giltza Biologia eta Geologia - edebe.com · 1.1. Ehunak Organismo zelulaniztunetan, antzeko...

Bio

log

ia e

ta G

eolo

gia

3DBH

giltza

I. bl

okea

: Giz

akia

10

1 Gizakia: egituraketa eta osasuna

Ikusi honako esteka honetan aurkituko duzun Osasun, Gizarte Zerbitzu eta Berdintasun Ministerioaren bideoa: http://links.edebe.com/s6p

Ondoren, erantzun galdera hauei hiru paper itsasgarri-tan:

Pentsatu: Zer uste duzu dakizula gai honi buruz?

Interesatu: Zer galdera edo kezka dituzu gai honen gai-nean?

Ikertu: Zer gustatuko litzaizuke ikertzea gai honi buruz? Nola iker zenezake?

— Bateratu ikasle guztien erantzunak:

•Zein izan dira gehien harritu zaituzten erantzunak?

•Bat etorri al zara gainerako ikasleekin?

PENTSAMENDU ERRUTINA PeNtsatu - INteresatu - Ikertu

Giza gorputzaren egitura konplexua osatzen duten ehunak eta orga-noak sistematan eta aparatutan egituratuta ageri dira. Horren adibi-de dira nerbio-sistema eta lokomozio-aparatua. Pieza horiek guztiek koordinatuta jarduten dute bizi-funtzioak (nutrizioa, ugalketa eta erla-zioa) betetzeko.

Gure organismoa behar bezala badabil, eta ingurunea aldekoa badu, ongi eta osasuntsu bizi gara.

EDUKIAK

1. Materia biziaren egituraketa2. Gizakia eta bizi-funtzioak3. Osasuna eta gaixotasunak4. Gaixotasun infekziosoak5. Gaixotasun ez-infekziosoak6. Drogak eta droga-mendekotasuna7. Istripuak

Zientzia eskura: Osasun-ohiturei buruzko inkesta

1. Materia biziaren egituraketaZelula izaki bizidun guztion funtsezko unitate morfologiko eta funtzionala da. Izaki bizidun zelulabakarrak zelula bakar batez osatuta daudenak dira. Izaki bizidun zelulaniztunak, berriz, zelula ugariz osatuta daude; esate baterako, gizakia.

Organismo zelulabakarrak

Organismo zelulaniztunakIzaki bizidun zelulaniztunetan, hainbat konplexutasun maila bereiz daitezke. Materia biziaren egituraketa mailak dira, hain zuzen:

12 Unidad 1

Ezagutzen ditugun organismo zelulabakarre-tako batzuk bakterioak, protozooak eta lega-miak dira.

Gizakiaren ikuspuntutik, bakterioek garrantzi berezia dute. Izan ere:

— Bakterio mota batzuk produktu hartzituak egiteko (gazta adibidez), antibiotikoak ekoizteko edo hondakin-urak arazteko era-biltzen dira.

— Heste-floraren parte dira eta ezinbestekoak dira digestioa ongi egiteko.

— Bakterio mota batzuek gaixotasunak era-gin ditzakete, hala nola gastroenteritisa, tu-berkulosia edo tetanosa.

Bakterioa

Protozooa

Legamia

Zelula: osteozitoa Ehuna: hezur-ehuna Organoa: hezurrakSistema: eskeletikoaAparatua: lokomozio-aparatua

Zelula

Zelulak espezializatu-ta daude, eta funtzio espezifikoak gauzat-zen dituzte.

Nolanahi ere, koordi-natuta egiten dute lan.

Ehunak

Antzeko ezauga-rriak dituzten ze-lulen multzoa da, funtzio jakin bat betetzeko eratzen dena.

Organoak

Hainbat ehunek osatutako gor-putz-atala, funtzio jakin bat betetzen duena.

Sistemak eta aparatuak

Sistema lan bat betetzeko batu di-ren organoen mult-zoa da.

Aparatua erlaziona-tuta dauden sistemen multzoa da.

1.1. EhunakOrganismo zelulaniztunetan, antzeko ezaugarriak dituzten zelulak elkartu egiten dira ehunak osatzeko. Ehunetan, zelulek koordinatuta egiten dute lan, lehenta-suna duten funtzio jakin batzuk betetzeko.

Organismo ornodunetan zelula mota asko daude, 200 bat inguru, baina lau ehun mota nagusitan sailka daitezke: nerbio-ehuna, ehun epiteliala, ehun konektiboa eta muskulu-ehuna.

13El ser humano y la salud

Ehun epiteliala. Babes- eta jariatze-funtzioa du. Ehun epi-telialaren zelulek forma geometrikoa dute. Zelula horietako batzuek guruinak sortzen dituzte elkartzen direnean.

Odol-hodien, bihotzaren, heste meharraren eta abarren bar-ne-paretak babes-funtzioa duen ehun epitelial batez estalita daude. Guruinak jariatze-funtzioa duten zelula epitelialez osa-tuta daude.

Ehun konektiboa. Hainbat funtzio dituen ehun multzoa da. Hauek dira: ehun konjuntiboa, gantz-ehuna, ehun kartilagino-soa eta hezur-ehuna.

Ehun konjuntiboak organoak eta ehunak lotzen ditu. Gantz-ehuna larruazalaren azpian dago, eta lipido-erreserba bat da. Ehun kartilaginosoak giltzaduren barrualdea estaltzen du, higaduratik babesteko. Belarri-pabiloian eta sudur-puntan ere badago. Hezur-ehunak hezurrak eratzen ditu eta, hortaz, mu-gimenduan parte hartzen du, hainbat organo babesteaz gain.

Muskulu-ehuna. Mugimendua ahalbidetzen du: salto egitea, odola gorputz osoan barrena ibiltzea eta abar. Muskulu-ehu-na osatzen duten zelulak uzkurkorrak dira. Muskulu-ehuna ildaskatua ala leuna izan daiteke, zelulen formaren arabera.

Nerbio-ehuna. Beraren eginkizuna nerbio-bulkadak eragitea eta transmititzea da. Bi zelula motak osatzen dute: neuronek eta zelula glialek.

Neuronak izar formako zelulak dira, eta nerbio-bulkadak transmiti ditzakete. Zelula glialak neuronen artean daude, eta mota askotakoak izan daitezke. Euskarri- eta defentsa-funtzioa dute.

1. Sartu http://links.edebe.com/zyi helbidean. Bihotza-ri, urdailari, gibelari, barrabilei, giltzurrunei eta birikei buruzko informazioa aurkituko duzu.

— Azaldu organo horiek zer sistematan dauden eta zer funtzio dituzten.

2. Bilatu hiztegian ezagutzen ez dituzun terminoen esana-hia eta, jarraian, azaldu ondorengo bikoteetako kontzep-tuen arteko erlazioa:

neurona - zelula gliala hepatozitoa - gibela

osteozitoa - adipozitoa sarkomeroa - lokomozio- aparatua

Activid

ades

1.2. Zelulak Zelulak, izaki bizidunen unitate funtzionala den aldetik, bizi-funtzio guztiak gau-zatzen ditu.

Zelula eukariotoetan mintzez inguratutako konpartimentuak daude, organulu ize-nekoak, eta hainbat funtzio dituzte.

Jarraian, animalia-zelula eukarioto baten morfologia ekarriko dugu gogora, eta zelula batek bizi-funtzioak nola gauzatzen dituen ikusiko dugu:

14 Unidad 1

Erlazio-funtzioa

Erlazio-funtzioa gauzatzen da zelulak inguruneko informazioa jasotzen duenean, estimulu gisa, eta bizirik irauteko erantzun ego-kiak ematen dituenean.

Estimuluak dira inguruneko bal-dintzetan gertatzen diren edo-zein eratako aldaketak.

Mintz plasmatikoa eta zitoes-keletoa erlazio-funtzioan parte hartzen duten osagai zelular na-gusiak dira.

Biek batera jarduten badute, ho-nako hauek ager daitezke:

•Zilioak: Harizpi laburrak eta oso ugariak dira, eta zakar mugitzen dira.

•Flageloak: Mintzaren luzakinak dira, harizpi luze baten forma dutenak. Desplazamendua ahalbidetzen dute.

•Pseudopodoak: Mintzaren deformazioak dira, zelulaz kanpoko partikulak harrapat-zea ahalbidetzen dutenak.

Ugaltze-funtzioa

Hasierako zelula batetik beste zelula ba-tzuk sortzea ahalbidetzen duen funtzioa da. Zatiketa zelular bat bukatzen denetik hurrengoa hasi arteko denbora-tartea in-terfase zelularra da.

Zatiketa zelularrean bi etapa bereiz dai-tezke: mitosia eta zitozinesia.

Zatiketan parte-hartze zuzena duten ze-lulako egiturak hauek dira:

— Zitoeskeletoa eta zentrioloak. Zi-toeskeletoak zelulako osagaien mu-gimendua ahalbidetzen du zatiketa gertatu bitartean. Zentrioloek, zelula kumeen artean, kromosoma-banake-ta ongi egin dadin bermatzen dute.

— Nukleoa. Nukleoaren bilgarria des-agertzen denean mitosia hasten da; eta bilgarria eratzen denean, berriz, mitosia amaitzen da.

Retículo endoplasmático

Membrana plasmática

Ribosoma

Nucléolo

Cromatina(ADN)

Núcleo

Mitocondria

Complejo de Golgi

Centríolos

Citoesqueleto

Lisosoma

Vacuola

Zelula prokariotoak, eukario-toak ez bezala, zitoplasma in-guratzen eta barruan jasot-zen duen zelula-mintz batek osatuta daude. Zelularen osa-gai guztiak igerian daude zito-plasman. Bakterioak organismo prokariotoak dira.

Nutrizio-funtzioa

Gizakiaren zelulak heterotrofoak dira; hau da, materia organikoa barneratzen dute energia eskuratzeko.

Substantzia organikoak zelulan sartzen direnean, zitoplasman hurrenez hurrengo erreakzio biokimikoak gertatzen dira substantzia bakunagoak lortzeko.

Materia organikoan dagoen energia eskuratzea eta aprobetxatzea ahalbi-detzen duen prozesua arnasketa zelularra da.

Prozesu hori mitokondrietan egiten da, eta oxigenoa behar du.

ATPa materia organikotik lortutako energia gordetzen duen molekula da, eta horregatik, zelulak erregai gisa erabiltzen du bere jardunean.

Materia organikoa

+ O2

Arnasketa zelularra

ATP + CO2 + H2O

Zatiketa zelularraZatiketa zelularraren baitan bi prozesu daude: mitosia eta zitozinesia. Orain, pro-zesu horiek nola gauzatzen diren ikusiko dugu.


ZentrioloakKromatina

Profasea

— Nukleo-bilgarria desegin egiten da, eta nukleoloa des-agertzen da. DNA kondentsatzen hasten da, eta kro-mosomak eratzen dira.

— Bi zentriolo pareak bereizi egiten dira, eta zelularen mutur edo polo banatara joaten dira.

— Bi zentriolo bikoteen artean zuntz multzo bat agertzen da, ardatz mitotiko izenekoa.

MITOSIA

3. Egin laburpen-taula bat, eta jaso bertan organulu zelular nagusiak, bakoitzaren funtzioa, eta funtzioa betetzeko moduaren deskribapen labur bat.

4. Azaldu kromosomaren, kromatidaren eta kromatinaren arteko desberdintasuna.

5. Sartu http://links.edebe.com/qtp helbidean. Mitosia egi-ten ari diren landare-zelulak ikus ditzakezu bertan.

— Marraztu mitosiaren faseak zure koadernoan, eta adierazi DNA zer lekutan dagoen fase bakoitzean.

— Nola nabaritu duzu landare-zelulak direla?

Activid

ades

— Zatiketa zelularraren une honetan, aurreko fasean sortutako bi zelulak bereizi egiten dira eta zitoplasma eta organuluak haien artean banatzen dira. Telofasea bukatzear dagoenean hasten da.

— Zelularen erdialdean, zitoplasma barrurantz estutzen hasten da. Horren ondorioz, bi zelula ber-din-berdin sortzen dira, elkarrengandik erabat bereizita.

ZITOZINESIA

Metafasea

— Kromosomak, bina kromatida dituztenak, zelularen erdi-erdian kokatzen dira, ardatz mitotikoaren zuntzei lotuta. Horrela, ekuato-re-plaka deritzona eratzen dute.

Anafasea

— Ardatz mitotikoaren zuntzak motzago egiten dira, eta ondorioz, kromatida pareak bereizi egiten dira.

— Kromatidak zelularen mutur banatara lekualdatzen dira, ardatz mitotikoko zuntzek haietatik tiratzen du-telako.

Telofasea

— Kromosoma bakoitza osatzen zuten bi kromatidak zelu-lako mutur banatan jartzen dira. Talde bakoitzaren inguruan, nukleoa eratzen da, eta nukleolo bana agertzen da.

— Ardatz mitotikoko zuntzak zitoplasman barreiatzen dira.

Kromatida

Kromosoma

Kromosomak DNAzko kate luze eta kondentsatuz osatutako egi-turak dira.

Gizakion zelulek 46 kromosoma dituzte, eta berdinak dira binaka; hortaz, gure zelulek 23 kromoso-ma pare dituztela esaten da.

Kromosoma guztiak bikoiztu egi-ten dira zatiketa zelularra hasi aurretik. Kopiei kromatida de-ritze, eta zentromeroaren bidez lotuta egoten dira zatiketa zelu-larreko metafasera arte.

Zatiketa zelularra amaitutakoan, DNAk berriz hartzen du berezkoa duen itxura lausoa, zeinean kro-mosomak ez diren bereizten.

Orduan, DNA kro-matina moduan dagoela esaten dugu.

ZentromeroaCromátida

16 Unidad 1

2. Gizakia eta bizi-funtzioakDakizunez, gizakiaren zelulek ehunak, organoak, aparatuak eta sistemak osatzen dituzte, eta horiek guztiek batera jarduten dute, hiru bizi-funtzioak betetzeko: nu-trizioa, erlazioa eta ugalketa.

Orain, funtzio bakoitza zertan datzan azalduko dugu, eta ondorengo unitateetan aztertuko ditugu sakonago.

Ugaltze-funtzioa

Ugaltze-funtzioari esker, gurasoen antzekoak diren gizabanako gehiago sortzen dira. Funtzio hori betetzen duen sistema, ugaltze-sis-tema alegia, desberdina da gizonezkoengan eta emaku-mezkoeengan; desberdinak direlako, hain zuzen ere, batean eta bestean dituen eginkizunak.

6. Esan zer ehun motari dagozkion funtzio hauek:

• Mugimendua ahalbidetzea.

• Babestea edo jariatzea.

• Nerbio-bulkadak eragitea eta transmititzea.

• Giltzadurak babestea eta haien higadura eragoztea.

7. Azaldu zer mailatan dauden egituraturik zelulak organis-mo zelulaniztunetan.

8. Sailkatu organo eta gorputz-atal hauek, zer bizi-funtzio-tan diharduten erreparatuta:

Activid

ades

Erlazio-funtzioa

Erlazio-funtzioaren bitartez gorputzaren kanpoaldeko zein barnealdeko informazioa hautematen eta analizat-zen dugu, unean une behar den erantzuna emateko.

Hauek dira erlazio-funtzioan parte hartzen duten or-ganok eta sistemak: zentzumen-organoak eta barne-errezeptoreak, nerbio-sistema, lokomozio-aparatua, sistema endokrinoa eta sistema immunitarioa.

Nutrizio-funtzioa

Nutrizioaren bidez, gizakiak elika-gaiak eta oxigenoa hartzen ditu kanpoaldetik, eta horiek eraldatuz materia eta energia lortzen ditu. Materiak giza gorputza osatuko du, eta energiak organismoaren jarduera guztiak ahalbidetuko ditu

Hauek dira nutrizioan parte hartzen duten sistemak: digestio-sistema, arnas sistema, zirkulazio-sistema eta iraizte-sistema.

urdaila - obulutegiak – begiak – bihotza – garuna – gibela – Fallopioren tronpak – trakea – giltzurruna – prostata – arteria

OMEren helburua da herrialde guztiek osasun maila ahalik eta onena izan dezatela. Horre-tarako, hainbat arlotan jarduten du; adibidez, ga ixotasunak heda ez daitezen eta herri guztietako haurrek nu-trizio egokia izan de-zaten lan egiten du.

Osasuna

Osasunaren definizioaren arabera, osasun mentala osa-sun fisikoa bezain garrantzitsua da, eta inguruak ere bal-dintzatu egiten du osasun-egoera. Esan daiteke, hortaz, pertsonen osasunean eragina duten faktoreak hauek dire-la: norberaren ezaugarri fisikoak eta mentalak, bizimodua, gizarte-ingurunea eta eskuragarri dagoen osasun-laguntza.

3. Osasuna eta gaixotasunakGizakiak betidanik borrokatu dira gaixotasunen eta minaren aurka, ongizate fisiko, mental eta soziala lortu nahirik. Aurrera-pen ekonomiko eta sozialei esker, gizateriak gero eta bitarteko gehiago eta hobeak dauzka osasun-arazoei aurre egiteko; hala ere, erronka asko gelditzen dira oraindik.

Nazioarteko erakunde bat dago, Osasunerako Mundu Erakundea (OME), munduko herri guztietako osasunaz arduratzen dena, eta hauxe da, hain justu, OMEk ematen duen osasunaren definizioa:


Gaixotasunak

Gaixotasunen eta osasun-arazoen kausak organismotik kanpokoak zein haren barnekoak izan daitezke. Buruko minak, esate baterako, hainbat jatorri izan ditzake: lo na-hikorik ez egitea, zerbaitengatik estu ibiltzea, intentsitate handiegiko ingurune-zarataren eraginpean egotea, edo tumore bat edukitzea, besteak beste.

Osasuna erabateko ongizate fisiko, mental eta so-zialeko egoera da, ez soilik gaixotasunik edo osasun-arazorik ez izatea.

Gaixotasunak gure organismoaren funtzionamendu-arazo jarraituak dira.

OMEren helburua

Gaixotasunen eta osasun-arazoen nazioarteko sailka-pen bat dago, GNS deritzona. Sailkapena 1992an egin zen lehenengo aldiz, OMEren zuzendaritzapean, eta osasun-arazoak bi talde nagusi hauetan sailkatzen ditu:

Gaixotasun infekziosoak. Birusek edo mikroorganis-moek (eta horien toxinek) eragindako gaixotasunak dira.

Gaixotasun ez-infekziosoak. Gainerako gaixotasunak dira. Hurrengo unitateetan zenbait gaixotasun ez-infe-kzioso aztertuko ditugu, eta zer sistemari eragiten dio-ten ikusiko dugu. Unitate honetan, berriz, haien eragina eta larritasuna kontuan hartuta, tumoreak eta minbizia, droga-mendekotasuna, eta istripuek eragindako trau-matismoak aztertuko ditugu.

Gaixotasunen sailkapena

9. Bilatu http://es.wikipedia.org webgunean sintomaren eta gaixotasunaren arteko desberdintasuna. Eman bina adibide.

10. Idatzi zerrenda batean OMEren helburua betetzen lagun lezaketen neurriak.

11. Zergatik da hain zaila biztanle guztiek osasun ona izan dezaten lortzea?

12. Organo bati erasan dion gaixotasun batek, zergatik asal-da dezake organismo osoa?

Activid

ades

Estatuko Osasun SistemaHurrengo estekan Osasun, Gizarte Zerbitzu eta Berdintasun Ministerioaren agiri bat kontsulta dezakezu, Espainiako osasun-sistemaren ezaugarri nagusiak azaltzen dituena: http://links.edebe.com/rcb7

4. Gaixotasun infekziosoakGaixotasun infekziosoak agente patogenoek eragiten dituzte, eta kutsakorrak dira; hau da, gaixo dagoen pertsona batengandik pertsona osasuntsu batengana zabal daitezke. Lau motatako gaixotasun infekzio-soak daude: parasitoek eragindakoak, onddoek eragindakoak, bakte-rioek eragindakoak eta birusek eragindakoak.

Hauek dira gaixotasun infekzioso baten faseak, organismoa kutsatzen denetik sendatzen den arte:

1. Kutsatzea. Pertsona osasuntsu bati gaixotasuna pasatzea da. Kutsat-zea zuzena izan daiteke; hau da, infektatutako pertsona baten odo-laren, listuaren edo beste jariakin baten bidez gerta daiteke. Edo ze-harkakoa izan daiteke, hau da, bitarteko kutsatzaile batek eragindakoa; esate baterako, urak edo fomite deritzen ukipen-azalek (ordenagailuko teklatua, arropa…).

2. Inkubazio-aldia. Kutsatzea gertatu denetik gaixotasuna agertu arteko denbora-tartea da.

3. Egoera-aldia. Gaixotasunak irauten duen denbora da. Gaixoaren on-doeza eragiten duten sintomak agertzen dira.

4. Sendatze-aldia. Fase honetan patogenoa kanporatu egiten da.5. Gaixondoa edo susperraldia. Jada ez dago agente patogenorik, bai-

na gorputzak denbora behar du bere onera etortzeko.

18 Unidad 1

Gaixotasun infekziosoen prebentzioa eta tratamendua

Gaixotasun infekziosoek kutsatzeko arriskua saihesteko, prebentzio-neurriak hartu behar dira. Ohikoenetako batzuk hauek dira:

•Higiene-ohiturak: Esate baterako, jan aurretik eskuak garbitzea. Agen-te patogenoekiko luzaroko kontaktua saihestea du helburu.

•Txertoak jartzea: Osasun-sistema publikoak sustatzen duen preben-tzio-neurri nagusia da. Txertaketa-programa on batek, gainera, gaixo-tasunak barreiatzea saihets dezake.

Gaixotasun infekzioso bat hartu dugunean, sendagilearenera joatea aho-lkatzen da, gaitza diagnostikatu eta tratamendu egokia aukera dezan. Tra-tamendua kasuan kasuko gaixotasun infekziosoaren araberakoa izaten da, betiere. Normalean, sendagileak sendagairen bat agintzen du.

•Sendagaiak hainbat substantziaz eratuta daude. Horietatik guztietatik, sendagaia eraginkor bihurtzen duena osagai aktiboa da.

Sendagai mota bat antibiotikoak dira, bakterioak suntsitzen dituzten edo horiei haztea eragozten dieten konposatuak. Antibiotikoek ez dute inolako eraginik bakterioak ez diren agente patogenoen gainean, eta, beraz, ezin dira hartu beste gaixotasun infekzioso batzuk sendatzeko. Gainera, funtsezkoa da antibiotikoak sendagileak agindutako dosietan eta denbora-tartean hartzea, antibiotikoak jasaten dituzten bakterio pa-togenoak ager ez daitezen.

Haurrentzako txertaketa-egutegia (2013), Osasun, Gizarte Zerbitzu eta Berdintasun Ministerioak egina. OHARRA: ♀ , emakumezkoak bakarrik.

Parasitoek eragindako gaixo-tasunak

Protozooek, nematodoek eta artropo-doek eragindakoak.

Protozooak

Protozooak organismo zelulabakar euka-riotoak dira, eta gehienak libre bizi dira.

Halere, protozoo-espezie batzuk giza-kiaren parasitoak dira, hala nola Plas-modium sp., malaria kutsatzen duena (munduan hedatuen dauden gaixotasun infekziosoetako bat).

Plasmodium protozooa Anophel eltxoaren hes-teetan ugaltzen da, eta eltxoak gizakia ziztatzen duenean, gizakiari transmititzen dio. Anopheles sp.

Giza p

apilom

aren birusa

Astanafarreria

C m

eningitisa

B hep

atitisa

Elgorria-E

rrubeola-H

azizurriak

Grip

ea

Difteria-Tetanosa-K

ukutxeztula

Poliom

ielitisa

TXERTOAK

0

2

4

6

12

183

4

6

12

14

UR

TEA

K H

ILAB

ETE

AK

♀


Bakterioek eragindako gaixotasunak

Bakterioak zelula bakar eta bakun batez osatutako izaki bizidunak dira. Zelula horri zelula prokarioto deritzo, eta 1-10 µm luze da; beraz, zelula eukariotoa baino txikiagoa da. Haren egiturako gauzarik nabarmenenak hauek dira:

Onddoek eragindako gaixotasunak

Onddoak organismo eukariotoak dira, eta zelulabakarrak edo zelula-niztunak izan daitezke. Onddo bat-zuk gizakiaren parasitoak dira, eta mikosi izeneko infekzioak eragiten dituzte. Mikosiak, gehienetan, la-rruazalari eta ahoko edo genitaletako mukosei erasaten die, eta azkura bi-zia eragiten du. Mikosiaren adibide bat atleta-oina da.

Birusek eragindako gaixotasunak

Birusak ez dira izaki biziduntzat hartzen, ez baitu-te ez nutrizio- ez erlazio-funtziorik.

Birusek oso egi-tura bakuna dute. Sinpleenek azido nukleikoa ingu-ratzen eta babes-ten duen kapside proteiko bat bai-no ez dute.

Birus batzuek, hala nola gripea-renak eta GIBak, bilgarri izeneko mintzezko geruza bat dute. Biru-sak txiki-txikiak dira; horregatik, mikroskopio elektronikoaren bi-dez bakarrik ikus daitezke.

Prioiek eragindako gaixotasunak

Prioiak egitura proteiko baku-nak dira, eta, birusak bezalaxe, ez dira izaki biziduntzat hartzen, ez baitute ez nutrizio- ez erla-zio-funtziorik.

Proteina horiek gaixotasunak eragiteko gaitasuna dute, eta kontaminatutako haragia ja-teagatik kutsatzen dira. Prioiek eragindako gaixotasun ezagu-nena, gizakiari erasaten diote-nen artean, Creutzfeldt-Jakob sindromea da.

Nematodoak eta artropodoak

Patogeno horiek ez dute infe-kziorik eragiten, izurritzea edo infestazioa baizik.

• Nematodoak organismo mikroskopikoak dira nor-malean, har formakoak. Espezie batzuk gizakiaren parasitoak dira, hala nola Trichinella spiralis, trikinosia eragiten duena.

• Artropodoetan, gizakiaren parasito ohikoenetako bi Pediculus humanus (zorriak) eta Sarcoptes scabiei (sarna eragiten duen akaroa) dira.

Anopheles sp.

— Ez du bilgarri zelularrik. Haren material genetikoa kromosoma bakar bat da, DNA kate batek osaturikoa.

— Mureinazko bakterio-pareta batek zelu-la-mintza inguratzen du, eta zurrunta-suna ematen dio.

Bakter ioek eragindako gaixotasunen adibide bat-zuk tuberkulosia, salmone-llosia edo kolera dira.

Zitoplasma

Zelula-mintza

Kromosoma

Bakterio-pareta

13. Zer alde dago txertoen eta antibiotikoen artean?

14. Ikusi http://links.edebe.com/4m estekako bideoa, eta aipatu sendagai generikoak erabiltzearen abantaila na-gusiak.

15. Azaldu zer alde dagoen infekzioaren eta infestazioaren artean.

16. Sailkatu aztertu ditugun patogenoak, irizpide honen ara-bera: haien zelulak eukariotoak ala prokariotoak diren, edo zelularik ez duten. Esan, halaber, zein diren zelula-bakarrak eta zein zelulaniztunak.

17. Azaldu zer alde dagoen kutsatze zuzenaren eta ze-harkakoaren artean. Eman kutsatze modu bakoitzaren bi adibide.

Activid

ades

Bilgarria

Azido nukleikoa

Kapsidea

Atleta-oina eragiten duen onddoa, mikroskopio optikoz ikusia

20 Unidad 1

5. Gaixotasun ez-infekziosoakKutsakorrak ez diren gaixotasunei gaixotasun ez-infekzioso deritze. Mota as-kotakoak izan daitezke, haien kausaren eta erasaten duten organoaren arabera (gaixotasun endokrinoak, metabolikoak, traumatikoak, funtzionalak, eskasia-eri-tasunak, buruko gaixotasunak…).

Gaitz horien artetik, bi hauek dira heriotza-eragile nagusiak Espainian: batetik, gaixotasun kardiobaskularrak; eta bestetik, tumoreak eta minbizia.

Gaixotasun kardiobaskularrek bihotzari eta odol-hodiei eragiten diete. Gehie-netan helduek pairatzen badituzte ere, arazo kardiobaskularren zergatia gaztetan hartutako ohitura txarrak dira; esate baterako, dieta beti berdina eta koipetsua, egoneko bizimodua, eta tabakoa. Gaixotasun kardiobaskularrik larrienetako bat miokardio-infartua da.

Orain tumoreak eta minbizia hartuko ditugu hizpide, gurean bigarren heriotza-kausa bilakatu dira-eta.

5.1. Tumoreak eta minbiziaMinbizia gaixotasun multzo bat da, zeinean tumoreak agertu, ugaritu eta gorput-zeko hainbat ataletara hedatzen diren.

Tumorea ehun bat da, kontrolik gabe ugaldu diren zelulek osatua.

Tumore bat agertzea

Batzuetan, gerta daiteke zelula batzuek aldaketak izatea, eta haien zatiketa zelularraren mekanismoa ere nahastea.

Horrelakoetan, zelulak barra-barra eta ordenarik eta kontro-lik gabe ugaltzen dira, delako ehunek berezko dituzten fun-tzioak ez dituzte gauzatzen, eta beste zelula batzuen tokia inbaditzen dute. Emaitza tumore bat da.

Metastasia

Tumorearen zelulak beste ehun osasuntsu batzuetara hedat-zeari metastasi deritzo. Emaitza tumore gaiztoa edo minbizia da.

Tumorearen zelulak ugaritu ere egiten dira ehun horietan, eta gaixoaren bizitza kolokan jartzen dute.

Tumore onberak

Tumore guztiak ez dira gaiztoak. Batzuk ga-ratxoak edo kisteak baino ez dira, eta ez dute osasun-arazorik eragiten; hala ere, erauzi egi-ten dira, arrazoi estetikoak tarteko, edo aurre-rago tumore gaizto bilaka ez daitezen.

Tumor

Baldintza normalak

Ehunak osatzen dituzten zelulak denbora-tarte batez bizi eta ugaltzen dira, eta azkenik, hil egiten dira.

Zatiketa batetik zelula anomalo bat sortzen de-nean, zelula hori hil egiten da eta sistema immu-nitarioak kanporatu egiten du.

Tumor

Metástasis

Agente kartzinogenoak

Badira zenbait faktore minbizia garatzea eragin dezaketenak.Faktore horiei agente kartzinogeno deritze, eta besteak beste aipatzekoak dira: tabakoaren kearen osagai batzuk, zenbait erradiazio mota, koipe gehiegiko dieta, alkohola, etab.

21

Eguzkitan luzaro egoteak larruazale-ko minbizia eragin dezake.

Izan ere, Eguzkiaren erradiazio ultra-moreek zelulen DNA asalda dezake-te, eta zelula horiek era anomaloan ugal daitezen erraztu.

Hori saihesteko, eguzkitik babes-teko krema egokia eman behar da larruazalean, eta intsolazio handie-neko orduetan eguzkitan egotea saihestu, batez ere udan.

Koipe asko eta fruitu eta barazki gu-txi dituen dieta batek koloneko eta ondesteko minbizia garatzea eragin dezake.

Neurririk gabe janda, koipeek hes-teetarako kaltegarriak diren substan-tziak ekoizten dituzte. Gainera, bara-zki-zuntz nahikorik kontsumitzen ez bada, idorreria eta koipeen ondorio kaltegarriak areagotu egiten dira.

Alkohol gehiegi edateak ere gibele-ko edo pankreako minbizia garatzea eragin dezake.

Tabakoa biriketako minbiziaren eta arnas sistemako beste tumore gaizto batzuen eragile nagusia da.

Zigarro bat erretzean, hainbat subs-tantzia arnasten ditugu; besteak bes-te, mundrunak, zeluletako DNA asal-datzen dutenak. Zenbat eta zigarro gehiago erre, eta zenbat eta gaztea-go hasi erretzen, handiagoa izango da minbizia garatzeko arriskua.

Minbiziaren prebentzioa eta tratamenduaTumore gaiztoak garatzeko aukerak murrizteko, lagungarria da bizimodu osasungarria izatea eta agente kartzinogenoak saihestea. Tumorea gara-tu bada, sendabidea aurkitzeko oso garrantzitsua da diagnostiko goiztia-rra egitea; hau da, tumorea hasierako faseetan antzematea.

Minbizia sendatzeko tratamendu mota bat baino gehiago dago, hala nola ebakuntza kirurgikoa, erradioterapia edo kimioterapia. Sarritan, hirurak konbinatzen dira, eragin terapeutikoa areagotzearren.

Ebakuntza kirurgikoa tumorea erauztea da.

Erradioterapia erradiazio bidezko tratamendua da. Erradiazioek zelulen DNA asaldatzen dute, bai eta zelulak berak suntsitu ere; baina zelula gaixoei ez ezik, zelula osasuntsuei ere erasan diezaieke tratamenduak, eta horrenbestez, albo-ondorioak ager daitezke: larruazalaren erreakzioa, nekea, etab.

Kimioterapia bidezko tratamenduan mota askotako sendagaiak erabiltzen dira minbizi-zelulak suntsitzeko. Tumore mota bakoitzari erasateko beraria-zko sendagai-konbinazio bat hartu behar izaten da. Erradioterapiak bezala, kimioterapiak kalteak eragin ditzake zelula osasuntsuetan ere, eta arazoak sorrarazi digestio-sisteman, sistema immunitarioan, etab.

18. Azaldu zer den tumore bat.— Zer faktorek eragin dezakete minbizia garatzea?

19. Nola saihets daiteke minbizia? Zer beste gaixotasun edo osasun-arazo saihets daitezke neurri horiek hartuta?

JOAN MASSAGUÉ (1953)

Biokimikan doktorea eta minbiziko metas-tasiaren ikertzailea da, mundu osoan ospet-sua. Haren ikerlanei esker, aurrerapauso handia egin da minbi-ziaren prebentzioan eta sendabidean.

Ikerketa Zientifikoko eta Teknikoko Astu-riasko Printzea Saria jaso zuen, 2004an.

Beste kargu ba-tzuen artean, New Yorke-ko (AEB) Sloan Ket-tering Can-cer Center zuzentzen du.

ActividadesActividades

El ser humano y la salud

6. Drogak eta droga-mendekotasunaDroga-kontsumoak arazoak eragiten ditu nerbio-sisteman. Arazo horiek aldi ba-tekoak izan daitezke, eta denbora-tarte baten buruan desagertu; baina kronikoak badira, ondorio kaltegarriek betiko irauten dute.

22 Unidad 1

Drogak nerbio-sistemari erasanez portaera eta pentsamena aldarazten di-tuzten substantziak dira.

Droga haluzinogenoak

Nerbio-bulkaden transmisioa aldarazten dute eta sentsa-zioak faltsutzen dituzte eta errealitatea deformatu. Eragina dute zentzumen-pertzepzioan.

Droga suspergarriak

Pertsonaren jarduna bizkortzen dute. Eragina dute erantzun motorrean.

Droga depresoreak

Zentzumen-pertzepzioa eta erantzun motorra moteltzen edo blokeatzen dituzte.

➭ ➭➭Kalamua (bai marihuana mo-duan, bai haxix moduan) dro-ga haluzinogeno bat da; eta hainbat gaixotasun eta arazo eragin ditzake: bronkitisa, hi-pertentsioa, takikardia, zent-zumenen nahasmendua, mu-gimenduak koordinatu ezina, izualdiak eta antsietatea.

LSDa ere droga haluzinogeno da, eta emozioen kontrola galt-zea, sinestesia, antsietatea eta izualdia eragin ditzake. LSDa-ren ondorio kaltegarrietako ba-tzuk hura kontsumitu denetik aste batzuetara ager daitezke berriro.

Tabakoak nikotina dauka, nerbio-siste-ma estimulatzen duen droga bat. Gaine-ra, tabakoaren mundrunek, CO-ak eta beste substantzia narritagarri batzuek gaixotasunak eragiten dituzte; adibidez, bronkitis kronikoa, infartua eta biriketako minbizia.

Kokaina droga suspergarria da, eta jate-ko gogorik eza, insomnioa, infartua, su-durreko trenkadaren zulatzea eta arazo psikikoak eragiten ditu.

Anfetaminak sintesi-drogen osagai na-gusia dira. Eragin ditzaketen arazoak dira konbultsioak, arritmia, garuneko odoljarioa, antsietatea eta depresioa.

Alkohola droga depresorea da. Alkohol-dosi berberaren eragina oso desberdina da pertsonaren adinaren, pisuaren eta sexuaren arabera. Denbora-tarte labu-rrean alkohol asko hartuz gero, intoxikazio akutua gerta daiteke, eta ondorioz, koma etilikoa, bai-ta hiltzea ere. Alkoholikoen izae-ra nabarmen aldatzen da, eta haserrekor bilakatzen dira. Eda-teari uzten badiote, abstinentzia-sindromearen sintomak jasaten dituzte: goragalea, oka egitea eta dardarak. Haluzinazioak ere izan ditzakete.

Droga kontsumitzen hastearekin lotzen den faktore nagusietako bat berdinen taldeak egindako presioa da, gehiegikeria-egoerekin ere lotu ohi dena. Trebetasun sozialak gainerakoekin harreman ona izatea ahalbidetzen duten ohiturak dira. Ho-rietako bat, asertibitatea, pentsatzen eta sentitzen duguna begirunez eta inor iraindu gabe jakinarazteko gaitasuna da. Kont-sultatu hurrengo estekak, eta ondoren, eztabaidatu taldean:

http://links.edebe.com/rfv http://links.edebe.com/kj4 http://links.edebe.com/vv

— Noizbait esan behar izan al duzue “EZ”? Nola jardun zenuten?

— Praktikatu taldean asertibitatea, rol-joko baten bidez: batzuek akuilatzailearen rola izango duzue, eta gainerakoek ezetz esan beharko duzue. Ondoren, trukatu rolak. Amaitzeko, azaldu zer sentitu duzuen rol bakoitzean.

Agora

Droga motak, nerbio-sisteman duten eraginaren arabera

Droga-mendekotasunaDroga bat berriz kontsumitu beharra sentitzen bada, atxikimendua edo mende-kotasuna dago tartean. Droga bat behin eta berriz kontsumitzeak atxikimendua dakar.

Atxikimenduak bi arazo eragiten ditu: mendekotasuna eta tolerantzia.

•Mendekotasuna fisikoa edo psikikoa izan daiteke. Mendekotasun fisikoa ger-tatzen da gorputza drogaren efektura ohitzen bada; eta kontsumoa etenez gero, nahasmendu larriak gertatzen dira: hori abstinentzia-sindromea da. Mendeko-tasun psikiko deritzo droga kontsumitzean aldartea hobetzen delako sentsa-zioa izateari, horrek berriro kontsumiarazten baitu.

•Tolerantzia deritzo organismoa droga batera ohitzeari. Nerbio-sistemaren sen-tikortasuna moteldu egiten da, neuronak drogaren eraginpean sarriegi egotea-gatik. Gorputza dosi batera ohitzen da, eta behin horretara helduz gero, ez da lortzen kontsumitzaileak nahi duen egoera; eta ondorioz, gero eta dosi handia-goak hartu behar dira sentsazio bera lortzeko. Droga bat behin baino gehiagotan hartzea atxikimenduaren ataria izan daiteke. Gehienetan, nerabezaroan hasten da drogak kontsumitzen; maiz, adiskide-taldekoen presioaren edota autoestimu txikiaren eraginez.

Osasun-arazo larriez gain, drogekiko atxikimenduak beste ondorio batzuk dakart-za berekin: arazo familiar eta sozialak, portaera erasokorra agertzeagatik; esko-la-porrota, oroimena ahuldu delako; lan-arazoak; trafiko-istripuak; delinkuentzia, etab. Azken batean, drogekiko atxikimenduak gizarte-bazterketa eragiten du.


Atxikimendua substantzia batekiko mendekotasuna da; hots, substantzia hori borondatearen kontrolpean ez izatea.

Noizbehinka kontsumituta ere, drogek ondorio kaltegarriak izan ditzakete. Egia da drogak hart-zeak ez duela zertan ekarri be-rriz kontsumitu beharrik, baina hala eta guztiz ere, arriskutsua da.

Esate baterako, jai batean alko-hol gehiegi edatea noizean be-hingo gauza izan daiteke, baina koma-egoera edo istripu larriak eragin ditzake.

Droga-kontsumoaren arrisku-faktoreak

Badira zenbait faktore pertsona bat droga kontsumitzera eraman dezaketenak. Honako hauek:

Nortasuna

Gabezia afektiboak, ziurtasunik eza eta beste arrazoi batzuk akuilu bat izan daitezke drogarako bidean.

Sentsazio berriak bizitzeko edo ara-zoetatik ihes egiteko drogak hartzea ez da irtenbidea. Epe luzera, sentsa-zio kaltegarriak azaleratzen dira, eta arazoak areagotu egiten dira.

Droga mota

Kontsumoan zerikusia dute, halaber, drogak eskuragarri edukitzeak eta horiek hart-zen dituztenek omen duten karisma bereziak.

Legezko drogak hizpide hartzen baditugu (hots, alkohola eta tabakoa), ga-rrantzitsua da horiek nola aurkezten diren merkatuan.

Ingurua

Familiak eta adiskideek eragina dute gure jarreretan. Askotan, talde-sen-timendua sendotzeagatik, ez aspert-zeagatik edo arazoak ahazteagatik hartzen dira drogak.

Edari alkoholdunen eta tabakoaren publizitatea kaltegarria da, substan-tzia horiek kontsumitzea arrakasta pertsonal eta sozialarekin uztartzen duelako.

20. Azaldu zer alde dagoen droga haluzinogenoen, susper-garrien eta depresoreen artean.

— Bilatu horretarako behar duzun informazioa eta esan zer droga mota diren morfina, heroina eta kafeina.

21. Arrazoitu esaldi hau: «Drogak hartzea beti da arriskutsua».

22. Zer desberdintasun daude droga batekiko mendekota-sunaren eta tolerantziaren artean?

— Azaldu zer den abstinentzia-sindromea.

23. Zergatik izan daiteke publizitatea droga-kontsumoaren arrisku-faktore bat? Zer droga motarena?

Activid

ades

7. IstripuakIstripuak ez dira gaixotasunak, baina pertsonen osasunari erasaten dioten arazoak eta gaitzak eragiten dituzte; eta batzuetan, heriotzaren kausa ere izaten dira.

Istripua non izan den, hiru multzo hauetako batean edo bestean sailkatuko dugu: etxeko istripua, etxean gertatu bada; laneko istripua, lantokian gertatu bada; eta zirkulazio-istripua.

24 Unidad 1

Istripuek osasun-arazoak eragin ditzakete, hala nola intoxikazioak eta zauriak. Kol-peen ondorioz agertzen diren lesioei traumatismo deritze.

Traumatismoak dira, esate baterako, hausturak eta zaintiratuak. Batzuetan, oso bortitza izan bada, traumatismoak ondorioak izan ditzake barruko organoetan; esaterako, entzefaloan edo bizkarrezur-muinean. Horrelakoetan, istripuak ondorio larriak izan ditzake, istripua jasan duen pertsona elbarri gera baitaiteke, edo baita hil ere.

24. Erreparatu istripuen taulari, eta azaldu zer dela-eta ger-tatzen den maizago istripu mota bakoitza adin-tarte jakin batean.

25. Azaldu zer babesgarri erabili eta zer segurtasun-neurri hartu behar diren autoz edo bizikletaz ibiliz gero.

1-6 urte 65 urte 18-36 urte

Quemaduras, caídas, intoxicaciones y asfixia.

Golpes, sobreesfuerzos y caídas. Fracturas, heridas y contusiones.

•Substantziatoxikoeketasendagaiekezdutehaurreneskuraegonbehar.

•Sutanjarritakoontziaketaapara-tuelektrikoakkontuzerabilibehardira.

•Lanpostuanzerarriskudaudenjakinbehar da.

•Segurtasun-neurriakerabilibehardira; erortzeko arriskuabadago,adibidez,arnesaetakaskoa.

•Oinezkoentzako pasabideak, se-maforoaketazirkulazio-seinaleakerrespetatu behar dira.

•Autoansegurtasun-uhalaerabilibe-harda,etamotozikletanetabizikle-tan,berriz,kaskoa.

Faltadecuidadoyvigilanciaporpartede los adultos.

Faltademedidasdeseguridadyexce-sodetrabajo.

Exceso de velocidad, consumo de dro-gasynorespetarlasnormasdetráfico.

Sonlosmásnumerosos.Sonlosdemayorgravedad,yaquepro-vocan una mayor mortalidad.


Kaltedun gehienen adin-tartea

7.1. Lehen laguntzakIstripu batean hil ala bizikoa gerta daiteke zaurituari lehen laguntzakberehala ema-tea laguntza, osasun-zerbitzuak heldu bitartean. Zenbait teknika erabil daitezke istripua izan duena sorosteko, mediku-zerbitzuak etorri artean. Horixe dira lehen laguntzak.

Lehen laguntzak emateko, ezinbestekoa da nolabaiteko trebakuntza izatea; eta bizkor jokatu behar da, baina ongi jakinda zer egin daitekeen eta zer ez. Ezer egin baino lehen, ziurtatu behar dugu arriskutik kanpo gaudela bai gu bai zauritutakoa, eta jarraian, larrialdi-zerbitzuei deitu. Hona hemen lehen laguntzetarako teknika erraz batzuk:


BAS jokabideaIstripu baten lekuko izan baga-ra, garrantzitsua da BAS (babes-tu, abisatu, sorotsi) jokabidea deritzen urrats erraz eta zehatz batzuk betetzea, istripua edo-zein motatakoa dela ere. Esteka honetan daukazun bideoan ikus dezakezu zertan datzan BAS jokabidea:

http://links.edebe.com/e679xm5

BOTIKA KUTXA

ODOLJARIOAK ETETEKO ERREDURAK TRATATZEKO

— Zaurituak gorputz-adar batean badu odoljarioa, atal hori gorantz jasoko diogu.

— Zauria gaza batez estutuko dugu minutu batzuez.

— Odoljarioa eteten ez bada, arterietako konpresio-puntuetan saka-tuko dugu, marrazkian ageri den bezala.

— Erredura urez hoztuko dugu, 10 minutuz. Mina desagertzen ez bada, luzeago garbituko dugu urez. Erredura substantzia kimikoren batek egina bada, 15 edo 20 minutuz garbi-tuko dugu.

— Erretako gunea apositu esterilez estaliko dugu.

— Erreduretan puslak egin bazaizkio, ez ditugu ziztatuko.

— Ondo garbituko ditugu eskuak.— Zauria garbituko dugu gaza esteril ba-

tez eta antiseptiko batez; adibidez, po-bidona iododunaz.

— Infekzio-arriskurik ez badago, zauria agerian utziko dugu.

— Ez dugu kotoirik, pomadarik edo alko-holik erabiliko.

— Mindutako gorputz-atala immobilizatu egingo dugu.

— Konpresa hotzak edo izotza jarriko dizkiogu.

— Ez diogu masajerik emango, ezta berorik aplikatuko edo hematomarik ziztatuko ere.

ZAURIAK SENDATZEKO

KONTUSIOAK TRATATZEKO

Lehen laguntzetarako ezinbestekoak diren materialak dauzkan kutxa da, eskolan, etxean, autoan… eduki be-harrekoa.

Botika-kutxan beti izango ditugu larrialdiko sendaketak egiteko gauzak.

Sendagaiak

•Hanturenaurkakokremaedogela,bihurrituetanemate-ko.

•Kremahidratatzailea.

• Intsektuenziztadenaurkakokrema.

•Erreduretarakokrema.

Sendaketak egiteko gaiak

Tresnak

•Pintzak.

•Artaziak.

•Loturak.

•Esparatrapua.

•Uroxigenatua.

•Oholtxoak.

•Alkohola.

•Paperezkopuntuak.

•Behinerabiltzekoxiringak.

•Termometroa.


•Gazaketakonpresaeste-rilak.

•Latexezkoeskularruak.

•Kotoihidrofiloa.

•Gatz-serumezkobotilak.

•Pobidonaiododuna.

26. Azalduzereginbehardenzauritubatilagunduaurre-tik.

27. Deskribatu egunerokoan izaten diren istripuetako bat, lehen laguntzetarako teknikak erabiltzeko modukoa.

SARRERABizimodu osasungarria izanez gero, gure gorputza eta burua sasoian egongo dira, defentsa gehiago izango ditugu gaixotasun infe-kziosoei aurre egiteko, eta arazo kardiobaskularren arriskua saihestuko dugu. Orain, ikaskideen osasun-ohiturei buruzko ikerlan txiki bat egingo duzue. Behar diren datuak bilduta, ondorioak aterako dituzue.

ZIENTZIA ESKURA: Osasuna

Unidad 1

Materiala

•Inkestak egitekotaulak

•Papermilimetratua

IKERTU. Osasun-ohiturei buruzko inkesta

Egiten duzu kirolik?

Bai Ez Astean zenbat egunetan?

Egunean zenbat orduz?

Inke

sta

egin

ak

1

2

…

…

…

…

…………………

…………………

…………………

…………………

INKESTA EGINAK

1 2 3 4Zenbat ordu lo

egunero?… … … … …

…

Inke

sta

egin

ak

Egunero hartzen duzu behar adina jaki hauetatik?

BAI

1

2

Esnea eta esnekiak

Barazkiak

Fruta

Esnea eta esnekiak

Barazkiak

Fruta

……

EZ Zergatik?

PROZEDURATaldeka, gai hauek landuko dituzue:

• Osasungarriaaldaguredieta?

• Lonahikoaegitenaldugu?

• Zeindagurearteannagusi:bizimodusedentarioaalajardue-rafisikoa?

Gai bakoitzeko inkesta bat egingo diezue ikaskideei. Erantzu-nak anonimoak izango dira. Inkesta 20 bat laguni egingo dio-zue.

1)Dietaosasungarriaotedutenjakiteko,galdetuikaskideei1.,4. eta 5. taldeetako elikagairik hartu ohi duten. Esnekiak be-harrezkoak dira gorputza hazteko eta ondo garatzeko; baraz-kiei eta frutari esker, bitaminak, mineralak eta zuntza lortzen ditugu, eta gai horiek, gainera, beharrezkoak dira idorreria eta koloneko minbizia ekiditeko. Ohitura txarra da talde ho-rietako elikagai nahikorik ez hartzea, edo haien ordez gozo-kiak eta freskagarriak hartzea.

Egin taula bat inkestarako, eskuineko ereduaren arabera:

2)Lonahikoaegitendutenjakiteko,astegunetanzenbatordulo egin ohi duten galdetu. Nerabeek 8 eta 10 ordu bitarte be-har dituzue indarberritzeko. Erabili eskuineko bigarren tau-larenmodukobatinkestarenerantzunakjasotzeko.

3)Beharadinajarduerafisikoegitendutenjakiteko,galdetuikaskideei ea kirolik egiten duten eta, egitekotan, zenbat denboraz egiten duten eta zergatik aukeratu duten kirol bat edo bestea. Jarduera fisikoa egunero ordubetez egitea go-mendatzen dute. Osatu eskuineko hirugarren taularen ant-zeko bat.

JARDUERAKa. Adierazi emaitzak grafikoki.

— Adierazi barra-diagrama batean zenbat lagunek hartzen duten elikagai bakoitza eta zenbatek ez.

— Egin lo-orduen diagrama. Idatzi abzisen ardatzean lo-or-du kopuruak, eta ordenatuen ardatzean, zenbat lagunek betetzen duten kopuru horietako bakoitza.

26

— Adierazi sektore-diagrama batean zenbat ikaskidek egiten duten kirola gutxienez astean hiru egunetan; zenbatek hiru egun baino gutxiagotan, eta zenbatek ez duten batere kirolik egiten.

b. Hitz egin zuen artean emaitzez eta ikaskideek esandakoaz. Gero, bateratu lanak talde handian, eta bildu ondorioak idatziz.

27

Sormen@: Informazio fidagarria

prof

undI

zaEl virus del Ébola

La fiebre hemorrágica del Ébo-la es una enfermedad vírica grave con una elevada tasa de mortalidad. El primer brote del virus del Ébola se detectó en 1976, entre Sudán y la Républi-ca Democrática del Congo.

En diciembre de 2013 se inició en la frontera entre Sierra Leo-na y Guinea Conakry un brote de la enfermedad que se ex-tendió luego a Liberia, Nigeria,

Senegal y Mali y con casos de contagio también en Estados Unidos y España. El brote de 2013 se ha convertido en la epidemia de la enfermedad del Ébola más grave hasta la fecha ya que hay un gran número de personas infectadas, varios países afectados y se está tardando mucho en contener la propagación del vi-rus. En parte, es debido a la desigual infrasestructura sanitaria de las zonas afectadas, infraestructuras que a su vez dependen muchas veces del trabajo de ONG extranjeras.

Actualmente, no existe vacuna contra esta enfermedad ni tratamiento concre-to más allá de la hidratación y el suministro de analgésicos a las personas que la padecen. Es por ello que es de vital importancia el conocimiento de su ciclo infectivo y tomar las medidas necesarias para evitar su contagio.

Observa y lee la infografía sobre el virus del Ébola del link http://links.edebe.com/47q publicada por el Servicio de Información y Noticias Científicas, el SINC (http://www.agenciasinc.es/), el 15 de octubre del 2014.

a) Señala en un mapa de África los países en los que se han detec-tado casos del brote de 2014 de la enfermedad del Ébola. Expli-ca cómo se ha podido extender entre estos países.

— Nigeria y Senegal han sido los primeros países de la zona del foco inicial en controlar la epidemia. ¿A qué puede ser debido?

b) Contesta después de leer la in-fografía:

— Si antes del inicio del brote nadie padecía la enfermedad y sabemos que los virus no pueden vivir libremente fuera de un huésped, ¿cómo se ini-ció la epidemia?

— ¿Qué medidas se deben tomar para evitar la propagación del virus? ¿Qué medidas son in-necesarias?

— ¿Qué posibles motivos pue-den provocar que se esté tar-dando tanto en la contención de la epidemia?


Internet informazio-iturri ia agorrezina da, baina fidaga-rritasun bera ote dauka sarean aurki dezakegun informa-zio guztiak? Zer hartu behar duzu kontuan webgune batek emandako informazioa konfiantzazkoa ote den bereizteko?

— Egin webgune bat fidagarritzat jotzeko kontuan hartu beharreko irizpideen zerrenda.

— Gero, hiruko taldetan, osatu zerrenda bakar bat, hiru tal-dekideen ideiak jasoko dituena, eta, irakaslearen lagunt-zaz, bateratu guztien ideiak.

— Orain, bilatu Interneten (webguneak, bideoak, irrats-

aioak, etab.) gaian landutako alderdiei buruzko informa-zioa, eta biltegiratu modu egokian, markagailu sozialen aplikazio baten bidez (Dii-go edo Mister Wong, esaterako). Markagailu sozialak tresna batzukk dira interesgarriak iruditzen zaizkigun sareko estekak eta edukiak biltegiratzeko, eta nahi du-gun kontaktuekin partekatzeko aukera ematen digute.

— Ez ahaztu gero informazioa berreskuratzekko funtsezkoa dela zure markagailu sozialean biltegiratutako elemen-tuak behar bezala etiketatzea.

LABURPENA

28 Unidad 1

GizAkiA

Bizi-funtzioak Osasuna

• Gehituunitatekokontzeptu-mapanmikroorganismoenetabirusenezaugarrihauek:

—Zerzelulamotakosatzendituzten.

—Zelulabakarrakalazelulaniztunakdiren.

—Eragitendituztengaixotasunenadibideak.

• Idatzitestubathitzhauekerabiliz:

realiza las

Gaixotasunak eta osasun-ara-

zerk erasan diezaioke?

su

zein dira?

istripuakDroga-mende-kotasuna

Gaixotasun ez-infekziosoak

Gaixotasun infekziosoak

adibidezkeragileak

Mikroorganis-moak

• Birusak • Prioiak

Tumoreak eta minbizia

• Bakterioak• Onddoak• Protozooak

hauen lan koordinatuari esker dira posible

Sistemak eta aparatuak

osagaiak

Organoak

osagaiak

Ehunak

osagaiak

Zelulak

• Norbanakoaren ezauga-rri fisiko eta mentalak

• Bizimodua • Osasun-laguntza • Gizarte-ingurunea

zeren mende?

patogenoak–organolinfoideak–txertoak-kanpo-hesiak–prebentzioa–sendagaiak–antibiotikoak

NutrizioaErlazioaUgaltzea

zoak


Azken jarduerak28. Erantzun arnasketa zelularrari buruzko galdera hauei:

— ¿Zer organulutan gertatzen da?

— Zer substantzia erabiltzen dira arnasketa zelularra egiteko?

— Zer substantzia lortzen dira? Zertarako erabiltzen dira?

29. Irakurri zelularen nutrizio-funtzioari buruzko testu hau, eta antzeman akatsak. Idatzi berriz akatsik gabe.

Gizakiaren zelulak heterotrofoak dira nutrizioari dago-kionez; hau da, substantzia ez-organikoak barneratzen dituzte, eta organiko bilakatzen dituzte.

Substantziak mintz plasmatikoa zeharkatuta sartzen dira zelulan. Prozesu horri endozitosi esaten zaio. Be-hin zitoplasmara iritsita, arnasketa zelularra gertatzen da, eta prozesu horretarako beharrezkoa da oxigenoa.

Arnasketa zelularraren bidez ATPa eta CO2–a sortzen

dira. ATPa erregai gisa erabiltzen da zelulen jarduere-tan. CO

2–a mitokondriarantz abiatzen da, eta bertan

ezabatzen da.

30. Zatiketa zelularrean protagonista diren zelularen zer osagai daude seinalatuta irudi honetan?

31. Erantzun:

— Zer dira kromosomak?

— Non aurki ditzakegu?

— Zer eginkizun dute?

— Noiz dira hautemangarriak?

— Zer gertatzen zaie zatiketa zelularra hasi aurretik?

32. Azaldu hauen arteko desberdintasuna:

— Kromosoma, kromotida eta kromatina.

— Zentrioloak eta ardatz mitotikoa.

— Mitosia eta zitozinesia.

— Interfasea eta zatiketa zelularra.

33. Zer akats dago animalia-zelula baten bizi-zikloari buruzko irudi hauetako bakoitzean? Idatzi zure koader-noan, eta azaldu nolakoa den irudi zuzena.

1

3

2

Gaur egun girotutako polizia-film edo -telesailen bat ikusi baduzu, ziur asko DNA probak ezagunak izango zaizkizu. Gaizkileak lagin biologikoak uzten baditu delitua egin duen tokian, ikertzaileek susmagarrien DNA laginak har-tu nahi izaten dituzte, dagoene-ko erregistratuta dituztenekin alderatzeko eta bat ote dato-zen zehazteko. Gogoratu te-lesail eta film horietan ikusi-takoa eta ikasi duzuna, eta erantzun galdera hauei:

— Zelularen zer zatitatik lortzen da DNA?

— Nola eskuratzen dute susmagarrien DNA lortzeko ehun-lagina?

— Krimena gertatu den tokian, zer motatako hondar bio-logikoetatik lortzen dituzte DNA laginak?

— Zure ustez, lagin biologiko hauetako zeinetatik lor daiteke errazago DNA? Arrazoitu erantzuna.

• Odola • Ehun epiteliala • Listua • Ilea

Ikusi 360º: DNA lagin bat!

a. Zitozinesia b. Interfasea

c. Metafasea d. Profasea

30

Azken jarduerak34. Ordenatu urrats hauek, zelularen mitosian duten hu-

rrenkera kontuan hartuta:

A. Zelularen poloetan kokatuta dauden bi kromoso-ma-taldeek hautemangarri izateari uzten diote, eta nukleo-bilgarriak osatzen dira.

B. Zentrioloak bikoiztu egiten dira, eta zelularen po-loetara mugitzen dira. Haien artean ardatz mitotikoa agertzen da.

C. Ardatz mitotikoaren zuntzak motzago bihurtzen dira, eta kromosomak zelularen poloetara lekualdatzen dira.

D. Zelularen erdi-erdian ardatz mitotikoaren zuntzei lo-tutako kromosomak ikus daitezke. Horrela, ekuatore-plaka deritzona eratzen dute.

E. Kromotida pareak bereizi egiten dira.

F. DNA trinkotu egiten da, eta kromosomak eratzen dira.

— Adierazi mitosi zelularraren zer faseri dagokion baieztapen bakoitza.

35. http://es.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Organoak webgu-nean informazioa daukazu bihotzari, urdailari, gibelari, barrabilei, giltzurrunei eta birikei buruz.

— Azaldu zer sistematan dauden eta zer eginkizun di-tuzten.

36. Ikusi zenbat mediku dauden 1.000 biztanleko taula ho-netako herrialdeetan:

— Hitz egin taulako datuez. Horien arabera, zein he-rrialdetan dute osasun-zerbitzu hobea? Zeinetan es-kasagoa? Zergatik ote?

— Azaldu zer faktorek duten eragina pertsonen osa-sunean, osasun-sistemaz gain

37. Bilatu zregina betetzeko beharrezkoa den informazioa, eta esan gaixotasun hauek infekziosoak diren ala ez:

38. Jogurtak gure heste-florako bakterio biziak dituzten es-nekiak dira. Zergatik gomendatzen digute jogurtak jatea antibiotikoak hartu behar ditugunean? Zer onura ekart-zen dizkigute?

39. Sasoiko gripea birus batek eragiten du. Ingelesezko bi-deo honetan, infekzio-prozesua nolakoa den ikus de-zakezu. Ikusi arretaz, eta, gero, erantzun galderei.

http://links.edebe.com/9e4

— Esan gripearen birusari buruzko baieztapen hauek egia ala gezurra diren:

•Birusaaireandaudenur-tantatxiki-txikienbideziris-ten da hartzailearengana.

•Birusazelulaostalariansartzenda,mintzplasmatikoaapurtuta.

•Birusarenerreplikaziomekanismoabirusakduberez.

•Birusbakarbatsartuta,soilik10birussortzendira.

— Zer gertatu ohi da birus bat gure organismoan sartuz gero?

Gaztelaniako eskoletan Trafikoko Zuzendaritza Nagusia-ren (DGT) publizitate-kanpainen zer balio duten eztabai-datzea proposatu dizuete.

— Nola egiazta dezakezue kanpaina horien eraginkorta-suna?

— Egin grafiko bat, eta adierazi bertan urteko zenbat hil-dako izan diren Espainiako errepideetan. 2007az ge-roztiko datuak aurkituko dituzue. Hitz egin emaitzei buruz.

— Esku artean daukazuen informazioa aintzat hartuta, zer erantzungo zeniokete hasierako galderari? Adiera-zi ba ote diren emaitzetan eragina izan duen beste al-derdirik.

Informazio-iturri gisa, beharrezko baliabideak aurkituko dituzue DGTren webgunean: http://www.dgt.es/.

Herrialdeak

Afganistan

Belgika

Kolonbia

Espainia

Etiopia

Norvegia

Mediku kop. / 1.000 bizt. (1990-2003)

0,19

3,78

1,47

3,96

0,03

4,16

Unidad 1

epilepsia – botulismoa – anisakidosia – artritisa – legenarra – leuzemia – kolera – esporotrikosia – hiperko-lesterolemia – zistitisa – Asperger sindromea – linfoma

– eskizofrenia – urdail eta duodenoko ultzeraPBL

Fuente: OMS. Estadísticas sanitarias mundiales 2013.

31

Azken jarduerak


Bir

iket

ako

min

bizi

a iz

atek

o ar

risk

uer

lati

boa

(ez-

erre

tzai

leak

=1)

Zigarro kopurua

Gizonezkoak

Emakumezkoak

Asteko

280 g

168 g

Eguneko

40 g

24 g50

40

30

20

10

0

1-10

11-20

21-30

31-4041 o más

40. Zer neurri orokor hartu behar dira gaixotasun infekzio-soei aurrea hartzeko?

41. Bilatu zure txertaketa-liburua, eta konparatu 18. orrial-dekoarekin.

— Txerto guztiak hartu dituzu? Zein da jarri dizuten azkena?

— Zer adin-tartetan jartzen dira txerto gehienak? Zerga-tik egiten ote da horrela?

— Galdetu pertsona nagusi bati, esate baterako aitona-ri, ea izan duen txertoen bidez saihesten den gaixota-sunetakoren bat, eta jaso idatziz haren erantzunak.

42. Zer gertaerak eragiten dute erradiazio ultramoreek azaleko minbiziarekin lotura izatea?

Nola murrizten dute eguzkitako kremek azaleko minbizia izateko arriskua?

Zer lotura dago azal motaren eta minbizia izateko arriskua-ren artean? Zergatik? Kontsultatu http://links.edebe.com/waf web-orria beharrezko informazioa aurkitzeko.

43. Erreparatu diagramari, eta azaldu zer osasun-arazoz mint-zo zaigun:

— Zergatik da tabakoa agente kartzinogenoa? Pertsona batek pakete bat (20 zigarro) erretzen badu egunean, zenbaterainoko arriskua dauka biriketako minbizia izateko?

— Azaldu tabako-kontsumoarekin lotura duten beste gaixotasun batzuk.

44. Esan zer organori egiten dieten kalte tabakoak eta alko-holak.

— Azaldu zer alde dagoen alkohol-intoxikazio akutua-ren eta alkoholismoaren artean.

— Hilgarria izan al daiteke mozkorraldi bat?

45. Zer arazo psikiko sortu ohi dira 22. orrialdean azaldu-tako edozein droga kontsumitzeagatik?

46. AAlkoholaz eta tabakoaz gain, badira mendekotasuna sor dezaketen arren legezkoak diren beste substantzia batzuk ere. Horrelako substantziak dira, esaterako, kafeina, ben-zodiazepinak edo efedrina. Bilatu informazioa, eta erant-zun:

— Nola eta zertarako erabiltzen dira substantzia horiek?

— Zer dositan dira arriskutsuak? Nola garatzen dira droga horietako bakoitzari begirako mendekotasuna eta tole-rantzia?

47. Alkohol kantitate batetik gora, alkoholarekiko mendeko-tasuna izateko arriskua agertzen da. Zenbat gramo alko-hol kontsumitu diren jakiteko, edari-unitate estandarra (EUE) erabiltzen da.

Erreparatu datu hauei: 1 EUE = 10 g alkohol

•Garagardobatekedoedalontzibatardok1EUEdute.

•Kopabatek(koñaka,whiskiaedogina)2EUEditu.

Alkohol-muga:

— Irakurri eta erantzun:

Pertsona batek edari alkoholdun hauek edan ohi ditu astero: bi edalontzi bete ardo eta garagardo bat egu-nero; asteburuetan, horiez gainera, lau kopa whiski edo gin ere hartzen ditu.

• KalkulatuzenbatgramoalkoholetazenbatEUEhart-zen dituen astean.

• Gizonabada,baotedualkoholikoizatekoarriskurik?Eta emakumea bada?

48. Jo http://eu.wikipedia.org/wiki/Azala helbidera, bilatu informazioa osasun-arloko lanbide hauei buruz, eta azaldu zertan datzan bakoitza: medikuntza, erizaintza, fisioterapia, psikologia eta farmakologia.

— Aipatu medikuntzaren hiru espezialitate, eta esan zer gaixotasun tratatzen dituen bakoitzak.

49. Irakurri testu hau, trafiko-istripuei buruzko artikulu ba-tetik aterea:

— Zure iritziz, zergatik hiltzen da horrenbeste jende istripuetan: azkarregi ibiltzeagatik, gidarien ezaxo-lagatik, poliziak zigor nahikorik ezartzen ez duelako, fabrikatzaileek auto bizkorregiak egiten dituztelako? Eztabaidatu ikastaldean zuen iritziak.

Konstituzioaren zubian 96 pertsona hil dira errepidee-tan. Kopurua Aste Santukoa baino askoz handiagoa da: orduan 68 hildako izan ziren. Zenbait iturriren arabera, iaz hil ziren gidarien % 5ek kokaina eta alkohola kontsu-mitu zituzten.

32

1. 1. Irakurri arretaz testu hau, eta gero osatu jarduerak:

Probatu zure gaitasunak

1.1. Baieztapen hauetatik, zein berresten dute taulako datuek?

a. Gauez, jende gehienak xaboirik gabe garbitzen ditu eskuak.

b. Orokorrean, emakumeek baino gizon gutxiagok garbitzen dituzte eskuak xaboirik gabe.

c. Zenbat eta zikinago egon komuna, orduan eta gehiago dira eskuak garbitzen dituztenak.

d. Orokorrean, gizonek emakumeek baino xaboi gu-txiago erabiltzen dute.

1.2. Aldagaiak esperimentu bat egitean kontuan hartzen diren alderdi guztiak dira. Independenteak dira ikert-zaileak zehaztu eta kontrolatzen baditu, eta mende-koak, berriz, aztertu beharreko fenomenoa badira.

Ikerketa honetan, zein dira aldagai independenteak eta zein da mendeko aldagaia?

1.3. Aldagai posible hauetatik, zein dira zientifikoki inte-resgarriak azterketa mota honetarako?

a a. Eskuak garbitzeko erabilitako denbora.

b. Erabilitako xaboi mota.

c. Txorrota mota.

d. Erabiltzaileen adina.

1.4. Nola frogatuko zenuke xaboiarekin garbitutako es-kuek urarekin bakarrik garbitutakoek baino bakterio gutxiago dituztela?

1.5. Adituen esanetan, eskuak behar bezala garbituz gero % 40 beherako gutxiago artatuko lituzkete osasun-zerbitzuetan. Interes publikokoa izan dai-teke kanpainak egitea jendea eskuak maizago eta hobeto garbitzera animatzeko?

1.6. Datuei erreparatuta, ondoriozta dezakegu establezi-mendu publikoetan komunak garbiago edukitzea sustatuz gero murriztu egingo liratekeela gaixotasun kutsakorrak?

Unidad 1

Noiz

Goizez

Arratsaldez

Gauez

Sexua

Gizona

Emakumea

Komunaren egoera

Zikina

Egokia

Oso garbia

10,3 %

8,6 %

9,4 %

12,4 %

14,6 %

7,1 %

19,6 %

10,7 %

8,1 %

22,8 %

20,8 %

24,2 %

20,6 %

35,1 %

15,1 %

21,0 %

28,1 %

17,9 %

66,9 %

70,6 %

66,4 %

67,0 %

50,3 %

77,9 %

59,4 %

61,2 %

73,9 %

Ez ditu eskuak garbitzen

Eskuak xaboirik gabe garbitzen

ditu

Eskuak xaboiz garbitzen ditu

Jende gehiena ez da konturatzen eskuak garbitzea funtsezkoa dela infekzioak eta gaixotasunak saihesteko. Beherako arrunten % 40 ekidin daitezke eskuak behar be-zala garbituta.

Michiganeko Unibertsitatean (AEB), ikerketa bat egin zuten 3.700 inguru ikaslerekin. Ikasleek komun publikoak erabili ostean eskuak nola eta zenbat denboraz garbitzen zituzten aztertu zuten. Datu hauek bildu zituzten:

33

Ikaskuntzaren egunerokoa

EGIN GOGOETA

2009ko abuztuaren 16an, Berlingo atletismoko mundu-txapelketan, Usain Bolt jamaikarrak hamaika ehunen hobetu zuen aurreko munduko abiadura-errekorra, berak lortua hura ere. Boltek 9,58 segun-doan osatu zituen ehun metroak probaren finalean.

Zientzialariek aztertu egin nahi izan dute zer ezaugarri dituen Usain Boltek atleta bizkorrena iza-teko. Ahalegina eta entrenamendua ezinbesteko alderdiak dira, baina bada Usain Bolt hain bizkorra izatea dakarren alderdi biologikorik?

John Barrow Cambridgeko Unibertsitateko ikertzailearen ustez, Usain Boltek hasierako erantzun motela izan arren pauso oso luzea du, eta horri zor dio bere lastertasuna, baita bere gorpuzkeragatik uzkurdura bizkorreko muskulu-zuntz ugari izateari ere.

Gure muskuluek eginkizun garrantzitsua dute lor dezakegun abiaduran. Bi muskulu-zuntz motek (muskulu-zelulak) osatzen dituzte muskuluak: uzkurdura moteleko zuntzek eta uzkurdura bizkorrekoek. Lehenak oso baliagarriak dira intentsitate txi-kiko iraupen-probetan, adibidez, maratoietan. Zuntz bizkorrak, aldiz, kirol-proba azkarretan aktibatzen dira, hala nola 100 metroko lasterketan edo pisu-jaurtiketan. Mota baten edo bestearen nagusita-suna genetikoki zehaztuta dago.

2. Zer ezaugarri fisiologikori esker da Usain Bolt munduko pertsonarik bizkorrena? Irakurri arretaz testu hau, ezaugarri horiek ezagutzeko, eta erantzun galderei:

2.1. Usain Boltek 9,58 segundo bakarrik behar izan zituen 100 metroak egiteko. Zein abiaduratan ez zuen korri egin?

a. 10,43 m/s c. 12,65 m/s

b. 37,54 km/h d. 0.104 hm/s

2.2. Pertsona baten uzkurdura moteleko eta uzkurdura bizkorreko zuntz-proportzioa aintzat hartuta, jakin al dezakegu zer kiroletan nabarmenduko den?

2.3. Muskulu-zuntzak muskulua osatzen duten zelulak dira. Uzkurdura bizkorreko zuntzek uzkurdura mote-lekoek baino mitokondria gehiago dituzte. Informazio hori kontuan hartuta, ondorioztatu eginkizun haue-tako zein dagokien mitokondriei:

a. Mantenugaiak gordetzea.

b. Energia sortzea.

c. Hondakin-substantziak ezabatzea.

d. Material genetikoa babestea.

2.4. Irakurgaiari buruzko baieztapen hauetatik, zein arra-zoitu daitezke zientifikoki?

a. Bi atleta bikainek elkarrekin edukitako seme-ala-bek beste edonork baino aukera handiagoa izango dute atleta handiak izateko, gurasoak gogor entre-natu zirelako.

b. Atleta batek lor dezakeen gehieneko abiadura bere altuera ezagututa jakin daiteke.

c. Bi atleta bikainek elkarrekin edukitako seme-ala-bek beste edonork baino aukera handiagoa izango dute atleta handiak izateko, jaso dituzten geneei esker.

— Zuzendu duzu aurretiazko uste okerrik unitateko edukiren bati esker ?

— Gustatuko litzaizuke unitateko edukiari lotutako eremu profesional batzuk hobeto ezagutzea?

— Zure ustez, aukera emango dizute unitatean barneratutako ezagutzek beste pertsona batzuei laguntzeko? Nola?


giltza Biologia eta Geologia - edebe.com · 1.1. Ehunak Organismo zelulaniztunetan, antzeko...

Documents

Transcript of giltza Biologia eta Geologia - edebe.com · 1.1. Ehunak Organismo zelulaniztunetan, antzeko...