1

UPV/EHU 2014-2015 IKASTURTEA

De la antigüedad y universalidad del vascuence en España:

apologia baten analisi erretorikoa

EGILEA: IRATI TAPIA MARTINEZ

Filologiako gradua (Filologia Klasikoa)

TUTOREA: Guadalupe Lopetegui Semperena

IKASKETA KLASIKOAK SAILA

2

LABURPENA

Lan honen helburua Manuel de Larramendiren De la antiguedad y universalidad del

vascuence en España obraren analisi erretorikoa egitea da. Aztergaia, XVIII. mendean,

teoria vasco-iberistak bultzatutako literaturan kokatzen den idatzi apologetikoa da eta

landuko ditugun arloak, euskal klasikoak eta latindar erretorika dira.

Orokorrean, Larramendiren obrari buruz ez dago ikerketa-lan askorik, are gutxiago

aztertuko dudan obrari buruzkoak. Argitaratu diren lan gehienak bere hiztegigintzaren

ingurukoak dira. Tellechea Idigoras izan da batik bat Larramendiren bizitza eta obraren

argitaratzaile eta aztertzaile nagusia. De la antigüedad y universalidad del vascuence en

España, bere obra guztiari hasiera ematen dion lana da. Apologia honen bitartez,

Larramendik, euskararen defentsa egiteaz gain, bere lan guztietan azaldutako ideia eta

prozedurak justifikatu eta defendatuko ditu. Zentzu horretan beraz, Larramendik Euskal

Literaturaren historian duen garrantzia ulertzeko, baita latindar Erretorikak euskal

klasikoetan izan duen eragina egiaztatzeko ere, apologia hau idatzi egokia iruditu zait,

eta ideia horren harira ekin diot obra honen analisi erretorikoari.

Salaberriren “Axularren prosa erretorikaren argitan” tesian oinarritu naiz lanaren

egituraketa egiteko (Salaberri, 1997). Horrela, lana bi zati nagusitan banatzen da.

Lehenengoan, obraren testuinguru politiko, sozial, ekonomiko eta literarioa, baita

ekintza erretorikoaren beste osagaiak ere (egilea eta hartzailea) aztertu ditut.

Testuinguruaren barnean toki berezia eskaini diet garaiko Erretorikaren egoerari eta

vasco-iberismoaren teoriari, obra ulertzeko ezinbesteko gaiak diren heinean. Izan ere,

azken teoria honek dio euskara, Tubal-ek Babelgo dorrearen nahastetik ekarritako

hizkuntzetako bat zela eta erromatarrek Penintsula konkistatu aurretik bertan zegoen

bakarra zela. Teoria hau da funtsean Larramendik bere obran defendatuko duena, eta

defentsa bat den neurrian, argumentazio erretorikoaz baliatuko da. Manuel de

Larramendiren heziketa eta Jesuitek irakaskuntzan zuten garrantziari begirada bat

ematea ere ezinbestekoa iruditu zait idazleak darabiltzan baliabide, iturriak eta

esamoldeak ulertzeko faktore eragingarriak baitira. Azkenik, obra nori zuzentzen zaion

planteatzeari inportantea deritzot, irakurlegoaren jakintza mailak ere baldintzatzen baitu

bertan erabilitako estiloa.

Bigarren zatian, diskurtso erretorikoaren –hots, ekintza erretorikoaren azken

elementuaren- analisia egingo dut, tradizio klasikoak finkatutako Erretorikaren atalak

3

jarraituz. Hau da, lehenik obraren genusa definituko dugu; ondoren, obraren gaiak eta

iturriak ezagutzeko, inventio edo aurkikuntza prozesua; jarraian Larramendiren lanaren

dispositio edo egitura, eta horren arabera, diskurtsoaren zati desberdinen ezaugarriak

(bereziki exordioa eta argumentazioa); eta azkenik, elocutio edo esateko moduak

arakatuko ditugu. Bukatzeko, prozesuan zehar atera ditudan ondorioak aurkeztuko ditut.

4

AURKIBIDEA

0.- SARRERA .................................................................................................................. 5

1.-INGURUGIRO POLITIKO, SOZIAL, EKONOMIKO ETA LITERARIOA .... 5

1.1 .- TESTUINGURU POLITIKO, SOZIAL ETA EKONOMIKOA .......................... 6

1.2.- TESTUINGURU LITERARIOA .......................................................................... 7

2.- ERRETORIKA XVII ETA XVIII. MENDEETAN. JESUITEN GARRANTZIA

.......................................................................................................................................... 8

3.- VASCO-IBERISMOAREN TEORIA ................................................................... 11

4.- EGILEA .................................................................................................................... 13

4.1.- BIZITZA ETA FORMAKUNTZA ..................................................................... 13

4.2.- BERE OBRAREN ERAGINA ETA BERE AURKA EGINDAKO KRITIKAK 15

5.- IRAKURLE EDO HARTZAILEA ........................................................................ 16

6.- OBRAREN ANALISI ERRETORIKOA .............................................................. 18

6.1.- OBRAREN GENUS-A ETA ILDO NAGUSIAK ............................................... 18

6.2.- INVENTIO .......................................................................................................... 20

6.3.- DISPOSITIO ....................................................................................................... 22

6.3.1.- EXORDIOA .................................................................................................. 23

6.3.2.- ARGUMENTATIO ........................................................................................ 25

6.3.2.1.- EGITURA SILOGISTIKOAREN ERABILERA ................................. 27

6.4.- ELOCUTIO ......................................................................................................... 28

7. ONDORIOAK ........................................................................................................... 31

BIBLIOGRAFIA .......................................................................................................... 33

5

0.- SARRERA

Lan honen helburua Manuel de Larramendiren De la antiguedad y universalidad del

vascuence en España1 obraren analisi erretorikoa egitea da. Horrela, latindar Erretorikak

euskal klasikoetan ere eraginik izan zuela ikusiko dugu. Dena den, Erretorika hitza

berak azken mendeetan jasan duen gaitzespena kontuan harturik, ezinbestekoa iruditzen

zaigu Erretorika klasikoaren izaera eta esparrua ulertzeko hauxe azaltzea: Antzinateko

arte erretorikoak, entzulea konbentzitzeko eta limurtzeko diskurtsoa nola egin irakasten

digula arautegi sistematizatu baten bidez. Baina arautegi horrek argi uzten du

Antzinateko teorikoentzat diskurtsoa komunikazio ekintza, hau da, ekintza erretoriko

konplexu baten elementu bat baino ez dela. Ikuspuntu zabal eta aberats honen

garrantziaz ohartzeko XX. mendera arte itxaron behar izan dugu, hain zuzen Semiotika

eta Hizkuntzalaritza Pragmatikoa deituriko diziplinak garatu diren arte (López Eire,

2008).

Beraz, Erretorika liburuetan eskaintzen zaizkigun arauek, diskurtso baten makro-

egitura nahiz mikroegitura nola osatu azaltzen digute, baita antolaketa horrek

hizlariarekin, irakurlearekin, erreferentearekin eta komunikazio testuinguruarekin duen

erlazioa ere. Hortaz, diskurtsoa, ekintza erretoriko horren muina da eta bere sortze nahiz

eratze prozesua, gainontzeko elementu guztien elkar eraginak baldintzatzen du

(Albaladejo, 1993, 47-51. orr).

Hori dela eta, nahitaezkoa ikusi dut lan honetan ekintza erretorikoaren elementu horiek

guztiak aztertzea, hau da, testuingurua, hizlaria, hartzailea eta, batez ere testu

erretorikoa bera, azken hori beste guztien elkar eraginaren ondorio baita.

1.-INGURUGIRO POLITIKO, SOZIAL, EKONOMIKO ETA LITERARIOA

Larramendiren obra eta ekarpena egoki aztertzeko, bizi izan zuen ingurugiroaren

azalpen labur bat egitea beharrezkoa iruditu zait. Azalpen hori, bere bizitza eta

formazioaren inguruko datuekin osatuko dugu2.

1 Lan honetan zehar aurkitzen diren obra honen aipamen guztiak Roger editorialak 2000. urtean

argitaratutako ediziotik hartuak dira. (Larramendi & Perochegi, 2000)

2Urkizuren (Urkizu & Olaziregi, 2000, 233-238. orr) eta Villasanteren (Villasante, 1979, 101-103, 121-

131 & 140-144. orr) euskal literaturaren historiak hartu ditut asmo horretarako jarraibide nagusi.

6

1.1 .- TESTUINGURU POLITIKO, SOZIAL ETA EKONOMIKOA

XVIII. mendean, 1705tik 1714rainoko Ondorengotza gerraren eraginez, Espainiak eta

Frantziak hainbat jabetza galdu zituzten eta horrek arazo ekonomikoak ekarri zituen.

Borboitarrek Espainiako koroa hartu zuten, eta Frantziako izpiritu zentralista ezarri

estatuan, periferiako probintziak, horien artean Euskal herria, Administrazioaren eta

Kulturalen alorretan guztiz baztertuz.

Ipar Euskal herrian, itsas merkataritzak zekartzan onurak kaltetu ziren Utrech-eko

tratatuan sinatutako Terranova-ren galeraren ondorioz. Biztanleria asko jaitsi zen eta

krisi ekonomiko horrek euskal liburuen argitalpena ere galarazi zuen.

Hego euskal herrian berriz, nekazaritzak eta abeltzaintzak gora egin zuten, lursailei

etekin handiagoa ateratzen baitzitzaion. Bilboko portuak ere onura handiak zekarzkion

Euskal Herriko ekonomiari. Halere, Amerikarekin komertzioa asko jaitsi zen. Hortaz

aparte, Larramendik berak aipatzen du bere hiztegi hirukoitzeko aitzinsolasean, euskal

herritarrek, bertatik irtendakoan, euskara ahazten zutela, ez zutela euskaraz gutun bat

ere idazten, ez zitzaiela umeei irakasten, ez zegoela euskara irakasten zekien maisurik

eta ez zela ia euskaraz libururik argitaratzen.

Kleroari dagokionez, doktrina jansenistak baztertuak izan ziren eta Daguerrek

Larresoroko seminarioa ireki zuen 1733an, zeinak influentzia handia eduki baitzuen

hurrengo mendeetan. Horri lotuta esan beharra dago Inkisizioa oraindik martxan

zegoela eta horrek kalte egin ziola garaiko literaturari.

Urte horietan, Zientziak, Letrak eta Arte ederrak aztergai zituen pentsalarien elkarte bat

sortu zen Azkoitian, eta mende hartako polemika nagusietako batean parte hartu zuen,

hain zuzen, Filosofia zahar eta berriaren arteko eztabaidan, Filosofia berriaren eta fisika

esperimentalaren alde eginez. Jesuitek berriz, Larramendi haien artean, Filosofia

tradizionalaren aldekoak ziren. Kontuan hartzekoa da, 1766an Kardaberatzek euskaraz

idatzitako liburu baten argitalpena debekatua izan zela eta hurrengo urtean Jesuitak

estatutik bota zituztela, Carlos III.ak lagundi erlijiosoek irakaskuntzan zuten

protagonismoa ezabatu nahi baitzuen; baina ordurako Larramendi hilda zegoen.

Literatura eta hizkuntzari dagokionez, mende honetan jaio zen “Espainiar Hizkuntzaren

Errege Akademia”, eta 1714an argitaratu zuen bere lehen Hiztegia. Hortik sortu zen

Larramendik bere Hiztegi Hirukoitza argitaratzeko asmoa. Euskara ez zen

administrazioan erabiltzen eta langile guztiak erdaraz egitera behartuak zeuden.

7

Ondorioz, diglosiaren fenomenoa areagotu zen, hau da, elebitasun desorekatua,

hizkuntza batek besteak baino prestigio handiagoa izateagatik.

1.2.- TESTUINGURU LITERARIOA

XVII. mendean euskal literaturak loraldia ezagutu zuen batez ere ipar Euskal Herrian,

hegoaldean euskal literaturak inongo aurrerapenik egiten ez zuen bitartean. XVIII.

mendean, berriz, kontrakoa gertatu zen. Larramendiri esker, hegoaldeko euskal

literaturaren birjaiotzea aipatu behar dugu, berpizte horrek batez ere XVIII. mendearen

bigarren zatian bere fruituak eman baitzituen. Bere obra euskal idazle berri askoren

eragingarria izanen da, Larramendi argi bat izan baitzen garai hartan euskal literaturak

zuen hutsunean, bereziki elizgizonen artean. “Larramendiren generazioa” deiturikoen

artean aipa daitezke, esate baterako, Agustin Kardaberatz eta Aita Mendiburu. Honekin

batera esan behar da, Hervás-ek bere Catálogo de las lenguas de las naciones

conocidas(1804) obran aipatzen duen modura, 1729. urtera arte, hau da El imposible

vencido gramatikaren argitalpenera arte, euskal gramatika ezezaguna zela garaiko

literaturagileentzat.

Bestetik, mende honetan ekimen kultural berri bat daukagu, aipatutako Azkoitiko

pentsalarien elkartea, “Errege Euskal Herriaren Adiskideen Elkartea” deiturikoa. Haren

xedea, euskal hizkuntza eta literatura aztertzea nahiz goratzea zen, baina egoera

politikoak eta gerrateek lan hori zaila egin zuten eta hurrengo mendean elkartea

desagertu egin zen.

XVIII. mendetik XX. mendera arte erlijio liburuak izan dira euskal literaturaren ardatza,

eta elizgizonak sortzaile nagusiak. Gure hizkuntzan Larramendiren obrak izan zuen

eragina handia da, batez ere garbizaletasunaren aldeko jarrera bultzatu zuelako. Idazle

andoaindarrak apologisten tradizioa jarraitzen du, hala nola, Garibay, Etxabe edo

Etxeberri Sarakoarena. Bere jarrera apologista hori, hemen aztertuko dugun obran, hots,

De la antigüedad y universalidad del vascuence en España izenekoan, eta Hiztegi

Hirukoitzaren aitzinsolasean garbi azaltzen da. Bere xedeetako bat, elizgizonei euskal

gramatika eta hiztegia erakustea zen, Jainkoaren hitza hobe aditzera emateko.

Larramendik ondorengo euskal idazleengan eragin handia izan bazuen ere, askok

eskertzen dute bere ondorengoek haren neologismoak gehiegi erabili ez izana.

Konklusio moduan Villasantek dio, Axular eta Larramendi direla Euskal Herriko bi

literatur korronteren sortzaile, lehena iparraldean eta bigarrena hegoaldean, baina

8

Axular liburu zoragarri baten idazlea den bitartean, Larramendik eztabaida gai eta ohore

kontu bihurtu zuen euskara. Villasanteren ustetan, Larramendik hegoaldeko literaturan

akats edo okerdura bat sortzen lagundu zuen, hain zuzen, gure hizkuntza gaztelaniaren

eraginaz libratzearen kezka ulergaitza, gero askok muturreraino eramango zutena

(Villasante, 1979, 144. orr).

2.- ERRETORIKA XVII ETA XVIII. MENDEETAN. JESUITEN GARRANTZIA

Lan honen muina Larramendiren De la antigüedad y universalidad del bascuence en

España (1728) obraren analisi erretorikoa egitea delarik, ezinbestekoa ikusi dut garai

horretako Erretorikaren ezaugarriak laburbiltzea3.

Hasteko esan behar da, Errenazimenduko loraldia atzean utzita, XVII. mendeko

Erretorika originaltasun gutxiko diziplina bilakatu zela. Despotismoaren eta monarkia

absolutisten garai hartan, adierazpen askatasunarekin lotutako diziplina horri dezente

murriztu zitzaizkion aplikazio eremuak. Aipatutako ingurugiro politiko eta sozialari,

arrazionalismo zientifikoaren eragina ere gehitu behar zaio.

Orokorrean, bi joera nabarmendu daitezke XVIII. mendeko praktika erretorikoan: estilo

barrokoari lotutakoa bat, jesuitek garatu zutena Ratio studiorum izeneko hezkuntza

sistemaren bidez, eta Frantzian nahiz Ingalaterran sortu zen joera anti-erretorikoa

bestea, estilo zientifikoaren defentsarekin lotutakoa. Lehenengoak, figura edo colores

rhetorici deiturikoetan oinarritutako estilo oparoa zuen helburu eta bigarrenak, eduki eta

adierazpenaren arteko oreka eta hizkuntzaren erabilpen zuzena, Antzinateko klasikoak

gidari hartuta (Gómez Cervantes, 2007, 425).

Hortaz, joera barrokoaren eraginpean garatu zen estilo erretoriko jasoak eraso ugari

jaso zuen arrazionalismo zientifikoaren eskutik: Bacon, Hobbes eta Locke pentsaera

horren ordezkari ditugu. Beraien ustetan, Erretorikak pathé edo emozio ezkorrak

pizteko baino ez du balio, eta zientzian egi absolutuak adierazteko lengoaia zientifikoa

da beharrezko bakarra. XVIII. mendean areagotu egin ziren Erretorikaren aurkako

erasoak Kant edo D’Alembert bezalakoen eskutik. (López Eire, 2000, 71).

3XVII. eta XVIII. mendeetako Erretorikaren bilakaeraren ildo nagusiak azaltzeko, J.A. Hernández, 2009

eta R. M. Aradra 1997, 21-53 orr. hartu ditut erreferentzi gisa.

9

Bestalde, garaiko Oratoria sakratuak bi bide berri oso ezberdin hartu zituen, bata

kontzeptualismoaren ildotik, eta bestea kulteranismoarenetik, non ideia logiko eta

kontzeptuen estetika modu orekatuan elkartzen ziren; azken hori zen predikatzaileen

artean arrakastatsuena. (Salaberri, 1997, 55. orr).

Esan dugunez, jesuiten eskuetan zegoen Erretorikaren irakaskuntza XVII. mendean, eta

ratio studiorum delako hezkuntza sisteman, Erretorika eta Gramatika ziren diziplina

nagusiak, horiek baitziren Liburu Santuak interpretatzeko bidea. Jesuiten eskola

garrantzitsuenak Madrileko Seminario de Nobles, Egoitza Inperialeko Errege ikasketak,

Madrileko Errege Ikasketen Seminarioa eta Zerberako eta Gandiako unibertsitateak

ziren. Oratoria judiziala eta eztabaida diskurtsoa alde batera utziz, Oratoria sakratua

landu zuten, eta iturri klasikoen artean, Zizeron zen jaun eta jabe.

Erretorikaren inguruko hainbat lan garrantzitsu zor dizkiegu garai honetako jesuitei,

hala nola, De Arte Rhetorica (Cipriano Suárez), De Arte Oratoria (Aita Bravo), De

Ratione Dicendi (Bartolomé Alcázar), eta XVII. mendeko predikatzaileengan eragin

handia izan zuen Agudeza y arte de ingenio (Baltasar Gracián).

XVIII. mendean ere, aurreko mendeko joerari jarraituz, Erretorikak funtzio

garrantzitsua betetzen zuen irakaskuntzan eta XVII. mendean bezala, Oratoria sakratua

gailentzen da beste hizlaritza moten gainetik. Ekoizpen erretorikoari dagokionez,

elizgizonek dute protagonismoa, horiek baitira kargu publiko garrantzitsuak betetzen

zituztenak eta irakaskuntzan nagusigoa zutenak, Ilustrazioak sekularizazio ahaleginak

egin bazituen ere. Frantzian Klasizismoa erroturik dago eta haren eragina Europan ere

ikusten da; Klasizistek, Zizeron, Kintiliano eta beste batzuen erretorika lanak miresten

eta eredutzat hartzen dituzte.

Espainian ere, klasizisten eta modernoen arteko liskarrak antzematen dira. Boileau

ikuspegi klasizistaren aldekoa zen. Bere lanen itzulpenek arrakasta handia lortu zuten,

Oratoria sakratuaren nahiz Erretorikaren esparruan argitaratutako eskuliburu askoren

eredu izan zelarik, teoriko grekolatindarrekin batera. Autore garrantzitsuenak, Luzán,

Artiga, Mayans y Siscar, Pabón, Hornero, Capmany eta Madramany izan ziren4.

4Luzán-ek garai honetako espainiar tratatu famatuena idatzi zuen, Poética(1739). Artigak, El epítome de

la elocuencia española argitaratu zuen 1750. urtean, eta Mayans y Siscar-ek bere obra nagusia izan zen

Orígenes de la Lengua española (1737)-z gain, Oración que exhorta a seguir la verdadera idea de la

Elocuencia Española (1727), El orador christiano (1733) eta Rhetorica (1757). Pabón-ek ere mende

10

Hainbat faktorek sasoi honetako ekoizpen erretorikoaren gorakadan eragina izan zuten:

burgesiaren goraldiak, irakaskuntzarako sarbide irekiagoak, analfabetismo kopuruaren

beherakadak eta bereziki, aldaketa politikoen ondorioz, hizlaritza politikoa egoki

menperatu behar izateak. Horrela helburu didaktikoa zuten erretorika eta poetika

eskuliburu asko argitaratu ziren eta gobernuak kaleratutako babespen legeek ere

lagundu zuten gorakada horretan, 1752an Espainiako mugetatik kanpo inprimatutako

liburuen sarrera debekatu baitzen.

Hala eta guztiz ere, aipatutako ekoizpenaren kalitatea gainbehera zihoan, eta zenbait

historialariren iritziz, jesuiten irakaskuntza eredua izan zen horren errudun. XVII.

mendean jesuiten hezkuntza Gramatikan oinarrituta zegoen eta leku garrantzitsua

betetzen zuten Latinak eta Erretorikak. Irakasbide hori XVIII. mendean kritikatua izan

zen ordea, ilustratu askok “latinitate”ek ikasbide praktikoei lekua kentzen zietela

baitzioten eta beste askok ez baitzituzten jesuitek erabilitako testuak gustuko (T. Egido,

2004, 228.orria). XVIII. mende hasieran, irakaskuntza, Ilustratuek bultzatutako

erreformaren ardatza zen, baina garai horretan ere krisi intelektual orokorra antzeman

daiteke. Atsekabea nagusi da, irakaskuntzaren eta idazleen kalitateari dagokionez, eta

hori dakarkigu begitara garaiko satiraren gorakadak, adibidez Aita Islaren Fray

gerundio edo Cadalsoren Los eruditos a la violeta.

Baina, nori bideratzen zitzaion ekoizpen erretoriko hori? Aradraren ustetan, XVIII.

mendean bi ekoizpen erretoriko mota bereizi behar ditugu, bata eskola esparruari begira

idatzitakoa, eta bestea, irakurlego anitzago bati zuzendutakoa. Neurri handi batean,

hartzailea klase altuetako jendea bazen ere (elizgizonak, abokatuak eta politikoak),

idazle asko irakurleen ikasketa maila eskasaz ere kexu ziren, esan dugunez erretorika

eskuliburu asko ikasle gazteentzat eginak baitziren (Aradra, 1997, 45-53 orr).

honetako erretorika liburu ezagunenetariko bat idatzi zuen, La rethorica castellana (1764), non ondo hitz

egiten eta esaldi bat nahiz diskurtso bat ondo egituratzen irakasten zuen. Horneroren Elementos de

retórica (1777) berriz gehienbat haurrei eta latinaren ezagupen teknikorik ez zuten helduei zegoen

zuzenduta.

Eta azkenik Capmany –ren Filosofia de la elocuencia (1777) aipatu behar dugu, zeina, izenburuak

adierazten duen bezala elocutio-ri eskainita dagoen. Antzeko bidetik doa Madramany Tratado de la

Elocución o perfecto lenguaje y buen estilo respecto al castellano (1795) liburuan.

11

3.- VASCO-IBERISMOAREN TEORIA

Badirudi XVI. eta XVII. mendeko espainiar filologoen artean jakin-min handia piztu

zuela Iberiar penintsulako hizkuntzen egoerak Erromatarrek hura konkistatu aurretik.

Euskara, oraindik bizirik zirauen hizkuntza aurre-erromatarra izanik, ezinbestekoa zen

orduan gai hau ukitzea gaztelaniaren jatorriari buruz hitz egitean. Eta Larramendik bere

obretan eta bereziki aztertuko dugun honetan, teoria vasco-iberistaren aldeko jarrera

erakusten digunez beharrezkoa iruditu zait eztabaida honen inguruko azalpen batzuk

ematea.5

Aipatutako XVI. eta XVII. mendeko filologoek bi teoria ezberdin defendatzen zituzten:

hizkuntza aniztasunarena, ondoko mendeetan hainbat zientzialarik berretsi dutena, eta

vasco-iberismo deiturikoa. Azken hori XX. mende hasiera arte defendatua izan zen,

Humboldt alemaniarrak internazionalki ezagutarazi zuelarik; teoria horixe izan zen

euskararen apologien, eta hortaz Larramendiren obra honen ardatza.

Hizkuntza aniztasunaren teoriak, erromatarren aurreko eleaniztasuna defendatzen du.

Korronte horren jarraitzaileen ustez, hizkuntza desberdin asko zeuden penintsulan

elkarbizitzen: zeltiberiera penintsularen erdialdean, iparraldean, mendebaldean eta ipar-

mendebaldean; hegoaldean berriz kartagotar, feniziar eta tartesostarren hizkuntzak.

Iberiarrak, Andaluzia ekialdetik, sortaldetik eta Ebroko ibarraren ekialdetik zabaltzen

ziren, eta euskaldunak azkenik, gaur egun dutena baino eremu handiagoa hartzen zuten,

haien hizkuntza Pirinioetatik, Araba hegoaldetik, Errioxako ipar-mendebaldetik eta

Burgoseko ekialdetik hedatzen zelarik.

Vasco-iberismo deituriko teoria aldiz, Genesis liburuko X. kapituluan oinarritua dago,

zeinean kontatzen den Jainkoak, Babeleko dorrea eraikitzen ari zirelarik, hizkuntza

nahaste bat sortu zuela eraikuntza hori eragozteko eta nahaste horretatik 72 hizkuntza

jaio zirela. Vasco-iberisten ustez, euskara, 72 hizkuntzetako bat izan zen, eta Tubalek

eta bere familiak hori eta iberiarra zabaldu zituzten penintsula osoan zehar,

Erromatarrak iritsi aurretik. XVIII. mendean, teoria horren defendatzaile nagusia

Humboldt alemaniarra izan zen, hain zuzen ere, Larramendi eta Astarloa euskal

apologistak oinarri hartuta.

5Horretarako Entre la pluralidad lingüística y el vasco-iberismo: ideas lingüísticas sobre la España

prerromana en los siglos XVI-XVII artikuluaz baliatuz batik bat (Oroz, 2008).

12

Espainian teoriaren alde nahiz aurka zeuden autoreen artean Juan de Valdes, Ambrosio

de Morales, Juan de Mariana edo Bernardo de Aldrete aipa daitezke. Mariana bereziki

nabarmendu behar da, Larramendiren Apologian aurkako gisa aipatzen delako.

Valdes-ek bere Diálogo de la lengua liburuan dio, hasieran vasco-iberismo-aren

teoriaren aldeko zela, baino gero penintsulako jatorrizko hizkuntza greziera zela aldeztu

zuela.

Ambrosio de Morales aldiz, aniztasun linguistikoaren aldekoa zen. Estrabon, Mela edo

Tazito klasikoetan sostengua hartuz, erromatarren aurretik penintsulan hizkuntza

ezberdinak zeudela dio, eta horien artean euskara. Hala eta guztiz ere ez dio euskarari

inolaz ere Garibayk ematen zion hedapena ematen. Hori frogatzeko erromatarrek

hispanikotzat jotzen zituzten hitz asko, gero euskaran agertzen ez zirela argudiatu zuen.

Juan de Marianak bere aldetik, Tubal penintsulako lehen konkistatzailea izan zela

onartzen zuen baino vasco-iberismo-aren teoria ezeztatzen zuen, Ambrosio de

Moralesen argudio berbera erabiliz.

Erromatarren aurreko hizkuntza aniztasun hori defendatzen zuen Bernardo de Aldretek

ere. Honi buruz esan dezakegu, XIX. mendeko gramatika historiko konparatuaren

aitzindarietako bat dela, etimologiak eta latinetik gaztelaniarako bilakaeran bokalek

nahiz kontsonanteek jasan zituzten aldaketak aztertu baitzituen. Bere aburuz,

gaztelaniaren jatorria latina da. Teoria hori gutxik onartzen zuten orduan. Izan ere,

jatorria grezieran edo euskaran zegoela ziotenez aparte, beste batzuk erromatarren

aurreko hizkuntza gaztelania zela uste zuten. López Madera esaterako azken teoria

honen babesle sutsua zen, eta euskarari dagokionez, beti leku berean egon zela zioen eta

ez zuela inoiz penintsula osoa hartu. Hori justifikatzeko, euskarak idatzizko bilakaera

hutsala izan zuela zioen.

Hortaz, espainiar idazleen kopuru handi bat erromatarren aurreko aniztasun

linguistikoaren teoriaren aldekoa zen. Euskal idazle gehienek, aldiz, azalpen hori

baztertu eta haien hizkuntzari hedadura handiagoa eman zioten, hots, vasco-iberismo-

aren teoriaren defendatzaile sutsu izan ziren. Horretarako, toponimiarekin zerikusitako

argudio etimologikoak eta arrazonamendu historiko nahiz etnografikoak erabili zituzten.

Horien artean Esteban de Garibay eta Andres de Poza aipatu behar dira. Larramendik

muturreraino eraman zuen aztergai dugun obran azken horren argudio nagusia, hots,

euskara hizkuntza filosofikotzat eta perfekzio eta arrazoi handikotzat hartzearena.

13

Poza-k lehen aldiz adierazten du, euskararen oinarrizko hitzen etimologia aztertzean,

hitz bakoitzak bere kausa barruan daramala; bere ustez, Jainkoak eratutako hizkuntza

batean bakarrik gerta daiteke hori.

Bestalde, vasco-iberismo-aren teoriari kritika egingo dioten euskal azterlaririk ere

badugu. Horien artean Arnauld Oihenart (1592-1667), testu klasikoetan aditua, zeinak

euskaldunak kantabriarrekin lotzeari uko egin baitzion. Hark, euskararen lehen hiztunak

baskoiak izan zirela eta hauek gainera gaur egun Nafarroa dagoen lekuan bizi zirela

azaldu zuen, esanez, gainera, Nafarroak muga zabalagoak zituela garaiotan. Hori

zehaztuta ere, ez zuen euskara penintsula osoko hizkuntza bakarra izan zenik onartu

nahi izan. Larramendi bere aldetik, nahiz gizon ikasia eta landua zen, Poza eta Echave

apologisten eta Zaldibia edo Garibay historialariengandik hurbilago dago, Oihenarten

espiritu kritikotik baino (L. Michelena, 1959, 5-6. orr). Aita José de Moret iruindarra

ere Oihenarten partaide izan zen, hau da, baskoien teoriaren defendatzaile. Orokorrean,

XVIII. mendean vasco-iberistek kritika gogorrak jaso zituzten espainiar autoreengandik

eta horrek euskararen antzinatasunaren aldeko apologia uholde bat sorrarazi zuen.

Apologista horien artean dago Larramendi (Caro Baroja, 1988, 16. orr).

4.- EGILEA

4.1.- BIZITZA ETA FORMAKUNTZA

Hurrengo lerroetan, Larramendiren bizitzaren hari nagusiak aipatzeari ekingo diot6.

Andoainen jaio zen 1690ko abenduaren 25ean. Aita, Domingo de Garagorri,

andoaindarra zen eta ama Manuela de Larramendi hernaniarra. Bikoteak edukitako

zazpi seme-alabetatik hirugarrena izan zen idazlea. Bere aitaren abizenari uko egitearen

arrazoiak ez daude garbi. Jesuiten lagundian sartzean jada amaren abizena erabili zuen,

Larramendi. Hola deitzen omen zioten Hernanin eskolan, baino badirudi aitaren

umezurtz geratu zela 10 urte zituela eta hor dagoela abizena aldatzearen arrazoia.

6Iturrien inguruan, Tellechea Idígoras da Larramendiren bizitza sakonki aztertzen aitzindaria, eta haren

hitzaurreetan ditugu Larramendiren bizitzaren argibide gehienak. Horretan oinarritzeaz aparte,

Gipuzkoarraren hirugarren mendeurrenean egindako liburuan aurkitzen dugun Altunaren artikulua hartu

dut oinarri (Altuna, 1991), bertan biltzen baitira Tellechearen lanetatik hartutako datuak, baita Altunak

berak elizbarrutiko artxiboan aurkitutako beste datu batzuk ere.

14

Gero, bere osaba Migel de Minerrek Bilboko jesuiten ikastetxera eraman zuen oraindik

oso gaztea zelarik, eta bertan hasi zen haren ikasketen ibilbide luzea. Osaba bere aita

modukoa izan zen berarentzat, berak hezi baitzuen. Bilbon sartu zen bada Jesuiten

Lagundian eta hortik Valladolidera joan zen apaiza izateko bi urteko nobiziatua egitera.

Han sinatu zuen lehen aldiz “Larramendi” abizenarekin. Ondoren seminarioan egon zen

urtebetez eta 1710ean Medina del Campon Filosofia ikasten hasi zen. Jarraian Teologia

ikastera joan zen Salamancara; 1716an apaiz egin zen eta 1717an bukatu zituen

Teologia ikasketak. Berehala, Teologiako irakasle laguntzaile eta Filosofiako irakasle

izan zen hiru urtez, eta azkenik 1720tik 1721era hirugarren probantza egin zuen

Valladoliden.

Ibilbide hori bukatuta, Filosofia beste hiru urtez irakastera bidali zuten Palentziara eta

1724an berriz Salamancara itzuli zen Teologia maisu moduan. Bertan jaso zuen

miresmen handiena Larramendik maisu eta predikatzaile gisa. 1728an agintariek

Valladolidera igorri zuten bertako fakultatean Teologia irakasle izatera. Ez dakigu

nondik edo nola, baino Larramendiren beste alderdi bat agertu zen une hartan: euskal

zaletasuna. Badirudi kanpotik zetozkion hainbat eraso eta euskararen inguruko

mespretxuzko iruzkinek lagundu ziotela euskal zaletze horri, eta urte horretan bertan

argitaratu zuen gure aztergai den De la antigüedad y universalidad del Bascuence en

España. Larramendik aipatzen duen “la demostración previa al Arte” izango litzateke

lehen obratxo hau. “Arte” hori berriz, bere euskal gramatika da, 1729an idatzitako El

imposible vencido.

Oraindik Valladoliden zebilela, Mariana de Neuburg, Carlos II. aren alarguna zen

erregina ohiaren gutun bat iritsi zitzaion bere aitorle izan zedin Baionan, eta horretan

aritu zen hurrengo hiru urteetan. Urte horietan zehar, bitxia bada ere, ez zuen

Larramendik euskararekin eta iparraldeko euskal literaturarekin harremanetan egon

izanaren seinalerik eman. Etapa horren ondoren, Larramendiri txoko batera erretiratzeko

grina sartu zitzaion, eta erregina kontra eduki zuen arren, goiz batean erretirora alde

egin zuen. Donostian eduki zuten aurrena denboraldi batez, Jesuiten agintariek bere

erabakia onartu nahi ez zutelako, eta azkenean Loiolako santutegira joan ahal izan zen

1734.urtean. Hor beste 20 lagun bizi ziren, zeinetatik 12 euskaldunak ziren, eta bertan

bizi izan zen bere bizitzako asken 32 urteetan.

Loiolako egonaldiko lehen hamar urteei buruz ezer gutxi dakigu, dena den 1745ean,

bere obrarik famatuena eta kritikatuena, hots, Diccionario trilingüe del castellano,

15

bascuence, latín publikatu zuela jakinda, lan horretan ibili zela ondorioztatu behar da.

Hori bera baieztatzen digute Hiztegi Hirukoitzaren hitzaurreko ondorengo hitzak, non

Larramendik berak hitz egiten duen, lehendabiziko zatiaren XXVII. Kapituluan , De la

gran dificultad que he tenido en componer este Diccionario.

1745etik 1754era Gipuzkoako arazo eta auzi guztietan ibili zen lanean, etxetik kanpo.

Bere bizitzako azken hamar urteetan hiru obra idatzi zituen, baina arrazoi

politikoengatik ezin izan zituen inprimatu: lehena Corografía de Guipúzcoa, 1754an

idatzia, bigarrena Historia de Guipúzcoa eta hirugarrena Sobre los fueros de Guipúzcoa.

Azkenik, Larramendi berak izenik eman ez zion baina Tellecheak Autoapología deitzen

duen txostena ere idatzi zuen, non bere bizia kontatu eta bere burua zuritzea den xedea.

Argitalpen hauekin guztiekin ikus daiteke Tellecheak Larramendi ezagutarazi eta

goraipatzeko egindako lan handia, izan ere, Tellecheak berak dioen bezala, “Tutto fa

brodo. Todo enriquece esta sopa cuyo protagonista es Larramendi” (Tellechea & Caro

Baroja, 1990, 21. orr). Eri zegoela hil egin zen Loiolan 1766ko urtarrilaren 29an, eta

bertan lurperatu zuten omenaldi guztiekin.

4.2.- BERE OBRAREN ERAGINA ETA BERE AURKA EGINDAKO KRITIKAK

Michelena, Lakarra eta Sarasolaren lanak argitaratu aurreko kritika literarioaren aburuz

Larramendiren idatziek aspektu teoriko eta apologetikoa zuten, hau da, bere lanak

garaiko euskararen kontra zeudenak konbentzitzeko soilik idatzi zituen. Kritiko horiek

Larramendi euskal literaturaren bultzatzaile izan zela aitortzen zuten, baino bere

Diccionario trilingue-n neologismo asko sartzea eta, batez ere, berak defendatzen zituen

ideiei uko eginez, euskararen inguruko lan guztiak erdaraz idaztea leporatzen zioten.

Askok diote Sabino Arana eta haren jarraitzaileen garbizaletasunaren aurrekaria dela

(Gómez López, 1991).

Mujikak, esate baterako, zera dio, euskaraz soilik “nahigabe” idatzi zuen arren, euskal

literaturaren garapenean ohorezko postua duela Larramendik, hizkuntzaren apologista

eta azterlaria den heinean. Baina, ikerlari horren ustez, haren benetako eragina soilik

Sabino Arana eta bere jarraitzaileengan nabaritu zen. Gainera, euskararen

arrazionalizatze lana egiten digu, askotan hizkuntzaz kanpoko ideiak hartuz, giro txar

eta hutsune zientifikoaren aurkako babes psikologiko moduko bat egiteko, hain zuzen

(Mujika, 1979, 185-186. orr).

16

Villasantek berriz, aipatutako literaturaren historiaren liburuan, Larramendik XVIII.

mendeko bigarren erdialdeko eta XIX. mendeko lehen erdialdeko euskal idazleetan

eragin handia izan zuela esaten digu, nahiz ondorengo horiek ez ziren izan haren

neologismoen erabiltzaile sutsu, hizkuntza herrikoiaren jakile baitziren eta azken hori ez

baitzuten alde batera utzi (Villasante, 1979, 144. orr).

Geroagoko kritikek - adibidez Michelena, Lakarra edo Sarasolarenak – idazlearen lanen

ikerkuntzaren beharra erakusteaz aparte, lan horien benetako helburua gogorarazi

digute. Larramendik bazekien euskararen erabilpena eskasa zela goi mailako testuetan,

eta euskara hitz teknikoez hornitzeko egin zuen bere hiztegia. Larramendi euskararen

apologista izan zen, baina Ricardo Gómez-en ustez, hori da hain zuzen ere hizkuntza bat

duintzeko eman beharreko lehen pausua (Gómez López, 1991, 3. orr). Eta Sarasolak

esaten digunez, “Hegoaldean bederen, 1750-1900 bitartean kultur maila gutxienekoa –

hots, bertsolari eskolatu gabeena edo kristau ikasbide marjinalena – gainditu duten

euskal idazlan gehienen atzean Larramendiren eragina – zuzena nahiz zeharkakoa –

nabari daiteke. Eta maila jakin batetik gora aritu behar zenean nahi eta ez jo behar zen

haren hiztegira. Ez zegoen euskararen alorrean beste hautabiderik” (Sarasola, 1986, 321.

orr)

Funtsean, Larramendiren ondare nagusia, bere ondorengoek eduki zuten euskal idazle

kontzientzia, eta hizkuntzaren adierazpen eta erabileraren inguruko hausnarketa dira,

Ricardo Gómez-en ustetan (Gómez López, 1991, 4. orr). Hortaz aparte, Michelenak

dioen bezala, Larramendi idazle bikaina da, bai euskaraz, bai erdaraz. Bere aurkarietatik

gailentzen da imajinazio zein ozarkerian, eta ez du barregarri geratzearen batere

beldurrik, bere obrek umorezko ukitua baitute gehienek. Ezin da ukatu Larramendik

asko asmatu eta faltsutu zuenik, baino material asko prestuki ere bildu zuen, eta euskal

hizkuntza alorreko azterlanen garapen nabarmena eragin izana zor diogu (Michelena,

1959, 15 & 21. orr).

5.- IRAKURLE EDO HARTZAILEA

Aztergai dugun obraren izaera eta eragina ulertzeko Larramendiren De la antigüedad y

universalidad del bascuence obraren irakurle edo hartzailea zein izan zitekeen ere hartu

behar dugu kontuan.

Hasteko, berriro gogoratu nahi dugu ikergai dugun testua XVIII. mendeko euskal

apologia bat dela eta horrexegatik vasco-iberismo-ren teoriaren testuingurura jo behar

17

dugula Larramendiren obra honen ustezko hartzailea definitu ahal izateko. Lehenago

aipatu dugunez XVIII. mendeko euskal apologistek aurreko mendeetako vasco-

iberistekin lotura zuzena dute, horietan oinarritzen baitira euskara maila gorenera

altxatzeko. Bestalde, hartzaile zuzenak, kontrako teoriaren, hots, hizkuntza

aniztasunaren teoriaren defendatzaileak direla ondorioztatu behar dugu.

Euskal literatura apologetikoa, euskara baztertzeak eragindako frustrazioak sortu zuen

defentsa mekanismoa da eta Larramendiren apologia ere hein batean frustrazio horren

fruitu da. Hori jakinda pentsatzekoa da apologia horien hartzaileak, batez ere euskal

hizkuntzaren baztertzaileak direla. Halere, euskararen inguruko polemikak ez-jakinen

interesa ere pizten zuen; Bien sé que tengo que lidiar con los extraños y con los propios,

con los doctos y los ignorantes: pues hasta el vulgo rudo quiere interesarse en esta lid.

No importa: espero enmudecerlos a todos, y escarmentarlos a puros tajos de

argumentos, y a reveses de retorsiones (Larramendi & Perochegi, 2000, 19. orr)

Aipatutako baztertzaileen artean egon daitezke, Michelenak dioen bezala, Mayans,

Ignacio Armesto eta Ambrosio de Morales esaterako (Michelena, 1959, 5. orr), eta

konkretuki Aita Juan de Mariana, zeinari buruz jadanik hitz egin dugun. Larramendik

bere obraren sarreran bertan aipatzen du: ¡Cosa nueva, dirá alguno, que se dé a luz el

Arte de una lengua, que es irreducible a método y reglas! ¿Quién lo dice? Hombres

eruditos, y entre ellos un Mariana. Ya después pediremos los despachos a esos eruditos.

(Larramendi & Perochegi, 2000, 21. orr). Badirudi Larramendik bihotzean iltzaturik

zeramatzala idazle horren hitzak, zeinak euskara rudem et barbaram linguam, cultum

abhorrentem deitu baitzuen. (Michelena, 1959, 9. orr).

Horretaz aparte, idazlanaren hasieran gure idazleak Juan de Ydiaquez-i igortzen dion

eskutitza irakur dezakegu. Esleitzen dizkion titulu guztiengatik ondorioztatzen da gizon

hura noble ospetsu bat zela. Gizon horri buruz gauza gutxi dakigu; 1726 et 1729. urteen

artean sari edo titulu altuenak jaso zituen (jeneral gorena, Granada de Ega-ko dukea eta

Espainiako ahaltsua), gainera badirudi gipuzkoarra zela, azkoitiarra zehazki. Horrela

sinatzen du Larramendik eskutitza: B.L.M. de V. Exc. su más rendido servidor, y

paisano M.D.L (Larramendi & Perochegi, 2000, 17. orr). Honako hau ere obraren

irakurle zuzenetako bat da, autoreak berari eskaintzen baitio testua. Argitalpenerako

laguntza ekonomikoa eman dion jauntxoa ere izan daiteke.

18

6.- OBRAREN ANALISI ERRETORIKOA

Analisi erretorikoari hasiera emateko, obraren genus erretorikoa zehaztea da emanen

dudan lehen urratsa. Ondoren, Antzinateko erretorika tratatuek zehazten dizkiguten

sorkuntza prozesuko bost atalen analisia eginen dut.

Diskurtso erretoriko baten sorkuntza prozesuko bost ataletatik – inventio, dispositio,

elocutio, memoria eta actio –, inventio eta dispositio dira edukiak garatzen eta

antolatzen laguntzen dutenak. Bi atal horietan jarriko dut arreta, batez ere, baino horrek

ez du esan nahi elocutiori dagokion adierazpen maila alde batera utziko dudanik.

Bestalde, memoria eta actio, jendaurrean egingo den diskurtso bat garatzeko

ezinbesteko zatiak dira, ez ordea idatzizko diskurtso bat egiteko beharrezkoak. Hortaz,

nire analisian lehenengo hiruak soilik aztertuko ditut, diskurtsoaren zati nagusia den

argumentazioari ohorezko lekua emanez.

6.1.- OBRAREN GENUS-A ETA ILDO NAGUSIAK

Jarraian obraren ezaugarri orokorrak eta argitalpenaren inguruko gorabeherak azalduko

ditut, euskal literaturaren historia ezberdinak eta, batik bat, Larramendi berak idatzitako

obra honen aitzinsolasa kontuan hartuz.

De la antigüedad y universalidad del bascuence en España: de sus perfecciones y

ventajas sobre otras muchas lenguas: Demostración previa al Arte que se dará a luz

desta Lengua Salamancan argitaratu zen 1728.urtean. Autorearen helburu orokorra,

hurrengo urtean argitaratuko zuen euskal gramatikaren, hots, “El imposible vencido”

deiturikoaren bidea prestatzeaz gainera, bi obra horiei justifikazio bat ematea zen. Gure

lanari dagokion obraren helburu zehatza berriz, aipatutako euskararen baztertzaileei

erantzuna ematea zen, teoria vasco-iberistaren inguruko argudioak emanez eta euskara

maila gorenera altxatuz. Larramendiren hitzetan, picado de las continuas chanzas, o

burlas, que oigo contra el vascuence, me valgo de las mismas armas a su modo, y

procuro defenderme como Dios me ayuda (Larramendi & Perochegi, 2000, 19-20. orr).

Izan ere, garai horretan sortu zen “Espainiar Hizkuntzaren Errege Akademia” delakoa

eta bertan, iberiar penintsulako jatorrizko hizkuntzei buruz hitz egitean ez zitzaion

euskarari ia inongo lekurik ematen. Hori ikusirik, euskara Espainiako hizkuntzarik

zaharrena zela eta antzinako garaietan lurralde guztietara zabalduta zegoela frogatu nahi

izan zuen. Obratxo honetan darabilen idazkera, isekaria, erronka jotzailea eta apur bat

iraingarria da (Villasante, 1979, 130. orr).

19

Apologia hau eta El imposible vencido Salamancan Teologia irakasle zen garaian idatzi

zituen, en los muy breves ratos que pude usurpar a más altas tareas, berak esaten

digunez (Mujika, 1979, 97. orr). Aipatu beharrekoa da testua bere sorkuntza literarioan

zehar idatzitako lehen obra dela. Larramendik berak, bere sorkuntza prozesuari buruz

zera dio: Es obra de muchos años, no sólo por las dificultades intrínsecas, sino también

porque no ha podido ser el principal asunto de mis tareas (Altuna, 1991,15. Orr).

Bestalde, eta berriro autorearen hitzetan oinarrituz, bere obra honek hiru helburu ditu.

Lehena,euskararen inguruko lanak idazteak ematen dion atseginari esker, lan serio eta

handiagoek sortzen dioten akidura arintzea. Bigarrena, munduari hizkuntza guztien

artean zahar, dotore, eder eta jasoenetakoa den euskara ezagutaraztea litzateke eta

hirugarrena euskara irainetatik babestea eta bere baztertzaileak nahasirik eta ezeztaturik

ikusita, atsegina hartzea (Larramendi & Perochegi, 2000, 22-23. orr).

Obraren generoari dagokionez, atal honen aurretik askotan azaldu dudan moduan,

apologia bat da ikergai dudana, hasteko Larramendik berak idazlanaren aitzinsolasean

aipatzen duelako: […] descubro bastantemente mi designio, que ha sido acomodar el

estilo al carácter de la apología (que de su natural no lleva el estilo muy suave, y suele

gastar más picante que dulce […] (Larramendi & Perochegi, 2000, 19. orr).

Apologia zerbaiten aldeko diskurtsoa da, defentsa diskurtsoa. Platonek oratoria bi

generotan ezberdindu zuen, apologia eta akusazioaren generoetan, eta Isokratesek ere bi

genero horiek sartu zituen egin zuen oratoriaren zatiketan. Aristotelesek erretorika

judiziala bi genero horietan banatu zuen, apologia diskurtsoa beti akusazio diskurtso

batek eragiten duela esanez, pertsona batek bestea salatzen duenean, akusatua edo

salatua izan denak bere burua defendatzeko premia baitu. Hemen logikoki ez gara ari

auzitegi-erretorikari buruz, baino klasikoek esandakoa kontuan hartuz, esan beharra

dago zentzu horretan Larramendirena apologia bat dela eta Aita Mariana bezalako

idazleen salaketa diskurtsoek eragin zutela bere hizkuntza defendatzeko behar

ezinbesteko hori. Apologista, akusazioari uko egitera eta salatzailearen diskurtsoak

eratu duen “irudi” hori leundu eta garbitzera behartua dago. Behar horren erantzun

erretorikoa da apologia (Ross, 1982, 254-255 & 257. orr).

Ezagutzen den lehen apologia, Sokratesena da. Bertan, erretorikaz baliatuz, Sokratesek

gazteria galbideratu zuelako eta jainkoengan sinesten ez zuelako sententziaren aurkako

defentsa sendo bat egiten du Platonek. Eredu hori jarraitu zuten gainerako apologiek,

20

baita Larramendiren honek ere, baliabide erretorikoak modu bikain batean erabiliz, eta

berak aipatzen duen “pikante” hortaz baliatuz.

Bestalde, testu hau ekintza erretoriko zabalago baten parte kontsideratzen dudan

heinean, testuaren genus-a finkatu behar da: funtsean, darabilen diskurtso mota

eztabaidazkoa da, genus deliberativum izenekoa, irakurlegoa tesi batzuen egiaz

konbentzitzea baita helburua. Dena den, tipo “puroak” ez dira existitzen. Apologia

denez, diskurtso judizialaren ezaugarriak ere baditu gure obrak, aurkarien tesiak

euskararen aurkako akusazio gisa hartzen baititu Larramendik. Horrela, movere eta

docere helburuak dira nagusi obra honetan. Gainera, tradizio apologistaren barruan esan

behar da Larramendi, garaiko beste idazleekin konparaturik, idazle pertsonala dela,

erregistroetan anitza, eta ezustekoetan aberatsa. Bere bat-bateko umore ona, eta

eztabaidatuz hartzen duen atsegina irakurlearekin erraz komunikatzeko tresnak dira

(Michelena, 1988, 98. orr).

6.2.- INVENTIO7

Diskurtsoaren sorkuntza prozesuko lehen atalak planifikatze lana du eginkizun.

Inventio-aren definizio arruntena, Rhetorica ad Herennium obra anonimoak

dakarkiguna da: Inventio est excogitatio rerum verarum aut veri similium quae causam

probabilem reddant, hots, kausa sinesgarria egin dezaketen ideien eta argumentu

egiantzekoen bilaketa eta aurkikuntza.

Bilaketa hori, eskola ariketetan ikasten eta praktikatzen zituzten “leku” edo topikoen

multzo zabalean oinarritzen zen. Loci-ak hortaz, ideiak bilatzeko ikerketa formula

egokiak dira. Topoi horiek, bestalde, diskurtsoaren zati guztietan erabil daitezke, hots,

aurrerago aipatuko ditugun exordium, narratio, argumentatio eta epilogum-ean.

Hasteko, ideien bilaketa prozesuaren emaitza zehazteko, autoreak aukeratu eta

formalizatu dituen gaiak eta ideia nagusiak aipatuko ditugu eta ondoren, erabili dituen

iturriak.

Aurretik esan dugun bezala, obraren gai nagusia euskararen defentsa da. Hori garatzeko

darabiltzan azpi-gaiak, berriz, euskararen antzinatasuna, unibertsaltasuna eta

bikaintasuna dira. Gai horiek guztiak obran zehar kapitulu ezberdinetan banaturik

ditugu, geroxeago dispositio atalean ikusiko dugunez.

7 Atal honen sarrera egiteko Salaberriren tesiaren “Geroren sorrera” kapitulua hartu dut kontuan

(Salaberri, 1997, 153-154. orr)

21

Bestalde, gai horiek jorratzeko erabili dituen iturrien artean, garai eta korronte

ezberdinetako autoreak aurki daitezke.

Antzinateko Erretorikan gizon aditua dela ikusarazten digu autoreak, batik bat Zizeron

eta Kintilianoren obrei egiten dien erreferentziek aditzera ematen diguten bezala.

Kintilianoren Institutio oratoria lanaren kapitulu ezberdinak eta Zizeronen Academica

obraren zenbait atal aipatzen ditu. Horietaz aparte beste klasiko batzuen obrak ere

gogora ekartzen ditu, hala nola, Horazio-ren epistolak, Platonen Cratilo, Prisziano,

Dionysio Alexandrino, Eustachio edo Nizeforo Calixto historialariak.

Klasikoez gain, bere garaikide diren beste hainbat autore ere izendatzen ditu, hots,

teoria vasco-iberistari buruz aritu garenean jadanik aipatu ditugunak. Horien artean,

bere aurkaritzat hartzen zituen Ambrosio de Morales – eta hain zuen bere Historia

Latina - eta horren ikasle izan zen Juan de Mariana jesuita eta historiagile ospetsua.

Mariana sarritan aipatzen du obran zehar eta bereziki hain iraingarria zeritzon Historiae

de rebus hispaniae obraren lehen liburuko bosgarren kapitulua, bertan idatzi baitzuen

euskararen aurkako esaldi hau: rudem, et barbaram linguam, cultum abhorrentem.

Bestetik, bera bezala euskararen alde zeuden beste hainbat ere aipatzen ditu, hain zuzen

Oihenart, Echave, Poza, Garibay, Moret, Cortés eta Gabriel Henao. Dena den, Poza-ren

izena behin baino gehiagotan aipatzen du, Penintsulan zehar barreiatutako euskal

toponimiari buruz ari denean. Gainera, askotan izendatzen ez baditu ere, badakigu

autore horiek bere obraren iturri garrantzitsuak izan zirela.

Vasco-iberismoaren eztabaidarekin lotura zuzenik ez zuten beste zenbait autore ere

erabiltzen ditu Larramendik iturri moduan, besteak beste, Julio Escaligeroren De causis

linguae Latinae, eta Julioren seme izan zen Jose Escaligeroren Tractatum de linguae

Europae lanaren pasarte bat. Horrez gain Alonso Veneroren Enchiridion de los tiempos

historia eskuliburua aipatzen du, baita Athanasius Kircher jesuita eta eruditoa ere.

Azkenik, gogoan izan behar da, Espainiako Errege Akademiaren hiztegiaren lehen alea,

aztergai dugun obraren argitalpena baino urte bat lehenago kaleratu zela. Larramendik

horren hitzaurrea hartzen du eredu kontra argumentatzeko, batez ere laugarren eta

bosgarren kapitulutan. Gainera, hiztegi horrek dakartzan etimologiak erabiltzen ditu

horiek errefusatu eta hitz berberen euskal etimologiak egiteko.

22

6.3.- DISPOSITIO

Dispositio izeneko atalaren xedea, inventioan aurkitu eta garatutako ideien egituraketa

da. Aitzitik, latindar erretorika liburu gehienetan, diskurtsoaren zati garrantzitsuenen

analisia, inventioaren barruan egin izan da. Salaberriren formatua jarraituz ordea

(Salaberri, 1997), atal horiek dispositioan sartzea erabaki dut, Aristotelesek zioen

modura berez horren parte direlako.

Hortaz, dispositioa aztertzeko, obra honetan azaltzen diren ideien antolaketa azalduko

dut. Kanpoko egituraketari dagokionez, Larramendik kapituluka banatzen ditu edukiak,

hamasei kapitulutan zehazki. Gehienak argumentatio atala osatzen duten tesiak dira.

Aurretik, eskaintza bat eta obraren Sarrera kokatzen ditu: bi elementu horiek osatzen

dute obraren exordioa. Esan dezakegu narratio deritzon zatirik ez dagoela obra

honetan, lehenengo kapituluan zuzenean bere tesiak argumentatzeari ekiten baitio

Larramendik.

Idazleak garatzen dituen gaiei dagokienez, lehenengo kapitulua euskararen

antzinatasunari eskaintzen dio. Bigarrenean, euskararen unibertsaltasuna defendatzen

du, baita hirugarrenean ere. Laugarren eta bosgarren kapituluetan, euskararen

antzinatasuna eta unibertsaltasuna defendatzen ditu, Espainiako Errege Akademiaren

hiztegia kritikatuz eta A letratik C letrarainoko euskal etimologiak emanez. Ondoren,

euskararen bikaintasuna defendatzen du, honako pausuak jarraituz: Seigarren kapituluan

euskarak jaso dituen kritikak zerrendatzen ditu lehenik, gero gezurtatzeko. Horrela,

zazpigarrenean, euskararen bikaintasuna defendatzeko emango dituen tesi

ezberdinentzako sarreratxo bat egiten du; zortzigarrenean, bikaintasun horiek aztertu eta

frogatzeko jarraituko duen “egiazko arau” delakoa aurkezten digu eta

bederatzigarrenetik hamabosgarrenera, atalez atal, gainerako hizkuntzekin konparatuta

euskarak dituen bikaintasunak azaltzen dizkigu. Honaino tesi desberdinen defentsa.

Hamaseigarren kapituluan, euskarak latina, gaztelera, frantsesa eta italierarekin dituen

irudizko hizketaldi batzuk ditugu. Epilogoaren aurreko atal dramatiko hori, umoreari eta

irudimenari eskainitako literatur elementu bat da. Argumentazioaren atalean sartuta

dago eta ordura arteko eskema logikoa baztertuz bere tesia defendatzeko beste bide bat

da. Bukatzeko, lanaren konklusio labur bat egiten digu Larramendik.

23

6.3.1.- EXORDIOA

Exordioa diskurtsoaren lehen zatia da. Bertan idazlea irakurlearen arreta bereganatzen

saiatzen da, hots, hura limurtzeko lehen aukera da. Garavellik dioen bezala, exordioan

autoreak gaia azaltzen eta justifikatzen du, trebetasunez bere aurkariak ahuldu eta bere

burua defendatzen du (Garavelli, 1991, 75. orr). Salaberrik gaineratzen duenez,

exordioak testua tradizioarekin eta irakurle posibleekin harremanetan jartzeko helburua

ere badu (Salaberri, 1997).

Gainera, hartzaileen aurreiritzien eta auziaren izaeraren arabera, auzi hori arrakastaz

defendatzeko aukera handiagoa edo txikiagoa izaten da. Horrela, auzi mota desberdinak

bereizten dira: genus honestum (hizlariak guztia bere alde dauka), genus humile, (auziak

ez du interesik sortzen), genus anceps, (auziak aldi berean aldeko eta kontrako jarrerak

sortzen ditu), genus admirabile, (auziaren aurkako jarrera da nagusi) eta azkenik genus

obscurum, (auzia argitzea oso zaila da). Kasu honetan, eztabaidagarri den gaia

admirabile kontsidera daiteke, euskararen aurkako argitalpen eta aurreiritziei aurre egin

behar baitio Larramendik. Horregatik, proemioan bertan ekingo dio defentsari.

Exordio honetan bi zati nagusi aurkitzen ditugu, batetik, Juan de Idiáquez-i zuzendutako

eskaintza eta bestetik, Larramendik Sarrera deitzen duen atala. Eskaintzan, ikusiko

dugun bezala, liburuaren gaia aurkeztu ez ezik, liburuaren muina den euskararen

bitartez, azkoitiar noblearen laudorioa egiten du. Sarrera deitzen duen zatian, berriz,

argitaratzear duen Arte de la lengua Vascongada liburuaz hitz egiten digu, esanez bere

apologia, Artearen aurka sortuko diren erasoez defendatzeko idatzi duela.

Exordio ororen xedea irakurlea erne, otzan eta onbera mantentzea denez, hemen ere

horretara zuzenduta daude Larramendik darabiltzan formula edo loci-ak.

Attentum parare helburua lortzeko, hau da, irakurlea erne edukitzeko zenbait topiko

erabiltzen ditu. Horrela, obran zehar defendatuko duen auzia garrantzi handikoa dela

adierazten du lehenik. Oso interesgarria deritzot liburuaren gaia Juan de Ydiaquez-i

azaltzeko moduari: gaiak – euskararen goraipamena eta defentsak- sorraraziko dion

atsegina aipatzen du lehenik eta gero, euskararen handitasun nahiz bikaintasunaz

mintzatzen da. Bertute horien aipamenak noblearen eta irakurlearen arreta piztea

lortzen dute. Baina gainera euskararen gorazarrea, bere babesle den noblearen gorazarre

bilakatzen du: horrela, eskaintza osoa euskararen eta noblearen goraipamena da. Esan

daiteke, apologia exordioan bertan hasten dela: el vascuence es proprísimo en la

24

significación de sus voces y hizo a V.Exc. muy propio y nacido para todo lo bueno y

grande…el vascuence es muy cortés en sus fórmulas y expresiones y formó en V. Exc

una viva escuela de la cortesanía y discreción… etab. Esan beharrik ez dago noblearen

onespena ere lortzen duela zuzentzen dizkion laudorioen bidez, captatio benevolentiae

topikoaren adibide bat baita azkenean eskaintza osoa. Gainera, gaia bera, nobleari eta

irakurleari dagokion auzi gisa aurkezten du: tua res agitur esatean, gaiaren inguruko

auzia irakurleekin konpartitzen du, denei dagokien auzia da.

Bestalde, irakurlearen arreta piztu eta bizi mantentzeko (attentum et docilem)

interesgarria da Sarreran liburuxkaren estiloaz eta hizkuntzaz esaten duena, hots,

naturaltasunez eta ausardiaz beteta hitz egingo duela, leuntasuna baztertuta, estilo bizia

eta zirikatzailea baitagokio, bere ustetan, genero apologetikoari: Con esto descubro mi

designio, que ha sido acomodar el estilo, no sólo al carácter de la apología sino mucho

más al aire de un vascongado amartelado de su lengua. Bizitasun hori umorearen eta

jakinduriaren erabilpenaz lagunduko du: así me persuado que sucedera´en lo escrito y

que todos lo leerán de buen humor y en tono más de festividad que de aspereza.

Eskaintzan ez ezik, Benevolum parare topikoaren erabilera nabarmena da sarrera osoan.

Jakina denez, hori lortzeko modu ezberdinak daude. Lehenik irakurlearen egilearekiko

borondate ona, umiltasunez mintzatuz lortzen da. Hori egiten du gure autoreak idatzi

duen liburua “este tratadito” izendatzen duenean eta erabiliko duen tonuari buruz ari

denean, inor mindu nahi ez duela aitortzean. Aurkarien aurkezpen negatiboa egitea ere

irakurlea gure alde jartzeko beste errekurtso bat da. Larramendik hori etengabe egiten

du obran zehar, baita sarrera honetan ere noski. Lehenik, norekin “borrokatu” beharko

duen adierazten digu. Mariana ere aipatzen du, beti tonu ironiko batez, eta azkenik,

egiten ari den lanari buruz bere aurkariek egingo lioketen galdera eta ihardespen

posibleak azaltzen dizkigu, horiei modu nahiko iraingarrian erantzuten dielarik. Halere,

Sarreran aurkaria errespetuz aurkezten du beraien erudizioa gogora ekarriz: modu

horretan, aurkaria ez ezik, bere burua ere goratzen du: Y especificando en particular lo

que podrá notarse más, digo, que reconozco a la Academia Española por un gremio

muy respetable así por otros capitulos…como por componerse de sujetos de una

literatura conocida y exquisita erudición.

Orokorrean, liburuxkaren gaia, estiloa eta helburua arreta pizteko ezinbesteko elementu

gisa aurkezten ditu.

25

6.3.2.- ARGUMENTATIO

Argumentatio deituriko atala diskurtso erretorikoaren hirugarren zatia da eta obra

honetan atal guztietatik garatuena dela esan behar da. Funtsean, hizlariaren ikuspuntua

onargarria dela frogatzeko argumentuak aurkeztean, eta aurkariaren frogak

deuseztatzean datza. Hizlariak bere tesiaren aldeko frogak aurkezteari confirmatio

deritzo, eta aurkariaren frogak suntsitzeari, berriz, refutatio. Izan ere, exordioaren

funtzioa, argumentazioa hasi baino lehen hartzailea informatu eta haren jarrera

bereganatzea den bezala, argumentatioa, Lausberg-ek dioenez, diskurtsoaren muina eta

atal erabakigarria da (Lausberg, 1983, 348. orr).

Bestalde, Erretorikak eskaintzen dituen baliabideak (probationes artificiales) hiru

motatakoak izan daitezke, Kintilianok esaten duen bezala: omnis igitur probatio

artificialis constat aut signis aut argumentis aut exemplis (5, 9, 1). Lehenengoak, arte

erretorikotik kanpo dauden frogekin erlazio estua dutenez, beste biak soilik hartuko

ditugu kontuan gure analisian. Argumenta delakoak, silogismo edo entimema deituriko

eskema argumentatiboez eta loci deituriko ideia edo eduki-eremu orokorrez osatuta

daude eta arrazonamendu deduktiboa eratzen laguntzen dute. Bestalde, entimemak,

silogismo osatugabeak baino ez dira; beste hitzetan esateko, egiantzekoak soilik diren

premisatan oinarritutako baieztapen edo arrazonamenduak, lengoaia zientifiko-logikotik

kanpo erabiltzen diren egitura erretorikoak. Silogismo eta entimemak osatzen dituzten

premisak eratzeko, bestalde, loci desberdinak erabil daitezke. Zizeron eta Kintilianok

adierazi bezala, loci horiek gauzatan eta pertsonatan oinarritzen dira: loci a persona eta

loci a re. Aurrenekoak zerrenda luze xamarra osatzen duten artean, bigarrenak oso

ugariak dira eta ekintzen inguruko faktoreetan dute sorburua (ante rem, in re, circa rem

eta post rem)8. Azkenik, adibideak edo exempla, arrazonamendu induktiboa gauzatzeko

baliabide ezinbestekoak dira. Ondorengo lerroetan, iturri klasikoek aipatutako

argumenta eta exempla horien erabilpenaz arituko gara.

Larramendiren kasuan, autoreak berak adierazten digu lehenengo kapituluan zein

motatako argudioak erabiltzeko asmoa duen: voy a probar la aserción puesta en todo

rigor escolástico, y con silogismos bien formados (Larramendi & perochegi, 2000, 27.

orr).

8 Ekintzetan oinarritutako topikoen bilduma oso luzea denez, ez dugu hemen zerrendatuko (Lausberg

1983).

26

‘Zorroztasun eskolastikoa’ esatean, Erdi Aroko unibertsitateetan erabat garatu zen

argudiatzeko metodoa adierazi nahi du. Metodo hori, eztabaidagarria den tesia

defendatu edo kontrastatzeko egitura silogistikoa erabiltzean datza. Hortaz, metodo

eskolastikoaren helburua, egiatzat jotzen dena, tesi desberdinen arteko aurkakotasun

aktiboa medio, gatazka dialektikoaren bitartez frogatzea da (Cattani, 2003, 45-51).

Esan dugunez, Larramendik metodo eskolastikoa, hau da, egitura silogistikoan

oinarritutako arrazonamendua, hartzen du oinarri. Silogismo bat, premisa bi edo

gehiagoz eta horietatik ateratako ondorioaz osatuta dago. Gainera, aipatu dugun bezala,

silogismo bati premisa bat edo ondorioa falta zaionean, entimema deitzen zaio;

horrelako silogismo erretorikoak dira gehienbat Larramendik erabiltzen dituenak.

Bestalde, esan behar da sarritan eratzen dituen argumentuak falaziak direla, hau da,

itxurazko egi balioa baino ez duten argudioak: horrelakoak oso maiz erabiltzen dira

pertsuasioa lortzeko, eraginkorrak baitira nahiz Logikaren ikuspuntutik onargarriak ez

izan. Horrela, oso maiz aurkitzen ditugu ad hominem falazia (aurkaria gutxietsi edo

erasotzea), ad ignorantiam (kontrako frogarik ez dagoela esanez baieztapen bat egiatzat

ematea) eta baieztapen orokor faltsuak. Dena den, argumentazio erretoriko batean

inportanteena pertsuasioa lortzea denez, falaziek funtzio inportantea betetzen dute obra

honetan eta, orokorrean, argumentazio erretorikoetan.

Falaziez gain, reductio ad absurdum egituraren erabilera ere azpimarratzekoa da:

argudiatzeko modu hori, egitura silogistikoan oinarritutako egitura bat da non tesiaren

aurkakoa aurkeztu ondoren, horren ezintasuna edo itxuragabekeria agerian uzten den.

Bukatzeko, exempla delakoak eta horien antzeko diren autoritateak etengabe erabiltzen

ditu froga induktibo gisa. Esate baterako, Larramendik oso sarritan izendatzen ditu

historiagile, akademiko eta autore klasikoak. Tesiak frogatzeko jatorri erlijioso nahiz

profanoa duten exempla edo adibideak ere baliagarriak dira eta Larramendik bereziki

erlijiosoak erabiliko ditu. Hortaz aparte, esan behar da Larramendi gehienbat irakurlego

ikasiari zuzentzen zaiola eta horrek ere baldintzatzen duela darabilen argudiatzeko era.

Ondoko lerroetan aurreneko bost kapituluetatik hartutako adibide batzuk eskainiko

ditugu aipatutako froga mota desberdinak nola gauzatzen diren azaltzeko, gure lanaren

luzera mugatuak ezinezkoa egiten baitu kapituluz kapitulu argumentazioa aztertzea.

27

6.3.2.1.- EGITURA SILOGISTIKOAREN ERABILERA

Esan dugun bezala, kapituluetako izenburuak defendatu nahi dituen tesien aipamenak

dira. Lehenengo kapituluaren tesi nagusia –T deituko duguna- izenburuan bertan ematen

digu idazleak, beste gainerako kapituluetan egingo duen bezala: El vascuence es la

lengua más antigua de España. T deitu dugun baieztapena, premisa batzuetatik

ondoriozta daitekeen emaitza denez, premisa horiek aipatuko ditu. Lehena, baieztapen

orokor bat da eta, autoreak berak dioen bezala, kontrakoa frogatzea ezjakintasunagatik

ezinezkoa denez, egiatzat ematen du lehen premisa hori (ad ignorantiam falazia):

sentemos en primer lugar que el vascuence en España es lengua más antigua que el

romance en todos sus dialectos, que la arábiga, que la gótica, que la latina, y que

cuantas otras lenguas se oyeron en ella por la inundación de bárbaras naciones. Esta

suposición no me la disputa nadie ni puede…que todas son cosas imposibles de probar.

Ondoren, bigarren premisa bat ere egiatzat jotzen du arrazoi beragatik eta autoritateek

esandakoak bere uste hori berresten duelako que el vascuence es una de las lenguas

primeras que entraron en España después del Diluvio. Esta suposición tampoco me la

disputarán por ser ella evidente de la concesión misma de los historiadores y de los

que tratan de propósito el punto de las lenguas de España. Azkenik, hirugarren

baieztapen bat ondorioztatzen du aurreko bi premisetatik, hain zuzen ere, izenburuak

aipatu duena: que la lengua bascongada en aquellos primitivos tiempos fue lengua

común y universal de todos los españoles.

Hasierako tesia defendatzeko bigarren froga bat ere eskaintzen du, hori ere egitura

silogistikoa duena: el vascuence es en pirmer lugar más antiguo en España que

cuantas lenguas distintas se conocen en ella y se han conocido, como consta de la

primera suposición (Premisa 1); por otra parte, es más antigua que cuantas lenguas

pueden imaginarse con algún fundamento (Premisa 2); luego absolutamente es la más

antigua, es la primitiva, es la única que hubo en los primeros tiempos de la población

de España. Azken ondorio hori berresteko, baieztapen orokor bat ematen digu: porque

todos comúnmente son de sentir, que nuestra España no tuvo otro poblador que a

Tubal.

Aipatzekoa da baita ere, tarteka metodo eskolastikoan hain ohikoak ziren distinguoen

erabilera, hau da, aurkarien tesiak errefusatzeko tesi horiek zatitan banatzea eta zati

horietako batzuk onartu arren, gainontzekoa ezeztatzea: (II kapituluan) Muchas voces,

dicen, hay del lenguaje antiguo, que no se hallan hoy en el vascuence: luego, el

28

vascuence no fue lengua universal en los tiempos antiguos. Doiles de barato segunda

vez el antecedente, y al consiguiente vaya un distinguo que los ponga en el estado de la

cuestión. No fue universal en todos los tiempos antiguos, pase; en algunos, y en los más

antiguos, niégola.

Tankera horretako egitura silogistikoak froga induktibo ugariren bidez berresteari ekiten

dio Larramendik. Aipatzen dituen exempla gehienak, euskaratik hartutako etimologiak

dira. Horiek, bere hitzetan, batez ere Espainiako toponimian barreiaturik dauden jatorri

ezezaguneko izen asko lehen hizkuntza primitiboaren aztarnak, hots, euskararen

antzinatasunaren aztarnak direla frogatzen dute.

Esan behar da bukatzeko, elocutio-ri eskainitako atalean ikusiko dugun bezala,

argumentazioan estilo ausarta, gogorra, oparoa eta askotan ironiaz nahiz emozioek

sorrarazitako esamoldez josia erabiltzen duela. Horregatik, erraz ulertzen da zergatik

maiz ad hominem falaziak tartekatzen dituen, nahiz Sarreran esan aurkarien jakinduria

errespetatuko duela: Bien puede Ambrosio colgar por esta vez su carabina como alhaja

inútil...Es este un modo de argüir muy ineficaz (II kapitulua). Gainera, aurkarien tesiak

indargabetzeko, Klasikoen ezagutza erabiltzen du, aldi berean haien ezjakintasuna

agerian utziz eta bere jakinduriarekin kontrastea azpimarratuz: Y es que la fuerza que

faltaba al argumento, la puso de su casa la pasión, que hace mirar las cosas con vista

gorda aun a los que saben hilar delgado; siendo verdadero lo que dice Cicerón,

‘plerique malunt erare eamque sententaim quam adamaverunt, pugnacissime

defendere…’

6.4.- ELOCUTIO

Obraren analisi erretorikoa bukatzeko, elocutio izango da aztertuko dudan produkzio

erretorikoaren azken atala. Inventio eta dispositio faseak aurre-testualak lirateke hein

batean; behin jakinda zer esan, noiz eta zein ordenetan, elocutio atalari dagokio hori

guztia linguistikoki artikulatzea. Mortara Garavelliren hitzetan, “la elocutio es el ropaje

y el ornamento de un contenido” (Mortara Garavelli, 1991, 124. orr).

Elocutio-k diskurtsoaren forma edukiaren arabera lantzen duen neurrian, aptum bertutea

eduki behar du kontuan, hau da, diskurtsoaren kanpoko eta barruko elementuen

egokitzapena. Hori lortzeko, hiru bertute edo ezaugarri bete behar direla diote iturri

klasikoek (Lausberg 1983, II, 11 ss.): zuzentasun lexiko eta gramatikala (latinitas,

puritas), argitasuna, diskurtsoa ulergarria gertatzeko (perspicuitas) eta edertasuna

29

(ornatus). Ondoko lerroetan, Larramendik darabilen hizkuntzaren ezaugarri

nabarmenenak azpimarratuko ditugu, batez ere, ornatus-ari dagokionean.

Puritas eta perspicuitas bertuteei buruz esan daiteke hizkuntza zuzentasunez

darabilkiela eta bere pentsamoldea argi azaltzen duela nahiz kontzeptuen eta ideien

pilaketak esamolde trinkoak egitera bultzatzen duen. Izan ere, autoreak argumentazioa

frogaz bete nahi du bere jakinduriaz irakurlea txundituta uzteko. Orokorrean, esaldiak

eta periodo sintaktikoak ez dira luzeak, baina pasarte gehienetan nagusi da lengoaia

zientifikoan ohikoa den artikulazio sintaktikoa eta adibideen pilaketa.

Ornatus-ari dagokionean, tropoen eta figuren erabilera nabarmenduko dugu (Lausberg

1983 II, 57 ss.). Tropoa, adierazpide propio edo arrunt bat irudizko adiera batez

ordezkatzean datza. Horrelakoen kopurua aldatu egiten da iturrien arabera: Rethorica ad

Herennium-ek adibidez, 10 aipatzen ditu: onomatopeia, antonomasia, metonimia,

perifrasia, hiperbatona, hiperbolea, sinekdokea, katakresia, metafora eta alegoria.

Kintilianok berriz 13 (esandakoei metalepsia, epitetoa eta ironia gehituz).

Larramendik tropo ugari erabiltzen du, batez ere, metafora, ironia eta hiperbolea.

Metaforen adibide batzuk hauek dira: estoy para dar a luz un Arte de la lengua (19),

escarmentarlos a puros tajos de argumentos (19), la aduana de la crítica (21), que

cuantas otras lenguas se oyeron en ella por la inundación de bárbaras naciones (27),

el principal argumento de los contrarios es un pelotón de lana (33) dispáranos, pues, la

caravina de Ambrosio (33) etab.

Larramendik etengabe erabiltzen duen beste baliabide bat ironia da, umorea oso gustuko

duen idazlea baita. Esaterako: para la identidad, o distinción de un lenguaje, o no hace

nada el caso, o no es más fuerte el defecto y pérdida de algunas voces, que la adición y

ganancia de otras muchas, como es evidente. Pues ábate la consecuencia: luego hoy en

día no se habla romance en España (34); Preguntóle, si ha leído a Mariana, Morales,

Ocampo, Garibay, Moret, Cortés, y otros. Si no los ha leído, temo que no se le han

hecho bien las pruebas de erudito, cuando entró a ser Académico.” (48); edota

Espainiako historiako garrantzizko gatazka baten adibidea jarriz aurkariaren metodoa

aplikatzen dio afera horri: Pues venga un crítico, como nuestro académico, escriba un

discurso con este título “de la batallas de Villaviciosa”, y después de haber dicho

cuatro cosas abstractas, afectando pyrrhonismos concluya, que de la batalla de

30

vilaviciosa sólo ha quedado la memoria de que la hubo (49-50). Adibideen zerrenda

dezente luza daiteke.

Hiperboleak ere sarri erabiltzen ditu Gipuzkoarrak. Tonu “gehiegizko” hori elementu

garrantzitsua da, bere helburua euskara goratzea baita. Superlatibo ugari erabiltzen ditu,

besteak beste: el vascuence es ordenadísimo (15), el vascuence es de una armonía sin

par (16), no hay país de mayor condición (16), ese es modo baratísimo de argüir (21);

¿Quién más lo ha dicho? Muchísimos vasconados doctos (21), etab.

Nabarmenenak diren tropos horietaz aparte, beste batzuk ere aurkitzen ditugu, tarteka

soilik erabiltzen baditu ere. Lehena antonomasia da (izen berezi bat epiteto moduan

erabiltzea edo izendatu nahi denaren ezaugarri bat adieraztea, hitz edo perifrasi batez

baliatuz), adibidez: no pondré límite a las ansias con que ruego al Altisimo (17),

hombres muy eruditos, y entre ellos un Mariana (21), Podía pues el académico ahorrar

palabras superfluas (48), ¿Le parece que es un Evangelio todo lo que dice en aquel

discurso?(49)

Sinestesia ere (hitz baten esanahia, berez dagokion zentzumen esparrutik beste batera

eramatean) tarteka erabiltzen du, esate baterako: sintaxis de acciones heroicas (16),

sonido escabroso (16), condición blanda (16), estilo más picante que dulce (19), tintura

de gramática (21), verdad llana (28) etab.

Bestalde, hitz multzoen barruan ornatus-a figuren bidez lortzen da. Errepikapenezko

figurak, hitz pilaketak eta mailaketak, konparaketak eta prosopopeiak erabiltzen ditu

batez ere autoreak. Errepikapenen artean anafora deiturikoak dira nagusi: una suavidad

varonil, una cortesanía noble, una afabilidad majestuosa, una naturalidad culta y

limada (17); es la mas antigua, es la primitiva, es la única que hubo (29); cuyos

inventores, cuyos nombres, cuyo nacimiento se ignora (31); sin más apoyos que

respuestas al aire; sin más razón que el sic volo, sic jubeo; sin más pruebas que

conjeturas y mohinas (32); tan natural, tan sin violencia, tan conforme al significado

(51). Polisindeton-a berriz, anaforaren antzekoa da, baino kasu honetan juntagailua da

errepikatzen dena: Ellos ni son árabes, ni godos, ni vándalos, ni alanos, ni

cartaginenses, ni romanos, ni griegos, ni fenicios (44).

31

Hitz pilaketa ere maiz aurkitzen dugu: esparcidos en montes, ciudades, países, familias,

que no eran nombres sino del lenguajes de los españoles (37); ¿cuándo empezó el

vascuence a inventarse, hablarse, extenderse? (27) etab.

Simila ere galanki topa dezakegu lerro artean. Figura hau izaki bizidun eta bizigabeak,

jokaerak, ekintzak, prozesuak edo gertakariak elkarrekin konparatzean datza, esaterako:

muchos tienen en su casa piedras preciosas, que no supieran discernir de vidriecitos

brillantes, si no fuera por haberlo oído, ¿Qué importa que el vascuence tenga tan

lúcidas perfecciones, si no hay ojos que se apliquen a examinarlas? (22); Son en fin

algunos enemigo rateros, que metidos como ranas en un charco cenagoso de necedad e

ignorancia, tienen abilantez para garlar, mientras no se les tira una piedra que los

atemorice (23); para que las voces nazcan del griego, del latín, francés, italiano, con

tan poca verosimilitud, que se hace más creíble haber nacido una estrella de un ratón

(51).

Figurekin bukatzeko, prosopopeia edo pertsonifikazioa aipagarria da. Adibidez: pues no

como quiera descubro a mi lengua vascongada, sino que la remozo en su ancianidad,

hasta dejarla convertida en dama de lenguas: averiguo su origen y nobleza: le doy un

rostro bellísimo, y en un cuerpo gentil un alma justísima: toda en fin la prendo, como

dicen, de veinte y cinco alfileres, no buscado en otras tiendas, sino los que ella misma

tenía ociosos en su tocador (23); lenguajes duendes (31).

Azkenik, bere estiloaren ezaugarri nabarmena iruditu zait ere Larramendik,

argumentuak emateko bereziki, egiten duen latinismoen erabilpen oparoa, adibidez: per

non usum (34), distinguo (35), ad initio (38), atqui (43), ergo (43), in bonam partem

(48), ex tripode (48), ut sic (49), sub modio (52) etab.

7. ONDORIOAK

Larramendiren idatzi honetan, Jesuitek garai hartan jasotzen eta irakasten zuten

prestakuntza erretoriko sendoa agerian gelditu da. Jesuitek sortutako ratio studiorum

eskola ereduan, ornatus-ean oinarritutako joera barrokoa nagusi zen, eta neurri batean

horrela islatzen da klasikoen eragina ere nabarmena den apologia honetan. Gainera,

Larramendik, elizgizona bada ere, gai erlijiosoa ez duen eta predikazioarekin lotuta ez

dagoen obra honetan, erretorika menperatzeak edozein jakintza esparrutan duen

eraginkortasuna frogatzen du.

32

Bestalde, obra honetan, diskurtso apologetikoa den heinean, argumentazioa da atalik

garrantzitsuena, testuaren muina. Ezaugarri hori obraren hasieran bertan ikus daiteke,

Juan de Idiáquez-i zuzendutako Eskaintzan eta Sarreran, non ohiko topikoekin batera,

ondorengo kapituluetan defendatuko dituen tesiak aipatzen hasten baita, euskararen

defentsari indartsu hasiera emanez. Gainera, exordiotik argumentaziora zuzenean

pasatzen da, azken hori delarik esan dugunez obraren atalik zabalena.

Argumentatzeko teknikari dagokionez, metodo eskolastikoaren erabilpena da bereziki

azpimarratzekoa. Zentzu horretan, egitura silogistikoa duten argumentu deduktiboak

oso maiz erabiltzen ditu. Horretaz gain, bere argumentatzeko eran falazia ugari

aurkitzen dira. Dena den, horrek ez dio indarrik kentzen erretoriko iaioa den gure

autoreari, pertsuasioari begira bere diskurtsoa guztiz eraginkorra baita. Arrazonamendu

deduktibo horrekin batera, exemplak, batik bat erdal hitzen euskal etimologienak, eta

autoritateen aipamenak, bai klasikoenak baita garaikideenak ere, behin eta berriz

erabiltzen ditu.

Elocutio edo "janzkera formalari" begira, Larramendiren estiloa bizia, gartsua eta

ironiaz betea dela esan daiteke. Estilo hori eratzeko, kontzeptu eta ideia ugariz betetako

paragrafo oparoak darabiltza, batzuetan umorez jositako irudi metaforikoak eta

konparazioak sartuz. Osotasun horrek indarra eta sinesgarritasun handia ematen dio

Larramendiren diskurtsoari.

Aitzitik, esku artean dugun obra hau egokiera jakin baten fruitu da. Batetik, argitaratu

baino urte bete lehenago, Espainiako Errege Akademiak kaleratu zuen Hiztegiaren

lehen aleak Larramendiren baitan sortutako haserrearen ondorio da. Bestetik, garaiko

filologoen artean hainbeste eztabaida sortu zuen vasco-iberismoaren baitan kokatzen da,

Mariana, Morales eta beste batzuk proposatu zituzten teoriak errefusatzeko sortu baitzen

euskararen apologia hau.

Azkenik, uste dut obra honek Euskal Literaturaren historian izan duen garrantzia

bereziki nabarmendu behar dela, Larramendi ondorengo euskal literaturaren bultzatzaile

izan delako idatzi honetan zehar azaldutako jarrera apologetiko gartsuaren bitartez.

Jakina da Larramendiren obra, batez ere hego euskal herriko literaturan argi bat izan

zela, haren gramatika eta hiztegia atzetik etorri ziren autore askoren jarraibide izan

baitzen. Hala ere nire ustez, esku artean duguna Gipuzkoarraren obra guztiaren

ezinbesteko abiapuntu da. Izan ere, hor aurkitzen dugu, Akademiaren hiztegia eredutzat

33

hartuz, egiten duen lehen etimologien zerrenda, C letran bukatzen dena. Besterik gabe

berak dioenez, nekatu al zen, edo hori egiten hasi eta benetako euskal hiztegi bat

egitearen beharra ikusi zuen? Izan liteke.

BIBLIOGRAFIA

Albaladejo Mayordomo, T. (1993). Retórica Síntesis.

Altuna, P. “Aita Larramendiren bizitza” en Lakarra, J. A., & Larramendi, M. d (1991).

Manuel larramendi: Hirugarren mendeurrena 1690-1990 Andoaingo Udala.

Aradra Sánchez, R. M. (1997). De la retórica a la teoría de la literatura: (siglos XVIII y

XIX) (1. ed.) Universidad de Murcia.

Caro Baroja, J. (1988). Sobre la lengua vasca:Y el vasco-iberismo (3. ed.) Txertoa.

Cattani, A. (2003). Los usos de la retórica (1. ed.) Alianza Editorial.

Egido, T., Burrieza Sánchez, J., & Revuelta González, M. (2004). Los jesuitas en

españa y en el mundo hispánico Marcial Pons etc.

Gómez Cervantes, M. d. M. (2006). “El zigzagueante y dilatado recorrido de la retórica:

Un acercamiento a su cambiante valoración.” Interlingüística, (17), 419-428.

Gómez López, R. (1991). “El legado de manuel larramendi.” Insula: Revista De Letras

y Ciencias Humanas, (534), 29-30.

Hernández Guerrero, J. A. (2009). Historia de la retórica y de la poética en España. S.

XVII-XVIII Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes.

Larramendi, M. d., & Perochegui, J. d. (2000). De la antigüedad y universalidad del

vascuence en España (1. ed.) San Sebastián: Roger.

Lausberg, H., & Pérez Riesco, J. (1983). Manual de retórica literaria: Fundamentos de

una ciencia de la literatura Editorial Gredos.

34

López Eire, A. (2000). Esencia y objeto de la retórica (1. ed.) Salamanca: Ediciones

Universidad de Salamanca.

López Eire, A. (2008). “La revalorización de la retórica en la actualidad” en Lopetegui

Semperena G. (ed.), ‘Retórica y educación. La enseñanza del arte retórica a lo

largo de la historia’, Adolf M. Hakkert, Amsterdam

Michelena, L. (1959). La obra del P. manuel de larramendi (1690-1766) Universidad

de Oviedo.

Michelena, L. (1988). Historia de la literatura vasca (2. ed.) Erein.

Mortara Garavelli, B. (1991). Manual de retórica (1. ed.) Madrid : Cátedra.

Mujika Urdangarin, L. M. (1979). Historia de la literatura euskerika Haranburu.

Oroz Bretón, N. (2008). “Entre la pluralidad lingüistica y el vasco-iberismo: Ideas

lingüisticas sobre la españa prerromana en los siglos XVI y XVII.” Huarte De San

Juan .Filología y Didáctica De La Lengua, (10), 55-70.

Ross Ryan, H. (1982). “Kategory and Apologia: on their rethorical criticism as speech

set.” Quarterly journal of speech, (68), 254-261.

Salaberri Muñoa, P. (1997). Axularren prosa erretorikaren argitan (1. ed.) Leioa:

Euskal Herriko Unibersitatearen Argitalpen Zerbitzua.

Sarasola Errazquin, I. (1986). “Larramendiren eraginaz eta.” Anuario Del Seminario De

Filología Vasca Julio De Urquijo: International Journal of Basque Linguistics and

Philology, 20(1), 203-216.

Tellechea Idígoras, J. I. & Caro Baroja, J. (1990). Escritos breves Sociedad

Guipuzcoana de Ediciones y Publicaciones.

Urkizu, P., & Olaziregi, M. J. (2000). Historia de la literatura vasca Universidad

Nacional de Educación a Distancia.

Villasante, L. (1979). Historia de la literatura vasca, Aranzazu.