինչ պես բուն գոր ծ ըն թա-ցին, այն պես էլ նյու թա կան մշա կույ թի գտնվածմնա ցորդ նե րի մշակ ման, վե րա կանգն ման, ցու -ցա դրման, ու սում նա սիր ման և հրա տա րակ մանգոր ծին:

Այդ տա րի նե րին նո րա թուխ հնա գե տը, օգտ -վե լով ա վագ ըն կեր նե րի հա րուստ գի տե լիք նե -րից, ցու ցա բե րեց մեծ ըն դու նա կութ յուն ներ.ան բավ ու շադ րութ յուն՝ հնա գույն ար ժեք նե րի և

նա խան ձե լի պարտ քի զգա ցում՝ հանձ նա րար -ված գոր ծի նկատ մամբ: Լա վա գույն ա պա ցույ ցըհետևյալ դրվագն է Հ. Օր բե լու կյան քից:

1906 թվին Ա նիի ար շա վա խում բը պե ղում էԳագ կա շեն տա ճա րը, ո րի փլա տակ նե րումհայտ նա բեր վեց եր կու ջահ, ո րոնք այն քան էինտու ժել տա ճա րի ա վե րու մից, որ Ն. Մա ռը և ու -րիշ ներ հույս չու նեին, թե կա րե լի է դրանք նախ -նա կան տես քի բե րել: Ն. Մա ռը ջա հե րիմաքր ման, վե րա նո րոգ ման և վե րա կանգն մանգոր ծը հանձ նա րա րում է Հ. Օր բե լուն1: Վեր ջինսայդ խնդիրն ի րա կա նաց նե լու հա մար նախ մեկ -նում է Ա լեք սանդ րա պոլ ու ծա նո թա նում տե ղիհայտ նի պղնձա գործ նե րի աշ խա տան քին: Ա շա -կեր տե լով նրանց, լիար ժեք ծա նո թա նում է այդար հես տի նրբութ յուն նե րին և նոր միայն վե րա -դառ նում Ա նի: Ի րա րից բա ժա նե լով ջա հե րի ա -ռան ձին մա սե րը, վե րա կանգ նում ու ամ բող -ջաց նում է XI դա րի հրա շա լի ստեղ ծա գոր ծութ -յուն նե րը:

Դրան ցից հատ կա պես մե կը միջ նա դար յանհայ պղնձա գործ ար հես տա վո րի հնա րա միտ ունշա նա վոր գլուխ գոր ծոց է: Այն 19 մետր 20 սմ եր -կա րու թյամբ, 192 օ ղից բաղ կա ցած շղթա յովկախ ված է ե ղել Գագ կա շե նի տա ճա րի գմբե թից:Ջա հը պղնձից է, պսա կի տրա մա գիծն ըն դա մե -նը 69 սմ է, լայն քը՝ 13: Այն դրվագ ված է ար ծիվ -նե րի և ա ռաս պե լա կան այլ կեն դա նի նե րի պատ -կեր նե րով, ո րոնք առն ված են ցանց կեն 12 շրջա -նա կի մեջ: Հնա րամ տո րեն կերտ ված այս՝ ոչ մեծծա վա լի ջա հը զամբ յու ղի մեջ կրել է մեկ խո շորղամ բար, 8 մեծ և 6 մի ջակ լամպ, 72 փոքր, 12 ա -վե լի փոքր և 18 ման րիկ ճրագ, ո րոնք բո լո րըմիա սին ե ղել են 117 լու սա տու կետ: Ճրագ նե րըպատ րաստ վել են գույնզ գույն ա պա կուց` սպի -տակ, փի րու զա գույն, դե ղին, վար դա գույն, ու նե -ցել գնդի կա վոր ոտք, ո րով ամ րաց վել են պղնձեհե նակ-թա թիկ նե րի անց քե րի մեջ և բա ցա ռիկտեսք ու շքե ղութ յուն են հա ղոր դել ջա հին2:

Հանձ նա րա րութ յու նը Օր բե լին կա տա րել էգե րա զանց՝ ամ բող ջո վին վե րա կանգ նե լով ջա -հը, այն կա խել Ա նիի հնա դա րա նի ա ռաս տա -ղից՝ ի տես ու ի զար մանք բո լոր այ ցե լու նե րի՝լի նեին դրանք շրջա կա գյու ղե րի անգ րա գետգյու ղա ցի ներ, թե Պե տեր բուր գից ու Եվ րո պա յիցժա մա նած մե ծա նուն ու վաս տա կա շատ գիտ նա -կան ներ:

ԻԳԻԹ ՂԱՐԻԲՅԱՆ


Ա նիում 1909-1910 թվա կան նե րի պե ղում նե րիպա տաս խա նատ վութ յունն ա մե նա լայն ա ռու մովՀ. Օր բե լու ու սե րին էր, քա նի որ Ն. Մառն զբաղ -ված էր Գառ նիի հե թա նո սա կան տա ճա րի ու ամ -րո ցի մաս նա կի պե ղում նե րով և ու սում նասիրու-թ յամբ: Այն հան գա ման քը, որ Ն. Մառն իր բա -ցա կա յութ յան ժա մա նակ որ պես փո խա րի նողնշա նա կել էր ու սա նող Հ. Օր բե լուն, այլ ոչ թե ար -շա վախմ բի վաս տա կա շատ մաս նակ ցի, վկա յումէ, թե ու սու ցի չը որ քան բարձր էր գնա հա տում ե -րի տա սարդ հնա գե տի կա րո ղութ յուն նե րը՝ կազ -մա կերպ չա կան ու ի մա ցա կան ա ռու մով:

Պա տա հա կան չէր, որ 1909 թվա կա նին, Ա նիիպե ղում ներն ա վար տե լուց հե տո, դե պի Խա չենկա տա րած գի տա կան գոր ծուղ ման ժա մա նակ Հ.Օր բե լին ձեռ նա մուխ ե ղավ բո լո րո վին ինք նու -րույն ու սում նա սի րութ յան:

Այդ ա ռի թով Ն. Մառն Արևել յան լե զու նե րիֆա կուլ տե տի խորհր դին միջ նոր դա գիր է գրում՝հիմ նա վո րե լով Հ. Օր բե լուն Խա չեն գոր ծու ղե լուանհ րա ժեշ տութ յու նը. «Ես ընտ րե ցի ու սա նող Հ.Օր բե լուն այդ գոր ծի հա մար, քա նի որ նա միկող մից ե րեք տա րի փորձ է ձեռք բե րել իմ՝ Ա նիիհնա գի տա կան աշ խա տանք նե րին մաս նակ ցե -լով, ուր իմ ղե կա վա րութ յամբ զբաղ վում է նախ -կի նից հայտ նի և նո րա հայտ վի մա գիր ար ձա նա-գ րութ յուն նե րի հա մե մա տութ յամբ և ըն թեր ցա -նութ յամբ, մյուս կող մից, այժմ նա կա րող է հա -մար վել Խա չե նի իշ խա նութ յան բո լոր վի մա գիրար ձա նագ րութ յուն նե րի լա վա գույն գի տակ, ո րիպատ մութ յա նը նա ման րակր կիտ ծա նո թա ցել էՀա սան Ջա լա լին պատ կա նող դա շույ նի նեֆ րի -տե դաս տա կի ու սում նա սի րութ յան ա ռու մով»3:Իսկ սրա պատ մութ յու նը հետևյալն է:

Դա շույ նի մուգ-կա նա չա վուն նեֆ րի տե դաս -տա կը, ո րի վրա պահ պան վել էր հա յա տառ փա -կա գիր ար ձա նագ րութ յուն, Հ. Օր բե լուն տրա մա -դ րել էր Կով կա սի հնա գի տա կան թան գա րա նիտնօ րե նի տե ղա կալ Ռ. Գ. Շմիդ տը՝ 1908 թ. ամ -ռա նը: Թան գա րանն այն ձեռք էր բե րել դեռևս1866 թ. և ա նու շադ րութ յան մատ նել: Հ. Օր բե լունհա ջող վեց պար զել, որ այդ դաս տա կը ոչ թեսուսե րի է, ինչ պես սխալ մամբ կար ծում էինթան գա րա նի մաս նա գետ նե րը, այլ՝ դա շույ նի:Օր բե լին ըն թեր ցեց դաս տա կի վրա յի ար ձա նագ -րութ յու նը: Եվ ա հա թե ինչ էր գրված. «Հա սանՋա լալ, իշ խան Խա չե նո»: Եվ պար զեց, որն ա -

մե նաէա կանն է, ար ձա նագ րութ յու նը պատ րաս -տող վար պե տը չի փո րագ րել դա, այլ ա վե լաց -վել է հե տա գա յում:

Նման պրպտող միտք ու նե ցող գիտ նա կա նըչէր կա րող դրա նով իր գործն ա վարտ ված հա -մա րել, ուս տի Հ. Օր բե լին ձեռ նա մուխ է լի նում ի -մա նա լու, թե ո՞վ է ե ղել Խա չե նի իշ խան Հա սանՋա լա լը և ինչ պես է այդ դա շույ նը նրա ձեռքնան ցել: Այդ նպա տա կով նա ծա նո թա նում է միջ -նա դար յան մեր մա տե նագ րութ յա նը, պատ մու -թյա նը, ձե ռա գիր մատ յան նե րի հի շա տա կու-թ յուն նե րին ու ճար տա րա պե տա կան հու շար -ձան նե րի և խա չար ձան նե րի վրա պահ պան վածվի մագ րե րին ու պար զում, որ դա շույ նը պատ կա -նել է Խա չե նի իշ խան Վախ թան գից և Խո րի շահկնո ջից ծնված ա վագ որ դի Հա սան Ջա լալ Դո -լա յին4: Վեր ջինս մոն ղոլ նե րի՝ Հա յաս տա նըգրա վե լուց հե տո հնա զանդ վել է նվա ճող նե րինև 1243 թվին իր զոր քե րով մաս նակ ցել է Բա չո ւիար շա վան քին՝ Ի կո նիա յի սուլ թա նութ յան դեմ:Ա վե լին, մինչ այդ իր դստե րը՝ Ռու զու քա նին,կնութ յան էր տվել Զար մա ղան զո րա վա րի որ -դուն՝ Բո րա նո յի նին: Հա սան Ջա լա լը լավ հա -րա բե րութ յուն է հաս տա տել Բա չու խա նի հետ,ա վե լի ուշ բա րե կա մա ցել Բա թու խա նի որ դիՍատ րա կի հետ և վեր ջի նիս ու ղեկ ցութ յամբ 1255թվին մեկ նել է Ղա րա ղո րում (Կա րա կո րում)՝Ման գու մեծ խա նի մոտ:

Ման գու խա նը լավ ըն դու նե լութ յան է ար ժա -նաց րել Հա սան Ջա լա լին, նրան է վե րա դարձ րելՀա յաս տա նի իր կալ վածք նե րը՝ որ պես ան -ձեռնմ խե լի ժա ռան գութ յուն: Միա ժա մա նակ,նրա բո ղո քի հի ման վրա ձեր բա կա լել և դա տիեն տվել Ար ղուն ոս տի կա նին, որն ա նա սե լի ոճ -րա գոր ծութ յուն ներ էր կա տա րում Հա յաս տա -նում: Բայց Սմբատ Օր բել յա նի միջ նոր դութ յամբԱր ղունն ար դա րաց վել է:

Հա սան Ջա լալ Դո լան հինգ տա րի կնոջ ուոր դու հետ մնա ցել է Մոն ղո լիա յում և վե րա դար -ձել միայն 1260 թվին: Հա յաս տա նի կա ռա վա րիչԱր ղու նը չէր մո ռա ցել Հա սան Ջա լա լի բո ղո քըխա նին, ուս տի չնչին պատր վա կով բան տար կել,ա պա՝ 1261 թվին սպա նել է տվել նրան: Հա սանՋա լա լի դին տե ղա փո խել են հայ րե նիք և հո ղինհանձ նել իր իսկ կա ռու ցած Գան ձա սա րի վան -քում:

Օր բե լու են թադ րութ յամբ, ա հա հենց 1255-

Ðàìêºö úð´ºÈÆ



1260 թվե րին, երբ Հա սան Ջա լալն օգտ վում էրՄան գու խա նի հյու րըն կա լութ յու նից, որ պեսնվեր նրա նից ստա ցել է նաև խնդրո ա ռար կանեֆ րի տե դաս տա կով դա շույ նը: Իսկ նման դա -շույն Ման գու խա նը կա րող էր ստա նալ Հնդ -կաս տա նից: Այդ ժա մա նակ նե րում այդ պի սիզենք այն տեղ էին պատ րաս տում:

Հա սան Ջա լա լը դա շույ նը նվեր ստա նա լուցհե տո է միայն դրա վրա փո րագ րել հա յա տառփա կա գիր ար ձա նագ րութ յու նը. եզ րա կաց նում էՀ. Օր բե լին և դժվար է նրա հետ չհա մա ձայ նել:Այս ման րակր կիտ ու սում նա սի րութ յու նը լա վա -գույն օ րի նակ է մեզ հա մար, թե ինչ պես կա րե լիէ հնա գի տա կան ա ռար կա յին խո սեց նել, պատ -մա կան, վի մագ րա կան և այլ բնույ թի տե ղե կութ -յուն ներ ստա նալ ու պար զա բա նել ա մե նա -կնճ ռոտ խնդիր նե րը:

Ա հա գի տա կան բա րեխղ ճութ յան և ման րա -մասն ու սում նա սի րութ յան մի օ րի նակ ևս. Օր բե -լին Հա սան Ջա լա լի մա սին գրել է 15 է ջա նոցհոդ ված, ո րում օգ տա գոր ծել է սկզբնաղբ յուր ներև ու սում նա սի րութ յուն ներ, և դրանց միայն հա -կիրճ հի շա տա կու մը կազ մել է մանր տպա տա ռե -րով շար ված 16 էջ: Հա սան Ջա լա լին և նրադա շույ նի դաս տա կին նվիր ված ու սում նա սի -րութ յու նը հնա գի տա կան նյու թի լու սա բան մանփայ լուն օ րի նակ է՝ գրա վոր աղբ յուր նե րի տե ղե -կութ յուն նե րի հա մադ րութ յամբ:

Հոդ վա ծի գի տա կան ար ժեքն այն քան բարձրէր, որ Ն. Մա ռի խորհր դով Հ. Օր բե լին 1909թվա կա նին այն ներ կա յաց րեց որ պես Արևել յանլե զու նե րի ֆա կուլ տե տի ա վար տա կան աշ խա -տանք, ո րը քննա կան հանձ նա ժո ղովն ըն դու նեցմեծ գո հու նա կութ յամբ:

Այս հոդ վա ծը Ն. Մա ռի հա մար նաև հիմքհան դի սա ցավ միջ նոր դա գիր գրե լու Օր բե լունԽա չեն՝ գի տա կան գոր ծուղ ման ու ղար կե լու հա -մար: Գոր ծուղ ման հաշ վետ վութ յու նում Հ. Օր բե -լին գրել է. «Այդ ըն թաց քում, որ գտնվում էիայն տեղ, ինձ հա ջող վեց շրջել Ջի վան շիր գա վա -ռի միայն «Նա խա լեռ նա յին» մա սը: Բո լորհնութ յուն նե րը, ո րոնց ես այ ցե լե ցի, հիմ նա կա -նում XIII դա րի են, միայն մի քա նի սը XII և XIVդա րե րի... բո լոր տե ղե րից ես պատ ճե նա հա նե ցի220 ար ձա նագ րու թյուն, ո րոնց մի մա սը մինչ այդբո լո րո վին ան հայտ էր»:

Գոր ծուղ ման արդ յուն քը «Խա չե նի XII-XIII

դա րե րի խաչ քա րե րի կեն ցա ղա յին5 քան դակ նե -րը» հոդ վածն է, ո րում հե ղի նա կը ցու ցա բե րել էհնա գի տա կան, վի մագ րա կան և ար վես տա բա -նա կան մեծ հմտութ յան և նյու թի վեր լու ծութ յանա նու րա նա լի կա րո ղութ յուն, հան գել շատ կա -րևոր եզ րա կա ցութ յուն նե րի, ո րոնք մինչև հի մաէլ չեն կորց րել ի րենց գի տա կան թար մութ յու նը:

Նման եր կու դրվագ ևս կա Հ. Օր բե լու կեն -սագ րութ յու նում: Մեկն առնչ վում է Փո թիումգտնված պղնձե զան գի լու սան կա րին, ո րը 1908թվին տրա մադ րե ցին նրան: Հ. Օր բե լին ձեռ նա -մուխ ե ղավ զան գի ու սում նա սի րութ յա նը՝ հատ -կա պես ու շադ րութ յուն դարձ նե լով դրա վրապատ կեր ված խա չի ո ճա զարդ մա նը: Հե ղի նա կը,հա մե մա տե լով խա չի պատ կեր ման ձ ևը հայ կա -կան, հատ կա պես Ա նիից հայտ նի խաչ քա րե րիվրա յի զար դա քան դակ նե րի պատ կեր ման ձ ևիհետ, ան վի ճե լիո րեն հան գում է այն մտքին, որզան գը ձուլ վել է Ա նիում, ոչ ուշ, քան XII-XIII դա -րե րում և, ան վե րա պա հո րեն, հայ պղնձա գոր ծիձեռ քի գործ է: Ա վե լին, բա ցատ րել է, թե ինչ պեսկա րող էր զան գը հայտն վել Հյու սի սա յին Կով -կա սում կամ Հա րա վա յին Ռու սաս տա նում6:

Մյու սը հետևյալն է. դեռևս 1913 թվի ապ րի լինԿայ սե րա կան հնա գի տա կան ըն կե րութ յանԱրևել յան բաժ նում Հ. Օր բե լին կար դում է մի զե -կու ցում՝ «Հա յե րեն և հու նա րեն ար ձա նագ րութ -յամբ XVI դա րի ար ծա թե եր կու շե րեփ նե րը»վեր տա ռու թյամբ: Դրա հա մար հիմք էր ծա ռա -յել նույն՝ 1913 թվի մար տին Կիևից ստաց ված լու -սան կա րը, ո րի ու սում նա սի րութ յու նը Ն. Մա ռըհանձ նա րա րեց Հ. Օր բե լուն:

Վեր ջինս շե րեփ-գա վա թի վրա կար դացհետևյալ ար ձա նագ րութ յու նը.

Ի ՍԱՅ Է ԳԱ ՒԱԹ ԳԻ ՆՈՎ Ի ԼԻՆԱՒՐՀ ՆԵԱԼ Ա ՋՈՎՆ ՅԻ ՍՈՒ ՍԻՆԻ ՎԱ ՅԵ ԼՈՒՄՆ ՀԱՐ Ո ՀԱ ՆԷ ՍԻՆ. ԵՎ ՅԻՈՒՐ ՈՐ ԴՈՅՆԽՄԵՆՔ ԵՂ ԲԱՐՔ Ա ՄԵ ՆԵ ՔԻՆ.

Եվ գա վա թի բռնա կի վրա պատ րաստ մանթվա կա նը՝ ՋՂԸ (998+551=1549): Ար ձա նագ -րութ յան մեջ օգ տա գործ ված բա ռե րի բար բա ռա -յին կա ռուց ված քից Հ. Օր բե լին եզ րա կաց նում է,որ այն, ա մե նայն հա վա նա կա նութ յամբ, պատ -րաս տել է լե հա հայ վար պետ նե րից մե կը: Օգտ -



վե լով կողմ նա կի ո րո շա կի տվյալ նե րից, են թա-դ րում է, որ դա ուշ միջ նա դա րում շատ հայտ նիհա յազ գի ոս կե րիչ-ար ծա թա գործ Պետ րոս Չե -չու րո վի ձեռ քի գործն է, ո րը հի շա տակ վում էգրա վոր աղբ յու նե րում՝ 1520 թվա կա նից: Նմանեզ րա հանգ ման հա մար հիմք է գա վաթ-շե րե փիվրա պահ պան ված մեկ այլ տա ռա շարք՝ ՊրՎՐԴ (Պետ րոս Վար դա պետ) վեր ծա նութ յամբ:Մեկ այլ գա վաթ-շե րեփ Հ. Օր բե լին հայտ նա բե -րում է Ս. Պե տեր բուր գի Էր մի տա ժի հա վա քա -ծուում, ո րի վրա փո րագր ված էր հու նա րենար ձա նագ րութ յուն: Ըստ այդ ար ձա նագ րութ -յան՝ գա վաթ-շե րե փը պատ րաստ վել է 1586թվին: Ար ձա նագ րութ յան հու նա րեն լի նե լը չիխան գա րում Հ. Օր բե լուն եզ րա կաց նե լու, որ դանույն պես Պետ րոս Չե չու րո վի գոր ծե րից է:Նման եզ րա կա ցութ յան հա մար հիմք են ա նոթ -նե րի պատ րաստ ման միևնույն տեխ նի կան, փո -րագ րութ յան ար վես տը և այլ հան գա մանք ներ,մա նա վանդ որ, ժա մա նա կի ա ռու մով ևսհա մընկ նում են, քան զի պատ րաստ վել են 37տար վա տար բե րութ յամբ7:

Հ. Օր բե լին Ա նիում աշ խա տե լու տա րի նե րին,բա ցի այ լաբ նույթ հանձ նա րա րու թյուն նե րից,կա տա րել է նաև քա ղա քի հնա դա րա նի տնօ րե -նի պար տա կա նութ յուն նե րը: Հնա դա րա նը, ինչ -պես հայտ նի է, հիմ նադ րել էր Ն. Մա ռը՝ դեռևս1904 թվա կա նին, նպա տակ ու նե նա լով, որ պե -ղում նե րից հայտ նա բեր ված նյու թե րը Ա նիիցդուրս չտար վեն, պահ վեն տե ղում, գի տա կան ու -սում նա սիր ման են թարկ վեն ու հրա տա րակ վեն:Միո վ բա նիվ, Մա ռի նպա տակն էր Ա նիում հիմ -նել հնա գի տա կան ինս տի տուտ8, ո րը, ըստէության ստեղծ վեց, բայց, դժբախ տա բար, ցա -րա կան կա ռա վա րութ յու նը չօ րի նա կա նաց րեց:

Սկզբնա կան շրջա նում որ պես հնա դա րանօգ տա գործ վեց «Մա նու չեի մզկիթ» ան վա նու մովերկ հար կա նի հսկա շի նութ յու նը, որն ի վի ճա կիչէր տե ղա վո րե լու Ա նիի հա րուստ գտա ծո նե րը:

1908 թվին Մա ռի ջան քե րով կա ռուց վեց հնա -դա րան-թան գա րա նի երկ րորդ շեն քը: Մա նու չեիմզկի թում պահ վում էին մանր գտա ծո ներ՝ Գա -գիկ II-ի հո յա կապ ար ձա նով հան դերձ, թան գա -րա նի նոր շեն քում (երկ րորդ բաժ նում, Ի. Ղ.)հա վա քել էին վի մա գիր ար ձա նագ րութ յուն ներ,ճար տա րա պե տա կան ման րա մաս ներ, խաչ քա -րեր և այլ խո շոր ի րեր:

Ա նիի պե ղում նե րի ըն թաց քում հնա դա րան էայ ցե լում տա րե կան շուրջ եր կու հա զար մարդ:Նրանց անհ րա ժեշտ էր տալ ինչ պես քա ղա քի ա -վե րակ նե րի ու ճար տա րա պե տա կան կա ռույց նե -րի, այն պես էլ հնա դա րա նում պահ վող նյու թե րիմա սին ըն դար ձակ ու սպա ռիչ բա ցատ րութ յուն -ներ: Դա նույն պես հանձ նա րար ված էր Հ. Օր բե -լուն: Հանձ նա րա րութ յու նը կա տա րե լու ըն թաց -քում Օր բե լին գրեց «Ա նի հնա վայ րի հա կիրճ ու -ղե ցույց» աշ խա տութ յու նը9: Նման աշ խա տանքկա րող էր ի րա գոր ծել միայն այն աշ խա տա կի ցը,ո րը փայ լուն գի տեր Ա նիի բո լոր հու շար ձան նե -րը, դրանց ա ռանձ նա հատ կութ յուն նե րը, նշա նա -կութ յու նը, կա ռուց ման, հե տա գա նո րո գում նե րիու ա վեր ման ժա մա նակ նե րը, ճար տա րա պե տա -կան ո ճը, կրած ազ դե ցութ յուն նե րը և այլն: Այդ -պի սին էր հենց Հով սեփ Օր բե լին: Այդ առ թիվ Ն.Մա ռը 1906 թ. գրել է. «... ա մեն ինչ չէ, որ հա ջող -վել է ա նել, իսկ ինչ որ հա ջող վել է, դա արդ յունքէ այն բա նի, որ այդ տա րում ես ու նեի հիա նա լիաշ խա տա կից ներ, ո րոնք ա ռանց ձեռ քե րը ծա լե -լու աշ խա տում էին օր ու գի շեր թան գա րա նում:Դրանք են նկա րիչ Ս. Ն. Պոլ տա րաց կին և ու սա -նող Հ. Օր բե լին»10:

1906-1909 թվեր ին Հովս եփ Օրբ ել ին Ան իումկատ ար ում էր նաև էքսկ ուրս ավ ար ի պար տակ -ան ությ ուն, ուստ ի հիան ալ ի տիր ապ ետ ում էրպեղվ ած ու պեղվ ող հուշ արձ ան ներ ը ներկ այ -ացն ել ու մեթ ոդն եր ին և կազմ ել էր առ ավ ելհարմ ար չորս հիմն ակ ան երթ ուղ ի: Փաստ որ են,նրա ուղ եց ույց ը մատչ ել ի ձև ով անհր աժ եշտտեղ եկ ությ ունն եր էր տալ իս քաղ աք ի հնությ -ունն եր ի վեր ա բերյ ալ: Հեղ ին ակն ուղ եց ույց ումնշել էր գիտ ակ ան լուրջ բաց ատ րությ ունն եր ևար ել համ արձ ակ ենթ ադր ությ ունն եր այս կամայն հուշ արձ ան ի մաս ին՝ աշ խատ անք ը դարձն -ել ով գիտ ակ ան բնույթ ի: Հ. Օրբ ել ին դրան կցելէր նաև քաղ աք ի ճշգրտված հատ ակ ագ իծ ը՝համ ար ակ ալվ ած հուշ արձ անն եր ով ու դրանցմանր ամ ասն թվարկմ ան ցուց ա կը:

Գիտ ակ ան ավ ել ի մեծ արժ եք է Հ. Օրբ ել ուպատր աստ ած՝ Ան իի հնադ ար ան ի կատ ալ ոգ ը11:Այս աշխա տո ւթյա ն առա ջա բա նո ւմ հեղի նա կըհակի րճ անդրա դա ռնո ւմ է 1892-1893 և 1904-1909թթ. պեղո ւմնե րի պատմո ւթյա նը և կազմո ւմհամա պա տա սխա ն մատե նա գի տա կա ն ցանկ,թե երբ և ինչ է հրատա րա կվե լ Անի ի պեղո ւմնե -




րի մասի ն, ծանո թա ցնո ւմ է աշխա տա նքի շարա -դրմա ն սկզբունքնե րի ն12: Այնու հետև բաժին առբաժին շարադ րում է ողջ հնագիտ ական նյութը՝սկսելով Գագկաշ են տա ճարի փլատակ ներիցհայտնաբ երված Գագիկ II-ի երկու մետրան ոցարձան ի նկա րա գրությամ բ, որը մասնատ ված էեղել 53 կտորի և հավաք վել ու ամբող ջացվել էնկարիչ Ս. Պոլտար ացկու ջանքեր ով: Յուրաք -անչյու ր ցու ցափեղ կ նկար ագրված է առան ձին,որտեղ նշվում են համապ ատաս խան գրական -ությու նն ու զուգահ եռներ ը: Այդ ամեն ը հնա -րավո րությու ն էր տալիս ընթեր ցողին պարզպատկեր ացու մ կազ մելու հնագիտ ական առար -կաներ ի նշանակ ության ու կիրառ ության մա-սին :

Ողջ աշխատ ության շարադ րման ընթաց քումՀ. Օրբել ին ցուցաբ երու մ է նյութի գերազ անցիմաց ությու ն և համար ձակ ենթադ րությու ններ էկու տակու մ այ ս կամ այն հարցի վերաբ երյալ .դրանք իրեն ց այ ժմեական ությու նը չեն կորցրելմինչև հիմա:

Ասված ը լավագ ույնս հաստատ վում է հեղի -նակի նկա րագրած պեղու մներից հայտնա -բերված աղջկակ ան հագու ստի առան ձին մա -սեր ով և դրանցից բխող հետևությու ններով :Վերջապ ես, շատ հետաք րքիր են Հ. Օրբել ունկարագ րած «սնդկաման ները» , որոն ցից Անիո -ւմ գտնվել էին ամբող ջական ՝ 24 և առան ձին 600բեկոր ներ: Հնագետ ը գրում է, որ դրանք շատտարած ված են եղել Առա ջավոր Ասիա յի գրեթեբոլոր երկրներ ում, մինչև անգամ Թուրքես -տանու մ: Շարու նակել ով միտքը, հեղին ակընշում է. «Այժմ այդ իրեր ի անիա կան ժողով ածու -ն առ ա վել հարու ստն է և հիանալ ի նյութ էտալիս ուսու մնասիր ելու այդ եզակ ի առար -կաներ ի օգտագ ործման նպատակ ը, արտադ -րության տեղը և պատրաս տման եղան ակը:Անվի ճելի է, որ դրանք արտադ րվել են նաևԱնիո ւմ13:

Հետագա յում դրանցից շատ գտնվեցինհայկակա ն միջն ադարյ ան հնավայր ե րում14: Պա -տահակ ան չէ, որ «սնդկամաննե րը » հետա գա-յ ում դարձան Հ . Ջանփոլադ յա նի հատուկ ուսում-նասիրու թյան առարկա 15:

Հ. Օրբելու այս երկու աշ խատությո ւնն երինշա նակ ու թյունն անչափ մե ծանում է , երբ 1918թվականին ինչ-ինչ պատ ճառներով իսպառ կո -

րչում են Անիի հն ադարա նի ող ջ նյութեր ը: Այդմասին տա րիներ ան ց ցավով ու զայրույթո վ Հ .Օր բելին գր ում է , որ հնադարանի ավ երումը(ն կատի ո ւնի թուրք հրոսակներ ի կատարածհանցանքը, Ի . Ղ.) և գիտական ողջ բազայի ան -հաջող տե ղափոխութ յան փորձը պատ աս խա -նատու անձի անհ ոգի վեր աբ երմունքի հե -տևան քո վ էր, ի նչի արդյունքո ւմ Պետերբու րգ իցԿո վկաս ուղարկել իս գրեթե ամե ն ի նչ անդառ -նա լիորեն կո րավ16:

Հնադարանից փր կվեցին մ իայն ա յն նյու -թերը , որոնք Աշ խարհաբեկ Ք ա լանթ ար ը բա ռա -ցիորե ն փա խցրեց Անիից՝ գ նդակների տ արա-փի տակ , 1918 թ. մար տին: Դրանք այժմ պահ -վում են ՀԱՊ թանգարանու մ17: Այդ նույն դեպքիմասին Ն . Մառն իր «Անի» գրքի առա ջաբանո ւմնույնպես ցավո վ գրո ւմ է. «... բոլոր ձեռա գիր ևտ պագիր նյ ութերը, օ րա գրերը, լո ւ սանկարնեգա տիվնե րը , գծ ագրերը կո րան գնաց քումԱրմավիրի և Բա քվի միջև՝ մի ամ բողջ վագ ոն՝ուղարկված Թիֆ լիս Պատմա-հնագի տակ անինստիտուտու մ վե րամշա կե լո ւ հա մար»18:

Հովսեփ Օրբել ու կա զմած ուղեցույցն ու թան -գարանային նմ ուշների նկա րա գրությունն ար -դեն իսկ լույս ընծայման ժա մա նակ գիտականմեծ ներդրում էին, իսկ հետագա տարի ներինդր անց նշան ակությունն առ անձնապես աճե ց:191 7 թ. հետո Անիի պ եղո ւմնե րն այլևս չվեր -սկսվեցին: Թո ւրք զինվորներ ը լի ովին ավերե -ցին հնադարանը: Պ եղո ւմնե րի արխիվը ժամա -նա կավո ր կառ ավարության օրոք Պետե րբուրգ -ից ուղարկ վեց Թիֆլիս, սակա յն ճան ապարհինչք աց ավ: Տ արիներ ա նց Հ. Օրբելին դառ նու -թյամբ գրեց այդ մասին. «Կով կասյան ռազմա -ճակատի թ իկո ւնքո ւմ թափառող հ րոս ակներ իկող մից կատարած Անի ի հավա քածուն եր ի ևարխիվային ն յու թերի ան շն որհք էվա կուացո ւմը,պատասխանատո ւ անձ ի անօրինակ թ եթև ա -մտո ւթյուն ը, ո րի պատճառով վագ ոնները թողն -վեցին բախտի քմահա ճույքի ն, եր բ 1917 թ.հոկտեմբերի վ եր ջին Պ ետրոգրադ ից Կ ովկաս,ա յն ժամանակ ստե ղծված Կովկասյան ին ստ -իտուտ էի ն ուղարկվո ւմ ար խիվային նյո ւթեր,լուսանկարներ , գծ ագրեր, և ա յլ փաստաթղթեր՝հա նգեցրեց նրան, որ Մառի և նրա դպրոցի կող -մից թ ե՛ կուտ ակված և թե՛ ստեղծված գի տակ անհա րստության զգալի մասը ոչնչա ցավ: Ա նվ նաս



մնացի ն միայ ն պատա ռիկն եր, փրկվեցին այնթերթիկներ ը, ո րոնցից տարին եր շա րունակօգտվո ւմ էր Մառը, կարդա լով իր մ իշտ նոր ձևովխորաց ված հ րապարակայ ին դասակարգու -թ յուն ները: Երևան ում անվնաս մնաց Անիի հնա -գի տական հա վաքածուների այն չնչին մասը,որը դ ուրս էր բերվել բառիս բուն իմաստով հրա -ց աններ ի կրա կոցի տակ»19: Ա յդ իսկ պատճա -ռով Ն. Մա ռի հաշվետվությու նն երի և նր ահայտնի «Ա նի» գրքի հետ միասին Հ. Օրբ ելուստույգ նկարագրությու նն երն ինչ- որ չափովսկզբնա ղբյուրի նշանակո ւթյ ուն են ձեռք բերում,թեև չեն կարող որևէ կ երպ լրացն ել այն բացը,որն առ աջացել է ան գին հուշարձաններիկորստով և կործանմամբ20:

19 11 թ. Հ. Օրբելին ավարտ եց իր ուսումը՝միաժ ամ անակ սովորել ով պա տմա-բանասիրու -թյան և Արև ելյան լեզունե րի ֆա կո ւլ տե տն երում:Դեռ ևս 1910 թ. սեպտեմբերին Ն. Մ առն առա -ջարկում է Հ. Օրբելուն գործ ուղել Թուրքա հա -յաստան ՝ ծա նո թանալու տեղի հնությո ւններին,տեղ ական բարբառն երին, պնդել ով, որ վերջինսլսել է պատմա-բանասիրո ւթ յան լրիվ կ ուրսը և,մ ասն ակցելո վ Անիի պեղո ւմներին, ձեռ ք է բերելբա վ ականին մեծ փո րձ ու գիտելիք ներ: Առա - ջար կու թ յունն ընդու նվեց: Հ . Օրբելին 1911 թ. հու -լիսի 1-ին դ ուրս եկավ Բաթում ից, հա սավ Կոս -տանդնուպոլի ս, իս կ այնտեղից. «Ես ու ղևոր - վեցի Տրապիզ ոնի, Բա յբու րթի և Էրզրումիվրայո վ հաս ա Վան: Բայբուրդին չհա սած եսծանոթացա և նկ արա գրեցի Վարզահա ն գյու ղիավեր ակները, որտե ղ կար բա վական անսովորհատա կագծով մ ի եկ եղեց ի: Բայբ ուրդում ...նկարագրեցի ն րա մ իջնաբե րդը, ո րը ինձ հետա -քրքրեց իր որո շ առանձն ահատկ ությու ններով,որոնք հիշեց նում էի ն Անին»21:

Գո րծուղումը տևեց շ ու րջ մեկ տ արի: Մ յուսաշխատա նքների հետ միաս ին Օր բելին ուսում -նա սիրեց Էր զր ումի, Հին Բ այ ազետի, Վ անի,Բա գավ անի ու Ա ղթամ արի միջնադարյ անպատ մաճարտարա պե տակա ն հնությո ւնները:Ե րիտա սարդ մասն ա գետին հաջողվեց պեղո ւմ -ներ սկ սել Վանի Թոփ րախ-կ ալ ե և Հայկ աբերդհնագույ ն ամրոց ների տա րածքո ւմ: Մասնա -վորապես Թ ոփ րախ -կալ եի մասին Օր բելինգրել է. «Հետախուզական պ եղու մները սկսեցիմ ի քանի տեղերում , հատ կա պես այն լանջերում,

որոն ք ուղղվա ծ էի ն Վա րագա լեռա ն կողմը, ...ուր չէր փորփրել Բելկը: Պ եղումն երի ընթացքինհետև ել ը շատ դժվարին գործ էր, քանի որհնարա վո րությ ուն կար գտածոների գողու թյա նհամար, բայց «պ արգևավճարնե րի» օգ նո ւ -թյամբ ես ստացա այդ պեղու մներից մ ի քանիման ր առարկաներ, ի մի ջիայլոց... քարի վրափորա գրված եզն երի խմբի քան դակներ»22:

Հովսե փ Օրբելին մեծ նշ անակություն էր տա -լ իս հատկապես Աղթամար ի տա ճա րի ուսում -նա սիրությ անը : Ա յդ մաս ին նա գրե լ է. «Հատ -կապես մեծ հե տա քրքրություն կարող է ներ-կայ ացնել Վան ա լճի Աղթամարի կղզում կա -ռուց ված Սբ. Խաչի վանքը, որն ի րո ք բացառիկհուշա րձա ն է: Ա յս տաճարը կառուցվե լ է X դ.Գագիկ Արծրունու կողմի ց և պահպա նվել էզար ման ալի լավ վիճակո վ. ..»23: Վանում նամանրամ ասն ուսում նասիրում է տաճա րը, դրաճար տա րապետական ու ար վես տաբանականառանձն ահա տկու թյունն երը և վիմագրեր ը: Այդաշ խատանքի ար դյու նք ը եղավ հետագա յու մհրա տարակած Աղթ ամ արի կղզու աշխա րհիկ ևհոգև որ ճարտարապետությանն ու քանդա -կագործությանը նվիր վա ծ հիանալի մենագր ու -թյու ն ը, որն իր նմա նը չունի մեզանում24: Այ ստե ղՀ. Օրբելուն հաջողվու մ է պարզ ել , որ Ա ղ թա -մարի տաճարի գմբ եթը նա խնականը չէ, որ այդտեսքը վերանորոգ մա ն արդ յունքում է ստացել:

Բացի Աղթա մարից, Օրբե լի ն Վան քաղ աք իշրջակայքում ծանոթան ու մ է Սո ւրբ Գրիգո ր,Սուրբ Խա չ (Վարագա), Կարմրավո ր և վա -նակա ն այլ համա լիրնե րի ճար տա րա պե տո -ւթյանը և կառուցվածք ային ա ռան ձնահա տկու -թյուն ներ ին: Պա տճե նահանում է բազմաթ իվվիմական արձանագր ությունն եր:

Արևմտ յան Հայաստան կա տարած գ ի տա -կան գ ործու ղմա ն ըն թա ցքում հա վաքած նյու -թերը նա ներկայ ացրեց Պետեր բուրգ ի գի տ ու -թյունների Կայսեր ակա ն Ակա դ եմիա յի Ար ևել -յան բաժանմունք ի հնագ իտ ական ընկերու -թյանը: Այ ստեղ հաշվետվությունն այ նք անբարձր գնահ ատեցին, որ 1912 թվականին նրանմիաձ այն ընտրեցին Հնագիտակա ն ընկերո ւ -թյան լիի րավ անդ ամ:

Հնագիտական ընկերու թյո ւնում և, ընդհան -րապես, Արևել յա ն բաժանմունքում ն յութ երիմեկնա բանու թյամբ հա ղորդումներ արեցին Բ.




Տուր աևը, Բ. Ֆարմակովսկին, Ն. Մ առը և ուրիշ -նե ր, որոնք կա րևորու մ էին Վան ում պե ղում -ների անհրաժեշտո ւթյունը ոչ միայ ն հնագի -տական առումով , ա յլև քա ղաքա կան և հասա -րա կա կան տես անկյունից: Պատահակ ան չէր,որ Բ. Տուրաևը գրել է. «Ռ ուսաստանի սահմ ան իմոտ գտնվող Հին Արևելյան հզոր պետութ յանմայրա քա ղա քը պե տք է ուսումնասիրվ ի Ռո ւսա -ստանի գիտնականների կ ող մից» :

Բնակ ան է՝ որպես արշավախմբի ղեկավ արտե սնում էին միայն Հ. Օրբելուն: Արշավա -խումբը պատ րաստ էր ար դեն 1914 թվականին,բայց վեր ահաս աշխար հա մա րտը խ անգարեցգիտակա ն գործուղ մանը: Սակա յն Ն. Մառը և Հ.Օրբելի ն իրենց պա տվո խ նդիրն էին համարո ւմՎանում պեղումն երն օր առ աջ սկսելը և, պա -տերազմ ի թեժ պահի ն, օգտվելով, որ ռուս ականզորքը գրավե լ է քա ղաք ը, 19 16 թ վականինձեռնարկ եցի ն արշա վախմբ ի գործ ու նեությունը:

Հունիսի 1 1-ից մի նչև հուլիսի 16-ը Ն. Մա ռըպեղում էր Թոփրակ- կալե բլուր ը, իսկ Հ. Օր -բելին՝ հունիսի 22-ից մին չև հուլիսի 16-ը Վանիժայռի հյուս իսային լա նջը: Տեղի միջնադարյանմի ջն աբեր դի պարիսպ ների մոտ ն շմարվո ւմ էինք ար աժայռի մեջ փորվ ած ե րկու խոր որմնա -խորշեր, որոնք կիս ով չա փ լցված էին հողով:Դրանցից մե կի մե ջ դրված է եղել Արգիշտիթագ ավորի հ սկ այակ ան կոթողը՝ տարեգրո ւ -թյունը , Ա րևմտյան որմնախորշի արևելյ անպատին փորագրված էր Սար դու րի Բ թագա -վորի սեպագի ր ա րձանագ րությ ուն ը: Սրա վեր -ջին տողի տակ հա յատա ռ գրություն կար, որըհայտնի էր դ եռևս Ֆ. Շուլց ին՝ Վանի հնու թյուն -նե րի առաջին հ ետ ազոտ ողին:

Հ. Օ րբել ին որոշեց պարզել այ դ որմնախ որշիձև ն ո ւ նշա նակութ յունը: Երկ ու մետր խորու -թյունում բաց վեց ո ւղղանկյուն կտրվածք ու նեցողերկկողմանի մշակվա ծ մեծ կոթո ղ: Երբ լրիվպեղեցին, պարզվեց, որ դա Սար դուրի Բ-իտարեգրու թյունն է ՝ կոտրված, թերի վիճակ ում:Ա յն ուներ 265 տողանի սեպագիր: Հ. Օրբե լինհաշ վետվ ու թյան մեջ գրել է. «Դժվար չէ պատկե -րաց նել, թե ինչ պիսի անհամբերու թյան մթ նո- լոր տում էին շ արու նակվում մ եծ զգուշ ությո ւնպահանջող և անձնա կա զմի ան դա մն երի կող միցհի անալի կա տարվող աշխատանքնե րը՝ կո թողըմա քրելու և փորել-հա նելու հա մար»: Շո ւտով

որմնախորշի հետնապա տին հա յտ նաբերում ենևս մեկ արձանագրություն: Երբ պեղ ումներնավարտեցին, կոթո ղը նախապես եր եք ան գամպտտեցրին առանցքի շու րջը, որ պե սզի հնարա -վոր լիներ արձ անա գրո ւ թյունը լու սանկարե լբոլոր կո ղմերից , ապա դրեց ին իր տեղը:

Հ. Օրբելին պեղեց նա և արևելյ ան որմնա -խորշը, որտեղ հայտ նաբեր եց Ք. հ. 94 9-950 թթ.տապանախաչ՝ հայերե ն ա րձանագ րությ ամբ .«ԶԳՈՒՐԳԵՆ ՅԻՇ(Ե)Ա Ի Ք (ՐԻՍՏՈ)Ս»: Նաիրա վա ցիորեն համ արում է ր, որ այ դ տապանըՎաս պուր ակա նի թագավոր Գա գիկ Ա Արծ րու -նու եղբայր Գ ու րգենի նն է:

Սեպագ իր և հայատա ռ արձանագր ությո ւն -ների հայտ նաբերու մը Հ. Օր բելուն բերեց մեծ ևարժա նի փառք, բայ ց նա համարում էր, որ կ ա -տարվածը աշխատ անքի չնչին մասն է միայն:Պա տահական չէ, որ Հ. Օրբելին գրավոր հա շ -վետվու թյան մեջ գ րել է. «Որմնախո րշերի պե -ղում ներով ա յս տարի հանված է չնչին մի բուռհող այն հսկայական նյութերից , որոնց ձ եռք չիտ րված, և որոնք մ եծ քա նա կությ ամբ, բոլորովինբաց վիճ ակո ւմ գտնվում ե ն հողի մակերեսին»25:

Սով ետա կան իշխանությ ան հաստ ատվելուցհետո, առա ջին տասն ամյա կո ւմ, Հ. Օրբ ել ինհնա րավորություն չու նեց ավ զբաղվելու հնագի -տու թյ ամբ: Այդ ժամանակահատվա ծում նատար վ ած էր հայկական վիմագիր ա րձանագրու -թյունների հ ամահ ավա ք ժողո վածու ստեղ ծ ել ուգաղափարով , որի հր ատա րակման համար ի րիսկ գծ ագրերով ձուլել տվ եց հատու կ տառա -տեսակ ներ և անձամ բ զբաղվեց տպ ագրութ -յամբ: Դ ժբ ախտաբար Նևա գետի վ ա րա րու մ -ն երից մեկ ի ժամ անակ ջրհեղեղը ոչն չացրեց այդաշխատան քի ողջ արդ յունքը:

Միայն 1928-1 929 թթ. Հ. Օրբելին, Կ. Տրևերիուղեկցությ ամբ, մե կն եց Դաղստան՝ ուս ումնա -սի րելու Դերբե նդի ամ րոցը և XII-XIII դարերիաղվանա կան բարձրա քան դակների հ ավ ա քա -ծու ն: Դե րբեն դի ամրոցում նա հայտ ն աբերեցմինչ այդ բո լորովին անհայտ պահ լավերենշինարարակ ան մի քա նի ար ձանագրություն:

Նու յն ՝ 1 929 թ. Հ. Օրբելին գլխավորեց մի ար -շավա խումբ՝ դեպի Հայաստան, որ տեղ ո ւս ում -նասիրելու էր Գա ռնի ի, Բջնիի, Պտղնիի, Փար -բիի, Աշտարակի և Ամբերդ ի ճ արտարա պե տա -կան հո ւշարձա նները:



Չնայած Հ. Օրբելին խիստ ծանր աբեռնվածէր Էրմիտ աժի տնօրենի պար տա կա նություն նե -րը կատարել ով, բայց էլի ժամանակ էր գտ նո ւմզբաղվելու հնագիտակա ն գործուն եու թյամբ:Մասնավորապես 1936 թ . ն ա գլխավորեց գիտա -կան մի արշավա խումբ, որը պետք է ուսու մ -նասիրեր Ամբ երդի ա մրոցը: Արշա վախմբիկազ մո ւմ էի ն Էրմի տաժի և Հայ աս տա նի այն -պիսի հնագետներ, ինչպիսի ք էին Ա. Բ որիսովը,Ա. Հաջ յան ը, Տ. Իզմայլովան, Ն. Տո կա ր սկին, Կ.Տրևերը, Ա. Յակոբս ոնը, Բ. Պիո տրովս կին, Կ.Ղաֆադարյանը, Ս. Եր եմյա նը, Ս. Բարխու դա ր -յանը, Ս. Տեր-Ավետ իսյանը, Ա. Ք ալանթ արը, Ա.Վ րույրը և ուրիշն եր26:

Ամբեր դում ուսումնա սիրվեցին պ ահլ ավ ու -նիների պալատը, միջ նաբերդի տարած քը,ջր ամբար ը, բաղնիքը , գաղտնուղի ն և հասա -րակ բ նակչությ ան տները : Պեղումների ար դյուն -քու մ Հ. Օրբ ելին 1938 թ. հրատա րակեց բավա-կանի ն ընդարձա կ հոդված՝ « XII դարի բաղնիքըև ծաղ րածուն » վերտառությ ամբ: Դրան ում հե -ղինակն անդրադառնո ւմ է ոչ մ իայն բաղնիքիհա տակագծայի ն և կառու ցվ ածքային առ անձ -նա հ ատկություններ ին, ա յլև քն նարկում է դրահան դե րձարանի նշանա կությո ւնը և հ ան գու մեզրակա ցության, որ միջնադա րյան բաղնիք -ներն Արևելքու մ միաժամանակ հանգս տի , ժ ա -մանցի, առևտրակա ն և այլ տիպի գործարքներ

կն քելու, շա խմատ ո ւ այլ կարգի խաղերո վզբաղ վ ել ու վայր են եղել:

1951 թվին, ե րբ Հ. Օրբելին այլևս Էրմիտ աժիտնօրեն ը չէր, ՀՍ ՍՀ ԳԱ հրավերով մասնակցումէ Գառնիի հ նագիտական պեղում նե րին որպե սխորհրդատու: Պեղումներ ի ղեկավար Բ. Առա -քել յանի խոսքեր ով՝ «Հ. Օ րբ ելին և Կ. Տրևերըուղ ղություն էին տալ իս, ղեկավարում էին արշա -վախ մբի աշ խատ ան քները և իրենց խիստ ա ր -ժեքա վոր ցուցումներ ով ու խո րհո ւրդներովմշտա պես օգնո ւմ էին աշխատան քներին: ... Բա -ցի այ դ Հ. Օրբելի ն Գառնիում ե ղած ժա մա նակհնագետների հետ պարապ ու մ էր գրաբա ր և սո -վ որեցնո ւմ հայերեն վի մագիր ա րձանագրու -թյուններ հ ավ աքելու ո ւ ու սում նասիրելո ւ գործը,ո րի խոշորագ ույն վար պե տն էր ինքը»27:

Գիտակ ան գո րծունեու թյան դեռևս սկ զբնա -կան տա րի ներից հն ագետի ցուցա բերած ան ու -րա նա լի ծառայությունները պատ իվ կբ երե ինյուրա քանչ յուր անհատ ի: Բեղմնավոր էին նաևգիտ նականի կազմակերպչակա ն աշխատ անք -նե րը Էր մի տաժում , Լենինգրադի համալսա րա -նում և Հա յաստանի գիտություններ ի ակա -դ ե մի այո ւմ: Ժա ռան գել ով ուսուցչի՝ Ն. Մառի հի -մնա րար սկզբ ու նքն եր ը հնագի տությա ն բնա -գա վ առ ում , նա նո ր, առավել բարձր աստիճա նիհասցրեց այ ն՝ իր տա ղա նդի և աշխատա սի րու -թյան շնոր հիվ :





1 К. Н. Юзбашян, Академик Иосиф АбгаровичОрбели, Москва, 1964, ст. 18.

2 И. А. Орбели, Каталог анийского музея древностей,выпуск 1, СпБ. 1910, ст. 39-45. Բ. Ն. Առաքելյան, Քա -ղաքները և արհեստները Հայաստանում IX-XIII դդ.,հ-1, 1958, էջ 163-165։

3 Այս միջնորդագիր նամակի բնօրինակը պահվում էՀ. Օրբելու անձնական արխիվում՝ Ռուսաստանիակադեմիայի՝ Ս. Պետերբուրգի հնագիտության ինս -տիտուտում։

4 Խորիշահը Մեծն Զաքարեի դուստրն էր, այսինքն՝Իվանե և Զաքարե Զաքարյանների քույրը։

5 Հ. Օրբելու անձնական արխիվ։ Տե՛ս Կ. Յոպրադյան,Ակադեմիկոս Հովսեփ Օրբելի, Երևան, 1987, էջ 20։

6 Հ. Օրբելի, Ընտիր երկեր, էջ 175-187։7 Նույն տեղում, էջ 205-216։8 Н. Марр, Об учреждении Анийского археологи чес -

кого института, ИНА, 1910, էջ 438-446.9 И. Орбели, Краткий путеводител по городищу Ани,

տե՛ս Анийская серия N 4, СпБ, 1910.10 Н. Марр, О раскопках и работах в Ани летом 1906 г.,

К. Юзбашян, ст. 19, И. Мегреладзе, ст. 55.11 И. Орбели, Каталог Анийского музея древнестей,

выпуск. I, Описание предметов первого отделения,СпБ, 1910, կամ Անվո շարք N 3.

12 И. Орбели, նշվ. աշխ., V-XIV էջերը:13 И. Орбели, Избранные труды, Ереван, ст. 20. Նաև

ներդիր N 1.14 Կ. Ղաֆադարյան, Դվին I և II հատ., Բ. Ն. Առա քել -

յան, Գառնի III, Ի. Գ. Ղարիբյան, Լոռե բերդաքա -ղաքը և այլ աշխատություններ:

15 Հ. Ջանփոլադյան, Դվինից և Անիից հայտնա բեր -ված ձվաձև անոթներ, Երևան, 1982:

16 И. Орбели, Блестящая страница в истории Архео ло -гии, Տե՛ս Օրբելի, Ընտիր երկեր, Երևան, 1963, էջ 300:

17 Արտաշես Վրույր, Անիում, Երևան, 1979, էջ 16-17:18 Н. Марр, Ани, Ереван, 2011, էջ XIX:

19 И. Орбели, “Блестящая страница в истории архео -ло гии” ПИДО (Проблемы истории докаплистическихоб ществ”, 1934 9-10, ст. 197. (ИТ, с 300, Избр. труды,Е., 1963).

20 Անիում մնացած հնագիտական նութերի գեթ մաս -նակի փրկության համար հայագիտությունը պար -տա կան է Ն. Մառի աշակերտ և աշխատակիցԱշ խարհաբեկ Քալանթարի և լոռեցի մի քանիերիտասարդ հայորդիների անձնվիրությանը£ 1918թ. մարտ կամ ապրիլ ամսին թուրքական բանակի՝Անիին մոտենալու լուրն առած Ա. Քալանթարը Լո -ռիի գյուղերից հավաքագրում է Հովսեփ Գալստ յա -նին, Վաղարշակ Երիցյանին, Հարություն և ՍիմոնԷվոյաններին (Սանահին), Արշավիր Երզնկյանին(Հաղբատ), Սիմոն Դալլաքյանին (Օձուն) և շտապումԱնի: Կրակոցների տակ նրանք հավաքում են հնա -դա րանի առարկաները և շալակելով տեղափոխումԱխուրյանի մյուս ափ, այնտեղից՝ Ալեքսանդրապոլ,ապա՝ Սանահին: Վերջին վայրկյաններին Գագիկիարձանի պահպանությունը հոգացող Ա. Քալան թա -րը հազիվ է խույս տալիս թուրքերի ձեռքն ընկնելուվտանգից: Փրկված նյութերն այժմ Հայաստանիպատ մության պետական թանգարանում են: Դրանցգիտական նկարագրությունը տրված է հնագետ-վիմագրագետ Եվգ. Մուշեղյանի «Անի քաղաքիպեղումներից հայտնաբերված առարկաները»գրքում (Երևան, 1982):Վերը բերված մանրամասնությունները պարզա -բանել է անվանի հայագետ Պարույր Մուրադյանը,որին պատմել է հիշողությունը, տեսողությունն ուլսողությունն անխաթար պահած իննսունամյա վաս -տակավոր ուսուցիչ Հովսեփ Գալստյանը:Պրոֆ. Ի. Մեգրելիձեի “Иосиф Орбели” գրքում, թեր -ևս սրբագրական «անմեղ» վրիպակի հետևան քով,

տեղի է ունեցել Անիի կորած նյութերի համար մեղա -վոր անձի սխալ հասցեագրում: Այստեղ կարդում ենք“Я заметил, что И. А. устал, собрался уходить, но И.А. меня остановил и коротко рассказал, кто былвиновен в том, что вагон с анийскими раскопочными другими материалами пропал в 1917 г. между Арма -виром и Баку и попросил это запоминать” էջ 134):Ստացվում է, որ Հ. Օրբելին իրեն է մեղադրում, մինչ -դեռ և՛ Հ. Օրբելին, և՛ ուրիշներ քաջ գիտեին, թե ով էրվագոնով տեղա փոխվող նյութերի պատաս խանա -տու ուղե կիցը (գիտենք և մենք բոլորս), որին Հ.Օրբելին երբեք չներեց (և ներելու բան էլ չէ): Պարզէ, որ ընդգծված что (որ) բառի փոխարեն кто (ով)պիտի ընթերցել, այսինքն՝ Հ. Օրբելին «... համառո -տակի պատմեց, թե ով է մեղավոր եղել, որ Անիիպեղածո նյութերով ու այլ առարկաներով բեռնվածվագոնը 1917 թ. կորել է Արմավիրի և Բաքվի արան -քում: Խնդրեց հիշել այդ...: Այս ամենն իմանում ենքՊարույր Մու րա դ յանի խմբագրած՝ Հովսեփ Օրբե -լուն նվիրած Կ. Յուզբաշյանի գրքի N 10 ծանո թու -թյունից (էջ 106-107):

21 И. Орбели, Предворительный о комондировке вНзиатекую Турцию в 1911-1912 годах, ст. 188.

22 Նույն տեղում, էջ 192-193:23 Նույն տեղում, էջ 193:24 А. И. Орбели, Памятники армянского зодчества на

острове Ахтамар, см. Избранные труды, т-1, Москва,1968 г., ст. 17-207.

25 И. Орбели, Раскопки двух ниш на ванской скале. Изб.труды, Ер., 1963, ст. 229-251.

26 Կ. Ղաֆադարյան, Հովսեփ Օրբելին, Հայագի տա -կան հետազոտություններ, հ. Ա, Երևան, 1974, էջ 13:

27 Բ. Առաքելյան, Գր. Կարախանյան, Գառնի III, Ե -րևան, 1962, էջ 7:



ОВСЕП ОРБЕЛИ

Игит ГарибянДоктор исторических наук, институт археологии, Ереван

Резюме

Талант ученого Овсепа Орбели был настолько великим и комплексным, чтопроявлялся во множественных областях науки. Наряду заслуг одаренного историка,филолога, фольклориста, диалектолога, этнографа, эпиграфиста, искусствоведа,опытного организатора музейного дела – сияет его деятельность в области археологии.

Чрезмерно велик его вклад в области русской и советской археологии. Опираясь надостижения всемирной и русской археологии О. Орбели совместно со своим великимучителем Н. Маром раскапывает и изучает ряд важнейших памятников Закавказья и,особенно, Армении. Однако, венцом его деятельности является раскопки Ани -монументальной столицы Армянского народа, одного из крупнейших очагов культурывосточного средневековья.

Неоспоримые услуги, проявленные археологом еще с начальных лет научнойдеятельности, принесли бы честь каждой личности. Наследуя от учителя Н. Мараосновопологающие начинания в области археологии, он довел их до нового, болеевысокого уровня благодаря своему таланту и трудолюбию.

Ключевые слова: ученний, Ани, археолог, Армения.




HOVSEP ORBELI

Iguit GharibyanPhD of History, Institute of Archaeology, Yerevan

Summary

Hovsep Orbeli’s multifaceted talent as a scholar is so mighty and wide-ranging that it wasdisplayed in various spheres of science. Alongside with activities of this merited scholar inhistory, folk-lore, philology, dialectology, ethnology, inscription-decoding, history of art andskillful organizing the museum work his talent excelled in archeology as well.

Very great is his contribution to Russian and Soviet archaeology. Having in the back-ground the experience of world and Russian achievements in archaeology he, together withhis great teacher Nickolas Marr excavated and studied a number of important historical mon-uments of Transcaucasia and particularly Armenia. However, the crown of his activities werethe excavations in once the capital of Armenia, “the city of a thousand churches” – Ani.

The inevitable achievements of the archaeologist since the beginning of his scientific careerwould do honor to any scholar. Having inherited fundamental knowledge from his teacherN. Marr in archaeology he brought it to a higher stage thanks to his talent, his diligent andmeticulous work.

Key-words: scholar, Ani, archaeologist, Armenia.



«ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀՆԱԳԻՏԱԿԱՆԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆԸ» ԳՐՔԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

Այս վերնագիրն է կրում անցած տարեվերջին «Պատմամշակութային ժառան գու թյանգիտահետազոտական կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի (այսուհետ՝ ՊՄԺԳԿ) հրատա րակած երկլեզու (հայերենև անգլերեն), պատկերազարդ գիրքը (տպաքանակը` 4 400 օրինակ, էջերի քանակը` 96 էջ + 4 էջշապիկ+ ներդիր /քարտեզ/, թուղթը` կավճապատ):

Գրքի մտահղացման նախապայմանը 2012 թ. Իտալիայի Պեստում քաղաքում կազմա կերպվածՄիջերկրականի հնագիտական ժառանգությանը նվիրված XV միջազգային ցուցա հանդեսն էր՝“15th Mediterranean Market of the Archaeological Tourism (Borsa Mediterranea del Turismo Archeologico),2012, November 15–18, Pestum, Italy”, որտեղ Հայաստանն ուներ հատուկ հրավիրյալի կար -գավիճակ: Նախնական մտահղացումն էր օտարալեզու ընթերցողին ներկայացնել հայ ժողովրդիկերտած հազարամյա մշակույթը՝ զբոսաշրջության ոլորտում հնագիտական հուշարձաններըներառելու համար: Անհրաժեշտ էր մշակել հայեցակարգ, ի մի բերել Հայաստանի հնագիտականվիթխարի ժառանգությունը՝ միավորելով ինչպես նախորդ, այնպես էլ վերջին տարիներիհայտնագործությունները, ապա դրանք տարանջատել ըստ թեմաների, այնպես, որ դրանցմիասնությունը բացահայտեր Հայաստանի մշակու թային դիմանկարը, նրա տեղը հին Արևելյանմշակույթների համակար գում: Խնդիր էր դրված գիրքը շարադրել գիտահանրամատչելի լեզվով,միաժա մանակ պահպանելով ակա դե միական ոճը, գիտական հիմնավորվածությունը: Անհրաժեշտ



1 “Archaeological Heritage of Armenia”, Editor H. SIMONYAN, H. Simonyan, V. Lyubin, E. Belyaeva, G. Areshian, K.Tokhatyan, S. Hmayakyan, H. Hakobyan, H. Sanamyan, Yerevan, Hushardzan, 2012. – 56 pages.

²ðÒ²¶²ÜøÜºð

էր Հայաստանի հազարավոր հուշարձաններից ընտրել առավել ակնառուները, հաճախ ճշգրտելդրանց վերաբերյալ տեղեկատվությունը, ձեռք բերել լուսանկարները: ՀՀ մշակույթիփոխնախարար Արև Սա մուել յանի առաջարկով գրքում ներառվեցին նաև նաև Հայաստանիմիջնադարյան ճարտարա պետությանը նվիրված բաժիններ1:

Ոչ միայն հայ, այլև օտարալեզու գրականության մեջ իր նախադեպը չունեցող այս ծրագիրըշարունակվեց նաև ցուցահանդեսի ավարտից հետո: Վերահրատարակված տարբերակը բաղ -կացած է 15 բաժնից՝ մուտքերից, առաջաբանից և ժամանակագրկան հերթականությամբ շա -րադրված 11 հոդվածից, որոնք ընդգրկում են շուրջ երկու միլիոն տարվա ժամանակա հատված:Գիրքը միասնական սկզբունքով կազմված գիտական հոդվածների մի կուռ և ամփոփ շարադրանքէ, որը ներկայացնում է Հայկական լեռնաշխարհի հնագույն և հին ժամանակաշրջանների՝ ստորինքարի դարից մինչև հելլենիստական ժամանակաշրջանի մշակույթը, ինչպես նաև վաղ ևզարգացած միջնադարի ճարտարապետական հուշարձան ներն ու կոթողները: Այն անմիջականպատկերացում է տալիս Հայաստանի հնամենի մշակույթի մասին՝ ներառելով մինչև այժմ կա -տարված հնագիտական կարևորագույն հայտ նա գործությունները՝ դրանք համալրելով նորագույնտվյալներով և տեսակետներով: Գրքի երկրորդ, վերամշակ ված տարբերակը համալրվել է պատ -կերների անվանացանկով (կա տալոգ) և գրակա նության ցանկով: Պատկերների անվանացանկըներառում է հուշարձանի ան վանումը, տեղը, ժամանակը, հեղինակներին՝ պեղող հնագետին ևլուսանկարչին, նախորդ հրատարակությունները: Այն ոչ միայն դարձնում է դյուրին՝ անհրաժեշտտեղեկություն ներն ստանալու համար, այլև մի ամբողջական և ճշգրտված տեղեկատվականհամակարգ է, որը կարող է սկզբնաղբյուր ծառայել հնագիտության բնա գա վառն ուսում նա սիրող -ների համար:

Գրքի ստեղծման նախաձեռնողը և գիտական խմբագիրը ՀՀ մշակույթի վաս տակավոր գործիչ,ՊՄԺԳՀ կենտրոնի տնօրեն, պատմական գիտությունների թեկնա ծու, դոցենտ Հակոբ Սիմոնյաննէ: Նա (հեղինակ է 7 հոդվածի), ինչպես նաև մյուս հեղինակները (Վ. Լյուբին և Ե. Բելյաևա, Գ.Արեշյան, Կ. Թոխաթյան, Ս. Հմայակյան, Հ. Հակոբյան, Հ. Սանամյան) իրենց հոդ ված ներում հնա -րավորինս մատչելի, համա ռոտ, գիտականորեն հաստատված փաստարկ ներով ընթեր ցողներինիրազեկում են Հայաստանի հնագիտական անհերքելի նվաճումների մասին: Դրանց հիմնա -վորում ներն արտահայտչորեն վկայվում են գրքում ընդգրկված բազմաթիվ և բազմաբնույթ լուսա -նկարներով, որոնցում պատկերված են պեղավայրեր, հուշարձաններ, կոթողներ, քան դակներ,մեծարժեք գտածոներ: Այս գիրքը էապես արժևոր վում է գիտական խմբագրի կազմած՝ Հայկականլեռնաշխարհի և հարևան շրջանների մշա կութային քարտեզով, տեխնիկական կա ռուցվածքով ևձևավորմամբ (հեղինակ՝ Հարություն Սամուելյան):

Գիրքը լայն ընդունելության է արժանացել հնագիտության բնագավառի մասնա գետ ների,հնագիտությամբ հետաքրքրվողների, պարզապես ընթերցողների շրջա նում՝ թե հանրա պե -տությունում և թե երկրից դուրս: Ստացվել են բազմաթիվ ար ձա գանքներ, որոնցից մի քանիսըներկայացնում ենք ստորև:

Խմբագրական խորհուրդ

Բա նա լի բա ռեր՝ Սիմոնյան, գիրք, ժառանգություն, մշակույթ, հուշարձան:

«ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆԸ»


Изданная в под редакцией Акопа Симоняна – хорошо известного далеко за пределамиАрмении ученого – книга “Археологическое наследие Армении” (на армянском и английскомязыках) производит очень приятное, целостное и яркое впечатление. По сути, редактор (авторзначительного коли чества статей) и авторы в доступной, но, в то же время, научной формезнакомят самого широкого читателя с новейшей информацией о последних находках археологовАрмении.

В разделе о палеолите Армении проде мон стри рован благоприятный для древнего чело векагеоморфологический и природный ха рак тер территории Армянского нагорья, рассказано опоследних ярких находках эпохи раннего палеолита (ашель) в республике (регионы Сюник,Лори). Рассказ об эпохах неолита и энеолита начинается с указания на роль обсидиановогосырья и его экспорта вразвитии культуры древнего населения Ар мении. Особенный интересвызывает мно гочисленные поселения эпохи позднего нео лита с находками керамическогоимпорта из Северной Месопотамии, а также различные типы поселений эпохи энеолита.Отдельный раздел посвящен петроглифам Армении (их насчитывается более 100 тыс.),отличающи мися своим разнообразием и относящимся, в большинстве своем, к эпохе бронзы.

Статья о памятниках раннего бронзового века (куро-аракская культура и др.) содержитхарактеристику поселений этой эпохи, типов жилищ и святилищ.

Особенный интерес вы зывают новые находки на всемирно известном поселении Шенгавит,свидетельствующие, в том числе, о развитой религиозной системе местного населения. Средняябронза Армении представлена памятниками четырех архео логи ческих культур, носителикоторых оста ви ли значительное количество погребальных памятников. Такие ярчайшиепамятники, как могильники Неркин Навер и Верин Навер, с своеобразным погребальнымобрядом и богатым инвентарем (в том числе, шедеврами торевтики и украшениями издрагоценных металлов), с царскими погребениями, вошли в золотой фонд археологии ЮжногоКавказа и Ближнего Востока. В статье о вишапах – ка мен ных изваяниях с изображениями –вни мание читателя вновь обращается на эти уни кальные памятники, известные только натерритории Армянского нагорья.

В главе о позднем бронзовом и раннем же лезном веке акцент сделан на многочисленных ихарактерных памятниках местной куль туры, на укрепленных поселениях с циклопи ческойкладкой, храмовых комплексах, эли тар ных погребениях, в том числе, с человеческимижертвоприношениями и хоро шо сохранившимися повозками. Особый инте рес вызывает царскаягробница, обнаруженная в 2012 г. на могильнике Верин Навер.

В главе о памятниках государства Урарту дана корот кая, но емкая характеристика его




О КНИГЕ“АРХЕОЛОГИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ АРМЕНИИ”

истории и материальной культуры. Далее в книге рас смот рены памятники ахеменидской иэлли нис тической эпохи, в том числе, находки из городов, известных по данным античныхписьменных источников.

В главе об армянской архитектуре раннего средневековья проде монстри рованы основныетипы культовых зданий, составляющих специфику армянского зодчества, при этом указаныих особенности для более дробных хронологических этапов. Столь же кратко, но емко написанаглава об армянской архитектуре зрелого средневе ковья, в ней объяснены особенности архитек -турных школ местного зодчества, при этом от дельное внимание уделено памятникамгражданской архитектуры.

Таким образом, в данной небольшой по объему книге с прекрасными фотоиллюстра циямиубедительно продемонстрировано бо гатство истории и культуры древней Армении. Думается,что прекрасным подарком и инте ресующемуся Арменией читателю, и туристу, впервыепосетившему республику, стали бы издания этой книги на русском и армянском языках.Необходимо поблагодарить редактора и авторов этой книги за их важный и свое временныйтруд.

АЛЕКСАНДР СКАКОВКандидат ист. наук, Москва, институт Востоковедения

Hakob Simonyan,1/3 P. Buzand St.Scientific Research Centre for Cultural & Historical Monuments

Dear Mr. Simonyan,

Thank you very much for sending me the book “Archaeological Heritage of Armenia”. Ienjoyed reading it. It is an excellent introduction to the archaeological riches of Armenia,and superbly illustrated.

I have added it to the list of suggested further reading in my own book:”The Bradt TravelGuide – Armenia with Nagorno-Karabakh”, the fourth edition of which is due to be publishedin September this year.

My next visit to Armenia will be after my book is published – perhaps in spring 2015. Per-haps it will be possible to meet you, to thank you personally & to reciprocate your kindnesswith a copy of my book.

Thank you again,Yours nicely,

Deidre Holding

АЛЕКСАНДР СКАКОВ


Սիրելի պ. Սիմոնյան,

Անչափ շնորհակալ եմ «Հայաստանի հնագիտական ժառանգությունը» գրքիհամար: Ես մեծ բավականություն ստացա այն կարդալիս: Սա մի գերազանց ներածու -թյուն է դեպի Հայաստանի հնագիտական հարստությունները, նաև հիանալի նկարա -զարդված է: Ես այն ընդգրկել եմ իմ հրատարակվող գրքի՝ Բրանդտ «Ճամ փորդականուղեցույց՝ Հայաստան և Լեռնային Ղարաբաղ» ընթերցողներին առա ջարկ վողգրականության ցանկում: Սա գրքաշարի IV հրատարակությունն է, որը պետք է լույստեսնի ս/թ սեպտեմբերին: Իմ հաջորդ այցելությունը Հայաստան՝ գրքիս հրա -տարակումից հետո, նախատեսվում է 2015 թ. գարնանը: Հավանաբար այն ժամանակհնարավոր կլինի հանդիպել ձեզ հետ և անձամբ հայտնել շնորհակալությունս, նաևփոխադարձել ձեր բարյացակամությանը՝ նվիրելով իմ գիրքը:

Կրկին շնորհակալությունԱնկեղծորեն ՁերԴեիդրե Հուլդինգ

16. 02. 2014

Sireli Hakob,

It was a pleasure to make your acquaintance once again. Thank you for all the books, butespecially for “Hayastani hnagitakan jarangutæyun@”. I read it coming home on the plane.Congratulations for preparing such a useful, comprehensive, clear, and elegantly written in-troduction. The English is also very very good, a few minor slips, but nothing anyone butspecialist in the language would notice. The illustrations are clear and excellent as are thecaptions; as a bonus, there is a bibliography. The booklets we received on rugs were verypretty but they lacked any depth and were simply unorganized.

I look forward to our next meeting and of course looking through the other volumes yougave me.

Dickran Kouymjian

Սիրելի Հակոբ,

Մեծագույն հաճույք էր կրկին առնչվել Ձեզ հետ: Շնորհակալություն ինձ նվիրածբոլոր գրքերի, հատկապես «Հայաստանի հնագիտական ժառանգությունը» ժողո -վածուի համար: Ես այն կարդացի ինքնաթիռում, տուն վերադառնալիս: Շնորհա -վորում եմ նման օգտակար, համակողմանի, հստակ և վայելուչ գրված ներածությանհամար: Անգլերեն թարգմանությունն էլ շատ և շատ լավն է: Նկարազարդումներըհստակ են, գերազանց որակի: Կատալոգի լեգենդները դիպուկ են և որպես պարգևներ կայացված է նաև բիբլիոգրաֆիան:

Սիրով, դոկտոր-պրոֆեսորՏիգրան Գույումջյան




Dear Professor Hakob Simonyan,

Thank you for your gift to the Robarts Library of one copy of “Archaeological heritage ofArmenia” (Yerevan: Hushardzan, c 2013).

This book will be catalogued for the main collection in the Robarts Library.

Your generosity is much appreciated.Yours sincerely,

Andrew DavidsonHead, Gifts Section

Collection Development Dept.Robarts Library – University of Toronto Libraries

130 St. George Street, Toronto, Ontario M5S 1A5, Canada

Warsaw, 23.01.2014 Biblioteka Uniwersytecka Oddział Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorówul. Dobra 56/66, 00-312 Warszawa, Polska

Prof. Hakob Simonyan

Director Research Center of the Historical and Cultural Heritage, ArmeniaBUW-OGUZ-AWŁ/711-5- /14

ACKNOWLEDGMENT

We would like to thank you for the book, which you donated to our library: Archaeologicalheritage of Armenia.

Your sincerely,Anna Włodarczyk

Acquisition and Collection Development Department The University of Warsaw Library

Blawbare, Closeburn, Thornhill, Dumfriesshire DG3 5HL

16th February, 2014


ՇՆՈՐՀԱՎՈՐՈՒՄ ԵՆՔ

«Հուշարձան» տարեգրքի խմբագրական խորհրդի անդամ,արվեստագիտության դոկտոր, ճարտարապետ, «Անդրկովկասի VII դարի

եկեղեցական ճարտարապետությունը» քառահատոր գրքի հեղինակ Արմեն Ղազարյանին՝ հումանիտար գիտությունների բնագավառում ներդրած

զգալի ավանդի համար «Եվրոպա Նոստրա» միջազգային հեղինակավորմրցանակին արժանանալու առթիվ:

Церковная архитектура VII века на Южном Кавказе, Москва (РОССИЯ)

Книга содержит четырехтомное исследование церковной архитектуры VII века в странахЗакавказья или Южного Кавказа (в частности, в современных Армении и Грузии). Авторскоеисследование Армена Казаряна осуществлялось в Государственном институте искусствознанияв Москве. Оно состояло, во-первых, в сборе материала для составления каталога памятникови, во-вторых, в аналитическом изучении особенностей архитектурной традиции. Окончатель-ными результатами стали определение генезиса, классификация архитектурных типов и вы-




явление творческой составляющей традиции. Вклад в реконструкции памятников и политикуих охраны в регионе представляется значительным.

Регион Южного Кавказа – один из сложных. Он представляет несколько современных госу-дарств, отношения которых не вполне гармоничны. Поэтому трудно достичь единого уровняохраны наследия. В то же время, исследование показывает, что в VII веке существовало еди-нообразие церковной архитектуры региона. Исследование отличается от предшествовавшихструктурированием материала на основе хронологии, а не по типологии или по алфавитномупринципу, и каталог памятников отражает этот подход.

«Жюри впечатлено актуальным значением этого научного исследования и анализа. Иссле-дование охватывает комплексное развитие христианской архитектуры на Южном Кавказена протяжении VII века, определяет хронологию и выявляет принципы средневековой иконо-графии в архитектуре региона и других мест Европы. Точность методологии и глубина за-ключений этого исследования являются образцовыми».

Европа Ностра - голос в защиту культурного наследия Европы – является ширящимся дви-жением граждан в защиту культурного и природного наследия Европы. Европа Ностра, обладаяобширной панъевропейской сетью членов (организаций и частных лиц), ассоциированных чле-нов и партнеров, является очень влиятельным лобби в области культурного наследия. ЕвропаНостра проводит кампании по спасению памятников Европы, стоящих перед угрозой разруше-ния. В 2013 году Европа Ностра отмечал свою 50-ю годовщину.

ПРЕСС РЕЛИЗ @europanostra


Абстракт Значительным событием мировой арменоведческой науки является выход в светнаучного исследования патриарха армянской школы европейского архитектуро -ведения, Заслуженного деятеля науки Армении, профессора Тороса А. Тора -маняна (1864–1934) под названием «Кафедральный собор в Ани» (Ереван, 2008).Отрадно отметить, что книга издана в качестве первого выпуска серии«Документы по армянскому историко-культурному наследию».Научная и социальная ценность, а также и международная политическаязначимость рецензируемой книги несомненна и заключается еще и в том, чтотруд конкретного ученого издан на языке оригинала, а также в переводе на двадругих языка, в данном случае – на английском и русском языках.Важная особенность рецензируемого издания состоит в том, что Кафедраль -ный собор в Ани возведен в 989-1001гг. выдающимся армянским зодчим по имениТрдат – придворным зодчим владетельного царского двора Багратидов, почтен -ных правителей обширного и державного Анийского царства, являющегосяоснователем художественно-творческой школы, определившей направленностьгенеральной линии развития армянского архитектуры и градостроительствапоследней трети X–XIII веков. Поистине велик его вклад в созданиестроительной эстетики и стиля Анийской школы классической архитектуры,сюжетной рельефной пластики и мотивов орнаментального декора.

Ключевые слова: Ани, кафедральный собор, книга, наследия.



ПО ПОВОДУ КНИГИ “КАФЕДРАЛЬНЫЙ СОБОР В АНИ”В СЕРИИ “ДОКУМЕНТЫ ПО АРМЯНСКОМУИСТОРИКО - КУЛЬТУРНОМУ НАСЛЕДИЮ”

ВЛАДИМИР БЕСОЛОВПрофессор археологии, Северная Осетия - Алания, Алагир

¶ð²ÊàêàôÂÚàôÜ

В закономерном развитии армянского архи-тектуроведения определенное значение всегдауделялось первоисточникам, т.е. тщательновыполненному натурному обследованию па-мятника архитектуры, специфическому на-учному языку словесного описания и профес-сио нально исполненным обмерным чертежами фотоснимкам. Такой подход к постижениюнациональных культурных ценностей был вы-работан еще в эпоху Н.Я. Марра, на заре ста-новления научного кавказоведения, а в после-дующие десятилетия, утверждался в профес-сиональном аспекте и внедрялся в архитекту-роведческую науку [1, 2, 3, 4, 5].

Руководство Министерства культуры Рес-публики Армения и Службы по охране исто-рической среды и историко-культурныхмузеев-заповедников, в частности, ее Научно-методический совет приступили к подготовкеи выпуску научных трудов в задуманной имиблестящей серии «Документы по армянскомуисторико-культурному наследию». Сразу жеотметим: наконец-то появилась надежда уви-деть переизданными нестареющее научное на-следие таких классиков мировой архитекту -роведческой науки, как Ф. Дюбуа де Монперё,Д.И. Гримм, Г. Алишан, Г. Овсепян, Н.Я. Марр,И.А. Орбели, Т. Тораманян, Н. Буниатян, Н.М.Токарский, А.Л. Якобсон, К. Кафадарян, Р. Ага-бабян, А. Еремян и других известных исследо-вателей армянской архитектуры и прослав-ленных представителей армянской школы ар-хитектуроведения, а также и таких мастеровархитектурного обмера, как Ш. Азатян, Ю. Та-манян, Л. Садоян и ряда других.

Научная и социальная ценность, а также имеждународная политическая значимость вы-пускаемой издательской серии заключаетсяеще и в том, что труд конкретного ученогоиздан на языке оригинала, а на английском ирусском языках.

В качестве первого выпуска вышел в светнаучный труд патриарха армянской школы ев-ропейского архитектуроведения, Заслужен-ного деятеля науки Армении, профессораТороса Арутюновича Тораманяна (18. 3. 1864 –

1. 3. 1934) под названием «Кафедральныйсобор в Ани» [6]. Такое начало вполне законо-мерно и оправдано, поскольку после посмерт-ного издания двух первых томов материаловнаучных исследований ученого, третий том«Атлас по истории армянской архитектуры»так и не вышел в свет [7]. Более того, ныне не-обычайно важно переиздать, но с обязатель-ным переводом на русский и какой-либозападноевропейский язык, уникальную книгуТ. Тораманяна об архитектуре Текорскогохрама [8], от которого остались всего лишьжалкие руины. Дожидаются введения в на-учный обиход и его филигранные обмерныечертежи и фотоснимки храмов Эчмиадзин,Звартноц, Гагкашен, Багаран, Оромос, Абугам-ренц, Тиграна Оненца и многих других памят-ников армянской архитектуры. В качестведостойного приложения можно и нужно вкаждой выпускаемой источниковедческойкниге публиковать отдельные его труды и, темсамым, ввести в научный обиход более четы-рех десятков ценных брошюр и статей, при-надлежащих перу ученого [9]. Например,было бы весьма кстати видеть переизданнойна трех языках и в качестве приложения, вуже изданном первом выпуске Серии, редкуюброшюру Т. Тораманяна по строительной тех-нике древней и средневековой Армении [10].

Классические труды Т. Тораманяна пред-ставляют не только бесспорную научную цен-ность, они, помимо всего прочего, обладаютнеопровержимой документальной значи-мостью и веской доказательной основой, яв-ляются основополагающим графическим ифотографическим первоисточником, незыбле-мым в веках и поколениях историко-культур-ным фактом.

Отлично изданная книга состоит из двухорганично взаимосвязанных и весьма доб-ротно подготовленных частей: текстовой и ил-люстративной. В предисловии четко сфор му- ли ро ваны цели и задачи этой издательскойсерии. Позволим себе процитировать: «Служ-ба…», в функции которой кроме хранения вхо-дят также задачи пропаганды и просвещения,

ВЛАДИМИР БЕСОЛОВ


предприняла издание личного архива Т. Тора-маняна с целью представить вниманию спе-циалистов, научной и широкой обществен -ности хранящуюся в фондах коллекцию осно-воположника научного подхода к изучениюархитектуры и градостроительства древней исредневековой Армении.

Подобная инициатива, по нашему мнению,представляет интерес со специальной, просве-тительной и познавательной точек зрения, по-скольку:1. в научный обиход вводятся неопубликован-

ные ранее ценные сведения и материалынатурного обследования памятника армян-ской архитектуры классической эпохи;

2. широкому кругу специалистов, в том числеиностранных, будет представлена та частьармянской культуры, которую увидел илично зафиксировал Т. Тораманян;

3. публикуемые обмерные чертежи могутбыть использованы и как исходный мате-риал при создании проектов по реставра-ции и укреплению памятников, а также какпервоисточник и сравнительный материалпри создании научных трудов по историиармянской архитектуры;

4. привлечет внимание общественности к про-блемам, связанных с охраной находящихсяза рубежом, в частности на территорииТурции, армянских памятников, к форми-рованию гуманного отношения к армян-скому культурному наследию;

5. предоставит возможность студентам дляознакомления с работами, проводившимисяв период становления научного подхода кисследованию армянской архитектуры;

6. многие из уже изданных материалов про-фессионального и методически основатель-ного подхода к постижению национальногокультурного наследия послужат ориенти-ром для студентов при осуществлении имиподобных работ» (с. 65).Осмелюсь добавить еще одну позицию:

7. иностранные ученые получат ценнейшийсвод научных исследований и докумен-

тальных материалов для полноценной про-фессиональной деятельности.Поскольку по архитектуре и декору Аний-

ского кафедрального собора столицы средне-вековой Армении не был обнаружен текстмонографического исследования Т. Торама-няна, поэтому составители книги проделалиогромную работу. способом извлечения из раз-личных трудов исследователя отдельныхвыдер - жек, они подготовили основной тексткниги. Мысль о том, что в процессе натурногообследования этапного памятника средневеко-вой армянской архитектуры ученым не былиподготовлены письменные сведения о состоя-нии и характере архитектурного творения, ма-ловероятна и вовсе не приемлема, ибо такоеполностью исключается и абсолютно недопус-тимо. Надо полагать, что существовал автор-ский текст натурного описания памятника ар-хитектуры, но, по известным причинам, этоттекст, как и многие другие его научные описа-ния и профессионально выполненные чертежи,не сохранился или, точнее, не был возвращен[11]. Такое предположение более правдопо-добно, так как невозможно вести натурное об-следование памятника архитектуры, безобстоятельной письменной фиксации видимыхреальностей и его архитектурных, конструк-тивных и художественных особенностей.

После лаконично изложенного составите-лями предисловия (с. 65-66), следует важныйдля подобных изданий автобиографическийраздел «Моя биография» (с. 67-68), к которомуорганично примыкает «Дополнительные стра-ницы к биографии Т. Тораманяна» (с. 69-71).Хотя отнюдь не понятно, причем здесь «стра-ницы», куда точнее по смыслу слово «сведе-ния».

Весьма трогательно визуально воспринима-ется рукописный оригинал автобиографии наармянском языке и воспроизведенный на стра-ницах 12-14. В рукописи, как и в обмерных чер-тежах и фотографиях, отображен дух време -ни, уровень интеллектуальной культуры неза-урядной Личности, присущий Зодчему и Уче-ному язык и стиль изложения мысли, почерк

ПО ПОВОДУ КНИГИ “КАФЕДРАЛЬНЫЙ СОБОР В АНИ” В СЕРИИ “ДОКУМЕНТЫ ПО АРМЯНСКОМУ ИСТОРИКО - КУЛЬТУРНОМУ НАСЛЕДИЮ”



Человека трудной, нелепой и крайне тяжелойсудьбы.

Вдумчиво читая автобиографию Т. Торама-няна, мы обратили внимание на некоторые,неадекватные языку оригинала, слова русско-язычного перевода. В частности, «… посове-товали мне заняться исследованием развиваю -щейся в Армении исторической архитектуры»(с. 67). Надо полагать, что в данном контекстеречь идет о пробуждающейся творческой тен-денции и возрождающемся в Армении инте-ресе к творческому освоению художествен-ных закономерностей и ведущих эстетическихособенностей исторической архитектуры и,одновременно, о процессе становления исто-рии армянской архитектуры как гуманитар-ной науки.

Более того, в тексте автобиографии следо-вало уточнить годы, номера и страницы жур-налов «Зодчий» и «Христианский Восток» ина той же странице сделать соответствующуюсноску. Так же не ясно, когда был основан Ин-ститут науки и искусств (с. 68), и не совсемпонятно, о каком Государственном Музее идетречь. Если конкретно, то к столь скудной ав-тобиографии следовало дать развернутые ака-демические комментарии.

Наши замечания, почти идентичные посмыслу и характеру с выше указанными, так -же относятся и к разделу «Дополнительныестраницы к биографии Т. Тораманяна». Если в6-ой позиции предисловия говорится о полез-ности данной серии изданий для студентов,аспирантов и соискателей, то, спрашивается,что студент или молодой ученый может из-влечь при чтении фразы «…бытовало ошибоч-ное мнение о несамостоятельном пути раз -ви тия армянской архитектуры» (с. 69), гдеполностью отсутствуют сноски на соответ-ствующие издания по истории искусства и ар-хитектуры Византии? Вовсе непонятно, поче -му на той же странице в сноске 6, где данабиблиографическая информация, не указаныстраницы.

В конце автобиографии Т. Тораманян пи -шет: «С января текущего, 1930 года, …я при-

глашен на работу в Государственный музей надолжность заведующего Отделом архитек-туры» (с. 68), однако, далее, на стр. 71 изло-жена иная информация: «В 1932-1934 годах Т.Тораманян работает в Музее истории Арме-нии…». Спрашивается, где же искать хроноло-гическую истину?

При чтении раздела «Город Ани» (с. 72-75)возникает вопрос: почему в тексте написано«Газар Парпеци», а в сноске 16 – «Лазарь Пар-пеци» (с. 72). И далее, на той же странице вос-принимаем: «Возможно, что скальная, сту пен -чатая с арочным покрытием дорога, …», этововсе неверный перевод армянского текста нарусский язык. Грамотно и правильно по-рус-ски будет так: «Возможно, что скальная, сту-пенчатая тропа со скользящим сводчатымперекрытием, …».

В процессе подготовки доклада «Архитек-тура и планировка города Ани в контексте раз-вития градостроительства стран ПереднегоВостока эпохи средневековья», представлен-ного на строгий суд компетентных специали-стов Международного научного форума потеме: «Город Ани – политический и цивилиза-ционный центр средневековой Армении», ко-торый успешно состоялся 15-17 ноября 2011года в Ереване – автор этих строк основа-тельно ознакомился со всеми научными изда-ниями и опубликованными статьями, введен -ны ми в обиход мировой гуманитарной науки.Поэтому мы вправе утверждать о том, что извсего написанного об архитектуре города Ани,веские мысли Т. Тораманяна, изложенные про-фессиональным языком, являются самымиточными, правдивыми и исчерпывающими, ичто крайне важно, предельно аргументирован-ными им же выполненными обмерными чер-тежами и фотоснимками.

В разделах «Город Ани» (с. 72-75), «Архео-логическая экспедиция в город Ани» (с. 76-77),«Кафедральный собор. Церковь Сурб Астваца-цин /Св. Богородицы/» (с. 78-81), «АрхитекторТрдат» (с. 82-83) русскоязычный перевод гре-шит лингвостилистическими неточностями идаже фактическими ошибками. На с. 79 чи-



таем: «В течение дня в церкви происходит ин-тересная игра света и тени, во время которойпрофилированные расчлененные поверхностипилонов и пилястр подчеркиваются в виде све-товых пучков». Уж очень заумно. Быть может,более правильно будет так: «…расчлененныеповерхности профилированных пилонов и пи-лястр…». Нельзя согласиться и со следующимутверждением: «Готический стиль появляетсяпочти в конце XII или начале XIII веков, а бо -лее развитая его ветвь – ogive – не ранее середи -ны XII века» (с. 80). Получается какой-то смыс - ловой абсурд. Более развитые, утонченныечерты готического стиля – «золотого века го-тики» – проявились в середине, но, опреде лен -но, второй половине XIII – начале XIV века [13].

Здесь следует иметь в виду осмысленноеграфом Арсис де Комон (1801-1873) восприятиеархитектурных памятников Нормандии, про-винции Франции, и в целом французского ре-лигиозного искусства XII - XIV веков какстрельчатое искусство и, соответственно, на-зывал его “art ogival”. Однако, с той оговоркой,что под словом “ogival” А. де Комон понималзаостренную стрельчатую арку, а слово“ogivе” соответствовало поперечной аркесвода, получившего название «оживальный»,– ведь в основе всех сооружений монумен-тальной архитектуры Западной Европы готи-ческой эпохи, искусства готического стиля,лежало использование оживальной системы,оживального свода – крестового стрельчатогосвода (ogive ) [14].

Столь же нелепо выглядит определенныйсоставителями период жизни архитектораТрдата, «который жил и творил в конце IX –начале X веков» (с. 82). Из феноменальной па-мяти или потусторонней мысли составителейследует, что в последней трети X и первой чет-верти XI веков активной творческой деятель-ностью занимался не зодчий Трдат, а, надодумать, его посмертный двойник? Иначе какможно понять столь нелепую датировку?

Позволим себе поправить ошибочное мне-ние составителей и прояснить следующее.Трдат (сер. X - перв. треть XI вв.) – выдаю-

щийся армянский зодчий всей эпохи восточно-христианского средневековья, прославилсякак мастер архитектуры монументальныхкультовых сооружений Багратидской Арме-нии: церкви в Аргине (977-978гг.), купольногособорного храма св. Богородицы (989-1001гг.)и центрально-купольного храма Гагика (1001-1010гг.) в Ани; повторным восстановлением(ранее случилось в 558-559гг.) рухнувшего в989-992гг.,сложного в конструктивном отно-шении, купола; диаметром 31,5м, собора св.Софии в Константинополе (532-537гг.), а такжеи других культовых, дворцовых и оборони-тельных сооружений. Он же прославился икак мастер монументальной скульптуры (царяГагика с моделью храма в руках, церковь св.Григория в Ани) и рельефной пластики (кти-торская группа царей с моделью храма вруках, церковь Сурб Ншан в Ахпате).

По всей вероятности, Трдат является и ма-стером градостроительного искусства, авто-ром творческой идеи планировки и реальнойзастройки города Ани и его коммунальногоблагоустройства, а также автором некогда пе-рекинутых через реку Ахурян каменныхарочных мостов. В столь веском и ответствен-ном предположении наша уверенность моти-вируется тем, что для возведения столичногогорода Ани, где, предположительно, прожи-вало около или более 100 тыс. жителей, в Ар-мении и Византии последней трети X – первойчетверти XI веков, по силе творческого даро-вания, техническим знаниям и художествен-ному таланту, не было ему равного архитек -тора, градостроителя и инженера-конструк-тора [15].

Весьма отрадно отметить: Трдат – придвор-ный зодчий владетельного царского двора Баг-ратидов, почтенных правителей обширного идержавного Анийского царства, является осно-вателем художественно-творческой школы,определившей направленность генеральнойлинии развития армянского зодчества послед-ней трети X – XIII веков. Поистине велик еговклад в создание строительной эстетики истиля Анийской школы классической архитек-




туры, сюжетной рельефной пластики и моти-вов орнаментального декора.

Высокой профессиональной ценностьюобладает «Список чертежей с примечаниямиТ. Тораманяна к обмерам кафедрального со-бора в Ани» (с. 84-86), который составленвесьма грамотно, сопровождается нужнымипояснениями и соответствующими примеча-ниями. Вовсе непонятно, почему текст набранмелким шрифтом? Нужно было сохранитьпрежний шрифт, а все примечания и сноскидать петитом, чтобы главное и второстепенноеотчетливо воспринималось визуально. Приуказании масштаба материала, размеров и ар-хивных шифров, как ни досадно, отсутствуютгоды проведения натурного обмера и выпол-нения обмерных чертежей.

Следующий «Список полных наименова-ний трудов с опубликованными обмерами иреконструкциями кафедрального собора в АниТ.А. Тораманяна» (с. 87), по нашему воображе-нию, не совсем полный и исчерпывающий. Вомногих солидных изданиях, монографическихисследованиях и разделах обобщающих тру-дов, по истории армянской классической ар-хитектуры мы всегда обращали внимание награфику обмерных чертежей Тороса Торама-няна. Сходу мы вспомнили о книге В. Арутю-няна «Город Ани» (Ереван, 1964, и на арм., ина рус. яз.), в которой содержатся материалынатурного обследования города Ани, в томчисле обмерные чертежи и фотоснимки храмаБахтагеки, Пастушьей церкви, портала дворцаСаргиса, портала гостиницы или торговогоздания, Кафедрального собора. Однако указан-ная нами книга почему-то не приводится в вы-шеупомянутом Списке.

Столь же грамотно составлен «Список фо-тографий кафедрального собора в Ани» (с. 88),в котором, наряду со списком обмерных чер-тежей, указывается имя фотомастера, времяпроведения фотосъемок, размеры фотосним-ков и архивные шифры. Однако, отнюдь недо-пустимо для подобного рода научных изда -ний, полное отсутствие в списке чертежей и в

списке фотографий, указание конкретногоместа их хранения.

Текстовую часть завершает «Список ис-пользованной литературы» (с. 89-90), в кото-рый, почему-то, включены только некоторыекнижные издания. Получился, фактически,список избранной литературы. По какой при-чине остались без внимания серьезные моно-графии, обобщающие труды и научные статьи,нам вовсе непонятно. Мы в недоумении, покакой причине не представлено многое изтого, что наработано и уже издано несколь-кими поколениями исследователей армянскойархитектуры? Более того, остается сожалеть отом, что оба списка: «Список полных наиме-нований трудов…» и «Список использованнойлитературы» составлены небрежно и не соот-ветствуют Международным нормам и прави-лам описания произведений печати.

Иллюстративная часть «Обмеры и фотогра-фии» открывается удачно составленным, нографически исполненным не совсем изящно,«Общим планом города Ани». На развороте,складывающегося вдвое, откидного листаслева изображен план города, на котором ин-дексами обозначены памятники, обмеренныеи исследованные Т. Тораманяном, к тому же,красным кружком обозначено местоположе-ние представленного в книге главного город-ского храма – Кафедрального собора в Ани, асправа на трех языках дана экспликация к«Общему плану города Ани». Впервые, ка-жется, появилось более-менее четкое графиче-ское изображение плана города Ани [16].Вместе с тем, нам непонятны причины отсут-ствия на плане города Ани обозначения ин-декса 14, почему-то в позиции 7 не указан годначала строительства Кафедрального собора,а в позиции 11 не указан год окончания строи-тельства Гагкашена, а также причины отсут-ствия на плане обозначения индексов и,соответственно, в экспликации поясняющихпозиций, касающихся Крепостных стен, бании водохранилища Цитадели, Ашотовых стен,Арочного моста близ Девичьей крепости, воз-веденного в камне, и многого другого.



Вовсе непонятны причины полного отсут-ствия на «Общем плане города Ани» обозна-чений шестиапсидной Пастушьей церкви,которую, кстати, Т. Тораманян обмерил и вы-полнил проект ее графической реконструкции,церкви Хамбушенц, Шахматной церкви, храмаБогоматери, или «гос-жи Ором», монастыряБахенц и других. Также не понятны и мотивытого, почему в одних случаях авторы Экспли-кации приводят название той или иной церквив более полном объеме, характеризуя морфо-тип памятника, а в названиях других памятни-ков проскальзывает скепсис; указываютпросто, церковь такая-то. К тому же, разме-стив на плане города Ани и местоположениядругих, возможно не обследованных Т. Тора-маняном, памятников архитектуры, обозначивих контурными прямоугольниками, состави-тели не стали утруждать себя подготовкойвторого абзаца в приведенном перечне памят-ников архитектуры. А ведь напрасно они такпоступили, фактически урезали культурноедостояние города Ани, хотя для продолжениясуществующего перечня названий в правойчасти листа места было достаточно.

Надо полагать, что целесообразно было тамже поместить еще один складной лист, нотолько откидывающийся влево, и на его левойчасти дать пояснения, а в правой части изоб-ражения: соответственно, в увеличенном мас-штабе, в нижней половине поместить «ПланДевичьей крепости (Ахчкаберд)», а в верхней– «План Цитадели (Мичнаберд)», а также ука-зать все возможные обозначения. Ведь до на-стоящего времени, кроме примитивно выпол -нен ных схем, в научном обиходе отсутствуютнормальные и ясные, четко составленные чер-тежи с детальной планировкой как Ахчка-берда, так и Мичнаберда. И редакционнаяколлегия, и составители книги должны былиучесть нынешнюю реальную научную ситуа-цию относительно города Ани.

Далее приводятся великолепные по техникеисполнения и творческому мастерству, безуко-ризненные по грамотности и профессиона-лизму обмерные чертежи Кафедральногособора в Ани, составляющие незаменимую ме-

тодологическую и фактологическую основутого или иного добротного архитектуроведче-ского исследования.

Визуально-изобразительный ряд представ-ленных обмерных чертежей ярко свидетель-ствует о несравненно высоком профессиона-лиз ме их филигранного исполнения, причем вразной технике. Фактически эти чертежи яв-ляются четким показателем высочайшегоуровня мастерства зодчего-ученого и незыбле-мым определителем характера архитектурыэтого, поистине этапного памятника, являюще-гося недосягаемой творческой вершиной всейармянской архитектуры эпохи зрелого сред-невековья.

Органическим дополнением визуальногоосмысления и представления художественнойсущности Кафедрального собора в Ани, яв-ляются неповторимые фотоснимки. Памятникархитектуры сфотографирован со всех воз-можных ракурсов: общий вид, фасады, деталифасадов, отдельные части храма, интерьер,характерные узлы и конструктивные пере-ходы. Фотоснимки передают богатый колорити особую эстетическую выразительность хра -ма, по ним четко воспринимается художе-ственный образ храма. Как по обмернымчертежам, так и по фотоснимкам отчетливовоспринимается художественный строй ин-терьера и экстерьера храма, логическая основаего архитектоники и декора. Во внутреннем ивнешнем облике храма явно превалирует вер-тикаль над горизонталью, четкие линии гео-метрических граней устремлены ввысь исливаются в самых высоких точках интерьерахрама. В стремительно несущихся ввысь под-пружных арках, и в завершенных арками про-емах и нишах присутствует порыв, динамика,ярко выраженное стилистическое единство,которое придает интерьеру храма нескончае-мое симфоническое звучание.

Как и любой фундаментальный научныйтруд не обходится без огрехов и неточностей,так и рецензируемое добротное научное изда-ние содержит некоторые опечатки и ошибки,упущения методологического характера. По-




чему при уточнении и дополнении автобио-графических сведений Т.А. Тораманяна, вооб -ще не указана дата его рождения, ни по ста-рому, ни по новому стилю? Почему при нали-чии в книге всевозможных списков архивныхматериалов, в то же время в ней отсутствуетперечень принятых сокращений? Почему встоль солидном издании отсутствует предва-ряющая содержание книги обстоятельнаястатья о личной жизни и многогранной про-фессиональной деятельности крупнейшего ар-мянского зодчего-ученого, историка архитек -туры? Почему в книге отсутствует биографиче-ская справка или, иначе, обстоятельно состав-ленная хронологическая канва жизни идеятельности ученого? Почему в книге нет биб-лиографической справки по опубликованным вней разделам? Почему в конце книги нет имен-ного указателя? И, наконец, почему в книге непомещен полный список изданных, опублико-ванных и рукописных научных трудов ученогои полный список публикаций о нем?

Нельзя безоговорочно признать и принятьназвание рецензируемого труда. Ведь книгапод названием «Кафедральный собор в Ани»невольно вызывает ассоциации, кем же это за-мечательное источниковедческое исследова-ние подготовлено: историком, священником,географом, а может быть знающим туристомили же путешественником? В источниковед-ческом издании по историческому аспекту ар-хитектуроведения обязательно должен бытьуказан научный аспект книги, согласно суще-ствующей номенклатуре конкретной специ-альности, а именно: «Архитектура кафедраль -ного собора в городе Ани». Уж это – незыбле-мая методологическая и научно-издательскаяаксиома.

Нами также обнаружены и некоторые несо-ответствия на чертежах, выполненных сто леттому назад Т. Тораманяном. 1. Ни на чертежеплана собора (с. 93), ни на чертеже его восточ-ной части (с. 97)- в нижней части апсиды невыявлена пристенная аркада, поддерживаемаяпарными полуколоннами. В то же время на по-перечном (см. с. 100) и продольном (см. с. 101)

разрезах такая аркатура четко изображена. 2.На чертеже плана собора (см. с. 93) не пока-заны пунктирные линии трехуступчатой при-стенной арки, которая устроена в интерьеренад западным дверным проемом (см. с. 101). 3.В альбомном разделе, полностью отсутствуютчертежи плана собора на уровне второго ярусапомещений, имеющиеся над обоими приде-лами в восточной части, и нет разреза соборапо боковым, южной и северной продольнымосям. Поэтому приходится гадать, куда жеведет двухсоставной лестничный марш, изоб-раженный над северо-западным устоем? Еслив помещение над притвором, то вовсе неяснаего конфигурация и высота, степень освещен-ности. К тому же, если так, тогда каким спо-собом можно попасть в аналогичноепомещение в юго-западном углу? О наличии всоборе помещений второго яруса, следует по-лагать по верхним оконным проемам над бо-ковыми апсидами на восточном фасаде, изаметным оконным проемам на втором ярусеразреза по поперечной оси на восток (см. с.100). Кроме того, на плане собора показано,как из алтарной апсиды в обе стороны на вто-рой ярус ведут сложные лестничные марши(см. с. 93 и с. 97). 4. Фрагмент оформлениядверного проема западного фасада на чертеже№ 2 (с. 94) и на чертеже № 11 (с. 103) четко несовпадают. Вероятно, составителями не всечертежи были учтены при подготовке рецен-зируемого издания, или же “по недосмотру иоплошности” Йозефа Стшиговского, часть чер-тежей по архитектуре Кафедрального соборав Ани так и не была возвращена профессоромВенского университета.

Все наши замечания направлены на созда-ние оптимальной структуры содержания в из-даниях подобного рода и достижения эталон -ного выпуска. В связи с нашими намерениямивидеть и иметь образцовое издание, мы стара-лись отметить как вполне очевидные научныеи издательские успехи, так и обнаруженныенами недочеты и упущения. Разумеется, онирезко сказываются на степени информативно-сти изданий подобного рода, на их насыщен-



ности текстовым и графическим материалом.В то же время нельзя не отметить высокий

полиграфический уровень издания и весьмаудачно выбранный его формат 70*108/8(265*340мм), идентичный формату ранее из-данной, в двух томах, архитектуроведческойклассики Т.А. Тораманяна, великолепную покачеству бумагу, отличающейся плотностью инеобычной белизной. Внешний облик книгиимеет соответствующее художественноеоформление, но такой ее переплет недолгове-чен, никак не соответствует длительному идолговременному функциональному назначе-нию подобных изданий. По шрифту, рисункуи общему колориту удачно оформлена супер-обложка, выполненная из плотной бумаги ипокрытая глянцем. Однако клапаны супер-обложки крайне узкие, неудобные при рас-крытии книги, не несут должной информации.

Более того, на обороте титульного листаобязательно нужно указать автора издатель-ской идеи и составителя Сводной программыиздания (если есть таковая), персональный со-став Научно-методического совета и всехостальных, как уже это осуществлено в рецен-зируемой книге.

В таком солидном издании, наряду с На-учно-методическим советом, должен быть и«Редакционный совет» с указанием председа-теля Совета, главного редактора всего издания

и ответственного редактора каждого отдель-ного выпуска.

Надеюсь из указанных нами основных за-мечаний и искренних пожеланий, Вам, ува-жаемые члены Редакционной коллегии исоставители издания, стало понятно, что и На-учно-методический совет, и Редакционныйсовет по характеру персонального составадолжны быть интернациональными, ибо такиеважные, актуальные и качественные изданияимеют международный научный характер иполитический статус.

Помимо несомненной научной значимостипервого выпуска столь своевременной Серии,рецензируемая книга неизменно будет выпол-нять колоссальную социальную и политиче-скую миссию по утверждению исконностинациональной культуры армянского народа,по убедительному показу этнической и кон-фессиональной принадлежности архитек-турно-художественного наследия древней исредневековой Армении, но строго в ее исто-рических, а не современных границах.

Вне всякого сомнения, Министерство куль-туры Армении и армянские предпринима-тели, руководствуясь национальными интере -сами должны выделять необходимые сред-ства, чтобы ежегодно выходило в свет не-сколько выпусков добротных книг успешноначатой издательской Серии.




П р и м е ч а н и я

* См.: Тораманян Т.А., Кафедральный собор в Ани. –Ереван, 2008. – С. 79. – (Серия: Документы по армян-скому историко-культурному наследию. Выпуск I).

1. Памятники древнеармянской архитектуры в фото-графиях и чертежах: [Альбом] / Сост. и издат. Л. Егиа-заров и Р. Мартиросянц; Ред. Г.Д. Гримм. – СПб., 1904.– [2]с.; 50л. ил. – Вып. 1 - 10.

2. Ани – Дворцовая церковь: [Альбом] / Анийскиймузей древностей. – Под ред. и с предисл.: «Памят-ники армянского искусства в Ани: Дворцовая цер-ковь» Н.Я. Марра, по обмерам и чертежамархитектора-художника Н.Г. Буниатова. – Пг., 1915. –11с.; 20л. ил. – (Серия «Памятники армянского искус-

ства». – Вып. 1.). - (На рус., франц., арм. яз.).3. Кармравор: [Альбом] / Ю.А. Таманян, Ш.Р. Азатян. –

Ереван, 1981 (1996). – …с.; … отд. л. ил. – (Памятникиармянской архитектуры. Обмеры и фотографии;Вып. 1). – (На арм., рус. и англ. яз.).

4. Одзун: [Альбом] / Ю.А. Таманян, Ш.Р. Азатян. – Ере-ван, 1960. – 5с.; 16 отд. л. ил. – (Памятники армянскойархитектуры. Обмеры и фотографии; Вып. 2). – (Наарм., рус. и англ. яз.).

5. Гошаванк: [Альбом] / Ю.А. Таманян, Ш.Р. Азатян. –Ереван, 1974. – 8с.; 91 отд. л. ил. – (Памятники армян-ской архитектуры. Обмеры и фотографии; Вып. 3). –(На арм., рус. и англ. яз.).

6. См.: Тораманян Т.А. Кафедральный собор в Ани. –Ереван, 2008. – 140с.: ил., карт., портр.; 27 табл. об-мерных чертежей; 21 фотоснимков; 1 слож. л. карт:«Общий план города Ани», между с. 92-93. – Текстна трех языках: арм., с. 7-34; англ., с. 35-61; рус., с.62-90. – Атлас: «Обмеры и фотографии», с. 93-119 и120-136. – Библиогр.: с. 89-90 (52 назв. на арм., рус. изап.-европ. яз.). – Тираж 400 экз. – (Серия: Доку-менты по армянскому историко-культурному насле-дию. Выпуск I).

7. См.: Тораманян Т.А. Материалы по истории армян-ской архитектуры: Сборник трудов / Составитель иредактор К.Г. Кафадарян. Под общей редакцией И.А.Орбели. – Ереван, 1942-1948. – Т. I. – 1942: – 404 с.:ил., портр.; 279 ил.; 2 портр. – (На арм. яз.); Т. II: –1948. – 308с.: ил., 1 портр.; 262ил., 1портр. – (На арм.яз.). Впоследствии, по истечении трех и трех с поло-виной десятилетий, были изданы еще две книги: 1.Тораманян Т.А. Звартноц. - Ереван, 1978. - 28с.: ил.8л. ил., портр. – (На рус. яз.); 2. Тораманян Т.А. Зварт-ноц. Гагкашен. – Ереван, 1984. – 142с.: ил.; 3ил. втексте; 38 табл. ил., портр. – (На арм. яз.), но, отнюдь,не на должном научном уровне и без учета блестя-щих научных достижений армянской школы архи-тектуроведения, страдают отсутствием крайненеобходимого визуально-графического ряда, и, мягковыражаясь, совсем отвратительным полиграфиче-ским качеством.

8. См.: Тораманян Т.А. Историческая армянская архи-тектура: Исследование. – Тифлис, 1911. – Ч. 1: Текор-ский храм. – 106с.: ил. Это издание поныне являетсявысококачественным сугубо архитектуроведческимисследованием, представляющим первостепенное на-учное значение.

9. Нами указаны только некоторые труды ученого, см.:1. Тораманян Т.А. О древнейших формах Эчмиадзин-ского храма: (Архит.-археол. этюд) // Зап. ВОРАО. –СПб., 1910. – Т. 19. – Вып. 1. – С. 031-052: ил.; 2. МаррН.Я. По поводу работы архитектора Т. Тораманяна:«О древнейших формах Эчмиадзинского храма» //Зап. ВО РАО. – СПб., 1910. – Т. 19. – Вып. 1. – С. 052-063; 3. Тораманян Т.А. Дохристианская армянская ар-хитектура // Вестник НИИАрм. – Ереван, 1921-1922. –Кн.: А-Б. – С. 207-225. – (На арм. яз.); 4. ТораманянТ.А. Знаки на камнях церкви Звартноц // ИИНИАрм.– Ереван, 1927. – № 2. – С. 3-7: ил.; 3 ил. – (На арм.яз.); 5. Тораманян Т.А. Очерк о древнеармянской ар-хитектуре // Материалы по истории древней Арме-нии. – Ереван, 1935. – Т. 1. – С. 105-112. – (На арм. яз.);6. Тораманян Т.А. Доклад о произведенных мноюраскопках в ущелье Гехартадзора // Материалы поистории древней Армении. – Ереван, 1935. – Т. 1. – С.134-141: ил.; 6 ил. – (На арм. яз.). – (Раскопки архитек-турного сооружения XIII в.).

10. См.: Тораманян Т.А. Стройматериалы и способ их ис-пользования в древней Армении. – Ереван, 1932. –

40с. – (Очерк истории строительной техники, начи-ная от 2-го тыс. до н.э. и по эпоху средневековья).Фактически, это первый научный труд по историиармянской строительной техники, по строительнымматериалам, конструкциям и формам в архитектуредревней и средневековой Армении.

11. По зловещему року судьбы, значительная часть ма-териалов 30-летнего кропотливого и титаническоготруда Т. Тораманяна по обмерам памятников армян-ской архитектуры, дважды, в 1913 и 1918-1920 годах,бесследно была утеряна другими лицами. Весной1913 года маститый историк архитектуры Т. Торама-нян, не без содействия Йозефа Стшиговского, Инсти-тутом по изучению архитектуры стран Востока приВенском университете был приглашен в столицу Ав-стрии. Вот как описывает ученый этот эпизод в своейавтобиографии: «Я принял приглашение и отпра-вился в Вену на четыре месяца, с 16 апреля 1913 годапо …?. В этот период я познакомил многих ученых иисследователей с историческим архитектурным ис-кусством Востока, в частности Армении. Институт, взнак одобрения, присудил мне премию года, о чем всвое время писали тифлисские газеты. Кроме премии,была официальная договоренность об издании всехмоих работ максимум в течение десяти лет. Поэтому,для выполнения ряда важнейших работ, я вернулсяв Армению сроком до одного года. Волею судьбы не-ожиданное начало Мировой войны не позволило мневернуться в Вену. Но профессор университета Стржи-говский, не дождавшись моего возвращения, опуб-ликовал на немецком языке два больших тома смоими работами (выделено нами. – В.Б.)».Профессор Йозеф Стшиговский, используя прислан-ные Т. Тораманяном столь высокой профессиональ-ной ценности обмерные чертежи и фотографиипамятников армянской архитектуры, и, естественно,его теоретические разработки, издает солидный, доб-ротно составленный двухтомный труд: StrzygowskiJ. Die Baukunst der Armenier und Europa. – Wien, 1918.– Bd. I - II. (Зодчество Армении и Европа. – Вена,1918. – Т. I - II).Опытный австрийский историк искусства и ориента-лист, сначала пригласил в Вену гениального знатокаармянской архитектуры Т. Тораманяна и выудил унего все научные идеи, концепции, теории. Затем,после посещения Армении, всячески перетащил ксебе его графические и фотографические материалыпервостепенной научной значимости и на их основеподготовил «с в о й» монументальный двухтомныйтруд по армянской архитектуре, не потерявший по-ныне свою научную значимость. С целью подготовки совместного научного издания,Т. Тораманяном были высланы в Вену обмерные чер-тежи, фотоснимки и пояснительная научная инфор-мация. Однако посланные Йозефу Стшиговскомучертежи и фотографии были возвращены лишь через



15 лет, и то частично, и не без воздействия соответ-ствующих органов верховной власти Армении.Остальные материалы бесследно исчезли и, похоже,навсегда.

12. См.: Шестаков В.П. Трагедия изгнания: Судьбы Вен-ской школы истории искусства. – М., 2005. – С. 10,90, 144 и 149, именно на этих страницах приводитсяправильное написание имени и фамилии по-русски:Йозеф Стшиговский. Кстати, Йозеф Стшиговскийдважды посетил Армению: в первый раз, в 1890 году,он побывал в Армении, где в Эчмиадзине изучал зна-менитые миниатюры Эчмиадзинского евангелия; вовторой раз он, 11-го сентября, прибыл вместе с на-учной экспедицией в Тифлис, а с 14 сентября по 4 ок-тября 1913 года находился в Армении, где осматривалпамятники армянской архитектуры. Отсюда нетрудно понять, что до появления высокопрофессио-нально выполненных обмерных чертежей и фото-снимков Т. Тораманяна, маститый австрийскийориенталист не был озадачен проблемой постиженияархитектурного наследия армянского этноса, хотя ондо 1913 года уже имел некоторое представление и ре-альную возможность для натурного обследования,т.е. созерцать и фиксировать некоторые памятникиархитектуры раннехристианской Армении.

13. Художественно совершенные и конструктивно пре-дельно отточенные, устремленные ввысь динамич-ные черты архитектуры готического стиля появилисьна территории стран Западной и Центральной Ев-ропы, а также и отчасти Северной Европы уже в XIIвеке, а предельная зрелость – «золотой век готиче-ского стиля» наступил в середине, и, преимуще-ственно, во второй половине XIII – начале XIV века.Для полной убедительности необходимо ознако-миться с ценными научными трудами авторитетныхисследователей архитектуры и витража (О.А. Лясков-ская, К.М. Муратова, Е.П. Ювалова), скульптуры ифасадной пластики (Либман М.Я., Ювалова Е.П.) го-тической эпохи.

14. См.: Базен Ж. История истории искусства: От Вазаридо наших дней: Пер. с франц. К.А. Чекалова / Общ.ред. и послесл. Ц.Г. Арзаканяна. – М., 1995. – С. 94. Вподготовленном (всего лишь одним специалистом!)довольно обстоятельном и насыщенном фактами из-дании, преимущественное внимание его автора былососредоточенно на историографии искусства роман-ской и готической эпох, истории искусства класси-цизма, ампира, барокко и рококо. Документальнаяценность книги состоит в том, что свидетелями мно-гих жизненных фактов является сам автор, общаю-щийся со многими европейскими и американскимиисториками искусства. Остается только сожалеть отом, что автор книги не обратил внимание на ход раз-вития историко-искусствоведческой науки в процессеисследования поистине классических художествен-ных эпох древней и средневековой Евразии. Он не

стал вторгаться в историко-искусствоведческие раз-делы ориенталистики, антиковедения, ренессансоло-гии, византологии и в другие отрасли мировойгуманитарной науки.

15. См.: 1. Оганесян К.Л. Зодчий Трдат. – Ереван, 1951. –127с.: ил.; 2. Левонян Г.Б. Архитектор Трдат Анеци иего деятельность // Эчмиадзин. – Эчмиадзин, 1949. –№ 1/2. – С. 56-66. – (На арм. яз.); 3. Чевахирджян С.Армянский зодчий Трдат // Ани. – Бейрут, 1952. – №7/8. – С. 345-372. – (На арм. яз.); 4. Халпахчьян О.Х.Трдат (сер. 10 - нач. 11 вв.) // Искусство стран и наро-дов мира: Краткая художественная энциклопедия. –М., 1962. – Т. 1. – С. 132: ил.; 1 ил. – Библиогр.: с. 132 (1назв.). – См.: В разделе «Художники. Архитекторы»статьи «Армения: архитектура, изобразительное идекоративно-прикладное искусство [от древнейшихвремен до второй половины XX века]»; 5. Бархуда-рян С.Г. Средневековые армянские архитекторы имастера по камню. – Ереван, 1963. – 283с.: ил.; 27л.ил. – (На арм. яз.); 6. Мнацаканян С.Х. Выдающийсямастер средневековья // Лит. Армения. – Ер., 1974. –№ 3. – С. 81-87: ил.; 7. Мнацаканян С.Х. Каменных делмастера: Мануэл. Трдат. Момик. – Ереван, 1982. – (Наарм. яз.); 8. Трдат [сер. X в. - нач. XI в.] // БольшаяСоветская энциклопедия. В 30-ти томах. – М., 1977. –Т. 26. – С. 176: ил.; 1 ил. – Библиогр.: с. 176 (1 назв.);

16. Вполне возможно, что во многих, вышедших в свет впоследней трети минувшего столетия, солидных за-рубежных изданиях по истории искусства, архитек-туры и градостроительства средневековой Армении,см.: 1. Hatschatrian A. Ani, in: Armenien // Reallexikonzur Byzantinische Kunst. – Stuttgart, 1966. – Bd. I. – P.158-170. – Fg. p. 162; 2. Utudjan E. Les monuments ar-meniens du IV au XVII siecie. – Paris, 1967; 3. CuneoPaolo. L’architettura della scuola regionale di Ani nell ’Ar-menia Medievale. – Roma, 1975; 4. Ter-Nersessian S. L’artArmenien des origins au XVII siecle. – Paris, 1977; 5.Brentjes B., Mnazakanjan S., Stepanjan N. Kunst des Mit-telalters in Armenien. – Berlin, 1981; 6. Cuneo P. Ani. –Milano, 1984. – “Documenti di architettura Armena. №12”; 7. Donabedian P., Thierry J.-M. Les arts armeniens.– Paris, 1987; 8. Cuneo P. Architettura Armena dalquarto al diciannovesimo secolo. – Roma, 1988. – T. I-II, имеются грамотно выполненные чертежи с изоб-ражением планировочной структуры города Ани, т.е.с четким графическим исполнением и предельноадекватным реальности чертежом генеральногоплана города Ани. Но указанные и некоторые другиеиздания, в данный момент нам недоступны. Вместес тем, необходимо отметить, что до настоящего вре-мени в научном обиходе отсутствуют чертежи сопределением исторических этапов стадиальногоразвития Ани - от укрепленного поселения крепости,до столичного города.




§ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՊԱՏՄԱՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ՎԱՎԵՐԱԳՐԵՐ¦ ՄԱՏԵՆԱՇԱՐԻ§ԱՆԻԻ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐԸ¦ ԳՐՔԻ ԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ

Վլադիմիր ԲեսոլովՀնագիտության պրոֆեսոր, Հյուսիսային Օսեթիա - Ալանիա, Ալագիր

Ամփոփում

Համաշխարհային հայագիտության մեջ Եվրոպական հնագիտության հայկականդպրոցի պատրիարք, Հայաստանի գիտությունների վաստակավոր գործիչ պրոֆ.Թորոս Ա. Թորամանյանի (1964-1934) «Անիի մայր տաճարը» (Երևան, 2008) գիտականհետազոտության հրապարակումը նշանակալի իրադարձություն է: Գիրքը տպագրվելէ «Հայկական պատմական և մշակութային ժառանգություն-փաստաթղթեր» մա -տենաշարի առաջին մասում:

Գրքի գիտական և հասարակական արժեքը, ինչպես նաև միջազգային քաղա -քական նշանակությունն անկասկած է. գիտնականի աշխատությունն առանձին հրա -պարակված է բնագրով և թարգմանվել է երկու այլ լեզուներով՝ ռուսերեն և անգլերեն:

Քննարկվող հրատարակության մեջ կարևորն այն է, որ նշվում է. Անիի մայրտաճարը 989-1001 թթ. կառուցել է Տրդատ անունով նշանավոր հայ ճարտարապետը՝Բագրատունիների պալատականը, ինքնիշխան Անիի թագավորության գեղարվեստիև ստեղծագործական դպրոցի հիմնադիրը, որը X-XIII դդ. վերջին հայկականքաղաքաշինության և ճարտարապետության զարգացման գլխավոր ուղղությանորոշողն էր: Հիրավի մեծ է նրա ներդրումը դասական ճարտարապետության,գեղագիտության և Անիի ոճի դպրոցի ստեղծման գործում, սյուժետային ռելիեֆկերպարվեստում և զարդավոր դեկորի մոտիվներում:

Բանալի բառեր՝ Անի, Մայր տաճար, գիրք, ժառանգություն:



ON THE VOLUME “THE HOLY SEE OF ANI” FROM THE SE-RIES OF PUBLICATIONS DEVOTED TO “DOCUMENTS OF THE

ARMENIAN HISTORICAL AND CULTURAL HERITAGE”.

Vladimir BesoLovProfessor of Archaeology, North Osetia – Alania, Alagir

Summary

The publication (Yerevan, 2008) of the monograph “Ani Mayr Tajar” (The Cathedral ofAni) by the patriarch of the Armenian school of Architecture, honored worker of Sciencesof Armenia, prof. Toros Toromanyan (1864-1934) was a noteworthy event in the world Ar-menian studies. The volume was published in the first part of the series of “Armenian His-torical and Cultural Heritage: Papers”.

The scientific and public values, as well as the international political meaning of the bookare undeniable. The work of the scholar as a separate volume was published in its originallanguage and translated into English and Russian.

The important point of this publication is the discovery of the name of the architect andthe date of building of Ani Mayr Tajar (the cathedral of Ani). The cathedral was built in 989-1001, by the significant Armenian architect of that time Tiridat, who when serving at thecourt of Bagratuni founded the school of art and creative mind in the self-governed kingdomof Bagratunis in Ani. This school was the leader and determiner of the city-building and ar-chitectural trend, which developed in the X-XIII centuries in Armenia.

One cannot deny the great contribution of Tiridat into the development of classical archi-tecture, art and the foundation of the school, which was a basis for the formation of a newAni style, a new wave in relief art and ornamented decoration.

Key-words: Ani, Mair Tajar, Trdat, classical architecture.




Ի ՊԱՏԱՍԽԱՆ Թ. ԹՈՐԱՄԱՆՅԱՆԻ «ԱՆԻԻ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐԸ» (Երևան, 2008)

ՊՐԱԿԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՎԼԱԴԻՄԻՐ ԲԵՍՈԼՈՎԻ ԳՐԱԽՈՍՈՒԹՅԱՆ

(Պրակը կազմողներ` Ս. Առաքելյան, Գ. Ղաֆադարյան, Գ. Հովհաննիսյան,մասնագիտական խմբագիր` Մ. Հասրաթյան)

«Հայկական պատմամշակութային ժառանգության վավերագրեր» մատենաշարի նպա -տակն է գիտական աշխարհին և ընթերցողների լան շրջանին ներկայացնել «Ծառայության»արխիվում պահպանվող հայկական մշակույթի երախտավորների աշխատանքները: Այդմասին պարզ շարադրված է առաջին պրակի առաջաբանում: Գրախոսը. սակայն, իր նախա -ձեռնությամբ, լրացուցիչ բովանդակություններ է առաջադրում և մեծացնում արծարծվողխնդիրները` անձնական պատկերացումներին համաձայն: Նա, այնուհետև, քննաատում էդրանց բացակայությունը` մոռանալով, որ տվյալ պրակն ակադեմիական ոճի հավակ նու -թյուններ չունի, այլ վերաբերում է միայն արխիվային նյութերի հրատարակությանը:

Անդրադառնալով գծագրական նյութին, գրախոսը կազմողներին առաջարկում է չափա -գրությունների սևագրերի վրա լրացնել իր հայտնաբերած մի քանի պակասող գծեր` մոռա -նալով, որ արխիվային նյութերն անձեռնմխելի են: Այնուհետև, հուշարձանի այս կամ այնհատ վածը ընթերցողին հասկանալի դարձնելու նպատակով, նա առաջարկում է նոր չափա -գրություններ կատարել և տեղադրել Թ. Թորամանյանի ավելի քան մեկ դար առաջ կատարածաշխատանքների կողքին` որպիսզի լրացվեն կորսված գծագրերը:

Զարմանք հարուցող առաջարկությունների և ցանկությունների հետ միասին, որ գրախո -սու թյան հիմնական ծավալն են կազմում, հեղինակն ունի նաև դիտողություններ, որոնքառնչվում են թվերի, անվանումների և ռուսերեն թարգմանության մեջ տեղ գտած մի քանիվրի պումների հետ, որոնք ընդունելի են:

Կազմողներս, այնուամենայնիվ, շնորհակալություն ենք հայտնում մեր աշխատանքինտրված բարձր գնահատականի և այն կապակցությամբ, որ գրախոսն ուշադրության է արժա -նացրել նշված հրատարակությունը և չի զլացել ժամանակ ծախսել և ջանքեր գործադրել`գրախոսությունը շարադրելու համար:

Ս. ԱռաքելյանԳ. ՂաֆադարյանԳ. Հովհաննիսյան



Ա

Աբասով Ռուստամ – 122Աբգքարեան-Չթճեան Ակոբ – 21Աբովյան Ս. – 149Ազնավուրյան – 2, 14, 20Աթաբեկ Սարգիս – 21Ալիբեգյան Բագրատ – 144, 145Ալիշան Ղ. – 25Ակոբեան Անտոն – 21Աղափիրյան Գրիգոր – 142Ամբրոսիոս – 142Ամիրաղյանց Հովհաննես – 142Այվազյան Ա. – 16Այվազյան Էդուարդ – 25Անանյան Ջեմմա – 118-120Անթիմոս Տրալացի – 88Աշոտ Գ Ողորմած – 84Աշոտ Հարությունյան – 114Առաքել – 11Առաքելյան Բ. – 163, 164Առաքելյան Հ. – 147, 148Առաքելյան Ս.– 188Ասատրյան Արմեն – 139Ասլանյան Աղվան – 114Ասլանեան Սիմօն – 20, 21Ավագյան Ալեքսան – 150Արասխանյան Ավետիք – 145, 147Արգիշտի – 162Արգիշտի Ա – 131Արեշյան Գ. – 168Արծրունի Գագիկ – 94, 161Արծրունի Թովմա – 97Արծրունիներ – 91Արղության Պողոս - 145Արղութեանց Ղահրաման – 141Արղուն – 157Արշարունի Խաչիկ Ա – 85-87, 95

Բ

Բաբելոն Է. – 133Բագրաձե Դ. – 129Բագրատունի Արսեն – 145Բագրատունի Գագիկ Ա – 84, 89, 91-94Բագրատունի Գագիկ Բ – 90, 159, 160Բագրատունի Գուրգեն – 94Բագրատունի Սմբատ – 94Բագրատունիներ – 84-86, 186Բաթու – 157Բալաշով Անդրեյ– 118Բաղդասար – 120Բաղդասարյան Արթուր – 151Բաղդասարյան Բորիս – 114Բաղդասարյան Գետիկ– 118, 120, 121, 123Բաղումյան Գրիգոր – 120, 121, 123Բայերն Ֆ.– 129Բաշինջաղելով – 140Բաչու – 157Բաստամով – 140Բարխուդարյան Ս. – 163Բեժանով Պետրոս – 19Բլեկ Վ. – 161Բելյաևա Ե. – 168Բեհբության – 144Բեհբությանց Արսեն – 145, 146Բեհբութովներ – 140Բենկլյանց – 143Բեսոլով Վլադիմիր – 186,188Բերժե Ա. – 129Բլաու – 129Բոբոխյան Արսեն – 41Բոբրինսկի Ա. – 133, 134Բորա – 157Բորիսով Ա.– 163Բրանդտ – 171Բրոսսե Մ. -1, 19, 20, 129, 130Բրունելեսկի – 89



²Üì²Ü²ò²ÜÎºð

ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐ

Գ

Գաբրիել – 142Գաբրիելյան-Ղորղանյան Գրիգոր – 142Գալոյան Սերգեյ – 124Գալստյան Հերիքնազ – 118Գալստյան Հովսեփ – 164Գասպարյան – 144Գարեգին Բ – 152Գեղամեանց Յ. – 24,25Գեղամյան – 143Գեոկչյան – 148Գևորգյան Արամ - 41Գևորգյան Թելման – 114Գևորգյան Թոմ – 120Գևորգյան-Յարալյանց Նիկողայոս – 144Գույումջյան Տիգրան - 172Գուջերոտի Կլաուդիո – 23Գրիգոր Լուսավորիչ – 89, 97, 103Գրիգորեան Հովհաննես – 150Գրիգորյան Գր. – 103, 105, 114Գրիգորյան Տիգրան – 114

Դ

Դադյան Խ. -131, 135, 136Դալլաքյան Սիմոն – 164Դավթյան Արմեն – 120Դավթյան Գարեգին – 118Դավթյան Պողոս – 59Դավթյանց – 142Դավթյանց Ղազար – 141Դավիթ – 7Դաւթեան Կարապետ – 150Դյուբուա դը Մոնպերե Ֆ. – 132Դոլուխանյան – 148Դոլուխանյան Մարկոս – 149Դոլուխանով Մ. – 133Դուդջոն Ջոն – 41

Ե

Եղիազարյան Հ.– 43, 44Երեմյան Ա. – 97Երեմյան Ս. – 163Երևանցի Սիմեոն – 25

Երզնկյան Արշավիր – 164Երիցյան Ա. – 127, 29-131, 135Երիցյան Ա. - 145Երիցյան Վ.- 164

Զ

Զագուրսկի Լ. – 18, 20, 21Զալակյան Օնիկ – 120Զարգարյան Հենրի – 122, 124Զարմաղան – 157Զարյան Արա – 114Զաքարյան Զաքարե – 163Զաքարյան իշխաններ -84Զաքարյան Իվանե – 163Զաքարյաններ – 19Զուրկարով Էլիսաբեթ – 14

Է

Էմին Մ. – 127,130Էվոյան Հարություն – 164Էվոյան Սիմոն – 164Էփրիկյան Ս. – 2, 19, 21, 22, 24, 25

Թ

Թադևոսյան – 147Թադևոսյան Տիգրան – 149Թադևոսյան Հ. – 145Թաղայշվիլի Ե.– 134, 135Թաղիադյան Մ. – 139, 153Թամամշեանց Եագօր – 141Թամանյան Յու. – 104Թոխաթյան Կ. – 168Թորամանյան Թ. – 43, 86, 93, 94, 97, 98, 86, 188Թրոմփ Մոնիկա – 41 Թումանյան Հովհաննես – 149

Ժ

Ժակ դը Մորգան – 135

ԱՆՎԱՆԱՑԱՆԿԵՐ


Ի

Իզմայլովա Տ. – 163Ինտա Բերգ – 118, 119, 122, 123Իոսելիանի Պ.– 140Իսաբեկյան Հ. – 98Իսիդոր Կրտսեր – 88Իսիդոր Միլեթացի – 88Իվանովսկի Ա.– 132, 133

Լ

Լեշչինսկի Միխայիլ – 118Լևոնյան Գ. - 97, 98Լևոնյան Գարեգին – 96, 97Լինչ – 96Լիսիցյան Մարիամ – 148Լիսիցյան Ստեփան – 145, 149Լյուբին Վ.– 168Լորիս-Մելիքյան Հ. – 145Լորիս-Մելիքով Յ. Գ. – 142

Խ

Խալեյան Պետրոս – 114Խաչատրյան Թևան – 148Խաչատրյան Հակոբ – 151Խաչատրյան Քրիստափոր – 149Խաչատրյանց Միրզաջան – 148Խարազյանց Ղևոնդ – 145Խոջայանց Բարսեղ – 142Խոջայանց Վասիլ – 142Խորենացի Մովսես – 91, 97, 131Խորիշահ – 157, 163Խուդադյանց Հովհաննես – 145Խուշուշ – 95Խօսրովեան Աղէքսանդր – 143

Ծ

Ծատուրյան Ե. – 148Ծերեթյան Կարեն – 127Ծովիանյան Հ.– 144Ծովիանյանց Մարտիրոսյան Իսահակ –145Ծովինար – 120, 123

Կ

Կալենց Արմենուհի – 120Կալիցկա Կրուլչիկ Մարիոլա – 118Կամսարական իշխաններ – 84Կատրանիդե – 90, 92Կարախանյան Գրիգոր – 43, 164Կարա-Յուսուֆ – 19Կարապետյան Հասմիկ – 24Կարապետյան Սամվել – 7, 14,1 8, 24, 25Կարպետյան – 20Կիրակոսյան Ծաղիկ – 114Կուսիկյան Վարդան – 143Կուֆտին Բ. – 131

Հ

Հակոբյան Հ. – 168Հակոբյան Մարիամ – 118Հակոբյանց Թադևոս – 140Համամչյան Ե. – 127, 133, 135Հայր Բուզայան Հակոբոս – 20Հաջյան Ա. – 163Հասան Ջալալ – 157, 158Հասրաթյան – 52, 61, 83, 97, 188 Հարությունյան Գենիկ - 114Հարությունյան Խարազյանց Հարություն – 142Հարությունյան Սպարտակ – 114Հարությունյան Վ. – 84, 97, 98Հմայակյան Մարգար – 117Հմայակյան Սիմոն – 118, 124, 168Հովհաննես Ղրիմեցի – 95Հովհաննիսյան Աբգար – 143, 144Հովհաննիսյան Արթուր– 114Հովհաննիսյան Գ. – 188Հովհաննիսյան Գագիկ-Հակոբ – 114Հովհաննիսյան Խ. – 131, 135, 136Հովհաննիսյան Կ. – 95Հովհաննիսյան Հարություն – 142Հովհաննիսյան Ռ. – 147Հովհաննիսյան Ս. – 149Հովհաննիսյան Տ. – 146Հովհաննիսյանց Եղիսաբեթ– 142Հովսեփ Օրբելի – 95, 155-164




Հովսեփյան Աշոտ – 103, 114Հովսեփյան Գ. – 131Հուլդինգ Դեիդրե– 171Հուլիոս Երկրորդ – 96Հուստինիանոս Ա – 87, 89

Ձ

Ձագիկ – 104

Ղ

Ղազազեանց Պետրոս – 21Ղազարեան Պօղոս – 21Ղազարյան Արմեն – 174Ղազարյան Գագիկ –118Ղազարյան Սամվել – 119, 120Ղարիբյան Գասպար – 121, 122, 123Ղարիբյան Իգիթ – 155, 163Ղափանցյան Գ.- 135, 136Ղաֆադարյան Գ.– 188Ղաֆադարյան Կ. – 97, 98, 163, 164

Ճ

Ճևահիրճյան Ս. – 97

Մ

Մաթևոսյան – 97Մամիկոնյան Գրիգոր – 43Մամիկոնյան Լ.– 146Մանգու– 157, 158Մանդենով – 140Մանդինեանց Գէորգ – 141Մանուել – 85, 94, 97, 98Մանուչարյան Ա. - 105, 114Մառ Նիկողայոս – 92, 94, 155-163Մասլով – 145Մատինյան Ն.– 147Մարգարյան Հրաչիկ – 114Մարգարյան Մ. – 132Մարության Տ. – 98Մեգրելիձե - 164Մելիք Ազարյան Ալեքսանդր – 148Մելիք-Ադամյանց Կարլ – 145

Մելիք-Բեգլարյան Կարապետ – 143Մելիքեան Ստեփան– 143Մելիքյան Լ. – 104Մելիքսեթ – 53Մելքումյան Գրիգոր– 119Մեհրաբյան Զանազան – 150 Մենանտ Ժ. – 133Մենուա – 132Մեպիսեան եղբայրներ- 21Մեսչյան Ա. – 104Միլլեր Վ. – 129Միխայիլով Շահվերդով Գափո– 142Մինասյանց Արշակ – 149Միրզոյանց Նատալիա – 143Միրմանեան Նիկօլայ – 141Միրմանեանց Նիկօլայ – 141Միքայելյան Քրիստափոր – 146Միքելանջելո – 89, 96, 119Մխիթար – 95Մնացականյան Ա. - 114Մնացականյան Ս. – 87, 93, 95, 97, 98Մնացականյան Ստեփան – 105Մոկացի Անանիա Ա - 86Մոմիկ – 94, 97, 98Մոնաստիրև Վ. – 132Մուշեղյան Եվգ.– 164Մուրադյան Հովհաննես – 120Մուրադյան Պ. – 153, 164Մուրադյան Սարգիս – 120Մուրադյան Վ. – 98

Յ

Յակոբսոն Ա. – 163Յանիս Կառլովս – 118, 119, 122, 123Յասուհիտո Ֆուձիտա – 81Յոպրադյան Կ.- 163Յուզբաշյան Կ.– 164

Ն

Նազարյան Գայանե – 119Նազարյան Միքայել– 121-123Նալբանդյան Արման – 49Նալբանդյան Սերգեյ – 114Նահապետեան Գասպար – 143



Նանուշյան Արփինե – 114Նավասարդյան Բ.– 129Նարեկացի Գրիգոր – 96Ներսես – 149Ներսես Շինող – 2Ներսիսյան Հրաչյա – 120, 121Նիկոլսկի Մ. – 132, 133Նովիկով Իգոր – 118Նուրիխան Մ. – 24, 25

Շ

Շահ Աբաս – 133Շահանեան Արիստակէս – 21Շահինեան Սիմոն – 21Շահխաթունյան Հ.– 43Շահպարոնյան Միքայել – 144Շելկովնիկով Բ. – 45Շմիդտ Ռ. Գ.– 157Շուլց Ֆ. – 162Շուվալով Մ. – 132

Չ

Չարկովսկի Պ. – 134Չեչուրով Պետրոս – 159Չեռնյավսկի Ի. – 129Չիլինկարեան Թովմաս - 21Չմշկյան Սիմեոն – 142Չոբանյան Պավել – 24

Պ

Պալյան – 143Պահլավունի Աբլղարիբ – 95, 96Պաոլո Կունեո – 88, 89Պապայան – 147Պատկանյան Ք. – 127, 129Պետերսոն Դեյվիդ– 41Պետրոս – 104Պետրոս Վարդապետ – 159Պետրոսյան Բենիկ – 119Պետրով Պ. – 134Պիոտրովսկի Բ. – 163Պլանտ Կառլ – 118Պոլյակով Ի. – 130, 135

Պոլտարացկի Ս. Ն. – 94, 159, 160Պողոս – 104, 145Պողոսյան Հասմիկ – 152Պրոկոֆև Կ. Կ. – 147

Ջ

Ջալալյան Սարգիս – 130Ջանշյան Գրիգոր – 145Ջանփոլադյան Հ. – 160, 163Ջևանշեր – 104

Ռ

Ռադդե Գ. – 129Ռեսլեր Է. – 133, 134Ռեֆերենդ – 132Ռուզուքան – 157Ռուռուա Նիկոլոզ – 152Ռուսա Բ – 131

Ս

Սաաթաբագո – 23Սահակյան Ա. – 146Սահառունի Իսահակ – 140Սամուելյան Արև – 168Սամուելյան Հարություն – 168Սանամյան Հովհաննես – 1, 3, 24, 168Սանասար – 120Սատրակ - 157Սարգիս – 141Սարգսյան Բաղդասար – 119, 120Սարդուր Բ – 131, 162Սարուխանյան Սարո – 118, 119, 123, 124Սեբաստացի Աբբա Մխիթար – 20Սեն Մարտեն – 131Սևանցի Ստեփանոս Գ – 86Սիմոնենց Օվանես – 11Սիմոնյան Երվանդ – 24Սիմոնյան Հակոբ – 1, 24, 25, 168Սիմոնյան Ռուբեն – 124Սիմոնյան Տիգրան – 24Սիրանոսյան Ծաղիկ- 114Սմիռնով Յա.– 129, 132Սյունեցի Վահան Ա– 86




Սոլվեյգ Կարիեն–Բոլդուին – 118Սողոմոնյան Խանղալամանյանց Եսայի – 142Սուլեյման – 20Սունդուկյան Գ.– 144Ստեփանոս – 17Ստրժիգովսկի Յո.– 96, 131

Վ

Վախթանգ – 157Վահագն – 120Վահան – 104Վահրամ Աթաբեկ– 95Վասիլ Բ – 88, 92Վարդան – 2Վարդան Արևելցի – 89, 97Վարդանյան Լևոն – 121, 123Վարդանյան Խաչիկ – 49Վարդանյան Փ. – 145Վարդապետյան Ա. – 144, 45Վեյբրեխտ Օտտո – 86Վիռուբով Վ.– 134Վրույր Ա. – 98, 163

Տ

Տաբատաձե Գրիգոր – 151Տալիզին Ս. – 129Տարոնեցի Ստեփանոս – 85-90, 92, 93, 97Տեր Անանիա – 86Տեր Գրիգորյան Մկրտիչ – 140Տեր Ղևոնդյան Ն. – 144, 149Տեր Ղևոնդյանց Մուշեղ – 143, 144Տեր Մովսիսյանց Սրապիոն – 140Տեր Սիմոն – 148Տեր Ստեփանոսյանց Ստեփաննոս – 143Տեր-Ավետիսյան Ս. – 163Տեր-Գրիգորյանց Հովհաննես – 149Տեր-Ղևոնդյանց Վարդան – 145Տեր-Մովսիսյանց Սրապիոն – 140Տեր-Շմավոնյան Միքայել– 144Տեր-Շմավոնովներ – 140

Տեր-Պողոսյանց Քերովբ – 21Տիեզերակալ Սմբատ Բ – 84, 86, 87Տիրացյան Գ. – 135, 136Տոկարսկի Ն. – 95, 163Տուգարինով Դմիտրի – 118Տուրաև Բ. - 162Տրդատ Անեցի – 83-92, 95-98, 186 Տրևեր Կ. – 162, 163Տրուբեցկոյ Ս.– 128, 129

Ու

Ուխտովսկի – 145Ուվարով Ա. – 129-131, 135Ուվարովա Պ. – 131, 132

Փ

Փարչիկ Սարգիս – 95Փարսադանյան Երկայնաբազուկ – 145

Ք

Քալանթար Աշխարհաբեկ – 160, 163, 164Քալանթարյան Լ. – 147Քալանթարյան Նանար – 24Քալանթարյան Պ. – 147-149Քանանյան Գ. – 130Քարիմյանց Ներսես – 150Քրիստոս – 2, 162

Օ

Օրբելյան Սմբատ – 157Օրբելյան Ստեփանոս – 104, 114Օքոյանց Գ. – 142Օքոյանց Հարություն – 144

Ֆ

Ֆարմակովսկի Բ.– 162Ֆեդորով Ն. – 134



А

Агабабян Р. – 176Азатян Ш. – 176Алишан Г. – 176Амамчян Е. – 137Амаякян Маргар – 125Арсис де Комон – 179Арутюнян В.М. – 97Аршаруни Хачик I – 99Асатрян Армен – 154Асратян Мурад – 99

Б

Багратуни Смбат II – 99Бесолов Владимир – 175Борян Н. – 124Броссе М. – 26Буниатян Н. – 176

В

Ваан – 115Варданян Хачик – 65

Г

Гагик I Багратуни – 100Гарибян Игит – 165Григор Лусаворич (Просветитель) – 115Григорян Г. – 115Гримм Д.И. – 176

Д

Дзагик – 115Дилоян М. – 124

Е

Егиазарян О. – 48Еремян А. – 176Ерицян А. – 137

З

Загурский Л. – 25Заргарян Г. – 124

К

Караханян Григор – 48Кафадарян К. – 176

Л

Линч Х. Б. – 98

М

Марр Н. Я. – 98, 163, 165, 176Моген Давид – 26

Н

Навасардян Б. – 124Налбандян Арман – 65

О

Овсепян Ашот – 115Овсепян Г. – 176Оганесян К. Л. – 97, 98Орбели Овсеп – 100, 163, 165, 176Орбелян Степанос – 115

П

Паоло Кунео – 99Патканян К. – 137Пиотровский Б. – 135, 136

С

Садоян Л. – 176Санамян Оганнес – 26Сафарян С.А. – 97Симонян Акоп– 26, 169Скаков Александр - 169




Степанос Таронеци – 99Стжиговский Иосиф - 182

Т

Такайшвили Ефимий – 136`Таманян Ю. – 176Токарский Н.М. – 98,176Тораманян Т. – 48, 175-178, 180-183Трдат – 98-100, 175, 179

Ф

Ф. Дюбуа де Монперьё – 176

Ц

Церетян Карен– 137

Ч

Чарквиани М. – 135, 136

Ш

Шахатунян О. – 48

Э

Эмин М.– 137

Ю

Юзбашян К. Н. – 163

Я

Якобсон А.Л. – 176



A

Adam Clegg – 37Agekyan O. K.– 29, 32, 37Andrew Davidson – 172Anna Wlodarczyk - 173Asatryan Armen – 154

B

Badalyan Ruben – 29, 32, 37Besolov Vladimir– 187Bobokhyan Arsen -28, 31Bradley Paige – 37Brosset M.– 27

C

Cuneo Paolo – 97, 101

D

David – 27David Peterson – 28, 31, 37

Deidre Holding – 171Dickran Kouymjian – 172Dzaghik – 116

E

Emin M. – 138

G

Gagik Bagratuni I – 101, 102Gevorkyan Aram – 28, 30-32, 34, 36Gharibyan Iguit – 166Grigor Lusavorich (Illuminator) - 116Grigoryan – 116

H

Hamamjyan E. – 138Hannah Chazin – 31Hasratyan Murad – 76, 101Hmayakyan Margar – 126Hovsepyan Ashot – 116

J

John Dudgeon – 28, 31, 33

K

Karakhanyan Grigor – 4Khachik Arsharuni I – 101

LLaure Dussubieux – 32

M

Marr Nikolas - 166Meliqsetian Khachatur –30, 31, 37Monica Tromp – 28Movses Khorenatsi – 102

N

Nalbandyan Arman – 66Neff - 33

O

Orbeli Hovsep (Joseph) – 102, 166

P

Patkanyan K. – 138

Philip Kohl – 32Petrosian Artur – 31

S

Sanamyan Hovhannes – 27Sassano Shiro – 68Shakhatunyan O. – 48Simonyan Hakob– 27Smbat Bagratuni II – 101Stepanos Orbelyan – 116Stepanos Taronetsi – 101Strzygowski J. – 98

T

Tiridat – 187Toramanyan T. – 48, 187Trdat Anetsi – 101Tseretsyan Karen – 138

V

Vahan – 116Vardanyan Xachik – 66

Y

Yasuhito Fujita – 67Yeghiazaryan O. – 48Yeritsyan A. – 138




Ա

Աբխազիա – 1, 11, 18, 21, 22, 24, 129Ագարակ – 49Ագարակ գյուղ – 59Ագարակաձոր – 50Ադրբեջան – 23Ալեքսանդրապոլ – 130, 156Ախալցխա -1, 2, 11, 20, 21, 22, 23Ախուրյան – 84Ակներ (Որնակ) – 134Աղթամար – 94Աղստաֆա (Աղստև) գետ – 134Ամբերդ – 46, 162ԱՄՆ – 118Այգեհովիտ – 121, 123Այդահո – 41Այսրկովկաս – 129Անգեղակոթ – 88Անգեղակոթ – 97Անդրկովկաս – 21, 155, 156Անի – 45, 46, 84, 85, 89, 90, 91, 93, 94, 96, 97, 134, 155, 156, 158-16, 185Աշտարակ – 131Առաջավոր Ասիա – 160Ավստրալիա – 118Ավստրիա – 118Ատրպատական – 19Արա լեռ – 43Արագած լեռ – 131Արարատ լեռ – 130Արարատյան դաշտավայր – 132Արաքս գետ – 132Արգինա – 84-87, 90Արգիշտիխինիլի – 131Արևիք գավառ – 50Արևմտյան Հայաստան – 21, 128, 161Արմավիր – 130, 131, 160Արջաձոր (Առաջաձոր) – 133Արտաշատ – 84Արցախ – 120Ափկես – 52«Մեծ Չալ» (Մեծ լեռ) – 134

Բ

Բագավան – 161Բագրատունյաց Հայաստան – 84Բաթում – 161Բաղք – 104Բայազետ – 132Բայբուրթ – 161Բանանց (Բայան) – 133Բաքու – 160Բեյրութ – 97Բյուզանդական կայսրություն – 83, 84, 88, 95Բջնի – 162

Գ

Գանձակ – 133Գանձասար – 130Գառնի – 162, 163Գեղանուշ – 105Գետաբեկ – 132Գետահովիտ – 118Գիրաթաղ – 105Գուգարք – 95

Դ

Դաղստան – 162Դեբեդ գետ – 134Դիլիջան – 134Դվին – 46

Ե

Ելիզավետպոլ (Շամխոր) – 132-134Եղվարդ – 43Եվրոպա – 89, 118Երևան – 45, 46, 103, 118, 129, 132Երզնկա – 130Երվանդաշատ – 84

Զ

Զանգու գետ – 134



ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐ

Զորավար հնավայր – 42, 43

Է

Էրզրում – 161

Թ

Թբիլիսի – 139Թիֆլիս – 25, 129, 130, 160Թոս – 52Թուրքահայաստան – 161Թուրքիա – 23,84Թոփրակ կալե – 162

Ի

Իգդիր – 134Իկոնիա- 157Իմերեթիա – 141Իջևան – 117-119Իտալիա – 167

Լ

Լեհաստան – 118Լենինգրադ – 155Լիճք – 52Լոռի – 95, 130

Խ

Խաչեն – 158Խուցինեան Յովսեփ - 21

Ծ

Ծուղրութ – 11

Կ

Կալեր – 52Կապան – 103, 104Կարաբուլաղ – 132, 133Կարամուրադ – 132

Կարին – 1, 23Կարս – 84, 132Կոնստանդնուպոլիս – 83, 88, 89Կովկաս – 1, 129, 141, 157Կուրիս – 50, 52

Հ

Հաղպատ – 94, 134Հայաստան –7, 19, 45, 46, 47, 83, 88, 89, 91, 96, 117, 127-129, 135, 156, 157Հայկական լեռնաշխարհ – 83Հառիճ – 130Հարավային Կովկաս – 23Հին Բայազետ – 161Հնդկաստան – 158Հոռոմ – 41Հոռոմոս – 85

Ղ

Ղալաքենդ – 132Ղարաբաղ – 144Ղարաղորում – 157

Մ

Մալաքլու – 134Մատուռ – 134Մարդա – 23Մարմաշեն – 130Մեղրի – 50Մերձբալթիկա – 118Մոնղոլիա – 157Մոսկվա – 97, 129Մուղնի – 139

Յ

Յաղդան – 134

Ն

Նիգատուն (Ղալաչի) – 132




Շ

Շիրակ – 84, 86, 91Շիրակավան – 86Շուշի – 133

Ո

Ողջի գետ – 104

Պ

Պարսկաստան – 133Պեմզաշեն – 81Պեստում – 167Պետերբուրգ – 129, 133, 159, 160Պիցունդա – 130Պտղնի – 162Պրիվոլնիե - 134

Ջ

Ջավախք – 120Ջեբրայիլ – 133Ջիվանշիր գավառ – 158

Ռ

Ռաբաթ – 2Ռուսաստան – 20, 127, 158

Ս

Սակվաբիսագելե գետ – 135Սամցխե – 1, 2Սանահին – 94Սարատով – 20, 21Սենտ-Մարգարետեն – 118Սևանա լիճ – 129Սիսական – 104Սյունիք – 49, 50, 52, 61, 88, 89ՍՍՀՄ – 118

Վ

Վահրավար – 52

Վաղարշապատ – 84Վան – 161, 162Վան լիճ – 129Վանի թագավորություն – 130, 131Վատիկան – 23, 24Վարագա – 161Վարդենուտ (Շիրաղալա) – 132Վարզահան – 161Վենետիկ – 24, 135Վերին Մալև - 52Վրաստան – 2, 23, 129

Տ

Տեկոր – 90Տիգրանակերտ – 84Տոկիո – 81Տրապիզոն – 161Տփխիս – 135, 141

ՈՒ

Ուրմիա լիճ – 129

Փ

Փարբի – 162Փոթի – 158Փոքրական – 43

Ք

Քաղաքուդաշտ – 91Քարաշամբ – 41

Օ

Օդեսա – 129Օձուն – 130Օշական – 131, 132Օսմանյան կայսրություն – 22

Ֆ

Ֆլորենցիա – 89



А

Агарак – 65Айдахо – 42Ани – 165, 175Армения – 137, 165, 169Армянское нагорье – 169Ахалцихе – 26Ахпат – 100, 179

Б

Ближный Восток - 169

Г

Грузия – 154

Е

Егвард – 48

И

Иджеван – 125

К

Капан – 115Карашамб – 42

Л

Лори – 169

М

Мармашен – 100Мугни – 154

О

Ором – 42

П

Пемзашен – 82Поселение Зоравар – 48

С

Самцхет – 26Санкт-Петербург - 137Северная Месопотамия – 169Сюник – 169

Т

Тбилиси – 154

Ш

Шенгавит – 169

Ю

Южный Кавказ – 169




A

Agarak – 66Akhaltskha – 27Ani – 166Aratashen – 30Armenia – 138, 186Arzni – 74, 75

B

Bjni – 74, 75

C

Constantinople – 101

G

Georgia – 154

H

Haghpat – 102Horom – 28, 29, 31, 32, 34, 35, 36, 37

I

Idaho – 32Ijevan – 126Irind – 77,78

K

Kapan – 116Kotayk – 31

M

Marmarik valley – 31Marmashen – 102Moscow – 138Mughni – 154

O

Odzoun – 75, 76

P

Pemzashen – 67-70, 72, 75-79

S

Saint-Peterburg – 138Syunik – 116

T

Tbilisi – 154Tokyo – 68

V

Voskepar – 75, 76

Y

Yeghvard – 48

Z

Zoravar – 48



Ա

Աբուղամրենց Սբ. Գրիգոր – 85Ագարակ գյուղատեղի – 49Ախալցխայի բերդ - 15Ախթամարի Սբ. Խաչ – 85, 88, 94, 161Ախուրյան գետի կամուրջ – 85Աղթամարի տաճար – 161Ամբերդ ամրոց – 85, 163Ամբերդի Սբ. Սարգիս եկեղեցի – 96Ամենափրկիչ եկեղեցի – 49, 50Անիի Մայր տաճար– 83, 86, 88, 90, 94, 96, 185Անիի մեծ կամուրջ – 88Արգինայի Կաթողիկե եկեղեցի – 85, 86, 90, 95Արջաձորի դամբարան – 133Ափկեսի եկեղեցի – 52

Բ

Բագնայրի վանք – 85

Գ

Գագկաշեն Սբ. Գրիգոր եկեղեցի – 85, 88Գանձասարի վանք – 88, 130, 157Գառնու տաճար – 132Գետաբեկի դամբարաններ – 132

Դ

Դերբենդի ամրոց – 162

Ե

Երևման Սբ. Խաչ եկեղեցի – 1, 8, 9, 10, 12, 15, 16, 17, 18, 20, 21, 22

Զ

Զորավար հնավայր – 43Զվարթնոց – 91-93

Թ

«Թազաքենդ» («Կարմիր բերդ») հնավայր – 134Թոսի եկեղեցի – 52Թոփրախ-կալե ամրոց – 161

Խ

Խծկոնքի Սբ. Սարգիս վանք – 85, 96Խորանաշատ վանք – 91

Կ

Կարաբուլաղի դամբարաններ – 132, 133Կարամուրադի դամբարաններ – 132Կարաքյոփակ դամբարանաբլուր – 133Կարմիր վանք (Ղըզըլ վանք) – 134Կարմրավանք – 50, 52Կարմրավոր եկեղեցի – 161Կեչառիսի վանք – 86Կուսանաց վանք – 85

Հ

Հաղպատի Սբ. Նշան եկեղեցի – 94, 95Հաղպատի վանք – 88, 130Հայկաբերդ – 161Հառիճավանք – 88, 89, 130Հառիճի վանք – 130Հոռոմոսի վանք – 85«Հովվի» եկեղեցի – 85

Ձ

Ձվարավանք – 52

Ղ

Ղալաչիի բերդ – 132Ղալաքենդի դամբարաններ – 132




ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Մ

Մակարավանք – 91Մահլազան Սբ. Խաչ եկեղեցի – 91 Մաղասբերդ ամրոց – 85Մարմաշենի Կաթողիկե - 96Մարմաշենի վանք – 85, 91, 94, 130Մեծ թաղի եկեղեցի – 49Մեղրի – 2Մեղրու վանք – 49

Յ

Յաղդանի դամբարաններ – 134

Ն

Նորաշեն եկեղեցի -152

Շ

Շիրաղալայի բերդ – 132

Ո

Ոտնականի դամբարաններ – 134

Պ

Պարոնի և Սարգսի պալատներ – 85Պրիվոլնիեի դամբարաններ – 134

Ռ

«Ռեդկին լագեր» հնավայր – 134

Ս

Սանահնի կամուրջ – 130Սանահնի վանք – 130

Սանտա Մարիա դել Ֆիորե տաճար – 89Սբ. Աստվածածին – 21,152Սբ. Աստվածածին տաճար – 90Սբ. Գևորգ – 81, 139, 140, 142Սբ. Գրիգոր եկեղեցի – 83, 85-87Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի – 103, 105, 106, 161Սբ. Զորավոր եկեղեցի – 43Սբ. Հովհաննես Մկրտիչ – 21Սբ. Մինաս – 152Սբ. Նշան եկեղեցի – 2, 23, 94Սբ. Պետրոս տաճար – 89, 96Սբ. Ռոզեյրի եկեղեցի - 1Սբ. Սարգիս եկեղեցի – 151Սբ. Փրկիչ եկեղեցի – 85Սբ.Առաքելոց եկեղեցի – 85Սուրբ Խաչ (Վարագա) – 161Սուրբ Սոֆիա տաճար – 83, 85, 87-89

Վ

Վահանավանք – 103, 106, 114Վերին Մալևի եկեղեցի – 50

Տ

Տաշտոնի եկեղեցի – 49Տիգնիս ամրոց – 85Տիգրան Հոնեցի Սբ. Գրիգոր եկեղեցի – 85

Ք

«Քուր ու ախպոր» վանք – 21

Օ

Օձունի վանք – 130



А

Анийский кафедральный собор – 99, 100

В

Ваанаванк – 115Верин Навер – 169, 170

К

Крепость Девичье (Ахчкаберд)– 181

Н

Неркин Навер – 169

С

Св. Геворг – 82Собор Аргины – 99, 179

Собор Св. Софии - 99, 179Сурб Хач – 26

Х

Храм Абугамренц - 176Храм Багаран - 176Храм Бахтагек - 179Храм Гагкашен - 176Храм Звартноц – 100, 176Храм Оромос – 176Храм Тиграна Оненца – 176

Ц

Церковь Катогике – 100Церковь Пастушье - 181Церковь Св. Геворга – 154Церковь Св. Григора Лусаворича – 115Церковь Св. Ншана – 100, 179Церковь Св. Розейри – 26Церковь Св. Спасителя – 65, 100




A

Ani Mayr Tajar – 186Arghine Katoghike – 102

C

Christapori Vank – 74Church Amenaprkich – 66Church Grigor Lusavorich (Gregory the Illuminator) – 116Church of Zvartnoc – 102Church Yerevman Sb. Khach – 27

K

Karmiravor – 76Katoghike in Marmashen – 102Khoranashat – 102

L

Lmbatavank – 76

M

Mahlazan Sb. Khach - 102Makaravanq – 102Marmashen – 102Morudzori Vank – 74

S

S. Kiraki – 74,75S. Sargis – 74S. Sargis – 74St. Nshan – 102Surb Gevorg – 67- 70Surb Gevorg chyrch of Mughni – 154

T

Temple Gagikashen of St. Grigor – 101Temple of Zvartnoc – 101The Cathedral of Arghine – 101The Cathedral of St. Sophia – 101

V

Vahanavank – 116Vogdjaberd – 76

Z

Zoravar -76



ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐԻ ՑԱՆԿ

ԱՄՆ - Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ

ԳԱԱ - Գիտությունների Ազգային Ակադեմիա

ԽՍՀՄ - Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն

ՀԱԱ - Հայաստանի Ազգային արխիվ

ՀՀ - Հայաստանի Հանրապետություն

ՀՃՈւՀ - Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող հիմնադրամ

ՀՍՍՀ - Հայաստանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետություն

ՊՄԺԳԿ - Պատմամշակութային ժառանգության գիտահետազոտական կենտրոն

ՊՈԱԿ - Պետական ոչ առևտրային կազմակերպություն

ՍՍՀՄ - Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն

АН - Академия Наук

Арм. ССР - Армянская Советская Социалистическая Республика

ОАК - Отчет археологической коммиссии

РА - Республика Армения



Ðàô Þ²ð Ò²ÜՏԱՐԵԳԻՐՔ Â

Համակարգչային ձևավորումը՝ ԱՍՏՂԻԿ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆԻ

Անգլերեն տեքստերի թարգմանությունը՝ ԱՐՄԵՆՈՒՀԻ ՍԻՄՈՆՅԱՆԻ

Ռուսերեն տեքստերի թարգմանությունը՝ ԿԱՐԵՆ ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆԻ

Սրբագրիչ՝ ՍԱՀԱԿ ԲԱՐՍԵՂՅԱՆ

Շապիկի նկարները՝ 1–ին էջին՝ Վահանավանքի ընդհանուր տեսքը4–րդ էջին՝ Վահանավանքի հարավային հատվածը

Տպագրությունը՝ օֆսեթ: Չափը՝ 60×84 1/8: Թուղթը՝ օֆսեթ:Ծավալը՝ 27.25 տպ. մամուլ: Տպաքանակը՝ 500 օրինակ:

«ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ» հրատարակչություն ՀՀ, 375010, Երևան, Փ. Բուզանդի 1/3, հեռ.՝ 56–92–38

Publishing House "HUSHARDZAN"1/3, P. Buzand st., Yerevan, 375010, Tel. 56–92–38

Hushardsan 1-4 titxosatert Layout 1tert.nla.am/archive/NLA AMSAGIR/Husharzhan/T.pdf · 2017. 5....

Documents

Transcript of Hushardsan 1-4 titxosatert Layout 1tert.nla.am/archive/NLA AMSAGIR/Husharzhan/T.pdf · 2017. 5....