ERAGILE GEOLOGIKO ETA GEOMORFIKOAK

Barneko eragileak

- Lur barnean sortzen direnak

Kanpoko eragileak

- Lurrazalean higadura sortzen dutenak

BARNEKO ERAGILEAK

TOLESTURAK ETA FAILAK

SUMENDIAK

LURRIKARAK EDO SEISMOAK

SISMOGRAFOA

TOLESTURAK ETA FAILAK

Lur barneko indarren eraginez bi plaka kontinentalen artean gertatutako talkaren ondorioz sortzen dira

Batzuetan talka horiek, hausturak sortzen dituzte lurrazalean, veste batzuetan ordea, tolestu egiten dira. Munduko mendirik altuenak tolesturen ondorioz sortu dira.

Arrokak luzatu edo kurbatu egiten direnean talkan sortutako indarren eraginez, eta puntu ahuletatik hautsi edo banandu egiten direnean, haustura horiei faila deritze

SUMENDIAK

Zer da?Lurrraren barnealdetik datozen magma eta gasak kanporatzen diren lurrazaleko irekiguneari sumendia deritzo.

Nola gertatzen dira sumendien erupzioak?Mantuko magma litosferako zirrikituetatik gora igo eta kanpora irteten denean gertatzen dira.

Zer da tximinia?Lurrazaleko zirrikituari edo magma egindako bidea. Tximiniaren ahoa kraterra da

Nola eratzen da sumendi – konoa?Pitzaduratik ateratzen diren materialak inguruan pilaturik geratzen direnean sortzen dute sumendi konoa.

Magma = Laba

LURRIKARAK

Zer dira lurrikarak edo seismoak?

Lurraren barnealdean bat – batean askatutako energiaren ondorioz lurrazalean gertatzen diren dardara edo astinduak dira lurrikarak edo seismoak.

Nola sortzen dira?Lurrazaleko bi bloke edo eremuren arteko talken edo lekualdatzeen eraginez sortzen dira.

Hipozentrua: Lurrikara sortu den toki edo fokuari deritzo (barneko gunea)

Epizentroa: Hipozentrutik hurbilen den lurzoruko puntuari deritzo (goiko gunea)

Zeri esaten zaio itsasikara? Eta zer dira tsunamiak?Itsaspean gertatzen den lurrikara itsasikara deritzo. Itsasikara batek sortutako olatu erraldoia

KANPOKO ERAGILEAK

EGURATSEKO FENOMENOAK

HAIZEA

ITSASOA

IBAIA/GLAZIARRAK

HAITZULOAK

BIZIDUNEK ERAGINDAKO ALDAKETAK

BIZIDUNAK ETA LURRAZALAREN ALDAKETAK

HAIZEA ETA ITSASOA

Haizeak gogor jotzen duenean, hondar alez osatutako haitzak zatitu eta birrindu egiten ditu, forma bitxiak sortaraziz.

Nola sortzen dira dunak? Haizeak garraiatzen dituen partikulak metatzen direnean.

Itsasoko urak ere, poliki-poliki, kostaldearen itxura aldatzen du. Haizeak sortutako olatuek kostaldeko haitzak higatzen dituzte, eta higaduraren ondorioz askatutako hainbat neurritako harriak pilatzen dira itsasertzean.

Urtean pasa ahala, itsas labarraren ertza atzeratu egiten da, eta itsasoa gero eta barnerago sartzen da.

Nola sortzen dira hondartzak? Itsaso-uren goraldiak eta beheraldiak bitarteko, higatutako materialak itsasertz lauetan sedimentatzen diranean.

IBAIAK

Ibaiak higadura – eragile garrantzitsuak dira. Ibaiko urak arroko materiala higatu eta garraiatu egiten du, arroaren erliebea aldaraziz.

Ibaien urek mendikateak lautzen dituzte eta ibai lautadak sortu.

Ibaiak iturburutik itsasoratu arte egiten duen bideari ibilgua deritzo eta 3 zati bereizten dira.

Goi ibilgua Erdiko ibilgua Behe ibilgua

Zatirik aldapatsuena Aldapa txikiagoa Bokaletik hurbil dagoen lautada

Ura oso azkar ta oldartsu jaitsi

Ura mantsoago jaitsi Zatirik zabalena

Harriak, harkaskarra eta harea herrestan eraman

Higadura txikiagoa baina materiala fin edo txikiak garraitzen ditu

Oso malda txikia

Higadura handia Haranak irekiak eta ibaiak zabalagoak

Urak ezin ditu materialak garraiatu, metatuta geratzen dira hondoan edo ertzetan

V itxurako haranak sortu Ibaia bihurgunetsua izaten da/Meandroak

Sedimentazioa

GLAZIARRAK

Lehorreko izotz masa erraldoiak dira.

Glaziarrak elurra inoiz desagertzen ez den eremuetan baino ez dira sortzen: oso mendi altuetan eta eskualde polarretan.

Lurrazalaren gainazalaren % 11 estaltzen dute

Glaziarretako izotza poliki poliki mugitzen da.

Ibilbide horretan arroa eta alboak higatzen dituzte

Higatutako materialak garraitu eta, azkenik, sedimentatu egiten ditu morrenak sortuz.

Glaziarren U formako haranak sortzen dituzte. Itsasoa bertaraino sartzen bada fiordo izeneko golko-mota sortzen dute.

3 glaziar mota daude:

Glaziar kontinentala Mendi edo haran glaziarrak

Mendi-oineko glaziarrak

Eskualde polarretan sortzen dira

Zirkua: Katilu modukua, mendi gaineko elurrak, pilatu, konprimitu edo zanpatuta izotz bihurtuta haitzak mugitzen dituenean

Abaniko- formako eremu zabalak dira

Itsasora heltzean zatitu egiten dira Icebergak sortuz

Mihia: Zirkuan izotz gehiegi dagoenean, gainezka egin egin eta behera irristatzen da. Arroaren hondoetako eta alboetako haitzak higatzen ditu

Zenbaitetan, glaziarra bukatzen den tokian izotza urtu egiten da.

Morrenak: Glaziarrak garraiatutako materialen metaketa

Sakonune batean aintzira glaziarra sor daiteke