8

Idazkiak

DiccionariotrilingüeDonostia,1745.ManuelLarramendi.

El imposiblevencido

Euskararen lehen gramatika zabala.

Salamanca(Espainia), 1729.

Manuel Larramendi.

Euskeraren Berri OnakIruñea, 1761.

Agustin Kardaberaz.

Euskal Herri osoaren lehenengo historia, latinez.

Notitia utriusque Vasconiae.Paris (Frantzia),1638.Arnaut Oihenart.

JesusenBihotzarenDebozioaDonostia, 1747. SebastianMendiburu.

Atsotitzak etaNeurtitzakParis (Frantzia),1657.Arnaut Oihenart.

Lau-UrdiriGomendiozko KartaIrakaskuntzan euskara

sartzeko lehen ahalegina.Sarako Etxeberri, 1718.

MANUEL

LARRAMENDI.

Apologistaospetsua.

Hegoaldekoliteratur mugi-

menduaren suspertzailea.

Ontsa Hiltzeko

BideaZubererazidatzitako

lehenengo obra.Ortese (Frantzia),1666.

.Joan Tartas.

• Larramendi, lexikografoa

iccionario trilingüeobra Larramendiren lan erraldoia da, baina kritika gogorrak izan

dituen lana. Arrazoiak: jatorrizko hitzekin bateraberak . . . . . . . . . . . . . zenbait hitz (neologismo-ak); eta beste batzuen. . . . . . . . . . . . . edo sorreraazaltzeko arrazoi ez zientifikoak. Agian, hiztegiaren. . . . . . . . . . . . . . . dago gakoa (gaztelera-euska-ra-latina), beti ere gaztelerazko hitz guztien. . . . . . . . . . . eman beharrak hitzak asmatzera ereeraman baitzuen. Esan behar da, ordea, haren. . . . . .. . . . . . . . . . . . ia ez zituztela erabili horrelakoak.

• Larramendi, gramatikaria

l imposible vencidoda euskarazko lehenengogramatika zabala. . . . . . . . . . . . . honako

hau esan nahi du: “Ezina, egina”. Euskararenaurkako batzuek (Mariana, Mayans) gurea. . . . . . . . . . . . . . hizkuntza zela esatenzuten, gramatikaren legeetara ezin zela moldatu.Bada, Larramendik erratuta zeudela erakutsizien, euskarak beste edozein hizkuntzak bezalabazituela bere . . . . . . . . . . . eta gramatika.

Obrak hiru atal ditu: . . . . . . . . . . . . . . . . .eta aditza, sintaxia eta prosodia.

✵ gaztelaniaz✵ arau gabeko✵ logika✵ balioak

✵ tituluak✵ deklinabidea✵ gramatika✵ olerkiak

✵ antolaketan✵ ordaina✵ barbarotzat✵ apologia✵ duintasuna

✵ asmaturiko✵ etimologia✵ jarraitzaileek✵ jakituria✵ zirikatzaile

• Larramendi, apologista

LL arramendik eztabaida sutsuak izan zituen eus-kara hizkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . jotzen

zutenekin eta lehenago Pozak, Garibaik edo SarakoEtxeberrik bezala euskararen aldeko lana edo. . . . . . . . . . . egin zuen. Horrela, esaterako, Juande Mariana jesuita espainiarraren mespretxuzkoadierazpenen kontra bere kultur maila eta. . . . . . . . . . . . . . . handiaz baliatu zen.

Izaeraz jenio bizikoa baina alaia zen, borrokala-ria eta . . . . . . . . . . . . . . . . abila; hitzarekin maisuzen eta polemika atsegin zuen. Gure hizkuntzaribehar zuen . . . . . . . . . . . . . . . . emateko sustraizientifikorik gabeko teoriari ere eutsi zion, euskara-iberiera teoriari hain zuzen (vasco-iberismoa).

• Larramendiren lanak

BB ere obrak. . . . . . . . . . . . . . . idatzi zituen,Espainian euskararen aurka aritzen zirenei

gure hizkuntzaren . . . . . . . . . erakutsi nahian.

• De la antiguedad y universalidad del vas-cuence en España. (1728).

• EL IMPOSIBLE VENCIDO. Arte de la lengua vascon-gada (1729). Lehen . . . . . . . . . . . . . . zabala.

• DICCIONARIO TRILINGÜE del Castellano,Bascuence y Latín(1745).

• COROGRAFIA o descripción general (...) deGuipúzcoa(1756). Geografia fisiko-humanoa.

Euskaraz hitzaurreak, eskutitzak, . . . . . . . . . . .eta pasarte batzuk idatzi zituen.

EE DD

41

• Datu biografikoak

M anuel Garagorri LarramendiAndoainen jaio zen, 1690ean.

Jesuita, Filosofia eta Teologia ikasizituen. Irakasle ere izan zen Espaini-ako unibertsitate garrantzitsu batzu-etan, Palentzian, Valladoliden etaSalamancan.

1734an Loiolan kokatu eta euska-raren aldeko lanean murgildu zen.Gipuzkera literarioaren eragile izanzen eta bere garaiko giro euskaltzaleeta literarioaren suspertzaile.

Irakur itzazu informazio horiek eta bete hutsune-ak beheko zerrendetako hitzak aukeratuta.

Aro klasikoa-Ikas 28/11/03 09:50 Página 41

Aztertu item hauek eta markatu egia diren ala ez: Egia / Faltsua.

1. Euskaraz gaztelaniaz adina obra idatzi zituen Larramendik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍2. De la antiguedad y universalidad del Bascuence obra apologia lana da. . . . . . . . . . . ❍ ❍3. Corografia-n Larramendik Gipuzkoako giza geografia eta geografia fisikoa deskribatu zituen. ❍ ❍4. Diccionario Trilingüe da Larramendiren obrarik goretsiena, guztiz zientifikoa delako. . ❍ ❍5. Larramendi Andoainen jaio zen 1690ean, eta Salamancan hil, 1766an. . . . . . . . . . . ❍ ❍6. Euskara eta iberiera bat zirela dioen teoria defenditu zuen Larramendik. . . . . . . . . . . . ❍ ❍7. El imposible vencido obrarekin Larramendik euskararen legeak eta logika frogatu zituen. ❍ ❍8. Larramendiren lanen oihartzuna Gipuzkoara mugatu zen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍9. Aurretiaz eginiko zenbait gramatika erabili zituen Larramendik berea egiteko. . . . . . . . ❍ ❍

10. Hiztegian, Larramendik berak asmaturiko hitz batzuk ere sartu zituen. . . . . . . . . . . . . ❍ ❍

42

AAAAspaldi nabil nola Euskal Herriak edertu etajasoko ditudan. Hainbeste urtean nabil eza-gutu nahiz1 gure hizkuntza miragarriarentxitezkoak2 eta ez dizkiat oraindik osoro eza-gutu; hain duk behargai3 hau handi, larria!

(Corografia-n, euskalkiez)

Euskara-iberiera. Teoria horren arabera euskara eta iberiera batziren. Izan ere, uste zuten erromatarrek latina zabaldu baino lehen iberierazela penintsula osoan hitz egiten zen hizkuntza, eta hori euskararen ahaidehurbila zela edo euskara bera.

Ideia horri loturik, euskararen sorrera Bibliako Genesiaren II. kapituluanaipatzen den Babelgo Dorreko gertakizunarekin ere lotzen zuten. Horrenarabera, gizakien harrokeria zigortzeko Jainkoak hizkuntza bakarretik 72sorrarazi zituen, gizakiak nahasteko. Euskara zen 72 horietako bat, etaThubalek ekarri zuen, penintsulako lehen biztanlea izan omen zenak.

BBBBeste batzuk dituzu gure euskeran nahi ezluketenak beste hizkundeetatik hiztxo bat ere.Bedereko ergelkeria! Euskerari erantsi zaizkiogaztelaniatik, latinetik edo beste hizkun-deetatik hitz asko, baina adituaz eta ohituazeuskerazkoak bezain ongi aditzen direnak;eta horiek ez ditugu utzi behar, eta behar-bada noiz edo berriz hobeko da honelakoakusatzea, euskerazkoak baino batez ere elizgauzetan eta gure animen salbazioari dagoz-kien egikarietan. Lagatuko ditugu erbestekohitz horiek nahi badegu, gure euskerarenakpixkabana usatuaz eta erabiliaz, eskukoi etajakinak egingo diradenean.

(Mendibururen obraren hitzaurrean)

Markatu aukera zuzenak. Guztira, 6 ✗ .

1. Nolakoa izan zen Larramendiren eragina?❍ Handia izan zen haren garaikide eta ondorengo

idazleengan.

❍ XVIII. mendeko literatur mugimenduan igarri zen.

❍ Batez ere, euskara-iberiera teoriaren zabalkunde-ra mugatzen da.

❍ Espainiara ere zabaldu zen, eta Mariana etaMayans jarraitzaile izan zituen.

2. Lehen zati horretan, zer adierazten du?❍ Gure euskalkiak, gure hizkuntzaren aberastasu-

nez jabetzeko arazoak dituela.

❍ Urteak eman dituela lan handi hori burutzeko, etalarri dabilela.

3. Mendibururen obraren hitzaurrean...❍ euskara garbiaren alde azaltzen da; hots, beste

hizkuntza batzuetako hitzak hartzearen aurka.

❍ gure hizkuntza hitz arrotzez ere balia daitekeeladio, behar izanez gero.

❍ erlijio gaietarako maileguak erabiltzeari ez deri-tzo gaizki.

❍ jatorriz euskarazkoak ez diren hitzak apurka-apur-ka euskarazkoekin ordezkatuko direla dio.

• Larramendiren eragina

NN ahiz eta literatur obrarik ez idatzi, Larramendikeragin sakona izan zuen bere garaiko eta ondo-

rengo idazleen artean. Gipuzkera literarioaren sor-tzaile eta literatur mugimenduaren suspertzailegarrantzitsua gertatu zen. Haren lanaren ondorioz,Hegoaldean hainbat idazle plazaratu ziren (Ubillos,Kardaberaz, Mendiburu, Agirre, Ulibarri, Iturriaga,Iztueta...) eta euskarazko obra asko idatzi ziren.

Horrekin batera, Gipuzkoa osoan zehar predika-ri lanean ibilita, itzal handia izan zuen eta hainbateuskaldun jakintsu adoretu zituen euskara defenda-

tzera, euskaraz idaztera eta hura bultzatzera.

1 osotasunak 2 osotasunak 3 langai

Aro klasikoa-Ikas 28/11/03 09:50 Página 42