ERAKUSKETA. EXPOSICIÓN

Antolaketa-Organización: Bizkaiko Foru Aldundia. Diputación Foral de Bizkaia

Arduraduna-Comisario: Joseba Agirreazkuenaga Katedraduna, Historia Garaikidean. Catedrático de Historia Contemporánea. UPV/EHU

MATERIALEN JATORRIA. PROCEDENCIA DE LOS MATERIALES

Arabako Arte Ederren Museoa. Museo de Bellas Artes de Álava

Archivo de la Fundación Museo Jorge Oteiza

Athletic Club Agiritegia

Bilboko Arte Ederren Museoa. Museo de Bellas Artes de Bilbao

Bilboko Itsasadarra Itsas Museoa. Museo Marítimo Ría de Bilbao

Bilboko Koral Elkartea. Sociedad Coral Bilbaína.

Bilboko Udala. Ayuntamiento de Bilbao

Bizkaiko Batzar Nagusiak. Juntas Generales de Bizkaia

Bizkaiko Elizaren Histori Artxiboa. Archivo Historico Eclesiástico de Bizkaia. AHEB-BEHA

Bizkaiko Foru Aldundia. Diputación Foral de Bizkaia

Deustuko Unibertsitateko Liburutegia. Biblioteca Universitaria. Universidad de Deusto

EAJ/PNV

Euskal Museoa. Museo Vasco

Eusko Jaurlaritza. Hezkuntza, Hizkuntza, Politika eta Kultura saila. Gobierno Vasco. Departamento de Educación, Política Lingüística y Cultura

Eusko Jaurlaritza. Osagun eta Finantza saila. Gobierno Vasco. Departamento de Hacienda y Finanzas

Euskaltzaindia

Euskal Irrati Telebista. EITB

Eusko Ikaskuntza-Sociedad de Estudios Vascos

Sabino Arana Fundazioa.(SAF). Euskal Abertzaletasunaren Agiritegia Archivo del Nacionalismo Vasco Sabino Arana Fundazioa. Goaz Museum. Museo del Nacionalismo Vasco

UPV/EHU. Unibertsitateko Biblioteka. Biblioteca Universitaria

José Félix Merladet

Ramón Oleaga

Ramón de la Sota Zorraquin

Josu Turuzeta (Archivo Eguzki)

LAGUNTZAILEAK. COLABORADORES

Eduardo Alonso Olea (UPV/EHU)

Luis de Guezala (SAF)

Beatriz Fernández

Iñaki Goiogana(SAF)

Eduardo Jauregui (SAF)

Marian Moreno (SAF)

Xabier Ormaetxea

Arantza Pareja (UPV/EHU)

EQUIPO TÉCNICO. LAN TALDE TEKNIKOA

Diseinu grafikoa. Diseño gráfico: Logoritmo Diseño y Comunicación Visual

Muntaia. Montaje: Piti Zerbitsuak

Itzulpenak. Traducciones: Hitzek itzulpen eta hizkuntza Zerbitzua

Aseguruak. Seguros: Lan Segur eta AON

Garraioak. Transportes: Transportes San Roque

Inprimaketa. Imprensión: Flash Composition Printhaus S. L.

GOMUTARIA: 1903-2015

M. UNAMUNO, 1907: “Sabino Arana, alma ardiente y poética y soña-dora, porque tiene un íntimo parentesco con Ri-zal, y como Rizal murió incomprendido por los suyos y por los otros”

LEGE ZAHAR ETA BERRIAREN ARTEKOA: BIZKAITARREN ETA ESPAINIARREN LEGEAZ: FORUEN BIDEZKO BURUJABETZA ETA ITUNA: 1808-1877

KOPLARIEN GUDUAK: EUSKAL PIZKUNDEA ETA EUSKAL HERRIAREN GORATZEA: 1851-1903.

GIZARTEAREN BERRIKUNTZA, IRAULTZA INDUSTRIALAREN ABIADAN: 1870-1900.

1864: Batzar Nagusiak Gernikan

SABIN ARANA GOIRIREN POLITIKAGINTZA BIZITZAN BARRENA: 1865-1903Sabino Policarpo Arana Goiri, 1865eko urtarrilaren 26an jaio zen, Aban-don. 1870an Abandoko etxea Bilboko udalerria bihurtu zen.

1870-1889: IKASKETAK ETA GOGOETA1871n Sabin Arana Abandoko eskolan hasi zen ikasten. 1873ko urrian Baio-nan bizi zen sendi osoa San Luis Gonzaga ikastetxean eskolatu zen. 1876ko urrian, gurasoek Urduñako Jesuiten ikastetxean sartu zuten eta bertan Ba-txilergoa burutu zuen.

1883-1888: Bartzelonako Unibertsitatean, zuzenbidean eta filosofia eta le-tretako fakultatean matrikulatu zen. Ez zituen ikasketak amaitu.1884an, Bizkaierari buruzko ortografia lanak prestatzen ditu, eta Gramatica elemen-tal del euskera Bizkaino idazten dihardu. Euskal Pizkundearen mugimendu-ko kide.1886an Euskal Erria eta Revista de Vizcaya aldizkarian euskararen inguruko artikuluak argitaratzen ditu. Euskara euskal nazioaren erakusle El euskara es, pues, elemento esencial de la nación euskaldun; sin él, las instituciones de ésta son imposibles. La desaparición del euskara cau-saría irremisiblemente la ruina de aquella nación, que moriría como mue-re la hoja en otoño al ser privada por la naturaleza de la savia nutritiva. (1886) 1888an, Pliegos Históricos y Políticos izeneko liburuxka Bartzelo-nan argitaratu zuen eta ondoren Pliegos Euskeráfilos. Euskarazko katedra hartzeko hautagaitza aurkeztu zuen. Uztailean, Bilbora itzuli zen. 1889an Pliegos Históricos y Políticos bigarren zatia atera zuen eta Bilboko foru-zaleen egunkarian, La Unión Vasco-Navarra-n A. Campion, A. Arzac.ekin eztabaidan sartu zen. Bartzelonan erakusketa Unibertsala bisitatu zuen.

1890-1898: EKINTZA POLITIKOAREN ZABALKUNDEA ETA ERAKETA.R. M. 1890: R.M.Azkuek zuzendutako La Abeja literatur aldizkarian saiakera politikoak, trasunto historikoak landuz. aitzakia eta abiapuntutzat harturik.

1892ko azaroaren 20an argitaratu zuen Bizkaya por su Independencia. Cuatro glorias patrias

1893an, ekainak 3, Larrazabalen Ramon de la Sotaren inguruko “liberal eus-kalerriakoen” aurrean hitzaldia egin zuen. Ekintza honekin ekintza publikoari ekin zion. Jeltzaletasunaren zabalkundea hasi zuen.

1893.VI.3: Bizkaitarra izenburuz propaganda kutsuko orrien lehen zenbakia.

Abuztuak 16: Gernikan Sanrokadak. Iruñeko Orfeón de Pamplona-ri ome-naldia. Gernikako San Roke jaietan Espainiako bandera erre eta iskanbilak gertatu ziren.

Euskal Erria aldizkariaren azala. 1879

S. Arana Bartzelonako Unibertsitatean

1894Otsailak 18: Nafarroan Gamazada izeneko mugimendu soziala antolatu ze-larik, Nafarroako agintariei ongietorria egitera Castejon eta Iruñean Bizkai-tarra aldizkaria salatu eta bahitu egin zuten.

Uztailak 14: Euskeldun Batzokija fundatu zuen Bilbon, Correo kalean, Area-tzako lekutik hurbil. Ikurrina. Sabin Arana lehendakari eta Ciriaco de Llodio lehendakariorde.

Abuztuak 1: Bizkaiko Gobernadore zibilak, 500 pezetako lehen isuna jarri zion Euskeldun Batzokijari, Filomeno Soltura, bezperan, S. Inazio egunean, molestatu egin zutelako. Bizkaitarra agerkariko artikuluak salatuak izan zi-ren

1895Vizcaitik Bizkaira R.M. Azkueren zarzuela goraipatu zuen Sabinek eta otsai-laren 3an Euskeldun Batzokijak R. M. Azkue omendu zuen

Apirilaren 21ean: Euskeldun Batzokijak Bilboko Udal hauteskundeetan par-te ez hartzea erabaki zuen.

Apirilaren 26an: Euskeldun Batzokijaren zuzendaritza eraberritu egin zen.

Uztailak 31: Bizkai Buru Batzarra antolatu zen. Alderdi politiko baten egitu-raketa egiten hasi zen, isilpeko alderdia. Sabin Arana burua eta bere anaia Luis buruordea.

Abuztuak 10: S. Arana kondenatua izan zen Bizkaitarra-ko 14 zenbakian idatzitako “Un fino maketofilo” artikuluagatik: 11 hilabete preso eta 125 pezetako isuna eta Abuztuaren 28an Bilboko Larrinagako espetxean sartu zuten. Irailaren 5: Bizkaitarra-n “La invasión maketa en Guipuzcoa” arti-kulua argitaratu zen, Basojaunek sinatua. Ezizenaren azpian, E. Aranzadi ezkutatzen zen. Artikulu hau bere gain hartu zuen zuzendariak (S.Aranak) eta, hori zela bide, epaiketa zibila eta militarra jasan zuen. Bizkaitarra itxi egin zuten

Irailaren 12an, Euskeldun Batzokija, Bizkaiko Gobernadorearen aginduz itxi egin zuten eta zuzendaritzako kide guztiak espetxeratuak izan ziren. Epai-tegiak 50.000 pezetako bermea ezarri zion S. Aranari eta 5.000 pezetakoa zuzendaritzako beste kideei. Ciriaco de Llodio, Ramon Mentxaka, Antonio Elexpuru, Fabian Ispizua eta Elias Lekue fidantza ordaindu ondoren atera ziren kalera. Irailaren 25ean, beste kideok atera ziren: Jose Arriaga, Juan Aranburu eta Toribio Rezola..

1896ko urtarrilak 13: S. Arana kalera irten zen. Bere fidantza 5.000 peze-takoa izan zen.

Bizkayaren Edestija ta Izkera Pizkundia fundatu zuen Luis anaiarekin ba-tera. Euskal kulturaren zabalkundea helburu. Euzkadi izena erabiltzen du.

Ekainak 1: BBBko kide berriak aukeratu ziren.

Azaroan: Egutegi Bizkaitarra argitaratu zuen.

R.M. Azkue

Lehenengo Bizkai Buru Batzarra

Azaroak 18: Epaiketa, Bizkaitarra-ko artikuluen harira. Defendatzailea Da-niel Irujo: Defentsa politikoa eta juridikoa egin zuen nazionalismoa eta se-paratismoa ez direla gauza bera aldarrikatuz eta Aranaren absoluzioa lortu zuen.

1897Urtarrilak 17: BBBren baitan aldaketa, baina S. Aranak eta bere anaiak, buru eta buruordea.

Otsailak 20: El Partido Carlista y los Fueros vasco-navarros liburuxka ar-gitaratu Eztabaida bizia sortu zuen karlistekin eta, bereziki, Etxabe-Sus-taetarekin.

Martxoak 17: Lenengo Umiaren Aizkidia argitaratu zuen, haurrak euskaraz alfabetatzeko asmoz.

Maiatzak 2: Baserritarra aldizkaria argitaratzen hasi zen. Zuzendaria, Teo-filo Guiard historialaria zen. Aurreko urtean, Euskeldun Batzokijatik kanpo-ratua izan zen, egunkari “españolistetan” idazteagatik.

Abuztuak 8: Euskeldun Batzokija Epaitegiaren aginduz itxita zegoen abuz-tuaren 3a arte. Berriz ireki ostean, bazkideek elkartea desegitea erabaki zu-ten. Egun berean Angonillo anarkistak, Arrasateko Sta Agedako bainuetxean A. Canovas del Castillo Espainiako presidentea hil egin zuen.

Abuztuak 29: Baserritarra agerkaria itxi egin zuten. F. Belaustegigoitia es-petxeratua izan zen “Nuestras ideas” artikuluagatik. S. Arana ere salatua izan zen.

Irailak 8: Busturian eliza eta udaletxearen ondoan ikurrina jarri zuten. Guardia zibilak kendu egin zuen eta S. Arana epaitegira deitu zuten.

Urriak 31: Gipuzkoako El Fuerista agerkari integrista katolikoa Gipuzkoako integrista-katoliko alderditik aldendu egin zen eta, Pedro Grijalbaren zuzen-daritzapean, honek jeltzaleen “Jaungoikua eta Lagi Zarra” izenpea agerka-riaren buruan ezarri zuen.

Urte amaieran, Lenengo egutegi bizkaitarra eta Deun Ixendegi euzkotarra argitaratu zituen. Izen berriak asmatu zituen: Joseba, Jon, Iñaki, Miren, Alaz-ne, Jokiñe, Andoni, Mikel, Aingeru…

1898 Urtarrilean: Abiña baserriko lursaila, “Iturburugane”, 9.058 metro karratukoa, M. A. Iturri eta Jose Mari Atxika-Allenderi erosi zien.

Apirilak 24: Kubako gerra giroan, Bilboko manifestazio españolista batean, Aranatarren etxea harrikatu egin zuten.

Maiatzak 8:. Sotaren aldeko Euskalerriakoak aldendu egin ziren elkartetik. Euskalduna agerkariak kritikatu egiten du Euskalerria elkarteak Espainiako agintariek antolatutako Kubako gerra gastuen aldeko harpidetza

Arana anaien argitaletxearen ikurra

Uztailak 3. Ipar Ameriketako armadak Espainiakoa desegin zuen Kuban, Santiagoko portuan. “Vizcaya” Espainiako armadako itsasontzia ondora-turik.

1898-1903: EUSKAL ABERTZALETASUNA HAUTESKUNDEETARA. Irailak 11: S. Arana Bilboko barrutian, Bizkaiko Diputaziorako diputatu pro-bintziala aukeratua izan zen.

Azaroak 2: Diputazioko Sustapen Batzordean aurkeztu zuen: “Proyecto para la constitución de un Consejo Regional o Junta Superior de representantes de Araba, Gipuzkoa, Nabarra y Bizkaya”.

Abenduak 25: Angel Zabala, BBBko kidea, atxilotua eta Larrinagako kartze-lan sartu, Arteagan langileek bere etxean ikurrina jartzeagatik

1899“Si supieras cuanto me pesa este cargo de Diputado! Es lo único que ha de entorpecer mi felicidad”(S.Aranak A. Zabalari idatzitakoa, (1899-1-24)

Apirilak 23: Bilbon Centro Vasco izeneko elkartea zabaldu zuten. S. eta L. Arana kide fundatzaileak izan ziren eta lehendabiziko lehendakaria Emilia-no Arriaga.

Apirilak 30: Batzoki Bermiotarra eratu zuten. Lehen lehendakaria Benantzio Goitia

Maiatzak 14: Udal hauteskundeak. Jeltzaleak Bilbon 5 zinegotzi lortu zituz-ten. Mundakan alkatea. Bermeon 5 zinegotzi. Arteagan zinegotziak.

Ekainak 4: El Correo Vasco egunkaria argitaratzen hasi zen R. de la Sota, J. Ortiz eta S. Arana. Octaviano Mir eta gero Pedro Torrontegi izan ziren zuzen-dariak legez, baina egiazko uzendaria S. Arana zen.

Irailak 8: Nikolasa Atxikallenderekin ezkontzeko deia.

Irailak 12: Espainiako gobernuak, Silvela buru zela, “separatisten” kon-trako agindua eman zuen. Eskubide eta berme konstituzionalak Bizkaian ezabaturik. Ondorioz, euskal kutsuko argitalpenak gobernadorearen agin-duz itxi: El Correo Vasco. Sotaren laguntzaz argitaratzen ziren Euskalduna eta Euskaltzale aldizkariak. Ondoko elkarteak ere: “Centro Vasco”, Euske-ria Orfeoia, Bermeoko batzokia eta Barakaldoko “Euskalduna” elkartea.

Azaroan, Luis Arana iparraldera joan zen bizitzera,

Abiñako baserria (Sukarrieta)

S. Arana Aldundiko kidea

1900Otsailak 2: S. Arana eta Nikolasa Atxikallende Abiñako S. Antonio ermitan (Sukarrietan) ezkondu ziren. Egun batzuk lehenago Nikolasak Abiñako ba-serria (16.434m) gurasoengandik hartu zuen. Jarraitzaile batzuk eta seni-tartekoek ez zuten begionez hartu ezkontza. E. Aranzadiri, honako hau idatzi zion (1899-III-28): “nuestras doctrinas son esencialmente democráticas y se fundan en el amor al pueblo, y mi casamiento sería ejemplo en vez de ser mengua”

Uztaila: Gobernadore zibilak euskal kutsuko aldizkariak eta elkarteak era-tzeko askatasuna onartu egin zuen.

1901Urtarrilak 10: BBB berriztatu egin zen. S. Arana da burua eta buruorde, berriz, Angel Zabala.

Martxoa: Euzkadi arte eta kultur aldizkaria argitaratzen hasi zen. Goi mai-lako kultur gaietan sakontzeko aldizkaria zen.

Abuztua: Miguel Unamunok hitzaldia Arriagan: Euskararen etorkizun gabe-ko hizkuntza. Erantzuna: R.M. Azkue eta S. Aranak besteak beste

Irailak 16: Hendaian bildu ziren euskaltzaleak, euskararen batasun orto-grafikoan eta euskararen ofizialtasunaren alde. Euskararen azterketa sozio-linguistikoa egin zuen.

Urriak 27: La Patria astekaria argitaratzen hasi zen. Zuzendaria Felipe Za-bala baina zuzendari ideologikoa S. Arana.

Azaroa: Euzko Gaztediaren eraketa abiatu zen.

Azaroak 10: Udal hauteskundeak Bilbon. 6 zinegotzi berri. Bilboko Udalean talde garrantzitsu bihurtu zen. Bermeon gehiengoa.

Abenduak 15: Felipe Zabala La Patria astekariko zuzendaritzatik kendu egin zuen, katalanismoak hartutako ildoaren aldeko azaldu zelako. Santia-go Meabe izango da zuzendari berria

1902Urtarrilak 5: R.M. Azkuek eta Ebaristo Bustintzak Ibaizabal euskarazko al-dizkaria argitaratzen hasi ziren, Tomás José Epalzaren diru laguntzaz.”-iE-ne! Euskeraz bere eguiten dira periodikuak?-Bai, guizon; euskeraz berba eguiten dogun leguez, bardin... edo obeto.-.Euskeraz eguin leiz ba?-.Zer-gaitik ez? -Erderaz baño ezin eguin leikezala uste izan dot..)” (31 zenbakian 1902.8.21)

Urtarrilak 19: Bizkaiko Probintziko hezkuntza publikorako batzordekide zen heinean Busturiako maisua zen Bittor Bilbaoren aurka egiten du, eraztu-

naren zigorra erabiltzen zuelako euskaraz kalean mintzatzen ziren umeen aurka ekiteko.

Maiatzak 2: Manifestazio baten ostean Centro Vasco-n sartu ziren eta apur-tu egin zuten.

Maiatzak 25: Thedore Roosevelt Ipar Ameriketako Estatu Batuetako pre-sidentear,. S. Aranak telegrama bidaltzen saiatu zen zoriontzeko Kubaren independentziaren aldeko jarreragatik. Horren ondorioz, maiatzaren 30ean espetxeratua izan zen Larrinagako kartzelan. Euzko Abendearen Ereserkija idatzi zuen.

Ekainak 18: Gobernadoreak. EAJko Bilboko Udaleko 11 zinegotzi, karguga-betu egin zituen. Aitzakia: Argentinako fragata bati ongietorria egin ziote-lako.

Ekainak 22: “Grave y trascendental” izeneko artikulua argitaratu zuen La Patria aldizkarian, erantzunak ikusteko. Euskal abertzaletasunaren bila-kaera edo eboluzioaren aldekoa agiri da, espainolistekin batera Liga berria sortzeko eta indarrean zegoen legedian aritzeko.

Urriak 14: S: Aranaren behin-behineko askatasunaren alde, 9000 sinadura.

Azaroak 7: Telegramaren auziko epaiketa hasi zen. Defendatzaileak: Daniel Irujo, M. Irujoren aita, eta Teodoro Agirre, Jose Antonio Agirreren aita.

Azaroak 8: S. Aranak, askatasuna

Azaroak 20: Fiskalak errekurritu egin zuen. Ondorioz, ezkutuan Luzaidetik muga igaro eta Donibane Lohizunen Sylvain Arbeste izenez ostatu hartu zuen. Gaixoaldia jadanik nabarmena da eta Vichy-ra joan zen emaztea-rekin.

1903Urtarrilean Sukarrietara itzuli ziren.

Otsailak 13: Espainiako Parlamenturako hauteskundeetan kandidatura ka-tolikoak bultzatzen ditu, alderdikoak ez izan arren: Jose Maria Urquijo Bilbo-ko barrutian, Acillonako markesa Markinan eta hautatuak dira

Martxoan: Bizkaiko Diputazioan bere agintaldia amaitu egin zuen. Bizkaiko Diputaziorako bi diputatu probintzial atera ziren hautatuak: Angel Zabala Gernikako barrutian eta Pedro Chalbaud Bilbokoan.

Apirila: Libe izeneko antzerki lana argitaratu zuen.

Maiatzak 10: Pedro Grijalbak La Patria izeneko aldizkariaren kudeaketa ar-dura utzi egin zuen

Uztailak 5: Patria izeneko aldizkari berria argitaratzen hasi zen, E. Arriaga buru zela.

En la cárcel de Larrinaga en 1902

Irailak 30: S. Aranak Angel Zabala izendatu zuen bere ordezko EAJko buru eta oinordeko. A. Zabala EAJren alde ekin zuen eta balizko bilakaerak albo batera utzi zituen.

Urriak 21: Jose Mendietaren aurrean egindako testamentua. Ondasun guz-tiak emaztearentzat soilik direla agintzen du.

Azaroak 8: Bilboko Udalerako EAJk bost zinegotzi atera zituen.

Azaroak 25: Arrospeko etxean, Sukarrietan hil zen, 38 urte zituela.

ARGITALPENAKLiburu eta liburuxka eran 1086 orrialde argitaratu zituen eta horieta-rik 365 euskaraz (33,6 %). Aldizkari eta egunkarietan argitaratu zituen orrialde kopurua zabalagoa izan zen, 17 euskaraz, ( 1,3 %) eta 1283 gaz-telaniaz. ((P.Iztueta, “Sabino Arana eta bere eragina euskal pizkundean” Euskera 48 (Bilbo: Euskaltzaindia, 2003, 876)

Arturo Campionen iritzia Hermes aldizkarian idatzia 1919ko azaroaren 11ean.

“Sabino de Arana y Goiri es un muerto que vive. Toda-vía no ha entrado en la historia. Las puertas de ésta se le abrirán cuando las últimas ondas de sus actos perso-nales se hayan disipado en la estabilidad definitiva, o en el derrumbamiento irremediable del Nacionalismo Vasco. Mientras, el nombre famoso de Arana pertenece a la polé-mica. Nadie le pronunciará con labio sereno. El péndulo de la crítica se moverá entre los polos extremos de la infama-ción y de la apoteosis“.