AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa...

72
PROGRAMA REGIONAL DE GEOTERM JA olade T '1[ ílEGIONi1_ oro 1 Hf. RMAl. PROGRAM ~ VULCANOLOGIA APLICADA A LA EXPLORACION GEOl ERM ICA oladca VOi CANOLOGY APPLILO TO G[OTH[RMi\L ~xr1CRA1 ION olaoc. MOMOTOMBO UN VOLCAN AL SERVICIO DEL PAIS olac:fc VJOMOJOMBO. A VOi CANO A; l HE SERVIC[ or -H[ :)[OPLE olodG BIOMASA BJOCOMSUSTIBLES BIOENERGIA oladQ BlOJvlASS BIOflJ[LS BIOENEi1CY olQde Or gan i zac i ón Latinoam eri ca n a de Energ ía Latin American Energy Organization Marzo· Abril/84 M;irch Ap11 / 84 REVISTA ENERCETICA 2184 OB Organización Latinoamericana de Energía

Transcript of AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa...

Page 1: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

PROGRAMA REGIONAL DE GEOTERM JA olade T '1[ ílEGIONi1_ oro 1 Hf. RMAl. PROGRAM ~ VULCANOLOGIA APLICADA A LA EXPLORACION GEOl ERM ICA oladca VOi CANOLOGY APPLILO TO G[OTH[RMi\L ~xr1CRA1 ION olaoc. MOMOTOMBO UN VOLCAN AL SERVICIO DEL PAIS olac:fc VJOMOJOMBO. A VOi CANO A; l HE SERVIC[ or -H[ :)[OPLE olodG BIOMASA BJOCOMSUSTIBLES BIOENERGIA oladQ BlOJvlASS BIOflJ[LS BIOENEi1CY olQde

Organización Latinoamericana de Energía Latin American Energy Organization

Marzo· Abril/84 M;irch Ap11 / 84

REVISTA ENERCETICA 2184

AÑOB

Organización Latinoamericana de Energía

Page 2: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

REV!S Ti; ENERGETICA 1s published bimonthiy by the Permanent Secretanat o! uie Latm American Enr,rgy Orqaruzation. PO BOx 5,¡13 C C 1 Ouuo Ecu;idor

REVISTA ENERGETICA es publicada. bunestralrnente.por la Secretaria Permanente de la Organización Latinoamericana de Energía. Casilla 6413 CCI Ouito-Ecuador

fhe s.oneo ameres are !he exclusive responsíbmtv of the1r autnors and tl1ev do no: necessaruy exoress the olíicia~ position ot tne Perrnanent secretanar

Los artículos firmados son de la exclusiva responsabilidad de sus autores y no expresan, necesariamente, la posición o1icial de la Secretaría Permanente.

MOMOTOMBO: UN VOLCJ\N AL SERVICIO DEL PAIS 21 , icte MOMOTOMBO: A VOLCANO AT THE SERVICE OF

THE PEOPLE 63 +b\s.

,,, ¡(\'4 BIOMASA BIOCOMBUSTI BLES BIOENERGIA 31 BIOMASS B!OFUELS BlOENERGY 71

VULCANOLOGIA APLICADA A LA EXPLORACION 'IC\1-GEOTERMICA 17

VOLCANOLOGY APPLIED TO GEOTHERMAL EXPLORATION 59

5

47 7

49

EDITORIAL EDITORIAL

PROGRAMA REGIONAL DE GEOTERMIA , I C\C THE REGIONAL GEOTHERMAL PROGRAM

ORGANO DE DIVULGACION TECNICA DE LA ORGANIZACION LATINOAMERICANA DE ENERGIA (OLADE) . PERIODICAL FOR DISSEM INATION OF THE LATIN AMERICAN ENERGY ORGANIZATION

lad MARZO - ABRIL/84 MARCH - APRIL/84

/ ANOB

Organización Latinoamericana de Energía

Page 3: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

.·.·.JEFEDH~~PAR~A~E~TO_DEINFQRMACl~N·Y··.·. .. RELACIONES PUBLICAS

.....•... ~~DP~~~~ER~~~~l~~iNT OF INFORM~T.ION

·Miriam Morol<=s.

. . ··· GENERAL ADVISOR

. . . . . : . . ·. Marcio N,unes

.. ­:_. .. ; .. ·· :\ .:· · .. ­·;'.

to~n~li~ Morch6n •·· ·.

DIRECTOR DE COOPERACION REGIONAL. Y EXTRARREGIONAL · . . . . . . . .. D.IRECTOR OF. REGIONAL A.ND EXTRA~Rl;GIONAL ..

-, COQPERATl.QN ·. . .

. DIRECTO!? TEcNicci .. ··. TECr!Nl(:Al. DIRECTOR

• DIRECTOR DE E~TUoios E~ONOMIC~S y .•• ', ·.PLANIFICACION ENERGETICA , DIRECTOR OF ECONOtv\,ICSTUDIES AND ENERGY

PLA.NNING

ASESOR GENERAL

· Joóo Pírnentel

· . Eduardo Pascual .. ·

Uloses Ramírez Olmos .. SECRErA.RIOEJECUTIVO :. EXECÚT!VE SECRET ARY

CONSEJO E.DITORIAL . EDITOR iAL BOARD_~-

O«lado ÓRGANIZAÓON LATINOAMERICANA DE ENERGIA . · .•... LATIN AMERICAN ENERGY()RGANIZATION

Organización Latinoamericana de Energía

Page 4: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

GUSTAVO CUELLAR JEFE PROGRAMA REGlONAl DE GEOTERMIA

En este marco, OLADE mira con optimismo el futuro de la geotermia y la bioenergía en el contexto actual de América Latina para poder integrar estas fuentes energéticas, en buena medida, o la oferta de energía de nuestros países, coadyuvando a lo satisfacción de esta necesidad imperiosa para el desarrollo regional.

Los trabajos incluidos en la presente edición, apoyan la creciente necesidad de diver- sificar la oferta energética, lo cual será posible lograr solamenle a través de una política de amplia cooperación regional apoyada en dos pilares fundamentales: la transferencia tecno- lógico y la consecución de recursos financieros. OLADE, a través del PLACE, está instrumen- tando varias acciones orientadas a alcanzar estos objetivos, habiéndose logrado el acceso a financiamientos concesionales para buen número de programas nacionales en los cuales se propende a favorecer una amplia participación tecnológica regional.

Con relación a la bioenergía, al considerar que la totalidad de los países latinoameri- canos la utilizan como recurso energético y que en varios de ellos representa un elevado porcentaje de la energía primaria producida; esta fuente renovable derivada de los productos forestales y agrícolas ofrece una clara alternativa energética para los países de la Región. En este contexto es muy interesan le el artículo sobre "Biomasa-Biocombustibles-Bioenergía".

Reflejo de lo anterior es el "Programa Regional de Geoterrnia de OLADE" y "Un Vol- cán al Servicio del Pueblo", artículos que describen algunos de los más recientes logros de la geotermib en América Latina. Asimismo, corno resultado de los progresos tecnológicos alcanzados en la ejecución de los programas nacionales de exploración se presenta "La Vul- canología Aplicada a la Explotación Geotérmica" que es una visión objetiva del papel que desempeñan los estudios vulcanológicos como herramienta de evaluación en los ambientes geológicos de cordillera característicos de una importante porción del territorio de Arnéricc Latina.

Actualmente OLADE, en el contexto del Programa Latinoamericano de Cooperación Energética (PLACE), ha venido ampliando las actividades de su programo geotérmico -el mis- mo que inicialmente se concentró en la prospeccción de los recursos de alta temperatura - incorporando acciones para favorecer la búsqueda de recursos de boja y media temperatura utilizables para fines de sustitución energética en la industria, y, eventualmente, para gene- ración eléctrico. Lo antes citado permitiría ampliar las posibilidades de utilizar los recursos geotérmicos a prácticamente toda la región.

El importante papel que puede desempeñar la geotermia, se evidencio con la capaci- dad instalada en El Salvador, lo misma que ha permitido satisfacer hasta un 45% de la de- manda anual de energía eléctrico y, en condiciones normales, prescindir totalmente de los derivados del petróleo para fines de generación eléctrico.

las experiencias regionales en materia de generación geotermoeléctrica, en gran es- cala, se remontan a 1972 cuando México puso en marcha la central geotérmica de Cerro Prie- to, con una capacidad instalada de 76 MW; seguidamente entró en servicio la central geo- térmica de Ahuachapón, El Salvador (1975), con una capacidad instalada de 35 MW en su primera etapa, ampliado en lo actualidad a 95 MW. La puesta en marcho de lo Central Mo- motombo, Nicaragua, con 35 MW de capacidad, constituyó otro hito dentro del desarrollo de este recurso en América Latina, objetivo en el cual se hallan empeñados actualmente 18 paí- ses miembros de OLADE.

El potencial disponible en la región con estas dos fuentes de energía, pese a que to- davía no se ha cuantificado con exactitud, sería verdaderamente exitante; lo cual se apoya en que dentro de algunos países en particular, ya reflejan una incidencia considerable dentro de su balance energético.

Entre las fuentes alternas de energía que a corto o mediano plazo pueden desempe- ñar un importante papel para contribuir a la solución del problema energético en un buen número de países latinoamericanos, se encuentran la energía geotérmica y la bioenergía.

EDITORIAL

Organización Latinoamericana de Energía

Page 5: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

\flW~3!03~ 30 1\fNOl!l3~ VWV~!>O~d

NOi:>JnaOH.lNI

"Ojd¡o¡ue o¡¡o ap scouuraroof soduioo ep OJIOJJOsep ¡e orod ¡oep1 e¡ue1qwo un /.. ¡ouo16e1 OJIWJ?l oi¡owouo oun uouruuarap 'seuew010A sepuo.f ue a1Jlj-Jed -ns o¡ DIJDLj 1epueJso Á asJpnpo1d ¡o 'anb sopo1:i -ueJej-1p sopnpoJd sns /.. SO'.l!JJSepuo sow6ow Jod opou1wop OJILir?JIº" e¡uaJJ- O!¡dwo un ou16uo anb ows1w ¡e {se¡ue6JeAuoJ soJo¡d aJ¡ue e11w¡¡) OA1po ¡o¡uaui¡uoJ uefüow ap 0J1u9pe¡ e¡ue1qwo un ep OIJU8jSIX8 ºI 8J8JOADJ- 'OJIJ-J)Dd o¡SOJ ºI ep SOUOJIJ -ewoou1¡0¡ sesiod so¡ ep OJ1w9u1poe6 u9qon¡1s 01

"SO\JO ep seuo¡¡1w sc uox aruornp opurroo uoq enb sooruoo -10" souew9uej- sspuo.iñ ap orouasard o¡ .iod a¡uew -o¡snl 'O)IWJ?I086 S?J8)U! UOJ5 un U8)8Jj-O souip -uv saSJDd so¡ enb oiuasardar o¡s3 · Jopom3 Á !)J -ad '01A1¡og 'e¡iy:) opuoseAOJ¡o 'ouo¡ozeueA-oqwo¡ -oo oJe¡uoJJ- o¡ 01Joy ou !lU e6J\f epsep 'soJ¡aw9¡i)! ep sa¡iw JOd 'epue1¡xe es enb sepuv so¡ ep DJ&ll -¡pJOJ º! o¡¡nse1 anb ¡ep osaco.rd un opucooxo.id oucouauropns [oruauuuoo ooojd o¡ oloq eJnpqns enb O)ZON ep 0)1Uf?8)0 O)O¡d ºI e1¡ue DIJUefüe/\ -uco o¡ rod opozuaporco 0J1w9u1poe6 a¡uaiqwo UOJ6 un o apuodsauoo OUO)[J8WOpns 8jU8U!)UOJ 13

·eqpo) ¡e/.. OJIJ','!WOe¡JON ep se¡o¡ueui¡ -UO) so¡ /.. SO)O) ep 0J!Uf?8)0 ºI .sooojd (s) S8Jj 8Jj -ua orooiuoo ¡e rod opoooxord e¡du¡ uo.un oun ep Ol)U8jSIX9 ºI o op1qap 'ole¡dwo) s9w Ul)O se O)IW -ourpoof u91Jon)!S DJ mu9woo1¡ua) ep osoo ¡e u3

L (O

·9wOUOd /.. sompuoH e¡uew¡o1J1od /.. 'OJ!~ o¡so) 'on6oJDJ!N 'OJIX?W ep D)lj-]JOd º'ºJ- ºI ep 0610¡ o¡ o OJl)JS8puo OWSIUO)ln/\ ep o¡¡oJJOsep e¡ue1n6!SUO) ¡e /.. SO) -O) ep coojd o¡ ep LI9!Dnpc¡ns o¡ red opozpepoJOJ OJ!u9pe¡ e¡ue1qwo un o¡¡nseJ u91Jon¡!s oisa eo

·ms ¡o (o¡enzeue¡\ Á 01qwo¡ -o:)) 'ouoJuewopns e¡ueu1¡uo:) ¡ep [ouourueidas epmq ¡e /.. 'e¡;ou ¡o 'so¡¡i¡uv so¡ ep e¡Jod /.. o¡ow -e¡on9 o uopeto enb /.. eq!JD:) ¡ep ooojd o¡ ep ¡ou -o.pusui /.. [ououiuerdes sepJoq so¡ o uoz1Jepo10J enb so¡ ouioo se¡uowJOj-SUDJJ se¡1w!! uo¡¡o11osep es 'uo.oanpqns ep souew9uej- sosa uoo e¡uewo¡e¡oJOd

·se¡osJa/\SUOJ¡ sauoisardep so¡/.. oxuoo oc -1u9J¡oA e¡ueJJ- ¡e eJ¡ue eJnJJ ep. souoz so¡ o ouioo ooursepuo OWSJU 0)1 n/\ ep SD)!J-J)Od solo¡ so¡ D o¡ -u oi uapuodsarrco OJIWJ?JOe5 s?1e1u! ep soe.ro soj

·o¡soJ oloq ep Á oe¡ -o n ad ep esoq o DJ!WJ<;JI o¡füaue ep opuoruods.p roriuuuoo ep popq.qrsod o¡ e¡uewD!Jes opuo¡¡nJ1J1p 'mod? o¡ ¡enbo ue JD5n 1 011n¡ enb 'oe¡ o.uad ¡ep SO!JeJd so¡ ep oiuauia.ou¡ O)SnJq ¡e rod soposjnd -WI e JOPº"lºS 13 Á O)!X?W ep sopeÁoJd SOJBW]Jd so¡ ue op1ue¡qo 0¡1x<;i ¡e rod sopo¡ue¡o e¡uew¡od1J -uud 'oJ1WJ?IOe6 u ojoo.rojdxa ep souro.rfio rd sns opOJ?P oposod ºI e¡uomp UOJOJ)JUI SOUO)IJ8WD -ou 1¡0¡ sasrod ep 0Jew0 u uoró un 'o¡!nsep satu o 0)1WJ?JOa6 ¡01)ua¡od o¡¡o lªP Ol)U8n)8SU0) OWO:) ~

-ofi o¡ orod e¡uenJ- oun ouroo e¡uewot<1sn¡Jxa iseo

opozi¡!)l"l ºP!S oy OIWJe¡oe6 ºI 'OU!lºl OJ!J?W\f u3

Organización Latinoamericana de Energía

Page 6: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

8

En general, un proyecto geo1érmico 1ipo se com- pone de 2 partes claramente definidas; la primera, tie- ne un carácter de alto riesgo, similar a lo exploración de cualquier mineral o energético, y su objetivo es la identificación del reservorio (campo geotérmico) inclu- yendo un estudio de su posible utilización. La segun- da, es de 1ipo mixto (de riesgo exploratorio y tecnoló- gico) y concierne al desarrolla y explotación del re- servorio.

La melodologío OLADE, por el contrato, propende a un trabajo mancomunado de un grupo multidiscipli- nario de especialistas bajo uno guía definida, aunque flexiblemente adaptable o las condiciones particulares de los distintos países y ambientes geológicos.

Una de los dificultades por las que atravesamos los países la1inoamericanos que empezaron o desarro- 1 lar sus programas de exploración geotérm ica, fue la falta de una guía que permitiera la ejecución de di- chos programas mediante la utilización racional de sus recursos poro obtener resultados en plazos ade- cuados. Esto situación provocó, en aquella época, cierto grado de confusión, cuyo resolución fue confia- da o los esfuerzos aislados de "expertos" que inten- taron enfrentar! o en función de sus propios pu ritos de vista fuertemente influenciados por e 1 grado de su co- nocimiento personal o especialización.

LA METODOLOGIA DE EXPLORACION GEOTERMICA OLADE

lado, de manero fundamental a promover y difun- dir el aprovechamiento de la energía geotérmica para fines de generación eléctrica, mediante los recursos de alto entalpía, a pesar de que los de medio y baja entalpía potencialmente disponibles aún con mayor profusión, podrían competir con otras fuentes como el diesel y otros derivados del petróleo en diversos usos tales como: secado y presecado de granos, bagazos, calefacción y refri- geración agroindustrial, procesos industriales y generocioón de eleclricidad medion1e sistemas no convencionales, etc.. lo cual expande las posibili- dades de uno utilización más amplia del recurso.

Teniendo en cuento lo an1erior, el Programa de Geo1ermia de OLADE, estuvo originalmente orien-

Pueden así constituirse en un gran aporte de ener- gía firme (centrales de base) muy importante para los sistemas eléctricos en vías de in1egración, afian- zándose como una buena alternativa de sustitución del petróleo y sus derivados, complementariamen1e con lo hidroelectricidad.

En efecto, actualmente se desarrollan actividades más o menos continuos e intensivas en 18 países de lo región, debiendo des1acarse el impulso adqui- rido en aquellos que requieren sustituir el consu- mo de derivados de petróleo, por ser importadores netos, o por encontrarse cerco del límite del apro- vechamiento de sus recursos hídricos.

De esto forma podría afirmarse que la geotermia puede jugar papeles importantes dentro del sec- tor eléctrico de los países que disponen del recur- so, y asimismo predecirse que, una vez terminada la evaluación de su magnitud ésta tendría uno al- fo prioridad para su desarrollo y explotación.

En Nicaragua, con la primero etapa de Momo!om- bo se cubre un 25% del total de la energía eléc- trica consumido en el país; al entrar en operación la segunda etapa se espera alcanzar un 40%.

Aún cuando lo par1icipación en la generación eléc1rico en América Latina todavía es bojo (0.4% ), en El Salvador representa hoste un 45% la produc- ción de energía eléctrica durante 1982.

La producción de energía eléctrica a partir de lo geotermio ha crecido rápidomen1e de 563 GW-H en 1975 o 1809 GW-H en 1982, concentrado en México y El Salvador. Los previsiones indican que hacia 1985 se incrementará lo copo e idod instala- da de 300 MW a 790 MW, con lo que se alcanzaría una generación de alrededor de 4700 GW-H. En 1983 fue inaugurado la primero etapa de la cen- tral de Momotombo (35 MW) en Nicaragua.

neroción eléctrico cons1ituyéndose en una alterna- tivo de sustitución del petróleo paro esos fines.

Organización Latinoamericana de Energía

Page 7: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

·sopo"ªIª s9w sauo!sJa/\U! ap aJ -a1nba; o;ad sa;ouaw so6sa!J O:>!jdw1 'opoJ¡uo::> ¡a ;od 'opun6as 01 ·sa¡uapa;::i a¡uawO/\!Sa16o;d saUO!SJa/\ -u1 uo:> opo¡ua1:1ua ;as aqap anb o¡ Jod o::>Jw9uo:>a 06 -sa11 ap sa¡aA!U sa¡qo¡ou 01::in¡oAU! a¡Jod oJawpd 01

·sopun¡.oJd sopo¡oJo¡dxa sozod so¡ UDJJ -o::i1qn as sa¡om SO] ap o;¡uap 'z:W)I 00 l anb saJoÁow ou 'sa¡uosaJa¡u1 soa;9 s9w o oun ap u9poz!¡onp!"!PLI! o¡ 'a¡uawJO!Ja¡sod 'Á 'o¡ua1w!::>OuoJaJ ap 01pn¡sa un o asog ua (z;W)I 000(; - oog} s91a¡u! ap oaJ9 ¡ap opow -1xo1do u9!JDJ!W!lªP o¡ 'o;aw!Jd :uo¡1w;ad anb 01pawJa¡ -u! u9po6qsa/\u1 ap sodo¡a ap a;a!nbaJ owa¡s1s oyJ -!p ap u9poz1¡0::>0¡ o¡ 'c;w)l ooo·oot - OOO'Ol soun ap u916aJ oun ap o;¡uap oJ¡uan::>ua as OJ!WJ<;)IOaB opa/.. -oJd ¡a !S ·0w)l oo l Á O¡ a;¡ua sop,pua;dwo::i uo11 oy as OJ!WJ9¡oa6 owa¡s1s un ap O!pawoJd sauo1suaw!p so¡ anb opo;¡sowap 04 opo¡nwn:>o opuapadxa 01

·so!pn¡sa so¡ ap odo¡a a¡ua1n61s o¡ o 'ou o ';osod ap u9!s1::iap o¡ m¡uawopun¡. anb zaA o¡ o sa¡qoJO/\Oj- oJod souoz so¡ JO:>o¡sap f.. 'sauo1::>0611saAu 1 so¡ ap sopo¡¡ nsaJ so¡ 'opo;6a¡u 1 OWJO:f ap Á a¡uawo::> -1p91;ad ;o¡aJd1a¡u1 _a¡[wJad º"!Pa¡as O!J9J!D a1s3

·o¡¡o;msap ap aso¡. o¡ a¡uoJnp asm¡nJa!a o sauo1:)0;ado so¡ a¡uawoponJapo JOJ!:f!UD¡d uapand as so¡op so¡sa ap asog u3 ·o)6Jaua ap U9!SJaAU0'.) ap sowa¡S!S so¡ ap JOUIW!lªJd 0\!8S1p ¡a 9;1u1:1ap Á opo6J1saAU! oaJ9 ¡ap ¡opua¡od ¡a 9;on¡ -o/\a PºP!l!Cj!POJ- ap 01pn¡sa un 'a¡uawJoua¡sod

·popi¡!q!Po¡.a;d Á oiueiunooucoar ap sodoia so¡ o a¡ua1puodsa;;o::i 30V10 01Bo¡opo1aw o¡ ap u91s1Aa; oun mz!¡oa; o 9!PaJoJd as ';opom3 '0¡1no ua ºPºll -OJJDsap OJ!WJ<¡)j098 u91::>o;o¡dx3 ap .OUO'.>!J8WOOU!lº1 O!JDU!WªS Iª a¡uomp '886 l ap. arquroudas u3

u9po¡o¡dx3 S o¡ ¡o;msao ·17

pop1¡iq1po¡. ap O!pn¡s3 'E pop1 ¡iq!po¡.aJd ap O!pn¡s3 ·c;

oiustunoouooer ap 01pn¡s3 · l

.soiuusrp sod -o¡a (g) o:>U!J ua od1¡ 0::>1w;9¡oa6 opaÁoJd un m¡n::>qJo op1uaAUOJ 04 as '0:>1p9;d o¡s!" ap o¡und ¡a apsao

6

'OU!¡Ql OJ!J<;)W\{ ap S9S)Od so¡ ua a¡uOU!WOp O::>!B9¡oa6 oixaiuoo ¡ap o.uuap OJ!WJ9¡oa6 uojoorojdxa ap opaÁoJd un m¡¡o;;osap orod oouuouooa Á ¡ouO!J -oJ s9w owanbsa ¡a o¡uasa;daJ 30\110 DJBo¡opo1aw o¡ scouoprd seuorooorjdo sosoraumu ua sop1ua¡qo sopoqnsar so¡ ap zn¡ o¡ o anb ua 9Án¡::.iuo::> U9!Sl/\9J opouopuaw 01 ap opoñrooua oloqou ap odruñ 13

·(oJ6o¡ouo::> -¡ni\ a¡uaw¡o1Jadsa) sopaÁoJd SO!JDA ap o¡¡o;;osap ¡a ua opo¡nwn::>o OJ!Pi;>Jd O!JUa!Jadxa ordo.id o¡ Á SO\!O soW!lll) so¡ aiuomp soporño] so::>1u::><i)1 so¡uo¡apo so¡ o aw;o¡.uo::i souosaaau sauopoJlj-!pow a¡uawDJ!UI) ouis '01Bo¡opo¡aw o¡ ap opuo¡. ap Dlj-OSOJ!j- o¡ o oruoro ua u9popo/\ ounB¡o ueruasardar seise anb uis sauoroox -ouu¡ sounñ¡o ;pnpo;¡u! 9!J!6ns as 'o6Joqwa U!S

·0Jd101ua oloq Á º!paw 'o¡¡o ap sos.inoar so¡ ap uoroouiusa o¡ J!n¡Ju! r;uaqap ojñojopoieur 04::i10 'sjod ap lª"!U o 'a¡uaw¡on¡ua/\a 'Á SOJ!69¡oa6 sop -Ul/\OJd ap lª"!U o 0J1w;9¡oa6 JOpua¡od ¡ap u9pnlº"ª o¡ o mznpuo::> anb OJ!69¡opo1aw oiuarunpsoo.id un ro.rruon.nsa ap pop1saJau o¡ o¡s!" oy as 'sosmJaJ so 1 ap u91::in¡o/\a o¡ o opadsa; anb o¡ ua {3JVld) m1196Jau3 u91::>0JadooJ ap OUOJ!J9WOOU!lD1 OWOJ60Jd lªP sapop -!JO!Jd so¡ ap o.uuap :odH opaÁoJd un nrod soporruorui -sa oÁ SO)Bo¡opo¡aw so¡ o a¡uawopo¡uawa¡dwo)

-drua o¡ ap popa o¡ snsrox uopdrue o¡ eiuomp op1¡1wa ¡o!Ja¡ow ap uawn¡oA :sa¡qopoA so¡ aJ¡ua u9po¡aJJ1)J oun 'OJOJ ap odu opm orod ;o¡¡o;;osap opopuawoJaJ 04 as 'u91JOWJXOJdo orouiud oun OWOJ ·odo¡a 04J!P a¡uo;np as;aua¡qo ap sa¡q!POj- a¡uawa¡qouozo; so¡op so¡ oiuero ua awo¡ anb U9!JOjaJJOJ oun m¡¡o;msap oisando.rd 04 as '101Jua¡od ¡ap uoroonjoxa o¡ mzi¡oaJ orod so uosaoau so::i1s9q so.uauiorod so¡ ap u91Jow11sa o¡ otuesard oiuanuroouocar ap odo¡a o¡ a¡uo;np anb aJqwnp!PaJU! ap oporó o¡¡o ¡a opoo ·ouo::>1Jawoou -!lºI O!paw ¡a ua saiuouuuopaid seuoiotpuoo so¡ o op -ranoo ap SOJ!69¡oum¡nA souaiua uoo ojopuapenbuua 'sop!Uíl sopo¡s3 so¡ ap o::i169¡oa8 ºP!AJaS ¡ap 06L ;o¡n::>J!::> o¡ ua oporuesard uoroonjoxa ap o¡6o¡opo¡aw ºl 'OJn6 OWO'.) JDZ!l!ln 'PºP!l!q!P0j-0Jd ap odoia o¡ ap J!IJOd o .sauojoopuaurocer ssruamñrs so¡ op1u1¡.ap uo4 as Á 'odwoJ a¡sa ua souadxa ap uoroodrourod o¡ uoo oloqo.n ap SaUO!S8S SOIJO/\ opo¡¡oJJOsap uoy as

Organización Latinoamericana de Energía

Page 8: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

10

Poro satisfacer las necesidades de personal técni- co nacional capacitado en las disciplinas relativos a la exploración geotérmica, derivados de lo ejecución de los antes referidos proyectos específicos, se ha imple- mentado un amplio programa de capacitación o tra- vés de cursos de post-grado en Geofísica, Geovulca- nología, Ingeniería de Reservorios, Tecnología de Per- foraciones y Geoquímica, dirigidos a los profesionales de la región directamente vinculados con los estudios que se desarrollan en sus respectivos países. Los cur- sos tienen una duración de 10 semanas cada uno y se han impartido con el apoyo de las siguientes universi- dades, institutos y organismos nacionales: Corporación Autónoma Universitaria de Manizoles, Central de Hi- droeléctrico de Caldas en Colombia; Universidad Cen- tral del Ecuador e Instituto Ecuatoriano de Electrifica- ción (INECEL); Universidad Nacional Autónoma de México (UNAM); Comisión Federal de Electricidad (CFE) e Instituto de Investigaciones Eléctricas (llE) de México.

CAPACIT ACION

Además se ha brindado asistencia técnica puntual para los estudios de prefactibilidad en Ecuador y Re- pública Dominicana.

US$ 11 X 1()6 Estudio de factibilidad Sol de Mañana

BOLIVIA -

Honduras - Reconocimiento nacional y prefactibílidod US$ 2 x 1()6

Nicaragua - Estudio de factibilidad área el Hoyo - Montegalán US$ 2 x l ()6

Adicionalmente se ha prestado apoyo técnico y de gestión financiera a los siguientes programas na- cionales:

El cuadro Nº 3 presenta costos y duración apro- ximada de los proyectos en ejecución y por iniciarse con la asistencia técnica de OLADE.

zedas, así como el apoyo en la búsqueda de finan- ciamientos de carácter concesional para que sean asignados directamente a los países.

Tomando en cuenta que numerosos campos geo- térmicos han superado los fases iniciales de lo explo- ración, los países han solicitado asistencia de OLADE para el desarrollo de los estudios en fases más avan-

Respondiendo al interés y solicitud de varios go- biernos de la región, hasta la fecha se desarrollaron bajo fa coordinación de OLADE, trece (13) proyectos integrales, concernientes a la exploración geotérmica en sus fases de reconocimiento y prefactibilidad, cua- dro Nº 2. Las gestiones financieras para la realiza- ción de todos los trabajos fueron realizados por OLADE, lográndose financiamientos de carácter no reembol- sable para todos los casos.

Es de destacarse que la capacidad geotermoeléc- trica actualmente instalada en México, El Salvador y Nicaragua totaliza 305 MW, y constituye un gran ins- trumento de apoyo para incrementar la confianza por el fomento de los recursos geotérmicos dentro de la reqron. la figura l muestra los países que desarrollan proyectos geotérmicos y el cuadro Nº 1, el estado de avance de ocuerdo a la metodología OLADE.

El impulso adquirido por las actividades geotér- micas en la región involucra actualmente a 18 países, dentro de los cuales se han reconocido unas 60 áreas de interés que, a su vez, han permitido la estructura- ción de unos 40 proyectos de estudio; cuyos estados de avance osci Ion entre estudios de reconocimiento hasta la explotación de 4 campos.

A. SITUACION ACTUAL DE LA ENERGIA GEOTERMICA EN AMERICA LA TINA Y PROGRAMA OLADE

La metodología empleada y los resultados obte- nidos durante la primera evaluación pasarán a inte- grarse a un proceso dinámico, con revisiones periódi- cas, el mismo que se tornaría gradualmente más con- fiable a medida que se disponga de mayor informa- ción en las etapas sucesivas. OLADE continúa traba- jando en lo referente a completar los criterios para la estructuración metodológica definitiva.

cion, tomando como parámetro de ajuste la cantidad de energía asociado con la intrusión magmática.

Organización Latinoamericana de Energía

Page 9: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

"JºPº"lºS 13 ua odwa1 °J~ lªP O:>JJP~190JP!H Dll!Jn::ia!3 u9!S!WO:) o¡ Á SOIJO:) u9aw!s ?SOf ouo::>pawooJJUa::J pop!sJaA!Uíl 01 ap op1odsaJ ¡a uo::> 1o¡uo:> OJS!AaJd 9isa O::>!WJnboa~ ap osm:> ¡a OJOd

(y oN 01pon:>) u91BaJ 01 ap sas¡od so¡ ap sopou16po sa1ouo!S8JOJd OOl ap Jopapa;10 opo¡pode:> u9Jqoy as 'V86l ua 'owoJ6oJd 04::>1p· 11npuo:> IV'

·sojBo¡ou:>ai so11anu so1 ap u9!Sfl:>S!P Á S!SHi;>uo 10 opm.¡ opo¡uapo sopou!w -as opo110JJosap uo4 as a¡uawopo¡uawa¡dwo)

'DJIWJ?lºª9 U9!JD¡o¡dx3 ap OUOJ!J0WDOJI -ua.) ouou1was lª 91onpafa as Ol,,ID a¡uasaJd ¡a a¡uoJ -oo ·u916a1 o¡ ap souown4 sosrnoa, ap u9poJ!:>odo:> Á SOJ!WJ?toa5 sopaÁoJd so¡ ap oiueuuopuouq ap sau -01d Euqos sauo!SflJS!P so¡ ap apodo oisa opo l ·pop -11!q!P0j9Jd Á OJU9!W!POUOJ0J ap saSDf 'O:>!WJ?t0a6 ucjoorojdxa orod 30\flO 016o¡opoiaw o¡ ap uoiooz -!jDílP'tf (8 ~O::>!WJ?¡oa6 ¡opuaiod ¡ap u9pow!1sa orod DJ6o¡opoiaw a1qos JouiwnaJd orueumoop ¡ap u91:>0J -npnJ¡s3 (l ~OU!lºl O::l!J?WV ua OJ!WJ?toa6 015Jaua ºl ap ¡onpo opo¡s3( t :sopadso saiua1n61s so¡ sa¡odpu1Jd SOA!ta!qo owo:> opua,uai 'u9!6a; 01 ap sasiod 9 L ap sopo6a¡ap l l l uo:> 9¡uoJ anb 'DJ!WJ?lºª9 u9p0Jo¡dx3 ap ouo:>pawoou1io1 O!Jou1was Iª '(3:)\fld) OJ!t?6Jau3 u9p0Jadoo:) ap OUDJ]J9WDOU!lDl OWOJOOJd lªP OJJDW ¡ap 01¡uap '0110J1osap as 886l ua 01dw0!a JOd JSV

'OJ!J?5Jaua opuapuadepui o¡ Jozuo:>¡o orod oiuaurruisu¡ zO:>!fª un ouioo ¡ouo!5 -aJ oi5o¡ou:>a¡ o¡ ap orueuuozuouo ¡a opoy sop15!J!P uOJ9j/\fl¡sa sapop!"!Pº soisa sopo¡ 'oiunluoo u3

VldlV 1N3 VI03W A Ví'o'B

·o:>pp51¡a u9!:>DJaua6 ap sa¡ou -ojouexuoo ou SOW8JS!S Á D!JJsnpu10160 'D!JJSnpu! ºI ua U9!:>0J!!dO ns OJDd SOJ!WJ?¡Oa5 SOSJ():)é)J so¡ ap º11 -o;;osap ap sedera soiuusjp so¡ uoo sopouo.oojec uoise anb saroioes so1 o JDJJfllOAUJ o sa¡µa!pua¡ sozrnnfsa Jo¡aDUOJ opo1ap!SUOJ ºY as 'O¡O! pawu 1 !SDJ u9!JOZ -!l!tn ap sauopdo so1 ap oun oruasard oid¡o¡ua 01paw Á oloq ap D!LUJa¡oa6 o¡ anb oruano ua opuowo I

lL

"D!jDll a opUDJ:l ap SO:'.l!U:>9¡ ap U?!qwo¡ OWO:) JSO 'o¡owe¡on~ Á O:>!X?W 'Jopon:)3 '11so19 ap saiuoruasardar ap uoiaodrourod uoo u9!unaJ oun 'V86 l ap czroui ap saw ¡a a¡uo1np pso19 'o¡nod oos ap popnp 01 ua 'sauopo¡o¡su! sns ua asopu9npaJa 'j!SDJS ap Üdl) S0:)]691ou:>a1 sauopo6 -!tSaAul ap oinrnsu¡ ¡ap Á O:JS3Níl ep oÁodo Iª uoo 9¡ -uoo oloqon ap odruñ ¡a sapopJA!PD ap u9poz!loa1 o¡ DJDd ·sa¡qoJoAof so:>!tspapoJo:) ue¡uasa1d anb so1q -waiw sssjod so¡ ua O'.l!WJ?toa6 osrnoai lªP u9poz!l!tn 01 a¡nw!tsa anb u9!SnJ!P ap owo160Jd un JDJoqo¡a Á ¡ouo16aJ D!Baio1¡sa oun J!U!fªP o aso6a11 anb oloqon ap odn16 un JOJ6atU! ap opua!uaAuo:> 01 9u1w1a1ap as 'Jl!DH ap O=>!l'!l)da~ DJ ua oduieo a¡sa uoo sopouopo1a1 sapop!A!Pº ap apas oun ap o6an¡ /opuues lºt u3

:sa¡ue,n6!S so¡ uos as -J!n6as o ozord oµo:> ap so16a¡o1¡sa so1 ap sounB¡v

·u9poz11 -un o¡ oisoq oiuetunoouooer ap odora o¡ apsep anb -Joqo anb o:i!69¡opo¡aw o¡uawn:>op ap u9!:>DJoqo¡3

"!:t86 l ap onn! ap saw Iª a¡uoJnp 'j!SDJS ua as10Jqa¡e:i o oid¡o¡ua 01paw Á oloq ap D!WJa¡oa6 ap ouooueuroouuoj opou1was un ap u9poznoe~

·1opua¡od lªP u9pon¡o/\0 Á sauo!:>O:)!ldo so¡ arqos oiond sopaÁoJd ap u9pma!a o¡ Ja/\OWOJd

"30'110 ap 0:>1u:>;¡lt oxodo ¡a UO:) j!SOJ9 ap ldl ap ofuoo o 9¡sa saiouaruo sapoprxuao SDJ ap o¡ua!W!n6as 13

Organización Latinoamericana de Energía

Page 10: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

12

1t. EXPLORACION: RECONOCIMIENTO Y PREFACTIB!LIDAD

0 EXPLORACION: FACTIBILIDAD

* CAMPO GEOTERMICO EN DESARROLLO

0 CENTRAL GEOTERMOELECTRICA

LEYENDA

Neuquén

Son Juan

Estero y Tucurnori

El Tallo ARGENTINA: .Santiago del

CHILE

Volcánica Sur

Laguna Colorada Sajona - Solar de Empeze

Cordillera

BOLIVA: C. Central

Tufiño - Chiles ECUADOR - Chal':'~Pª~s __ _,.__~

COLOMBIA - ECUADOR

COLOMBIA: Ruiz

GUATEMALA: Zunil

HA!TI: Reconocimiento Nacional y prefactibilidod

.. , .. q "

~ JAMAl~A: c:é ~ . . . Reconocimiento Nacional . D~'o A.s;RENADA: Reconoc1rn1ento nocional

NICARAGUA: El Hoyo - Tizote ':'"o o"

MEXICO

REP. DOMINICANA: Reconocimiento nacional

Cerro Prieto lSOMW

MEXICO

AME RICA LA TINA

Organización Latinoamericana de Energía

Page 11: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

VNI! Vl \f)llt3W\f N3 S\f)IM:U03!> S30VOIAU)\f S\fl 30 l\fn!)\f 00\f 1S3

VOV110lt~VS30\fdV13 1VHJ.N3::> V::>IDWV A O::>IX3W º l

X X 9WDUDd ·¿ MW!18 X X X X on6oJO:::i!N ·9

X SOJnpUOH ·g X X X o¡owaion9 ·v

MW<J6 X X X X Jopo111°Sl3 T X O)[~OJSO:::) "l

MWO<;l X X X X o:>]xaw "l

3 o :! :Id ~ :Sl'ltd

l O~OV'íl:::)

VOV110~MVS30 v d\f 13 381MV::> 130 V3MV .(';

X X DUO)! U !WOQ 0)!1(1Qda~ ·v X D:>!DWDí 'E

X X H!ºH 'l X opouaJ9 'l

3 a ::l ::ld ~ Sl'ltd

VO\fllO~UIVS30 Vd\f H ans 130 V::>IM3WV '&

X o¡anzaua11. ·¿ X X QJªd ·9 X X Jopon:>3 ·9

X X ª1!4:) ·v X X D](1WOjO:::) T X 0!11!1º8 'z

X ( .) DU]tU86J'lf "l

3 o :! ::ld ~ Sl'ltd

u9po¡o¡dx3 = 3 o¡¡oJJOS90 = 0

PºP!l!q!POj = j PºP'!!q!PºfªJd = dd

[ouoroou ¡a111u o o¡ua!w!:>OuOJa~ = 2l

3av1oapo;qwa1w sjod saoN (.1

8l

Organización Latinoamericana de Energía

Page 12: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

14

Reconocimiento a· nivel nacional Prefoctibilidad del área Barú-Colorado Prefactibilidad del área Amatitlán Prefactibilidad baja y media entalpía Desarrollo y Explotación Chipilapa-Ahuachapán Prefactibilidad Proyecto Binacional Chiles - Cerro Negro y Tufiño

l. Panamá 2. Panamá 3. Guatemala 4. Haití 5. El Salvador 6. Ecuador

y Colombia

COSTO PLAZO (MILES US$) (MESES)

600 16 2200 23 1860 16 600 12

4000 20

1200 16

NOMBRE PAIS

PROYECTOS EN EJECUCION

ORGANIZACION LATINOAMERICANA DE ENERGIA (OLADE)

Programa Regional de Geotermia

CUADRO 3

590 340 200 210 590 170 60

580 600

2.000 35

340 170

Reconocimiento

Reconocimiento Reconocimiento Prefoctibilidad (Tufiño) parcial Reconocimiento Reconocimiento Reconocimiento Prefactibilidad "Cul de Scc"

1. Colombia 2. Ecuador 3. Ecuador 4. Granada 5. Guatemala 6. Haití 7. Haití 8. Jamaica 9. Nicaragua

10. Nicaragua l l. Panamá 12. Perú 13. República Domínicana

Reconocimiento Prefactibilidad EL HOYO-SAN JACINTO Evaluación de información Provincia de Chiriquí Reconocimiento Reconocimiento

COSTO (MILES DE US$)

ETAPA DE ESTUDIOS PAIS

PROYECTOS EJECUTADOS

ORGANIZACION LATINOAMERICANA DE ENERGIA (OLADE}

Programa Regional de Geotermia

CUADR02

Organización Latinoamericana de Energía

Page 13: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

v m1avn:i

D!WJa1oa9 ap ¡ouo16a~ owoJ60Jd

(3IOV10) Vl~!31N31 310 VNV:>l!31WVONl.l Vl NOl:>VZINV~!O

NOl:>V.ll:>VdV:> 310 S310VOIJ\11:>V

(t86l) ocvso · J.SOd :10 sossro v 3~9WON ·:m~V'd S3SIV'd <:>N S31NV'dDll~V'd 30 oN

SO!JO/\Jasa~ ap OJJ9!ua6u¡ ·l u9poJOJJªd ºI ap OJDO!OUJ6!1 'l

l l 8

ov 1'1'101 Ol 0(";

(t86l) OCIV~~. 1S0d 3lCI sossro g

3~9WON ':)fHf'Vd S3Sl'Vd oN S31NV'dDll~V'd 3G oN

opooqdo 016o¡ouo:>¡n/\ ·r u9poJOjJad o¡ ap 0¡6o¡ou:>a1 'z

DpOJ]jdO OJ!S!f098 • t

6 z t Ol

091'1'101 6[ zz 6[

(.-S6l) oovae · J.SOd :10 sosano ::>

3~9WON ·:¡fl~'Vd S3SIV'd ·oN S31N'VdDIHl\fd 3G oN

DJ!WJnboa9 ·s sauoroorojrad ap OJ6o¡ouJa1 ·17

opeoqdo 016o¡ouoJ¡n/\ ·r opOJ! [do DJ!SHºª8 'z

SO!JOllJ9Sa~ ap OJJ9!U96u¡ • t

z l E: l (";[

ll e l

LOL l'VlOl zz SZ': 0("; Ol Ol

SOl~VNIW:IS O

3~9WON

( V86 [) OJ ! WJ'JltOa9 u9po1o¡dx3 ap OUOJpawOOJW9:) O!JOU!WªS T

(E:8/9Jc¡wa!idas 6-S} DJ!WJ~1oa9 u9p0Jo¡dx3 ap OUOJ!JaWOOU!1º1 O!JOU]was .l

( lS/aJc¡npo) u9p0Jo¡dx3 ap OUOJ¡JaWOOJtUa:) OjJOU!WªS · ¡

(sopouruss) OE: on6oJoJ!N 'on6ouow

Organización Latinoamericana de Energía

Page 14: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

Vl V VCl\fJlld\f VI l)V~ 1dX3

1 N\f)1ílA N

TB6l ap aJqwa!idas aiuoJnp 'oHnO ua 30\flO 10d op -oz1uo6Jo 01w1a¡oa6 a1qos opou1was ow1i10 Iª ua op -01¡sowap an! owo::> 'so::i1w19¡oa6 sosm::>aJ so¡ ap u9p -01o¡dxa o¡ ua l!lf) Ánw 01ua!WOJJa4 oun o¡uawow ¡o ai\nrnsuo::> 'sauo::>1011 so¡ ap o:ii69¡oa6 01pn¡sa 13

·so¡uawa¡a sop so¡sa o saiuaJ -a4u! soJ¡aw9md soun6¡o JaJouo::> a¡g1sod sa so::i1691 -ouo::i¡nAoa5 sauo1:mB1isaAu! so¡ ap opnÁo uo::i a¡uaw -¡onpv ·o::i1wJ;¡¡¡oe6 owais1s un ep sa¡uo¡Jodw! s9w soiuawa¡a so¡ 'opoAJasaJ ¡a Á 10¡0::> ap aiuanj- o¡ ap 01 -ua1wpouo::> ¡o a1eHaJ as anb ºI ua a¡uaw¡oiuawopunj- 'u9po101dxa ap saSO:J- so¡ a¡uoJnp 01¡dwo aiuoisog u9p::io ap odwo::> un aua!l oi6o¡ouo::i¡n11oa6 01

~OlV::> 30 3!N3n:i Vl

'(Jo¡o::i ap o!nu ap sauo1::>!paw Á o¡ans lªP sauopOWJOfªP so¡ ap 01pnisa 'OWSH9UOOWOa6 'o!Jl8W!llOJ6 'oi6o¡ows1s) soioanp sopot?W ap 11pod o 04::ia4 Jas apand oise 'o::>g9w6ow OJow9:J oun ap op -uaisjxa o¡ rouiuuetap sa as1op o osod rourud 13

·oapoJ a¡ anb orpaui r= orourco o¡ apsap op -paj-suo1¡ op1s Jaqoy opnd OJ6Jaua oiuono 1o¡n::i1o::i ap oialqo lª uoo 'IDU!f Á lºP!U! nrrunradure¡ Á popipunj- -ord 'opounxordo op¡awoa6 'uawn¡o11 ns Ja::>ouoJ 'sa oisa '.omw9::> 04::>1p m::i1wuon::> a1a1nba1 as 'so::i1p9Jd a¡uawa¡uau!wa sau!t uoJ 'anb o¡ Jod a1¡saJ1a¡ oza¡ -JoJ o¡ ap sa¡op!j-Jadns s9w sa¡aA!U so¡ ua opozo¡dwa 0:>1i9w6ow 01ow9::> oun uo::> sopouo1::io¡a1 u9¡sa o::i1w -J;¡¡¡oa6 S?Ja¡u1 ap soa19 so¡ ap oi10Aow uoJ6 01

-uoo ua soposn Jas uaqap sopootpui soporeur soq

Ll

~oavn:::>3 - 13:::>3NI op1•w1v DpJDnp3

( ·::i¡a 'so::i1;1-J9wo¡awo;1d 'SDJ!lJI numo sooor) PºP!P -unjo.rd oloq o ow6ow ¡ap oiueuuouotcoise ¡a uanbip -u! anb so::>!ll! ap orouasard o¡ Á uoiodrua ouisuu oun .iod sopJl!Wa sa¡o1Ja¡ow so¡ ua oorunnb u91::im1;1-1uoz 'sopopua1attp soionpord ap opuasard o¡ ua asJosog 91agap oralqo oÁn::i orod o::i1ii;>w6ow orouroo oun ap ueue.xord sorsa anb sa 1s Jo:J!j-HUªP! agap urp¡oA un ;od sopuuua soionpord so¡ rorpruse ¡o 060¡9uo::i¡nA ¡a s9wapv ·(o;awos 0::>119w6ow orourco oun ap opuas -ard o¡ ap sopa11p sopuap1Aa so¡ uos anb so::>!JlU?::>uo::i Á sa¡o1poJ so.rruoruisa 'so1ap1o::i ap u91::>0::>1wuap1) ¡oJ -ruorursa oi5o¡oa6 ap soiprusa a¡uo1paw asJa::>a¡goisa apand o::i1¡9w6ow omw9::i oun ap orouasard 01

-opuanbar u91::>ow1oj- -u! o¡ uouojorodord anb sopa;1pu1 sopoieui so¡ uaÁ -ruusuoo sojpruss so¡s3 ·so::i!w9uo::>a s9w 04::>nw uos pop1¡oaJ ua anb so::i1B91oa6 sorprusa so¡ sopo¡ opoi -060 uoÁoy. as ou a¡uawo1Aa1d anb o¡ ua ouoz oun ua sosoisoo sauo.sraxu¡ a soiprusa Joz1¡oa1 a¡gopuawo:>aJ sa ou 3G\f10 so¡6o¡opoiaw so¡ ap o::i1s9g O)j-OSO!H o¡ unñas 'opo] OJiO JOd ·u91:>01o¡dxa o¡ ap sa¡op1u1 sas -Dj- so¡ aiuornp sopoznoeJ ras uapand ou oruoi o¡ rod 'Á sopaÁ01d so¡ ap o.uuap sa¡q1uods!p so::i1u::>?l Á soo -!w9uo::ia sosrnaar so¡ ap a::iuo:>¡o ¡o u9¡sa ou opnuaw o anb sosorsoo sorprusa uos ·ouoz o¡ ap popnoa1 o¡ o opounxo.rdo s9w o¡ ua6ow! oun Jaua¡qo ruod oiun]

anb 'SOP!l!Wa sopiao soionpo.rd ap 1010¡ uawn¡oA ¡ap rurcd o 'u1;:0¡0A OA!padsa; ¡a .icd sop11!wa sa¡o1Ja¡ow so¡ ap u9pn¡0Aa ap oporñ ¡a o::i1pu1 a o::io; o¡ ap O:l!W -¡nb u9p1sodwo::i o¡ ap apuadap ;o¡oA oÁn::i 'u9pop -uaJ8f!P ap a¡uap1fao::i ¡ap opnxo o¡ uoo as;aua¡ap ap -and a¡sa 'uawn¡oA ¡ap u9pon¡0Aa o¡ o oiuooo u3

Organización Latinoamericana de Energía

Page 15: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

Idealmente se podría reconstruir un proceso erup- tivo en el que se produce este fenómeno y los even- tos se sucederían en el siguiente orden: la actividad se inicia con el ascenso del magma por el conducto, aparece lo columna eruptiva que deposita piroc!ostos

El freotomagmatismo resulta una herramienta muy útil que solamente requiere reconocer los puntos antes indicados. El estudio en realidad no es muy simple, puesto que los porámeiros que intervienen en el fenómeno pueden variar substancialmente (re- lación de masas de agua y magma que interaccionan, niveles en donde se produce el fenómeno, etc.).

Esto implica que el vulcanólogo pueda reconocer en el campo los productos volcánicos originados por un proceso de in!eracción, y que defina si es que la mismo ocurrió en niveles superficiales como en el ca- so de una laguna cratérica o en niveles profundos co- mo es el coso de un acuífero e incluso, sí el agua de estos niveles profundos estuvo fría o. caliente. Final- mente se requiere conocer la edad de las erupciones y evaluar si es que las condiciones hidrogeológicas que existían al momento de la ocurrencia del fenó- meno, subsisten hasta el presente.

Las nuevas técnicos geovu lcanológ ices pueden ayudar o definir la presencia de un reservorio geotér- mico en profundidad, y se basan en el conocimiento del fenómeno del freatomogmatismo que ocurre por la interacción agua-magma.

El RESERVORIO

En este momento podemos decir que conocemos los parámetros fundamentales de nuestra cámara magmática pudiendo analizarse el siguiente aspecto:

vas de lo serie incluida una que refleje la· composrcion química del líquido magmático más evolucionado (un vidrio separado de los términos más ácidos). Este análisis debe ser hecho tomando en cuenta el exa- men petrográfico y realizado previamente en las mues- tras (relaciones cuarzo-matriz, piroxenos-anfíboles, anfíboles-matriz, biotita-matriz, oliviano-matriz, zona- ción en plagioclosas, etc.).

La profundidad de la cámara mogmática puede ser determinada en términos de presión de equilibrio de las foses minerales para lo cual resultan muy útiles los análisis del diagrama normativo Q -Or Aben don- de están reportadas las curvas de equilibrio del siste- ma, o diferentes presiones parciales de volátiles, y sus temperaturas de equilibrio, siendo también nece- sario reconstruir el proceso de cristalización. En estos diagramas se ubicarán las muestras más representati-

Hasta este punto conocemos de la existencia de lo cámara, su volumen y geometría, necesitándose entonces calcular su temperatura y profundidad. A partir de los análisis químicos efectuados sobre mues- tras previamente escogidos de los productos de nues- tro volcán, utilizamos una serie de diagramas de va- riación de varios elementos en función del sílice (K20; No20 + K20; Na20; Al203; Ti02; Mno; FeO + Fe 203). El análisis de los mismos nos indicará si es que esta- mos, o no, en presencia de una serie evolutiva; esto es, debe notarse un aumento regular del conte- nido de alcalis y potasio con relación al incremento de sílice y también una progresivo disminución de los otros elementos.

En función de datos se calculo lo maso del mag- ma primario, esto es la maso original de magma que luego de los procesos de diferenciación produjo los productos ácidos encontrados en superficie. Con lo ayudo de la masa del magma se conoce el volumen del líquido magmático y uno vez determinado esto debe establecerse lo geometría de lo cámaro. Para esto, es necesario acudir o los datos geológicos local- les y regionales. Conocemos que el magma ascien- de por zonas de debilidad de lo corteza terrestre, situación encontrada en fallos sometidas a esfuerzos de tipo distensivo. En un caso como estos, es de su- poner que la cámara mogmótico tendrá una geome- tría tabular. Un caso diferente será por ejemplo en un colapso co!dérlco en donde haya habido volcanis- mo posterior a! colapso, lo cámara magmática proba- blemente tendrá una geometría y más o menos cilín- drica.

puede determinarse con los estudios de campo (mapa geológico), se podrá conocer lo masa de líquido mog- mático que los engendró.

Organización Latinoamericana de Energía

Page 16: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

·0)1p?w6ow a¡uawornd lº!)JU! asoJ oun ua 01¡uan)ua as ouew9uaJ. ¡e anb asmw1110 O)Jpod o¡uawow e¡se OjSDH "SOJHS9!)0J!d so!n1:1- ap u91s1wa UO) O')UJjUOJ ouaw9uaJ. ¡a :sa¡O!)JJ.Jadnsqns so)OJ so¡ ep SO)!l!I so¡ esopu9s¡ndxa opnpuo) ¡ap u91so1a oun o::>OAOJd 1011

-a¡uo 01 ·so¡nJi11od¡so6 u91sJeds1p oun opuow10J. a¡ -uawo111so¡dxa uo1aqi¡ as s8!!191º" so¡ ¡on:i ¡a ua ¡aA1u ¡e o¡so4 'opue1pue)sap º" opnpuo::i ¡a ua ow6ow ¡ap u91:idn1s1p ap lª"!U ¡a a¡uewoeu9¡¡nw1s /.. ºP!DJ ap

ap ¡aA1u ¡a anb sa rs oououiñou, aiuaurornd asof oun uoo J!n¡)uO) apand PºP!A!PD 01 ·so:i1w1?1oa6 sau11 uoo osorann sou anb 0110A1asa1 ¡o sa¡aA1u so¡ ap o ar¡ -sanw un sonpo.id DAJllUlfªP ue ouew9uaj. a¡s3 ·owa¡ -srs ¡ap sa¡ow;a¡o1pJl.J sa1::>0J so¡ uo!a11a1 anb sa¡oJau -uu SaUOJ'.lOl'.lOSO ur;:upua¡ SOJJIJI SO[

10)1WJ<¡JJ086 ouiei -srs un u9Ddn1a o¡ ap o¡uawow ¡e ua D!JSIXa anb se !S "OWS!W ¡a ua on5o lªP orruoradure¡ o¡ ap S8UOl)OJ!PU! SOJD!) UO) 910¡1odo 0J8jjíl'.l0 lª"!U ¡ap sopO)UOJJO SO:) -!l!I so¡ ap O!pn¡sa 13 ·so)!JSJJapom) sos.axrp u91pua¡ safuns so¡ 10d sopolap sousodap so¡ rodox ¡ap orrur» -adwa¡ o¡ ap opua1puadaa "JOsuapuo) oso puj asop -ueipnd D\1JU8 as /.. apuodxa as 'a¡uopungo se on6o ep 10do1>. ¡a owo:) ·a¡uawo¡ua¡nq1n¡ /.. sepop1Jo¡a1>. soi¡o o 0!01A anb ,,a6rns,, ap aqnu oun ouioo a¡uaw -¡orn¡o¡ odoosa uo.sredsrp 01 ·o)!l9w6ow aiuaurornd osacord un ap an6u1¡s1p so¡ o¡sa f. e¡1an1 /..nw ¡01a¡o¡ aiuauoduroo un uaua1¡ soonourñouroroai¡ souorodrua soj ·0A1so¡dxa u 91::i)o1a¡u ! o¡ aonpo.rd as apuop O!J!S lªP SOIJOU 16110 se¡ue1s1 xa-ard SO)!IJ 1 ep U9J)OJOdJO)U 1

10/..ow o¡ f. 'ororipuoo ¡e ue saiuasard so¡n)!Jmd¡so6 uorsradsip o¡ ap uoroouueouoo o¡ ua uoroouuus.p oun DJ)U8n)8SUOJ OWOJ 80Jj anb ºI opo1odJOJUI 'on6o ap rodox ¡o op!qep cuiaisis ¡e ue osoeso6 esof o¡ ap o¡uawenu1 un aonpord as 'ou aurouaj ¡ap orouano -asuoo OWOJ u91qwo1 "UOUOl):)OJa¡u1 enb ow5ow /.. on6o ap sapop!¡um so¡ ep 'a¡uaw¡orn¡ou 'opua1p -uedep o¡sa opa¡ !oz1ue:i ap oyowo¡ un uo) so¡n:i!¡JOd ua)npoJd as apuop ua sowe;¡xa se¡JWJI o m6a¡¡ o¡so4 u91)o¡uaw601¡. ap opo16 ¡a ue o¡uawno un 'a¡uawe¡ -uan)asuo) 'anb0Ao1d /.. a¡uewe¡go¡ou e¡uewno pop1A -1so¡dxa o¡ anb opuouo1soJ"o 1odo11 ue on6o ¡ep 0¡1qr;is u91Jow101suo1¡ oun a::inpo1d es on6o ¡e uo) ow6ow ¡e 1ouo1))oe1 ¡o anb o/.. a¡uaw¡O)!po; 01qwo) OA1¡ -dn;a Oi!JSa ¡a 'pop1punj.0Jd ue 01ej.¡mo un o ozum¡o /.. apua1)sep u91)dn1s1p ap lª"!U ¡a enb op!paw \f

6l

·ouaw -9ua1 a¡sa ournoo opu oro sa¡ua¡s! xa so¡ o saJD¡i w rs uos SO)J69¡oa601p14 sauoorpuco sa¡onpo so¡ anb se is ronjoxa 9Jaqap as anb as11¡ada1 aqo:) ·so1a:J.JmD sosa ua D!JS!Xa anb on6o ap pop!JUO) o¡ m¡ol}as 'DA!JOJ -u=o> orauour ap f. 'on6o ¡ap orrucradurai o¡ f. pop1p -urqo.id ua S0J9Jjn'.lo ap OJ'.lU8jSJX9 ºI Ja'.lOUO:) ªIJWJad oursuourfíouroioe.q ¡a 'ueumsai u3 ·oiatin)o ¡ap so¡ anb soloq s9w sa¡aAJU o 1apu;¡¡)sap opnd uorodrusrp

·pop!I !q 1po1aJd ap odo¡a o¡ a¡uornp asmzi¡oa1 ap ssjqrsod a¡uaw -opaj1ad uounsai anb o¡ 10d oloq a¡uawowns orsoo un uoueu /.. oipruse ua ouoz o¡ ap O'.lJWJ?l o¡apow ¡ap u9J)OJoqo¡a o¡ orod sa¡i¡r;i /..nw uos SO)J69¡oum -jnxoof soiprusa so¡ ap sop1ua¡qo sopo¡¡nsa1 so1

"30\110 /.. sajouoroou soursruoñro soAJpadse1 so¡ 10d aiueuroiunluco sopo¡¡o1JDsap 'J0pon)3 ua 016aN OJJ8:) saw-O ap oaro ¡a ua a¡uawa¡ua1)aJ soiu f. on6oJO)IN ua u9¡08 a¡uow of.oH ¡a sopa/..01d so¡ ap so1pn¡sa so¡ ap 01¡uap opoz1111n op1s 04 oiua.unpsoord a¡s3

Organización Latinoamericana de Energía

Page 17: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

NOl:::>:>naOUNI

·011011osap ns orod ouossoau osjndun ¡a opa¡ as rs 'so::i[¡96Jaua sa¡uan:1 sns ap oun ua aSJ!PaAUOJ oupod 'osrroar a¡sa uoo uoruaoo anb sasjod so¡ ua 'o::i!w;9¡oa6 016Jaua 01 ·sosJn:)8J sns .roiojdxa orod sopuenbe.i uors -JeAU! ap salª"-!U so¡ 10d Á so6od ap ozuo¡oq o¡ ua opod -w! ¡a rod '0¡¡0110sap ap sov ua sas1od so¡ omd D!Jas s9w ui;io sa S!S!J'.) o¡s3 ·01n1n:1 A ¡onpo opuowap o¡ J!¡dns 010d sa¡uai::>[:J.ílS sapop11uo::i ua 'so1do;d sa¡uan:i- sns opo¡¡o;; -osap uo4 ou anb sas¡od so¡ o a¡uawa¡c¡o1ap1suo::> opot -::>a¡.o 04 'oa¡9;¡ad ¡ap soiso::i so¡ ua op1pawsap o¡uawno ¡a Jod opoan '¡01punw lª"!U o D)!Jo¡l5Jaua S[S!D 01

l\Nn

·s!od ¡ap oouuouooe-oro -os o¡¡o;msap ¡a orod orououodun owns ap sa sa¡c¡oAou -a; Á soxanu 015Jaua ap saiuan:J. so¡ ap u9poz1111n 01 'os -oisoo sotu aJ04 as o¡p opm anb Á oa¡91¡ad ¡ap apuadap S!Dd ¡ap mpp9¡a oiBrnua ap u91::>o;aua6 o¡ ap a¡;od uo16 oun anb opop 'on6010)JN ap OJ!:fj::>8dsa osco ¡a u3

·s1od ¡a opo¡ ua so1pn¡sa soisa a¡uawoso;o6!" mnu!JUOJ orod o¡nw!¡sa un 11n111suo) o op1uaA uo4 'oqwo¡owow ua sop,ua¡c¡o 0;040 o¡so4 soAIJ!Sod sopo¡¡nsa; soj ·¡orn¡oN os;n::>ae¡ a¡sa ap u9,:ioz1n1n osuaixa A oiuo.id oun o S!Od ¡o JOAa¡¡ uopand anb 'sauop::iadso1d so¡ A so,pn¡sa so¡ JO¡uawan -u! a¡ua1uaAUOJ opJan 04 O!JOU01::>n¡0Aae¡ ourn1qo-:::i ¡a ¡on:i o¡ red uozr» 'so::>11.UJ9¡oa6 soxuoadsred sepuorñ uoo sjod un so on6oJO::>IN 'o:i169¡oa6 orruon.use ns JOd

-o rd ap soqarud so¡ Á '9L6l ua '¡¡nsuo:io1pa13 JOd opon¡ -::ia:i-a popi¡1c¡1po:1- ap oiprusa ¡a 'asoq ouroo opuowo l

lfl8~3N3 30 3SN3íl81f?N:)IN oiruusen

·so!lº"ºIPtOOO OL o oqwo¡owow ap poppodco ºI ouequaumo anb 'SO!lº"ºIP1 000 98 ap OJOP -o;aua5 oiuojd opun5as oun ap popq1q1pof o¡ asopu9¡ -a¡dwo::i 'G86l Á [86l '086[ SO\JO so¡ aiuornp oduioo ¡ap ¡o¡o¡ u91)on¡0Aa oun 9npa:1-a as u9!qwo1 ·oA;asa; ow -oo t:c:-1w ozod ¡a uoo opuoiuoo 'LG-lWÁ 01-1w 'zr-iw '6-lW sozod so¡ ap a¡uapa::ioid .odox ¡a rod opo¡uaw!Iº orsa Á SO!lº"ºIPI 000 98 oraueñ o¡uo¡d orauiud o¡s3

"886l ap a1c¡wa11das ua JOJ)Jawo) u9po1 -ado ua 9;¡ua Á [86 l ayo ¡a ua 'oc¡wo¡owow ua mpp9¡ -aow;a¡oa9 o¡uo¡d o;awJJd o¡ ap u9t):in1¡suo:i o¡ ozad -wa as '086 l Á 6l6 l ua sopoznoa; sarouaiscd u91:i::inp

·popt¡oa; oun 'JI oqwo¡owow ia::io4 Á opuanbar o¡ua!wopuoutJ ¡a J!n5asuo::i orod sorroseoou scsod so¡ opuop oisa 01muo1::in¡0Aae¡ ou;atqo9 13

S31N303)31NV

·so)JU.JJ<}Jºª9 soduro j ap 01)ua¡s1xa o¡ rou -1 woxa ap oialqo 1 a uoo S!Dd Iº 9q!JJO L lílSNO)Oell'.)313 OJo¡¡ nsUO'.) OWJ!f ºI ap U9[S! w ou n opuon:i '996 l O!JO 1 o oruourar as on5oJO)JN ua OJ!WJ9¡oa6 pop1A!Pº 01

.ouroo sopt::i -ouoo sauo!5a; sa¡uaJa:J.!p oouro 9!U!:J.E~P as 'SD)!59¡ouo) -1n" Á S0)!59¡oa5 sauopo5!¡saAU! ;a)o4 ap s?ndsaa

O)HLI9JN lªP JOJom 's SOUJatUI SaJ)!UOld!Jj\{ ·17

asuao5oJO)!N u9!sa;daa ·s on50JO)IN ap apON ·e;

O)!:J.Pºd lªP ¡oJOJ!l · ¡

SIVd 130 1)1/\~:IS 1\f NV:>l :oaw 1 w

Organización Latinoamericana de Energía

Page 18: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

22

A fines de 1973, el Gobierno decidió poner a cargo de lo Empresa Nacional de Luz y Fuerza (ENALUF) la ter- minación del programa de exploraciones geotérmicas. Para finalizar el programo original del Gobierno, ENALUF contrató los servicios de la Compañía Consultora ltalia- nna ELECTROCONSULT, el 15 de Mayo de 1974, con el propósito de finalizar las pruebas del campo Momo-

Los estudios y trabajos de reconocimiento ejecuta- dos bajo este plan de trebejo se limitaron a las zonas de Momotombo y San Jacinto-Tiza!e y confirmaron la ex istencio de dos campos geotérm icos distintos, de 1 O Km2 y 7 Km2 de extensión lateral, con temperaturas ma- yores de los 230° e y ambos con prospecciones promiso- rias a valor comercial.

El 23 de Diciembre de 1972, un terremoto de pro- porciones catastróficas azotó o lo ciudad de Managua, capital del País, perdiéndose en la destrucción de lo ofi- cina, archivos e instrumentos. A comienzos de Marzo de 1973, el Gobierno decidió reducir temporalmente el avance del proyecto y llevar solamente a término los es- tudios geológicos, geoquímicos y geofísicos, que yo ha- brán sido comenzados y se encontraban en etapas avan- zadas, quedando el proyecto terminado con lo presen- tación de un informe final en Diciembre de 1973.

o. Demostrar por medio de perforaciones de pozos pro- fundos, que uno de los campos Momotombo o Son Jacinto, presentaba perspectivos desde el punto de vista comercial, con producción suficiente de vapor para una central de energía de 30MW.

b. Elaboración del diseño preliminar y un estudio de factibilidad técnica económica para una planta de generación e léctríca.

Los objetivos inmediatos eran continuar con el pro- gramo establecido por el Gobierno en 1969, es decir:

misión confirmó las principales conclusiones y recomen- dó lo ejecución de una Programa amplio de explotación. En cumplimiento de esos recomendaciones el Gobierno presentó al Programa de los Naciones Unidas poro el Desarrollo, (PNUD) una solicitud de asistencia técnica y financiero, que fue aprobada por e! Consejo de Admi- nistración en Enero de 1972.

A petición del Gobierno de Nicaragua, una misión de especialistas de los Naciones Unidos, visitó el país en Mayo de 1971, con el objetivo de examinar los tra- bajos ya realizados y formular sus recomendaciones; la

Los estudios finalizaron en Febrero de 1971, conclu- yendo que el área de fumarolas del Volcán Momotombo mostraba indicaciones fuertes de que podía desarrollar- se un reservorio comercial de energía geotérmica, ca- paz de soportar una planta eléctrica de 35MW o más. El área de fumarolas de San Jacinto también presenta- ba las características de un reservorio con potencial comercial de energía geotérmica.

Fu marolas del Volcán Momotombo Sur Fu marolas de San Jacinto-Tizate Fu marolas del Volcán Cosita Fumarolas del Volcán Telica-Ñajo Area Termal del Lago Jiloo-Apoyeque Fu marolas del Cerro Colorado Fuentes termales de Tipitopa Pozos termales de la Hacienda Agua Caliente-Villa Salvadorito Fuentes termales de San Luis

Basándose en los estudios realizados, la Texas lns- truments lnc. clasificó 10 sitios de potencial geotérmico, los cuales son:

En Junio de 1969, el Gobierno de Nicaragua cele- bró un contrato con TEXAS INSTRUMENTS INCORPORATED para llevar a cabo investigaciones, con el objetivo de localizar y delinear campos de potencial geotérmico en la Región Occidental de Nicaragua, incluyendo compi- lación de datos en manifestaciones termales, mapeo geológico regional y detallado, levantamiento geofísico y geoquímico, perforaciones de pozos poco profundos paro medición de gradiente de temperaturas y perfora- ción de un pozo profundo de prúeba.

En cuanto a las inspecciones hechos en los campos furnorólicos pueden anotarse las zonas de Momotombo, San Jacinto, Laguna de Ji loa y Tipitapa.

Las tres primeras interesaron a los técnicos desde el punto de visto geotérmico.

Organización Latinoamericana de Energía

Page 19: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

·s¡w OOl l o¡so4 uoi1011dwo as '0110saJau ;as ap anb A so;¡aw 006 /.. 009 so¡ a11ue u910¡1::iso anb sapopJpun101d uo:> 'u9p::>np0Jd ;u91::io1o¡dxa '01Js9do1d a¡qop ap sozod 01¡on::> ap u9po1 -011ad ºI oJod 'S3NIWv'CJO::l sauo1::io1011ad ap O)!,JOdwo::i ºI o 'vL6l ep oAow ue 9¡0J¡UOJ ::líllVN3 'OWS!W!SV

·o::i!JP91ª u9po1eua6 ap o¡uo¡d oun ap OJ!UJ?l pop!ll'q!Pº::I ap O!pn¡s3 un A JOU!W!la1d OLJ9S!P ¡a 'u9poJ -o¡dxa ap sopunj-01d seUO!:)OJoµad ap 01paw Jod 'oqwo¡

ºLL6l ap OJau3 OJOd 9W!!Se as so¡o1¡uoJ so¡sa ep u91JDZ!IDU!f ap 04::ia101 ·sauopOJO:f -1ad so4=>!P ap u9!s111.1adns /.. u9poauo¡d o¡ 01od '.A.8CJ3N3 VINCJO::lllV) OJ011nsuO:::) D!\JDdwo) o¡ o Au9!::>::>np0Jd ap sozod e; L 101011ad 010d '·v-s 'S0:)1138CJ3N3 o SL6 l ap o¡sofr.¡ ua 9¡01¡uo::i ::líllVN3 'sauopoJO:J-Jad so¡ 1o¡a¡dwo::> 01od /.. sa1011e¡uo so!oqo1¡ so¡ sop!n¡::>uo::> zaA oun

·sozod 80 so¡ ua so1¡aw OSL"Ll ap o::iJaJ ep ¡o¡o¡ un opuowns 'so1¡aw or;;c;'c; so¡ o SOJ¡aw Olf: ap -sap sapop1pun10Jd uo::> sozod 80 JOJOj-1ad o o5a¡¡ '/..uod -WO:::) ,\61au3 O!U10f!ID:::) 01011nsUO:::) O)\,JDdWO) ºl

"MWSf: ap PºP!Uíl oJ¡o o¡ ap DJJw9uo::>e OJ!u:><frl PºPll!q!Pº:f o¡ a:>a¡qo¡sa as/.. au!fep as sa101Ja¡sod so::>ltJIUa!::>oa6 soJpn¡sa UO:) s9wapo 'oq -wo¡owow O:>!w19¡oa6 odwm ¡a ue opo¡o¡su1 1as 011pod enb "MWSF; ap poppodoJ uo::i O::>J1P9¡eow1a1oa~ pop1un D18W!1d ºI ap PºP!IJC:i!Pºf ºI Ja::>a¡qo¡sa 01601 as ·op -!U!fªP Á omp oqwn1 un uowo¡ 0::>1w1?1oa9 opa/..oJd ¡a /.. sa¡ouo!::>ou so::>!UJ?l so¡ 6L6l ap 011nr ap 1!110d V

·::i¡a '3GV10 'sauopoN so¡ ap pop!sJaA!Uíl 'se¡ouor:iourn¡u! sauojoozjuofuo ap so::>aq 'ou1a!qo9 o ou;a1qo9 ap sauopo1oqo¡o::> ap s911.01¡ o ''JF~ '01¡011 '01puo¡s1 'OJ[X9W ouroo sa¡o¡ 'o::>!w19¡oa6 01101msap Iª ua sopo1::>n¡OAU[ S8S)Od opül[S!A uo4 sotpeui SOJ!U:)?I 61 ap ¡o¡o¡ U(l "OJWJa¡oa6 o¡ ap sout¡dps!p sa¡uaJ0:f!P ua o¡ua1woue1¡ua opua!qt::ieJ op1uaA 04 '¡ouo!sa101d ow -o:> O!pew 0::>1uJ9¡ lª"!u o o¡uo¡ ¡ouopou ¡ouosJad 13

ap 06101 o¡ o a¡uaw101:>adsa '[ouoioou ¡a11.1u o o¡ua!W!J -ouooar ap ojpruse un 10¡ ¡011osap oroc (3GVlO) oi6Jau3 ap ouDJJJawoou1101 u9pozJuo6Jo o¡ A (3NI) oi6Jau3 ap asuao6010J!N 01n1J1su¡ ¡a a11ua O)!u::i;¡¡¡ u9!::io1adoo::i ap SO!U91\UOJ sop UOJDW1!f as '086 l ap O\JD lª u3

·opDZ!jD!Jadsa Dj!,IOdWO:) oun ap oi1oseso o¡ 0¡01¡uoJ 3N! apuop ua o::i1u9::>aw auod o¡ opuars 'sa¡ouo1:>ou so::>1uJ9¡ 10d PºP!lºlºl ns ue sopostxradns uos sal!"!J Á SOJ!JP?Iª saruauoduroo so¡ on6010:>1N ep 01101s!4 o¡ ue zer. nraurud red epuop ua '886 l ap a1qwa1¡das ua as.nrursuoo ep ouruuoi ¡onJ o¡ 'oqwo¡owow o::>up.:¡¡¡aow1a¡oa9 pop1un 01aWJJd o¡ ep u9p::>n1¡suo:> o¡ o ozueuuoo opas l86l ep ozmw u3

·sopu n101d sou -oiorojdxo seuoioorojrad sorauiud so¡ nrod so urs so¡ 10:>

-!qn Á O)IWJ<¡)j085 s91a¡u1 ap SDUOZ so¡ 10J!f!IUªP! UOJa so1pn¡sa sorso ap sajod.ouud soxualqo soj "3NI lªP ¡ou -01Jou auodo.uuoo A ¡ouo16a101¡xa oi1osaso uoo 30Vl0 ap S<¡)AOJ¡ o 'd3d0 ap ¡opadsa opuo} ap oiueuuo.ououu un a¡u 01paw oqoJ o uom"ªI 1 as sorprusa so¡s3 ·a¡oz11 -01u1Jor uos A u9¡os a¡uow-oAoH 13 :sauoJ¡o" so¡ a11ua opipue.idurco caro ¡a ua pop1¡iq1po1a1d ap 01pn¡sa un A '.soJ1u::i.:¡i¡ so11a¡11::> sop1¡9s e¡uo1paw s91a¡u! ap snaro s 1oz11011d 91¡1 uuad anb o¡ 'so.qo.uow so¡ ap 01a¡ 11p10::> o¡

NOl)VZll\f)Ol

·asueo6010:>1u 0110u1a¡on::> 0::>1u9JIO" ouapoJ ºI a/..n¡1¡SUOJ SOJjO S0!10" o oiunl anb 'u9::>¡0A OW[U9W -04 ¡ap sojd so¡ o on6ouow ap 0601 ¡ap a¡JON 0¡¡110 o¡ ua a¡uawos1::>a1d /.. 'on6010::>!N ap a¡sao ouoz o¡ ua 01¡ -uarou a as 'oqwo¡owow ap o::i1w1.:¡i¡oa6 oduioo 13

"z:W>J S9 ap alJ!fJadns oun a1qm A ·w ooz l so¡ ozum¡o '0::>1119w -1s ouoo ap m¡n6a1 ow101 aua11 'on6010::>1N ap salos.od sa10!¡1wof sour so¡ ap oun 'oqu.oiourow u9J¡oA 13

·ogwo¡ow -ow ap 0:>1w1.:¡¡¡oa6 opaA01d ¡a ua aiuasard 0:>1u9:>¡0A oñsau ¡a 101pn¡sa o olnpuj u9:>¡0A ¡ap oium1aJ 01

·( OJjU8:) zod 01 oisoq] so!:>1a¡ sop ua opo1101so 91se 01a¡a110J o¡ Á ·sw>J 06 a¡uewopow1xo1do ap sa 1a11o:>a1 anb Áo4 anb oiouoisrp 01 ·on6ouow apsep 01a¡a1mJ red sa¡qozuo:> -1 o a¡uaw ¡ 1J9f uos o¡u o¡d o¡ /.. sozod so¡ ap oaro 13

·mw ¡ap lª"!U ¡a e1qos ·s¡w 6S ep o.peui lª"!U un o oise 'oduioo ¡a owoso os ¡om ¡a ua '0601 13 ap ¡a11.1u 13

-oAa¡a oun auaq oduroo ¡ap oa1r;i ¡a 'oiuo, o¡ 10d

Organización Latinoamericana de Energía

Page 20: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

Las técnicas de perforación y terminación de los pozos geotérmicos empleados en Momotombo, han si- do semejantes a las que se aplican a los pozos petrolí-

Para alimentar la primera unidad de 35MW que en- tró en operación en Septiembre de 1983, se conectaron 5 pozos productores de vapor, de los cuales, uno es de reserva y cinco pozos para reinyectar los aguas resi- duales.

En Momolombo existen dos etapas de perforación de pozos: una que va de Noviembre de 1974 hasta Agos- to de 1978 y otra que va desde Octubre de 1982 hasta Junio de 1983. En la primera etapa se perforaron 32 pozos de los cuales 20 son productores y 4 de reinyec- cron. En lo segunda etapa se perforaron 3 pozos, de los cuales 1 es de producción (para la segunda unidad) y los otros dos son de re inyección.

POZOS

La correlación de los niveles claves permitió con- firmar o negar lo existencia de fallas inferidos por otros técnicas de observación (especialmente fotos de satéli- te por medio del método de radar con apertura sintéti- ca} y calcular la dirección y tamaño de los desplaza- mientos de dichas fallas. La combinación del mapeo por fotos rodar y de investigaciones de detalle de la li- tología permitió la preparación de un nuevo mapa del área, bastante diferente si se le compara con versiones anteriores.

Esta columna estratigráfica está constituida por pro- ductos volcánicos de composición variable, desde ba- sáltica hasta acíclica, presentándose principalmente en sus equivalentes piroclásticos; existen sin embargo co- lados lávicas en número suficiente para facilitar, yo sea la clasificación petrográfico como la correlación entre los pozos. Lo unidad más profunda contiene calizas marinos fosilíferas de edad Miocén; -, superior.

Estudios anteriores (CECl-California Energy Corn- pany lnc., 1979, IECO-lnternational Engineering Com- pany 1980} subdividieron la columna estratigráfica per- forada por los 32 pozos geotérmicos en ocho unidades distintos.

OJ24

Estratigráficamente esta secuencia se puede corre- lacionar fácilmente, utilizando el mapa de correlacio- nes estratigráficas de Parson (1972), con el grupo de se- dimentos y cenizos del Coyol Inferior de edad Mioceání- co Medio-superior. Esta unidad está cubierta por los aglomerados, lavas y cenizas del Coyor Superior del" Plio- Pleistocénico; por último con la reactivación del vulca- nismo en el Pleistocénico/Cuaternario, toda la sucesión fue recubierta por lavas y piroclásticos en niveles bien distintos.

El basamento local de los volean itas de Momotom- bo, alcanzado sólo por una pequeño porte de los pozos perforados, incluye uno secuencia de derrames lávicos, piroclósicos y aglomerados con intercalaciones delga- das, en las partes más profundas de los pozos, de piro- clósticos fosilíferos retrabajados.

El volcán Momotombo, en el borde sub-occidental de lo Depresión Nicaragüense, se encuentra en uno ubicación donde dicho depresión cambia de rumbo des- de 308° al norte hasta 320° al sur.

Directamente en la zona de los Marrabios, el bor- de occidental de la placa del Caribe paso encimo de la placo de Cocos. Esta última se hunde en la conspicua fosa de Centro Américo, justo unos l 00 Kms. afuera de

la costa de Nicaragua. Sobre la placa del Caribe exis- te la evidencia de uno zona de extensión detrás del or- co insular, produciendo una graben, la Depresión Nica- ragüense, unos 60-80 Kms. de ancho, subparalelo a lo fosa de Centro América.

La ubicación vulcano-tectónico de la cordillera de los Marrobios, de la cual el volcán Momotombo formo parte, está controlodo por uno de los ejemplos más com- plejos de interacción entre las placas lítosféricos terres- tres. los bordes de cuatro de estas placas son tanto convergentes como divergentes, produciendo así uno multitud de fallos "transform", dorsales compresivos, fosas de alto mor, vulcanismo de arcos insulares y vul- canismos de placas crecientes.

GEOLOGIA

ción medía alrededor de los 100 mts. alcanzando uno de los pozos una elevcción hasta de 250 mts.

Organización Latinoamericana de Energía

Page 21: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

081.'1DlDV;Dv-i ~VDnl

t r -~¡;¡-~~ º'~'"' 00.:J ~5 NI\¡ S '> l'>i13.:!

ccz

oos

ces

:_"1 -~;- ,,9'Z

' (/lfl)"'i6W--.f: SS3tH.Ln'il _'¡··

a1d¡1.~1 •6 otr-H .,oa--::

SS:Sl:IJ..Lnl:l . 111d/~l~H·<f <fi¡-)( ... ~ !!:1-~;; .-- . .UI l.l

,. f}IS,./ "'..!l8P.1---I ·~

!l

t, ~!#BJ "'90 on---,·· SS3~.1i~ .

•td!•~l9r: ss-x .. Mi~ ~f-. -,,;:.110:1

(,~>9)""'8.tet~~

-osworowow ao 0:>1w~310:1!> OdW\f) 130 NODV 101dX3 A NOl:>V~OldX3

30 SOZOd SOl N3 v ovznun v1~:u1n1

(sDpD6¡nd) VIM38íll ·3 ·a

SOJ~W

Q\fOIONíl~OMd

(1) oov-osc (dl oss-oct (vl os-0-ow (Jl oz-ooo

NOIJV 10ldX3

LO 8/g6Q 8/8 8L

oz

(d) OP-8-0~i'.'. (V) Qs;('.'.-OW (Jl oz-coo

NOIJV~OldXj

:1;11or\i

J8u1i (1) u91):>npoid (d)

810j'.)Ul;I (1;1) u91:>:>npuo::¡ (::¡)

·o¡U8JWD1Jj.U8 ap 8JJO¡ oun ap u91:)0Z!l!ln o¡ a¡uo,paw sopo11:1ua uoroorojred ap sopo¡ Á sa¡ua1s1saJ soui DJOJ ap uoponpcrd ap DJJ -aqn¡ 'sa¡oJJadsa uoroorueurao ap SOfl!l!Pº 'U9!)o¡uaw -ao ºI ua opDZJj!lll 04 as anb ap O!JUaJ8f!P ºI UO'.)

1SOJ8:f

SVJIWlílO SV:>l!SIH:U:>VHV)

·sa10¡ 1w1 s sopo¡¡ ns -aJ opuaJua¡qo '( woos L -) sopuruo.rd souseruu U?Jqwo¡ uo10pa¡o:ia1 as '.u9posuapuo) Á uoioorodas soJ¡ ozod ap OJOq o¡ o opopa¡0Ja1 'sozod so¡ sopo¡ ap sa¡uapaJ

. -OJd so.usarnu a;qos SO:::>JWJnb S!SJit;)UD UOJDllP8:f8 8$

·¡a11Ju oursuu ¡o ruruoradura¡ ap sodow so¡ ap o¡ o 10¡1w1s f..nw OWJO:f oun UOJJPU! W"N ·s vsxx o SOJnJOiJ so¡ ap u9pnq111s!p 01 .JoOZ: o o L ap uapJO ¡ap sauo!=>D!llSap uoo 'sop.peui so¡ ap 06uo1 lªP o uuap sorrucreduier UD::l!PUJ (W!S '.OJ-)l-ON) SOJj -eurouuaioañ so1 ·0=>1p9s-010p SD=>!JS)Japorn::i uoo 'a¡ -uouuuop on6o se oduroo ¡a anb oorpu¡ OJJWJnb 01

·a¡s3 ¡a apsap a:rnpo;¡u! as anb ºV~ oln1:1 ¡a uoo o¡naw ap souaw9ua¡. sa¡qorn~Jdo uanbJj.!J811 as anb UJS 'a¡saoJON-a+sao ¡a apsap a¡uapuaJso oln1:1 ¡a Joda¡ -ueuioioe.np op1Ja¡soqo sa o.iauros OJ8J.Jn:::>o ¡a anb OJ!P -u! olpa4 a1s3 ·(r-1w A 0-1w ouroo) orauros 0Ja:11mo Iª JOd soporuaun¡o sozod so¡ .iod soppnpo.id so¡ f.. sopun:1 -o.id sozod so¡ ap son6o so¡ aJ¡ua u91Jo;¡ue::iuo::> Á u91::> -rsoduroo ap sa¡qo¡ou sol)ua1a:1JP uo111asqo as ºN

·u9!:::>01o¡dxa o¡ red oposnoc 'sa¡ua1¡0J souaw son6o 8p u9isnJ¡u1 [oripo.rf oun DtJ04 011J1n¡o11a opuepuar oun ap sororpu¡ 'sa¡q!uods!p soojunnboañ so¡op so¡ o asoq u a 'JaJouoJaJ a¡q!sod se oooduioj

·sop1n1:1 so¡ ap U9!JOJ¡ua:> -UOJ O/Á u9pisodwoJ o¡ ua SEJUOl)O!JOI\ souanbod JOIJ -ardo orod cuico a¡ualJ!fnS DJ!iJIDUO u9ispeJd oun 'sao -e11 o Á 'so.usaruu ap u9!JJa¡oJaJ ºI ua popmuuuoo ou -anq oun o¡¡oj. 'oquioiourow ap oduroo ¡ap OJ!WJnboa6 OIJOIS!4 o¡ ua anb '0610qwa U!S

1JOUOIJUaw aqoJ

-opop!nJ Á Jo¡nfüu Ánw sozod so¡ ap oouujnboeñ ooroi -juoui un ap 9JDS!J8Jd as a¡uo¡apo ua 0J040 apsao

Organización Latinoamericana de Energía

Page 22: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

0)26

~ ~

~ &

o ºº

ºo

1\.)

(.]1

0-

(.]1

0-

0 W

W1'.

:>

'..Jl

\.)o

oo

'..j

-O.

. .

o 01

\.)

~ ~

'l~.t>

.Z'l-

o co6

N:...i0

.::..o-

w

1\.)

g o

-o

-O

.¡:,..

Cl)

-o

w

.¡:,.

. o-

.¡:,

..

~ 8

C5 ~

~

z ¡::!'

.! ñ

Ul

)>

)>

;;o

< )>

)>

(i)

o

e o

)>

;:u ¡ --

i o s: . tD

o

~ .¡:,.. 11 )>

Ul + + n "TI

(1) +

::g +

s: + s: <O

+ + n o + + z o + \l :r:

--i o n

\l ;:u o "T

I

~ e tD g n 6 z

z o --; :t>

mn

z )>

n

::a

)>

)>

3:: !:l

-a m

o~

va

va

el ::

:::! mn

o

)>

-1

Vi

me ::a e

3::

- -

3:: n_

On

va

)>

)>

Vi

el e

cm

)>

,..

,O

<

va

)>

el

"'O

)>

O v

a ::a

~

z .. + °;!

> .. e:

= ñ > n o z

'$ #

"O

"O

g

Q <

"O

o (1)

-

... 3

o (1

) :J

z o --< ~

Organización Latinoamericana de Energía

Page 23: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

·odwm ¡ap o!auow .¡a a¡uopodwi Ánw opadso a¡sa aiqos 10¡!6!" oiod '9s

·saso6 so¡ ap pop1¡010¡ 1so:i ºI o¡uasaJda,1 o::i!u9g10:> oppp¡4uo ¡a :osad ue % l "l ¡a S!S!19UD so¡ ap 01pawo1d ¡a opuozuo:i10 'saso6 auaHUO:> opo1odas Jodo,\ 13

OdWV:> 1310 sv J\.ll:>nooMd SV:::>l!SIH3!:>VHVJ

·so¡¡o:1 ap opoznJJ owa¡s1s un ap s9Ao1¡ o 'om¡o1adwa¡ o¡¡o ap opun:10Jd OJjO JOd opo¡uaW!JO 9¡sa ºPºl!W!J O\JOWOI ap 'oiawos OJ9fJn:>o 13 ·so¡¡a ai¡ua sopopauo:> ua!q !S 'so1 -U!JS!P so;a:11n:io sop Jod opinrnsuo:> 9¡sa odwo:> 13

·vE:-lWÁOl-lW 'v-1wsozod so¡ 1od a¡uawo¡os opozuo:i¡o 'opun:101d O!JOAJasaJ ¡ap so¡ anb sop!::iouo:> s9w OLpnw 'o¡uo¡ o¡ ;od 'uos sa¡o¡uawopun:1 so:i11s11apo1o::i soÁn:> 'o,1awos o;af!n:>o ¡a uo¡da:>Ja¡u! DlPªf o¡ o¡so4 sopoJopad sozod so¡ ap 0110/..ow 01

'SO\JO Q(; ap ozo¡d un a¡uomp MW9€ sows!W so¡ 1o¡ua¡sns o D)J -ozuo:i¡o o::iodwo¡ Á sop1n1¡suo:> DÁ MW9€ so1 ap s9w m¡ -DjSU! OJJ!l!WJad ou opo11a:> DJSI OWOJ opo1ap1suo:> lº!J -!jJadns owa1s1s ¡ap O!Jowo¡ ¡a 'opa;1a ua ~opun:1-01d 01

-8:fJn:>D ¡ap u91qwo¡ 06uaAo,1d u91:>:>01¡xa o¡ anb os1:>a1d sa OJJOAJ8S8J lªP OAJSU81U! u9po¡o¡dxa oun OJúd

:0¡¡011osap ap sa¡o¡uawopun:i- soaUJI sorse apua red 9Aa1d oisando.rd u9!:>o¡o¡dxa ap 016a¡o1¡sa 01

·sozod so¡ ua O!Josa:iau ¡opno:> ¡a roiuarsns o 0¡10zuo:i¡o ou ou -OAJaSaJ ap uorsard a¡uo¡¡nsa1 o¡ aob o¡¡o uo¡ opo¡¡nsaJ ow1¡¡r;i a¡sa opo4 ¡o:i111aAqns olnu ¡a Jpnpu! omd ouos -aoau 'o.rauros OJ8f!n:>D ¡a ua uorsard ap oiueuuuoqo ¡a 'OP8:f8 ua 's1se¡9d14 oisa ua ~SDJlº:I ap OW8/S!S lªP S?ADJj o op1n1J. ¡ap ¡orn¡ou op1qns o¡ opuoqaaxcrdo a¡uawo¡os asJonpa:i-a apand ou 'MW 9€ ap sapop1un sop a¡uo1p -aw 'opun:101d owa¡s!s ¡ap u91:m¡o¡dxa o¡ anb 's9wapo 'opoÁOJqns 04 m119wa¡ow a!o¡apow md s1s1¡9uo 13

sns ap uapuadap as1010J.1ad o sozod ap 01aw0u 13

-opurqo id oJafjn:>O ¡a a¡uewo¡:>aJ!P 101o¡dxa orod 'op1n1:11ap op!qns ep ouoz o¡ ua sozod soun JOJO:flªd ·o

·( O\JO a¡uase1d ¡a ua oporojrsd an:1 OÁ oun) v Á c; a1¡ua asJOW!!Sa apand orad 'SDJ!ISJ18PDJO:>

·opun6 -as o¡ ap o¡ua1w!:>a¡soqo ¡op1od un 010d Á pop,un oJaW!Jd o¡ ap 'orauros oJaJ.Jn:>o ¡a apsap 'o¡ua!w -!::ia¡soqo ¡a orod sajqruods.p OÁ sozod so¡ JOZ!IJiíl ·q

·u9!:>:>npo1d ua sozod so¡ opuou1a¡¡o 'o¡ -ueuujuoiurxu Á ucporsdo ap pop!:>11so¡a JoÁow oun J!l!WJad orod souossoeu a¡uawopp¡sa so¡ ap JoÁow sozod ap o.iaumu un 011aqn¡ ap ouraisrs ¡o 1opauo:::> ·:i

NOl)JnOOHd 30 SV)l1SIM31)VHV)

·01aJ.Jn:>o ¡a ua pop1¡1qoaw1ad Á orruoradura, ap seuoianquisip so¡ .rod u91qwo¡ opo¡o -uan!:J.LI! ras a:>e1od ouis 'oxuonpord a¡uozpo4 ¡ap pop -ipunjord o¡ ap a¡uawo¡os apuadap ou ocas .iodox ap uojoonpo.rd o¡ D!J04 rouotonjoxe o ojouapua, o¡ 'm¡n:i1¡ -10d u3 ·sopoinpOJJ. soJ8J.!n:>o so¡ ap poptaueñouroqssp OJ8SUJJIU! o¡ o ºP!qap 'SOWSJW so¡ ap uoponpo id ap SDJJISJJ8POJO'.l so¡ a1¡ua SOIJU8J8J.!P sa¡uap111a /..04 'OJ8j. -rnoo oursjui ¡a uo¡da:>1a¡u! sozod so¡ anb ap rosad V

:sa¡ua1 n6!S soueiuo so¡ uoJOZ! 1 !In as 'u9!:>:>aÁu]aJ ap Á oo.uooo ap souroisis so¡ ep ouioo ou1q -rn¡ o¡ ap oruoi 'opeÁ01d ¡a 9soq as anb ua uoroonpo.rd ap SO:>!/SJJapo10:> so¡ 1a:ia¡qo¡se orod 'o¡uo¡ o¡ JOd

·soqan1d so¡ a¡uornp DJd¡o¡ua ap o¡uawno un 01:io4 sa¡uap!Aa sopuapua¡ opo¡Sa:f!UOW UOJqo4 DÁ anb 'so11a ap sou -n6¡o croe aiueurojos oporaprsuoo anJ. uoioonpord ap SO:>!!SlJapo10:> ap u9pDJJDA oun .oduroo ap soq -arud so¡ .rod sopouojorodord oid¡o¡ua Á ¡opno:> ¡ap so¡op so¡ uomzin1n as saiuarstxa oÁ sozod so¡ 01od 'o

:01:>ua1a:1a1 oz14 as 'opuruo.rd 01Jo111asa1 ¡a ua asm10:11ad o soxanu sozod so¡ DlDd ·q

·oid¡o¡ua o¡ J!Ul:f -ap orod 'sa¡q1uods1p orruoreduia¡ ap so¡op so¡ o · ¡

UOJOWO! as ·(8/9 116) ap u9p:>npOJd ap 0Jj9W9!P ap Á opoJASap r-iw ozod ¡ap uoioonpord o¡ o 'z

Organización Latinoamericana de Energía

Page 24: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

28

DATOS BASICOS DE OPERACION

Operación Régimen Nominal Máximo

Potencia kw 35 000 40 370

Factor de potencia 0.85 0.98

Presión de admisión en turbina bar 7.00 8.10 Presión al colector de vapor bar 7.35 8.50 Presión al condensador bar 0.125 0.145 Caudal de vapor a las válvulas de ingreso turbina kg/h 264 125 302 006

Caudal de vapor a los eyectores kg/h 15 968 15 968 Caudal total de vapor kg/h 280 093 317 974 Consumo de los auxiliares kw 2 200 2 200 Consumo específico bruto kwh 8.00 7.90

Consumo especifico neto kg/kwh 8.50 8.30

CARACTERISTICAS DE PRODUCCION DE LOS POZOS PRODUCTORES

POZO CAUDAL TOTAL CAUDAlVAPOR ENTALPIA (kg/s) (kg/s) (kj/kg)

MT-2 60 12 1,100

MT-3 95 18 1,100 {*) MT-4 08 08 2 700

MT-9 70 13 1100

MT-10 07 (*) 07 (*) 2 700

MT-12 20 20 2 700

MT-17 40 08 1 100 (*)

MT-19 20 04 1 100

MT-20 32 32 2 700

MT-21 34 06 1 100

MT-22 60 11 1 100 (*)

MT-23 85 16 1100

MT-25 55 10 1100

MT-26 90 17 1100

MT-27 140 26 1 100 (*)

MT-31 110 12 0950

NOTA: (*) Se prevé evolución hacia producción de vapor seco.

Organización Latinoamericana de Energía

Page 25: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

fül/!'>I OOP'l ap ,,opa..\oJd ap,, ojdjoiua oun 9Jap,suo:i as 'sopouoioueur sozod so¡ op oo -as uorconpord o¡ 'o asad onb ofíroqura U!S OÁOJ -qns as 'o 1-1w ¡ap so¡op so¡ oiuano ua u~1gwo¡

6l

O'BWOlOWOW 30 OVOINn VH3WHld Vl 30 SVJISV'B SVJllSl>J:UJVHVJ

·u9!:i0Jod0Aa ap odoia o¡os oun ap odu ¡ap sa oiuojd 01 'MWSf'.. ap opo¡o¡su! popiood -oo oun aua!¡ :r..86[ ap oiso6'c;' ua oi.pJOw uo oisand anj ogwoiowow ap o:i1wJ~¡oa:) pop!un orauiud 01

Organización Latinoamericana de Energía

Page 26: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

VI ll3N3 19 s:11a11snawo:> 1s

S:UN:lfü, · VSVW018 º l

·fo¡;¡o:i)! OOOT ap uap.10 ¡ap oloq ap Á aw.1011un a¡uawOAJIDj8J se osowo1q o¡ ap o:i!¡;¡ifüaua oprueiuoo 13 ·a¡uawa¡uap!JflS soppou -o:> 'so¡¡a ap so4:inw Á so!l!:iuas sosa:io.1d asopUl?Z!llln oi5.1aua ua op11.1aAuo:i .1as apand osowo1q o¡ 'a¡uaw -¡OWJON "IDW!UO o ¡o¡a6aA ua61.10 ap 'o:i1u96.10 01.1 -a¡ow opo¡ OWO) ºP!LI!fªP Jas apand OSOWO!q ºl

·¡o¡a6aA o¡ sa anb 9.1apua¡ua as 'osowo1q ap a¡qm¡ as opuono anb o¡ .iod '¡o¡a5aA ua61.10 ap o¡ sa s9.1a1u1 .10Áow oiuesard anb osowo!q o¡ oloqo.n a¡sa ap oxualqo ¡a OJDd

·¡ou!j osn ¡ap sopua1uaAuo:i so¡ ur;i5as 'u91siaAuO_?,, ap soseoord so1.10A .rod l!IQ 0¡6.1aua ua opouuojsuún ze« 0.1¡0 .1as apand opousoour¡o DJfüaua o¡s3 ·o.1.1aJ1 o¡ =s= a¡uap1:iu! m¡os ojñroua o¡ mua:>ow10 orod oz -1111n ozajorruou o¡ anb ow.101 oun sa osowo1q 01

·sisa¡ -u¡so¡o¡ o¡ ap 01paw JOd ¡o¡a5a" O:l!U1?6.10 01.1a¡ow ua m¡os 0¡6.1aua o¡ ap [orruou uotsroxuoo o¡ ap oronpord sa zaA ns o anb osouroiq o¡ ap u9pow.10:1-suo.11 oun ap ueuetxo.id sa¡1s9:1- sa¡qitsnqwo:i so¡s3 ·oi6Jaua rou -a:iow¡o ap sopo.uusouoo si;iw sow.1ot uos 'opunw ¡o a¡uawo:i1gi6Jaua uaaaisoqo a¡uaw¡onpo anb '¡oin¡ou so5 'uoqroo 'oa¡ 9.1¡ad :sa¡ !S9f sa¡q11snqwo:i so1

-a¡u¡s o¡ orod ¡os Iª red opo!po.1.11 o¡füaua o¡ uosn sa¡o¡ -a5aA so¡ ¡on::i ¡a .rod osaoord ¡asa siseiujsoio] 01

SJS8JUJSOJO::I l • l

l e

11Sif~9 '~O/iflllSV~9 SV'NIW A ifl~113N3 30 01~31SINIW ~ ::l313S

SO::lll38~3N3 sos~n::l311301!00ifNIO~OO::l

ºttlªº) s1a:> e6Jor

·o:i1winb o¡6Jaua ua .1o¡os OJOl8ua o¡ a¡.1a1Auo:i anb o¡ S!sa1uiso10:1- o¡ ap s~Mo.1¡ o osowo1q ap uoraonpord o¡ sa 'sorqojod so uo u3 ·so¡uo1d so¡ ap o¡ua!wpaJ:> Á ºP!" o¡ ua opuo¡¡nsa.1 'soaiunnb sorsanduroo ap S!S

·o:iiti;in:io u91:io¡a6aA aA1sn¡:iu1 '·:i¡a 'sa¡oa.1 -a:> 'soisod 'so¡sa.10H ap DWJO:J. ua ocas 0:>1u95Jo 01.1 -a¡ow ap sopo¡auo¡ ap sauo¡¡1w ocoooz a¡uawopow1x -ordo ap uooonpoad o¡ ap a¡qosuodsa.1 a¡uaw¡onuo o¡6 -reua ap pop1¡uo:i ouanbed o¡s3 "O:l!Ul;>füO 01.1e¡ow ap u91Dnpo.1d ap o:iq9¡u1so10:1- osooo.rd ¡a ua o.1¡ua o.1.1a11 o¡ JOd op1q1:iai .1o¡os o¡6Jeua o¡ ap % L ·o souad'I;{

:op!A o¡ rod sejqosuodser sauop:ioa.1 sajodiouud so¡ ap oun se 'm¡n:ia¡ow oua6¡xo ¡a Á 'osowo1q o¡ .1ow.10:1- nrod ouoqreo ap op1x91p ¡ap o:iq91u1so10:1- u9p:inpa.1 01

O:l!J?:J.SOw¡o ouañjxo (ororprqoqroo] oojuoñro opa¡ow

ºDtt/6>¡ Oti ua '¡o:i1do;¡ u916e1 oun ua o¡p rod osowo1q o¡ ap 01pew poprxuonpord o¡ .iourusa apand as

·o¡o:i)J6D o iO!Jlsnpu! osaoord w;i5¡o ap onp1sa.1 sa anb Á oifüaua ap u9p:inpo.1d o¡ sa 1odpu,.1d u91:ioZ!l!ln oÁ.n:J osow -O!q o¡¡anbo O ,,O!JDWpd a¡uan,¡.,, DU!WOUap as

Organización Latinoamericana de Energía

Page 27: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

32

Sin embargo otros árboles producen hidrocorbu-

Determinados vegetales tienen una savia o látex de composición semejante a ciertos combustibles o productos químicos derivados del petróleo. El ejem- plo más conocido es el caucho natural.

D. BIOFLUIDOS

El cultivo de recursos fotosintéticos acuáticos tie- ne una historia muy corto en relación a cultivos te- rrestres. La mayor parte de las tecnologías emanan, actualmente, de las naciones asiáticas.

De estos vegetales, el más conocido en Brasil es el aguapé, sobre el cual se están realizando investi- gaciones para transformarlo en bloqos a través de di- gestión anoeróbica.

Estos vegetales acuáticos constituyen una enorme fuente de biomasa, teniendo un gran potencial ener- gético y un excelente valor como ración. Esencial- mente son vegetales altamente productivos que no necesitan de tierras cultivadas, fertilizantes, sembrado o pesticidas. Alcanzan una producción de 85 ton/ha/ año de materia seca.

Una considerable cantidad de tipos de biomasa, prácticamente sin utilización, proliferan en las aguas a través del mundo.

Existe una gran variedad de vegetales que cre- cen en las aguas. Estos vegetales varían desde las microalgas unicelulares hasta las macroalgas. Estas plantas, para su desarrollo necesitan de radiación so- lar, dióxido de carbono y nutrientes. Los vegetales acuáticos pueden desarrollarse tanto en agua dulce (lagos, represas, ríos) como en agua salada (océanos).

C. VEGETALES ACUATICOS

amiláceos (mandioca, maíz, batatas, etc.); celulosa (pasto, bambú, etc.) o sacarosa (caña, sorgo sacarino, etc.).

Las plantaciones energéticas de vegetales no le- ñosos deben ser ricas en:

Los tipos de plantaciones energéticas a ser cu lti- vadas dependen del tipo de biocombustible que se desee obtener, y de las condiciones edafoclimáticas de la región elegida. El biocombustible, a su vez, depende en consecuencia de las necesidades del mer- cado energético que se deben satisfacer.

Se incluyen en esta categoría los vegetales de pequeño porte, normalmente son productores de ali- mentos pero que también sirven como fuente energé- tica. Casi siempre son plantados y sus cultivos son periódicos. Podríamos señalar como ejemplos: caña de azúcar, sorgo sacarino, remolacha, etc. Estas fuentes presentan la ventaja de un acceso más con- veniente para los usuarios de la energía que el de las florestas de la categoría anterior.

B. VEGETALES NO LEÑOSOS

El replante de estas áreas taladas debe hacerse con árboles genéticamente superiores, para que pue- da aumentar gradualmente la cantidad total de recur- sos forestales que estarán disponibles en el futuro, sin que se aumente el área plantada. Es seguro que el aumento de los recursos forestales y la administración inteligente de florestas existentes resultarán en una mayor producción de combustibles.

Cuando la tala de árboles de florestas nativas no es controlada adecuadamente, la explotación de el la, para leña o para otros fines, provoca una transforma- ción extensiva en desiertos.

naturalmente, en florestas nativas; artificialmente, en florestas plantadas

Esta categoría engloba vegetales con caracterís- ticas de alta densidad, alta dureza, alta rigidez, alia- das a un alto contenido de lígnina. Los vegetales leñosos o las maderas ocurren:

A. VEGETALES LEÑOSOS

Las fuentes primarias de biomasa con fines ener- géticos, puede ser closificodos en:

Organización Latinoamericana de Energía

Page 28: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

·a1g11 -snqwo::> a¡1a:>o o ¡asa!p 'ou11oso6 01 o saiuo[awas soJ

·so¡oJp!LjOCjJO:> SOJjO ap Á U9P!W -10 ¡ap 'oso¡n¡a:> o¡ ap ¡o JOJJedns sa:>aA sop O::>!fJJo¡o:i ;apod un uo¡uasa;d sopnpo;d so¡s3 ·souo16 Á so¡n1:1- ap a¡uaw¡ow;ou sop!DJ¡xa soJa:> .Á sa11a::io ap sa;o¡ -:inpo;d uos anb sa¡o¡a6aA so¡ 'ºJ"ºPºI 'ua1s1x3

sop1n1:1- so;¡o SDJ9:>

S9H9::>0 SOUJS9J

SO!l\OS xa191

:1oqo¡6ua apand as osow -o!q ap sa¡uan:1- ap DJJ06a¡o:> o¡sa ua 'opua,wnsa~

S31\fl)3dS3 ·3

·,,apuap,, ¡a Á ,,o¡yog ap oooo., ¡a UDJJas opo6a¡o:> ouisuu DJ ap sa¡o¡a6aA so1¡0 ·(o;puaw¡o} op1n¡qo1q ap roionpo.id sa /... (cjdrcooput) OSO\J91 101;a¡ow aua11 '(o!dm::>osaw} oa:>9¡Jwo sa oiruj .oxna 'i;izoqoq ¡a ojd -urala JOd ·soJJOA ua a¡uawoau91¡nw1s uoorourua anb o saroueiuo sopoñorco so¡ ap ounñuiu ua roqojóua apand as ou anb osowo!q ap sa¡uan:1- ap sa¡opadsa sodu so¡ o rodruño apand as D)J06a¡o::> o¡sa u3

"U!f lºl orod sa¡ua¡a:>xa SO::>]lS)JapoJO::> UO::> DJO:>Si;>:> oun uaua11 :¡o¡a6aA u9qm::> ;pnpo;d uapand '¡o¡a6aA a¡ -!a:>o ;pnpo;d ap si;iwapo 'sand OJJ06a¡o::> oisa ua uoo -rourua as U?Jqwo¡ ?puaa ¡a Á 0¡409 ap oooo 13

SDJJDpun:>es se1uen::1 e· L

·opon::>apo u91sJaAuo::> oun o opuauros opuon::> oifüeua o;¡sJU!LUns OJAOpo¡ 'IO!Jlsnpu! csaoord un ap oionpordqns oÁnmsuo::> a¡uo¡sc¡o ou 'onb osowoic¡ ºll -anbo O ,,OJJOpun::>as a¡uan::1,, JOUJWOUap apand as

SO)INV8~0 S011~13Cl A SOílCllS3~

.sodruf sa¡ua!n61s so¡ ua sopoqojñue uopanb anb Á saua6 -uo so¡uqs!p soui so¡ rauai uapand sonprsai so¡s3

sa¡op¡snpu1 sonp!sa; souoqm sonptsai

.sa1om; sonp1saJ

·u9!:>o;¡ua::>uo::> Á PºP!I -jqiuodsip ap sapop![D:> sns OUJWJa¡ap anb 01 'uaB¡Jo JOd OZ!J8POJO:> as onpisar opo:> anb oraprsuoo ªS

(souoqai ap oleuour) sajounuo sonp!sa~ (¡o¡saJOf

ucporojdxs Á o[auow) sa¡o¡saJOf sonp!sa~ - (so¡O:>JJ6o sOA!lln:>) sa¡oJn¡¡n:) sonp!sa~ -

;sapop!A!PO ap sodu SaJ¡ ap sa¡uaJual\OJd ras uapand Á ¡omJ O!paw ¡a ua sop -o¡¡o;Josap sapop!"!PD so¡ ua sopouiñuo so¡ uos

(joooop oqoasap) sopmbj] sonp!SaJ - (ornscq] sopn9s sonp1sa; -

:ua SOP!P!"!pqns ras uapand Za/\ ns o ano

·so:>]t5)6Jeua SOU!WJ?l ue sapau1 ap cprruusuo> o¡sa; ·1a opua!S 'O::>!u96;0 oueroui sa ·fo¡ o·c; o g· [ souado 'popuuoo oisa ªª ·oip16>1 OOOT o g·c; uap;o ¡ep sa o¡JdO::> ;ad omsoq ap u9!::>0Jaua6 01 ·oi5;aua ap a¡uan:1- ouiudo sa ouoqm omsoq 01

·o¡p rod ondeo rad sLUBl'O"O ap uop.rcdoid oun ua 'oojqo.raouo oiuaruroton a¡ -S!Xa oA apuop 'sofíorq aanpord ¡o:>oo¡:> 04:>esep 13

.uoiueno as S0:>!u96Jo sonp!sa; uorauañ anb souisopur so¡ aa ·(opo¡!¡sap ¡ap a¡uan1:1-a) ozour« o¡ Á DIJO:> ap ozo6oq ¡a o;a¡o40::>¡0 op¡snpu1 o¡ ua ';o¡p apand as ojduiala OWO:) ·sa¡q1¡snqwo:io1c¡ ap sa¡uan:1- sa¡ua¡a:>xa uos 0:>1u9610 oza¡o;n¡ou ap SG!D!J¡snpu! sonprsai so1

sop1qaq ap SD!J¡snpu! ( orooo) sa;qwa]¡Jn::>

sop!¡uawno sor.usnpu !

Organización Latinoamericana de Energía

Page 29: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

34

El principal combustible producido por el proceso

2.2.1 FERMENTACION

fermentación - digestión anaeróbica

2.2 Conversiones Biológicas

El estudio de las conversiones biológicas de la biomasa puede ser subdividido en:

Durante siglos algunas formas de biomasa han si- do usadas directamente como combustibles, sin nin- guna transformación antes de su utilización. No obs- tante, actualmente, ya existen muchas tecnologías para la conversión de biomasa en biocombustibles, con objeto de facilitar el aprovechamiento energético.

Toda esta variedad de caminos para convertir biomoso en biocombustibles obedece a los principios básicos de la vida en la naturaleza. Existe un ciclo completo en todas estas conversiones.

Existe una gran variedad de caminos para con- vertir biomósa directcrnente en biocombustibles. Sin embargo no se puede decir que existe un mejor pro- ceso, todo depende de dónde y por qué se está ha- ciendo la conversión de la biomasa. Pero una con- clusión es evidente en cuanto a la materia prima y es que se deben usar al máximo los residuos y detritos orgánicos pues aún después de convertidos en bio- combustibles, todavía sirven para reciclar los nutrien- tes y cerrar el ciclo.

Este trabajo se limitará a los procesos químicos de conversiones, debido a la gran importancia de los mismos.

combustión incompleta para generar produc- tos químicamente derivados de biomosa (gas de síntesis); ruptura de las moléculas de celulosa o través de la acción de ácidos minerales o bacterias seleccionadas.

sodas en alteraciones moleculares en lo estructuro de lo biomasa. Por ejemplo.

las técnicas de conversiones químicas están be-

técnicos de reducción de tamaño, como trans- formación en trozos, pulverización, etc. técnicas de secamiento para reducir el agua contenida.

los procesos de conversion pueden ser físicos o químicos, o uno combinación de ambos. Las técnicos de conversiones físicas se basan en alteraciones físi- cas en la forma de la biomasa. Por ejemplo, la for- ma de lo biomasa forestal o madera, puede ser uni- ficada por:

Comparados con los dispositivos solares, eólicos e hidráulicos, los vegetales son muy ineficientes al convertir energía solar en formas utilizables de ener- gía (ver fig. "1 ").

Coda día, inciden sobre la tierra, proveniente del sol, 3.000 veces más energía que lo consumido por Brasil en un año (1.4 x 1012 Kcal). Cerca de la mitad de esto energía es reflejada de vuelta al espacio. La mayor parte de la energía solar que finalmente pe- netra en la atmósfera acaba por alimentar los siste- mas de vientos, temperatura y agua de la biósfera. El restante, apenas 0.1 % es captado por los vegetales terrestres, algas y algunas especies de bacterias y con- vertido por la fotosíntesis en la energía química del protoplasma.

Biocombustibles son como el mismo nombre di- ce, combustibles de fuentes renovables de energía oriundas de seres vivos. Todos los biocombustibles son al final derivados de Jos vegetales que cogen la energía solar, convirtiéndola en energía química a través de la fotosíntesis y que por la ingestión o di- gestión transfieren esta energía para el resto del mun- do vivo. En este sentido, todas las formas de vida, sus productos y residuos son reservas de energía solar listos poro ser ingeridos, quemados o convertidos en otros combustibles orgánicos.

2.1 Blocombustlbles

2. SISTEMAS DE CONVERSION

Organización Latinoamericana de Energía

Page 30: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

'OJJIJlª ¡04o::i¡o o ¡ouo¡a ¡asa u9po¡uaw1af ap

·::>ia 's0Jnpo11a¡ 'SO!Japoq 'so6uoy o.wo:> sows¡uo6JO -oJ:>!w ap s9110J¡ o sa¡qo¡uaw1a; saJo::ii;izo l>ºI ap o::i -1winbo[q u9Js1a11uo::> o¡ Jod a::inpoJd as ¡ouoia 13

:osoJo::ios o¡ ap u9po¡uawJaj o¡ uo11sanw anb 'o]oqo sauop::ioa; so¡ w;i6as 'sa1opozno10J owo::i uaAJ!S sow -1zua so1 ·sa1o::ir;izo ap sauopn¡os /.. sowJzua sopoA ap u9pJ01a1u1 a11¡an11ua anb 'u9pJsodwo::isap ap u9p -::ioa1 oun a¡uawDJ!s9q sa u9po¡uawJaj ap osa::ioJd 13 ·so¡BJs a:>o4 osn ua 9¡sa o/.. sa¡oaJaJ f.. so¡nJj ap u9[:> -oiuaw1a¡ o¡ ap s91101¡ o ¡ouoia ap u9!J::>npo1d 01

(OSOJOJOS) 9o1:LH9:::>G sow1zua olH + L Lol:ZHl:L:)

(¡ouo¡a) (oso1¡xap) ¡;O::>Z: + HO~H¡;::>C: sow1zua 9ol:tH9::>

·u9poiuaw -1at o¡ ap sa¡uo sa¡dwJS sam::.0zo o sopoz1¡01pt4 Jas uac¡ap anb (oso¡n¡e:> f.. sauop!w¡o) so!a¡dwo::i s9w S<"J -o::ii:izo auaquo::i o aiuawopa1!p sopoiuaw1af Jas uap -and anb (JOJ(IZO ap O!JOJ ºI ep DSOJOJOS ºI ap OSOJ) sa¡dw1s saJOJt;izo auaquo::i o/.. DW!Jd 011aiow o¡ :s1s -at9d[4 sop uoiuasa1d as 'so¡oJp!4oqJOJ soisa ap oso::i ¡a u3 ·oso¡n¡a::i /.. sop!wO 'sa1o::i0zo :soio1pJ4oqm::> uo::i a¡uaw¡odpu!Jd '¡o¡a6a11 osowo1q ap sow1oi so11 -011 uoJ sopoiuaw!Iº Jas uapand sauop::ioaJ sois3

'DJ!U(I o¡ -n::i9¡ow uo16 oun opuowJoj 'souraixe soouujnb sauoq -o¡sa rod seno so¡ ap soun sopo6!1 'sopuooosouou, ap so¡n::i?¡ow so4::inw ap ua/..nrnsuo::i as (sopucoosqod] so¡n::i9¡ow sns solejdurco s9w so¡o1p]4oqm::i uos sau -Op[w¡o so1 ·soap¡JOJDS!P so1 uos se¡dw1s JDJl)ZO ap so¡n::i9¡ow sop uauaiiuo::i osopo¡ /.. osoHow 'osoJo::>os o¡ owo::i sa1o::ir;izo soJtQ ·osopnL~ f.. {oso:>n¡6) osoJ¡ -xap J!npu! uapand as opo6a¡o:> oisa ua :soapJJO:>os -ouow so¡ uos 'o¡n::i9¡ow ns ua JOJl)zO ap o¡n::i9¡ow oun souado uaua!iuo::i sa¡dw!S s9w saJo::ir;izo so1

·u9po¡u9WJ9j ºI o OJJOtOJOd -ard osaoord ¡a a11¡an11 as osoisuadsjp soui /.. IPH!P sour 'o¡n::i91ow o¡ oas o!a¡dwo::i s9w oiuoro orad '¡ouo¡a ua sopuraxuco Jas uapand so¡oJp!4oqJO::i soiss sopo1

V:::>l80~3VN\f N011S3~10018 zzz

·sopoz -n1qo¡sa sonp1sa1 f.. ouoqroo ap op1x91p 'ouoieui ua os -owo!q o¡ a¡Ja!AUO:> 'oua61xo ap opuasno ua 'anb oc -169¡o!q oseoord un sa o::i1q9Jaouo u91isa61po!q 01

:sa 'soursjuoñro-o.rnur soise ap uoioonpordar o¡ f.. opua11111a;qos o¡ o ouosaaou 016 -1aua o¡ ap souiapo 'sauopooer so¡sa ap oi¡nsaJ anb 01 ·(l'H:)) ouoreui o a::>npaJ as auod 01¡0 /.. (l:o:::>) oppp -J4uo o op1xo as o::i1u96Jo opaiow oise ap apod oun sa¡on::i so¡ ap osrno ¡a ua 'soouounzua sauojoonar ap olajduioo oiunluoo un ap 01paw1aiu1 rod 'O:>Ju96Jo ouaiour 01 ua optuaiuoo ¡opua¡od 0:>1w1nb 016Jaua o¡ oua6JXO ap opuasno ua 'JOZ!IJtfl ap soursruoñro -OJ:J!W sopoujuuaiap aua1i anb po¡¡mof o¡ ua opos -oq 9isa o::i1q9Jaouo uousañip o u9poz1uoiaw 01

·sauopuo¡uo1d so¡ o ouoqo ap J]llJas /.. soñ¡o ap o¡ua1 wpaJ:J 1 o sopojdordo 'osa::ioJd ¡a ua opoz!l!tn on6o ¡a ua so¡¡ansip sa¡uapinu

~o¡ans ap aiuoz!l!Pª! o ¡ow1uo o¡uawno ouroo a¡q -OZ!l!in a¡uew¡opua¡od 'snwn4 /.. sa¡o¡a6a11 /.. soureiord ap soisanduroo 'sopozjuqoiss sop!j9s

~ouoqJo:> ap opixorp ap %0l' f.. ouo; -aw ap %09 a¡uawopow1x0Jdo opuejueiuoo 'soñorq ouroo cproouoo 'osoaso6 opzaw oun

:sasot s<:u¡ ua OjJ!P!" -ip apand as 'oiprusa ap sopa:i-a so¡ o anb sopo6!¡1a¡ -u! sasoj so¡u1is1p o::>mqo o::i1q9Jaouo u91isa61p 01

S!S9u?Bouo¡aw - asoj ·os SJS0U?6oppo - BSDj ·oz;

(SJS!j9JP!4) u9pOZ!l!qn¡os - aSOj 'OL

·sopoz!l!qo¡sa ueoeuouued soñorq ¡ap saiuauoduroo so¡ /.. ouoiaui ap uoponpord ap uozor o¡ 'so1pawJa¡u! soionpord ap u9poJ¡ua::>uo::> 01 'O::>!u96m opaiow 01 ap u91isa6!p ap u9!::>Jod0Jd o¡ orauour oise ap /.. sajqorsa uos oouujnbojq PºPl"!PD ns /.. sourstuoñroo.ouu ap popuuoo /.. apadsa o¡ 'sauop!puo::i sopou1wJa¡ap oloq 'anb Jpap aJa]nb os3 ·a¡uo¡suo::i sa O::>!Wlj>U!P O!Jq -!J!nba ns /.. uojsaons oun ua u9¡sa sasoj saJ¡ so¡s3

Organización Latinoamericana de Energía

Page 31: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

36

La gasificación es un proceso térmico de descom- posición de la biomasa (o carbón vegetal) donde el producto final que se busca es un gas combustible conteniendo CO e H2 (monóxido de carbono e hidró-

2.3.2 GASIFICACION

En los procesos continuos de fabricación de car- bón vegetal es posible la estabilización, controlar la temperatura y la velocidad de carbonización obte- niendo de esa manera un carbón de características muy homogéneas y de acuerdo a lo que se deseo.

En el Brasil, todas las instalaciones existentes de carbonización están proyectadas para el aprove- chamiento apenas del carbón vegetal, liberando ha- cia la atmósfera a los condensables y los no conden- sables, lo que representa, además de un gran desper- dicio energético, y un alto grado de polución ambiental.

Carbón Vegetal

Gases no condensables - dióxido de carbono - monóxido de carbono - hidrógeno - hidrocarburos .- etc.

Vapores condensables - alquitranes - ácido acético - agua - metanol - hidrocarburos - etc.

BIOMASA + CALOR __ __...

Las reacciones químicos que ocurren en el proce- so de carbonización de la madera son muy complejos, por lo tonto es preferible representarlos de esto forma:

La biomasa, especialmente la madera, sufre un proceso de carbonización cuando calentado o tempe- ratura superior a 300ºC, desprendiendo vapor de agua, líquidos piroleñosos y gases no condensables, quedando únicamente el carbón vegetal.

La carbonización es un proceso térmico de des- composición de la biomasa a altas temperaturas don- de son volatilizados los gases y los líquidos quedando apenas un sólido compuesto casi exclusivamente de carbono puro. Este sólido se llama carbón vegetal.

2.3. 1 CARBONIZACION

Existe un gran número de conversiones térmicas para la obtención de biocombustibles y energía de lo biomasa, que se puede agrupar en:

carbonización gasificación combustión directa

calor {energía térmica) gas combustible carbón productos químicos

Las conversiones térmicas abarco n tecnologías que uti 1 izan temperaturas elevados para convertir la biomasa en:

Las conversiones térmicas son aquellos en que la biomasa sufre alteraciones en su estructura química causada por una elevación acentuada de temperatura. Estas conversiones térmicas realizan con la finalidad de transformar la biomaso en un biocombustible ade- cuado al consumo en los monejos existentes o faci- litar su manoseo, almacenaje y transporte.

2.3 Conversiones térmicas

3a. fase: CH3COOH CH4 + C02 (ácido butírico) (metano) C02 + 4H2 CH4 + 2H20 (dióxido de carbono)(hidrógeno} (metano}

2a. fase: C6H1206 __ CH3CH2CH2COOH +2C02 + 2H2 (glucosa) (ácido butírico)

la. fase: (C6H1005}n + nH20 "celulosa" nC6H1206 (celulosa) (glucosa)

Las ecuaciones químicas de las reacciones que ocurrren en cada fase son las siguientes:

Organización Latinoamericana de Energía

Page 32: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

'SOA!PD a1uaWOJ!l;¡l6 -Jau a sa¡uauodwo::i sa¡uo¡JOdw ! si;:iw so¡ o owo:> ( oua6.

·( ¡ouo¡aw lªP s1se1u1s) sosa::i -oJd SOJjO OJOd OW!Jd D[J9jOW OWOJ opOZ!¡!!fl Jas i¡)Jpüd u;¡11qwo1 u91:io:>!J.!S06 o¡ ap opnpoJd so5 ¡a 'osa ap si;:iwep\f ·sa.1opowanb saJo¡ow f.. saio¡snqwo:i so1 o Jo! -aw a1dopo as anb Á a!oua:iow¡o ap pop1¡1:io1 Jo/..ow 'u9!1snc¡wo::i ap opua1::i11a JO!aw 'apodsuoJ¡ ap sm -!IS)Japom::i sa.1o!aw uo::i osoaso6 a¡q!¡snqwo:i ua ºP!I -9s a¡q[1snqwo:i un J[¡Ja11uo:i omd o¡n::ia!a as f.. on611uo f..nw osa::io;d un sa osowo1c¡ ap u9po:>!j.!S06 01

( %ll o l l) (on5o ap Jodo11) oc:H ( %S'P' o lv) ( oua6911!u) c:N

( % l l o 6) ( ouoqm:i ap ºP! x91p) C:o:) (%!>o O) (sauOJj!nb¡o) oOC:H El)

(%V o ¡) (souo111i¡ somqJOJOJP!Y) UH U) (%81o01) (oua69Jp!4) ZH

(%91o9) (ouoqio:i ap op1x9uow) O)

:ap opzaw oun sa oppnpo.1d so5 13

·sa.1opowanb so¡ ap sojrauco so¡ af..n.11sqo anb os -O'.)SIA f.. ornoso opJnbJI un ap DWJOJ. o¡ oloq uosuapuo:i as 'UOJJJ.Ua as opuon:i f.. 'OJJac¡n1 o¡ ua sauO!JO¡snJJ -u! opuo!ap uOZ[J9W!!Od 'saiua1¡o:i u91sa opuon::i sand 'soB ¡ap u9p1sodwo::i o¡ ua sa¡qoasapu! sopnpo.1d uos 'sa¡c¡11snc¡wo::i ;as ap Josad o 'sau 0111nb¡o so1 ·o:i!J. -JJO¡o::i Japod ns opuo!oq f.. so6 ¡a opuaf..n¡1p 'sa11eu! uos s9wap so¡ anb opua1s 'so111po a¡uawo::i1g1füaua uos soiawpd oi¡on::i so¡ a¡uawo::i1ui;i 'so¡s9 aa

·¡o¡a5aA u9q -JOJ lªP U9!JDJ!j.!S05 o¡ ua aJJflJO anb ºI o 91Df!W!I as oloqnu a1sa .orapour o¡ ap u9po:>!jJS06 ap soursruoo -aw so¡ Jo!aw .10.1o¡:io orod souossoou uo1.1as sopunj. -o.rd s9w so,pn¡s3 ·o;apow o¡ ep sa1119¡011 ap .roua; opo11a¡a ¡o op1c¡ap aiuaurjodrauud '¡o¡a5aA u9q.1o:i ¡ap u91JOJ!j.!S06 o¡ ua uaJJnJO anb so11anbo onb solejduioo sotu oy::>nw uos oiapow o¡ ap u9po:>!J.!S06 ap osooo.rd ¡a a¡uoinp uarrnoo anb soojuunb sauO[JJOaJ so1

\fD3mCJ NOllSn<i:lWO) 8"8"l

-10101 sa ºllª anb ua osowo!q o¡ ap u9p1sodwo:isap ap o:i1w.19¡ ossoo.rd un se opaJ!P uousnquroo 01

Lf;

·osowo1q o¡ ap se¡o.1aU!W saiuauoduroo so¡ rod sopowJOJ. uos SDZ!U -a:i so1 ·soz1ueJ so¡ souado ¡ou1¡. ºP!i9S onpJsaJ ouroo opuapripord f.. o::i1wJ91 OJ5Jaua ua ºP!PaAuo:i a1uaw

·a1q!lsnqwo:i ouroo '01apow orod opozqcrocdsa i¡Has oloqon e¡sa 'opaJ -Jp u911snqwo:i ap oseoo rd ¡e ua DZ!llln as a¡uaw¡ow -JOU anb OSDWO!q ºI sa º\JªI o DJapow o¡ OWO)

:sa¡qotmA saJ¡ soisa ep [o.uucc ¡a DHsa:iau es a¡ua1:i11a oas uousoquroo orsa anb orod A -cdurau ap 0¡0A.191u1 o¡Jap un a¡ -uomp crruo.iadure¡ opou1wJa¡ap oun o oozeuouuad f.. ouañixo ¡o ua1q a¡:izaw as a¡q11snqwoJ ¡e anb o uosao -au sa '¡oiauaB ua 'uousnquroo DJJnJo enb 010¿

orruorad w a¡ odurou

( o¡:izaw) 01::iue¡ nqrru

:sOJ!ISJJapOJD) sop JOZ!IDUD aiuouodun sa a¡c¡qsnqwo:i ¡ep opadso ¡a olos

OJ!fJJOiOJ pop.suaiu: OJ!J.J.lºI oo rapod

·u9!+snq -uioo ap O'.)!J9a+ orruoradurai ouioo ºP!'.)OUO'.) O'.)u9a+ JOIº" un o uousnquioo ap saso5 so¡ ap orrunradure¡ ºI ap u9p0Aa¡a o¡ ua opcoudo opas uousnquroo o¡ -sa ap opun1.10 JO!OJ ¡e opo¡ opo¡s10 e¡uewope¡.Jed ou -Joy un ua e¡qqsnc¡wo'.) ep 6)! l opowanb o.1en1 !S anb o¡¡ nseJ 'O'.)[j.JJOiOJ pop1sua¡u1 o¡ o u91'.)o¡eJ uO)

·oue69JpJy ¡ep ucusoquroo o¡ ep e¡uo¡¡nseJ popawny o¡ o opowns eJq!+snqwoJ ¡ap 01d0Jd popawny o¡ o JOZ!Jod -oA o ouoseoeu Jo¡o:i ¡ap oppnpap S)d ¡o apuodsa.u -oo JO!Jaj.U! O'.)!:J.JJºI OJ rapod 13 ·a¡c¡t+snqwo:i ¡ap OJ!W -jnb uoiorscduroo o¡ uoo OJJO/\ ·o::ip9a¡ O:>!J.JJO¡o:i Jap -od ¡a sa '.u9qsnc¡wo::i o¡ ua opo.1ac¡!I JO¡OJ ¡ap pop1¡0¡ -o¡ o¡ o apuodse.uoo o:i1wo1o:i rapod 13 ·(Dd) JO]Jaj.U! ¡a ua f.. ,,S)d,, rouadns O'.)!J.JJºlº::i Japod ¡a as.11n6u11s!p aua!Auo::i O'.)!j.]Jo¡o:i .1apod ¡a o.prusa as opuon)

S8JDpeds:¡ S8UO!SJ8AUOJ r·i

Organización Latinoamericana de Energía

Page 33: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

Como se sabe, los ocei!es vegetales son una mez- cla de triglicerídeos, es decir, 3 ácidos corboxílicos 1 igados a una molécu lo de glicerol (glicerina). Lo que ocurre en la lransesterificación es únicamente lo substitución de una molécula de glicerol por tres mo-

IH202C.C15H31 IH2 OH

CHo,c. C17H33 + 3C2K50H-CH-OH + (C15K31CO,C2H5) + 2(C17K33CO,C2H

1 (elonol) 1 (éster) (ésler)

CH,02C.C17H33 CH2~0H toce.re veqetul) {glicerinoJ

La reacción que ocurre es:

la transesterificación consiste en hacer la reac- ción del aceite vegetal con el alcohol en presencia de un catalizador poro la obtención de un éster con 14 a 20 átomos de carbono en su molécula.

2.4.3 TRANSESTERIFICACION ALCOHOLICA

transesterificación alcohólica quiebra (craqueamiento)

Existe, pues lo necesidad de que estos .números sean modificados paro que se transforme o los acei- tes vegetales en un combustible semejante al aceite diesel. Paro eso hay dos procesos que se encuentran en fase de investigación o de pruebas:

viscosidad índice de cetano residuos de carbono

las principales diferencias entre los aceites vege- tales y el aceite diese! están en los especificaciones de:

Además de eso, los aceites vegetales puros tienen uno tasa elevado de residuos de carbono que resultan en uno frecuencia mayor de mantención al motor, paro la retirado de residuos.

O) 38

los aceites vegetales puros pueden, en principio, ser utilizados por motores del ciclo diese! en sustitu- ción al aceite diesel. No obstante, en pruebas, la funcionalidad del motor haya sido demostrada, el ren- dimiento cae mucho o rozón del bajo índice de ceta- no y de lo viscosidad muy elevada, que exige presio- nes mayores en el pico eyector y dificu Ita la quema- zón completa en los cilindros, debido o que no se for- man gotitas adecuadas.

2.4.2 MODIFICACION DE LOS ACEITES VEGETALES

Poro que se puedo obtener el gas de síntesis (CO, H2) se siguen varios caminos, pero el más promisor actualmente, y que interesa a este trabajo, es la ga- sificación de la biomasa, ya visto en el capítulo "ga- sificación",

Cuando se juntan o los gases CO y H2 en los pro- porciones correctas (2/1) es un reactor bojo presión y temperatura controladas, se obtiene el meta nol, de ocuerdo a la reacción citada anteriormente.

Entre las reacciones que ocurren, la más impor- tante es:

Es un proceso en que los gases monóxidos de car- bono (CO) e hidrógeno (H2), obtenidos por lo gasifica- ción de la biomasa, son puestos bajo condiciones es- peciales de temperatura y presión en la presencia de catalizadores, para unirse formando el metano!.

2.4.1 SINTESIS DEL METANOL

síntesis del metano! modificación de los aceites vegetales • transesterificación alcohólico

craqueamiento (quiebra)

De entre otros, se puede citar o las siguientes conversiones especiales:

aplican o los biofluidos o a los biocombustibles ya resultantes de conversiones anteriores de lo biomaso.

Organización Latinoamericana de Energía

Page 34: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

")oO l l Á 008 e1¡ua oimr. anb orrucraduie¡ oun o 'ropozucico un ep orouase.rd ua a¡uaw 0)1 un a11nJo u9pJoaJ o¡s3 ·opoz!l un a¡uoJ -!:1-ua¡sasuo1¡ a¡ue6o ¡e unñas 'OJ!IJlª o o::>q]laW 1a¡s9 un opuowJO:f- '(¡ouo¡a o ¡ouo¡ew) ¡oyo)¡o ap so¡n)'i)I

·¡ese1p a¡!aJo ¡ep uoioruusns o¡ ap o¡s!A ap o¡und ¡a epsep a¡1eJo ¡ap SO)!ISJJapo1w so¡ ep orolaui a¡ -uanJaSUOJ UOJ o¡nJ9¡ow ºI ep OJnjOJ ºI JDJOAOJd crod sa1opoz1¡o¡w osn anb sa¡o¡a6aJ\ sa¡1aJo so¡ ap u91J -OJ!J[pow ep osaoord un se OJ!IJIOIDJ orqeinb 01

·souoqJoJ 00 f.. 0 l eJ~ua u9poJ¡UaJUO) JOÁOW oun UOJ '101aU!W oa¡91¡ad lªP oluor¡ ua ouogmJ se¡oaui¡ sauoqojse ep u9powJ0:1- o¡ oisoq so¡nJ9¡ow so¡ ap orruo r o¡ csooo.rd as saJopoz!! -oroo ep opuasard o¡ ua f.. :::)0008 ap orruoradurai oun o a¡awos as ¡o¡a6aJ\ a¡!a)o ¡a "oseoo.id a¡sa u3

68

Organización Latinoamericana de Energía

Page 35: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

MOOYnJ3 13 N3 Y:llWH3103D NOIJYDl1S3.l\NI Vl V ocvonxv

NVH SOJID010NV::nn/\03D soiorusa

·06 -Sa!J ap sauo!:>n1011a seA!:i.:iadsaJ sns uoa SO:>JU!J:>IOI\ so:i.eA -ada OOZ ua:i.stxa anb ap oauarunoouoa 1a sa opennsar 13 ,.

MOOYnJ3NIHJMY3S3M 1YWM3H103D HllM 031SISSY

31\ YH snorus 1YJID010NYJ10/\03D

'S¡at.a¡ >JS!l ol\!:i.:>adsaJ J!ª4l 4:¡.!M 'sam+:>m¡s :>1ue:>JOI\ OOZ pa1ea11aJ sa!PnlS ,.

1S3?J31NI WW?J3Hl038 :!O 'V?J3GlV:) SVdílWH:) 3Hl 301SNI an lllílll 'VtJVONlllílt) ONVJlO/\ 'z

OJIW?J31039 S3?J31NI 30 'SVdíllVHJ VCl:lOWJ Vl 30 ?JOl?J31NI 13 N3 0Cll91?J3 VtJVONlllnO N\iJlO/\ 'z

·mpon:i3 ¡a ue SOJ!u9:i¡oA so¡omdo 000 ep 'a+uawopow1x0Jdo 'O[Jue¡S!X8 o¡ J8Je¡qo¡sa opipod 04 'sa¡0Ja+o¡1q o '30\flO uoo sou.osns sojuexuoo a¡uo,pew '(1D3NI} u9pDJ!jJJPª13 ap OUO!JO¡on:i3 oiruusu¡ 13

?J311\il 3Hl A.8 csnss: SMOl:! JllS\ilJO?JA.d so 3Wíll0/\ 1N\iJl:llN81S 310N :v?J3GlVJ VHJOJlílJ ONV !HJVJ\flOJ ONVJlO/\ ·¡;

owinn 3ls3 CIOd SOOl11W3 SOJllSVldO?Jld sornu 3Cl N3Wíll0/\ 31NVHlOdWI 13 3S3lON 'VHJOJlnJ 3Cl V?J3CJWJ A. IHJ\>':)\110:) NVJlO/\ 'e

'JOpon:i3 U! sarruorurs J!Uo:i¡o11 000 Ál8+ow1x0Jdo A¡.i¡uep1 o¡ e¡qo ueeq soy 's¡uewe6uoJ -Jo ¡o;e+onq Je410 JO 30\flO 4l!M sruauraarño 46noi41 '(H)3NI} uoi¡DJ[j.!JP813 ¡.o e¡n¡qsu¡ uopopom3 ª41

1S3?J31NI lwY?J3H1039 :!O X3ldWOJ JINVJlOI\ ?J3H10N\i :ozw10SWIHJ ·v

OJIW?J31039 S3?J31N! 30 OJIN\iJlOA Oí3ldWOJ O?J10 'OZV?JOSWIHJ ·v

l j7

Organización Latinoamericana de Energía

Page 36: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

O) 42

5. THE STUDY OF THE HISTORY OF VOLCANIC ERUPTIONS, AS !N TUNGURAHUA, StEN HERE, IS IMPORTANT IN DETERMING THE RISK FACTOR FOR NEARBY SETTLEMENTS AND CIVIL STRUCTURES.

6. FIRST LATIN AMERICAN COURSE ON VOLCANOLOGY, HELD IN QUITO: STUDY OF PRODUCTS FROM CASITAGUA

6. PRIMER CURSO LATINOAMERICANO DE VULCANOLOGIA DESARROLLADO EN QUITO, ESTUDIO DE PRODUCTOS DH CASITAGUA

5. ES IMPORTANTE EL ESTUDIO DE LA HISTORIA ERUPTIVA DE LOS VOLCANES, COMO EL TUNGURAHUA VISTO AQUI, PARA DETERMINAR SU GRADO DE RIESGO PARA LAS POBLACIONES Y OBRAS CIVILES CERCANAS.

La continuación de los estudios de riesgo volcáni- co implican la intervención de varias disciplinas geo- científicas, pero INECEL, empresa estatal del sector eléctrico ecuatoriano ya ha dado el primer poso; ob- tener información que es útil para elaborar los subsi- guientes programas de investigación en el campo del aprovechamiento geotérmico del país.

The continuation of the volcanic risk studies will entai 1 the intervention of various earth science disciplines, but INECEL, Ecuador's national electric power company, has token the first steps, obtaining information that will be useful for eloboroting subsequent research programs in the field of geotherrnal energy in this country.

The actions undertaken by INECEL, storting in 1978, to study Ecucdor's geothermal potential, hove been carried out by Ecuodorion professionals, working with foreign experts, thus ensuri ng theeffective tronsfer of tech no logy and enabl ing the techn icians to perform the geothermal exploration and reconnaissance studies in the Andes Range whife using their own capabilities.

Las acciones emprendidos por INECEL, desde 1978, de estudiar el potencial geotérmico han sido ejecuta-, dos por profesionales ecuatorianos que han trabajado conju ntamente con expertos extranjeros, obteniéndose así una efectiva transferencia de tecnología y ha per- mitido a los técnicos realizar, con sus propios capacida- des, los estudios de exploración geotérmica y el conoci- miento de la Cordillera de los Andes.

Muchos de estos volcanes, de aparición muy re- cientes algunos, se habían desconocido por falta de es- tudios específicos, y otros no habían sido torncdos en cuento por que no habían registrado actividad volcáni- co en épocas históricas.

Many of these volcanoes are of recent appeoronce, and little hod been known about them due to the lack of specific studies; others hod not been token into account because they had not displayed volcanic activity during historical times.

Esto información científica básica es de gran utili- dad, por cuanto permite evaluar los recursos geotérmi- cos disponibles y entender la evolución de la Cordille- ra de los Andes, fundamentalmente en materia de riesgos volcánicos.

This basic scientific information is quite usefu!, os it makes it possible to evoluote the available geothermol resources and to understand the evolution of the Andes Mou ntain Range, especial !y intermsofvolcanicrisks.

Organización Latinoamericana de Energía

Page 37: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

:e: CI o N

(CI o 111

3 "ti o :l.

CI

::1 .... ~ 111

,, e Q_ o ,,, n o :i iP 3 "U

(1) a e i3 (ll o,

(1) 1-0 gi o

rn

n "O

n ::::r

:::J

n ::::r

o

::i iD (i), "' co

{!) o (D, 3 n 9

e: !r.

n CI

n o: ::::1

::r o :::J

ii) Q n o ::i n o o 3 0- a·

"IJ

-v o <

n o a: (!) i3 U

) e,

{!) m

n -u

n y :i n y o -u

..., o <

n o N

o :i o o...

{!) ::l

ii) ... ro- ,,, co

(1

) o (D, .., 3 r:n

n

n o N o ::i

Q

e,

(1) :::J

ii) .., (!

)-

co

(1) o (D,

.., 3 m

n 3 0-

0 i3 N o

n o 3 :::J

ii) .., (1

), ,,, ro

(1) o ¡¡),

.., N o :::J o o,

(1) r:n

n )>

N e o -< ~ o <

m

n -u. i3 <

r:n

n

3 o,

a...-

< ~~

(1

) o

n e

3 i3

o ::i

o

:i ..

, ::

i g

~ o'

-· m

n a...

.., o

o <

' Q-

<

Y>

!>--

~ N

!)::>

;-..J

~

1-0

o (O

'" n

n "I

J n

-1

::1

s CI

3

e y

e o

e 111

e

......

o o-

(1

) 3

o: e

o :l

l i1.

:l

o ::i

ª "U

1

o-

n o-

o

~ n

e o

o y

o 1

X

n ::::1

::::r

Q

.., e

.... o

o o

n y

~ N

n

"U

o y

(1)

n o

o o

,,, CI

o ,,,

n CI

..

o e

CI

:::J

"U

(1)

111

co

o ..,

e (ll

i3

o z (D

tO

i3

Organización Latinoamericana de Energía

Page 38: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

4

¡.,:¡

Ü'l o o "T1 e o...

(/) ~ . :r iD 3 "O

<D o e ;¡¡ "' o .....,

n o o...

<D Q (/

) o .....,

cO

<D o :;-

<D .., 3 a

N o :J <D o -+.

to <D g_ ::r

<D .., 3 o

N o :J

(l) o .....,

e.o

(l)

o :::r ~ 3 o

N o :J

<D s,

(.Q

<D o :;-

<D 3 o

!X'

:-.i

S"

!-"

~ ~

!"-)

N o

(O

3 n

n o

-u

n -1

z

e e

:::r

e o

e m

o

o-

<D

o o

..,..,

en

o :J

3

e :J

I :J

o

-o

6 1

o-

o o-

o

o e

o o

::r

o 1

m

:::r

o o

e )<

n

z a

9 n

:::r

-1

N

"O

o n

::r

<D s

a a

a ':'

o (/

) m

o

e ()

o

:J

-o

<D (.Q

o

.., e

(/)

o a

z <D (O o

31

3 )>

n

-o

31

-o

CJJ

r-

n N

::r

()

()

()

o

o ::r

o-

e

:::r

::r

::r

.., n

o o

3 e,

>

:J

o-

-c

o-

:J

:J

:J

<D

()

e -o

o

n n

o ..,

-1

::r

.., ..,

o ::r

:::

r ::r

:¡:

o o

o o

a o

a -

-o

-o

<

N

.,, -o

-u

::r

z

o o

o ..,

o ..,

()

:J

o o

< <

()

-u

<

<

<

o

(D

.., :J

:J

-m

o :J

:J

:J

o

()

n <

n

()

()

3 (D

<D

0

:J

<D

<D

<D

o-

m

m

n -m

m

m

(.)'

0 0

<D

0 0

n m

e

0 o o...

Q

Organización Latinoamericana de Energía

Page 39: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

·¡ouot6aJ o:i1195Jaua ;opas ¡ap o:it19werqo1d o¡ ue opozuopedsa u9!:>0¡uawn:iop A u9powJOfU! o¡ ap uoisnpp Á oiuauuoscoord 'u9Juna1 o¡ soxualqo sns a;¡ua aua11 '30'11'10 ap so:i1¡gr;id sauoro -o¡a(l f.. u9pow101u1 ap o¡uawo¡Jodao ¡ap u9po¡uawn:iop A u91:iowm1u1 ap O!J!AJas 13

·oJ¡ua) ¡o uosarñuj oduioo a¡sa ua anb so1qo sejodiouud so¡ uo11s!6aJ anbrod sa¡!V) uoras se¡ saJopa¡ sonsonu o anb soro -uaJ8f8J ',,SV)l::N<l9011818 SVlON,, DA!IDWJOfU! u9p:ias ºI ap s9Ao1¡ o o:i1¡9füaua Jopas ¡ap 0¡¡01Josap ¡a uoo sopouo1:io¡aJ sajouaiour so¡ 'u9!6aJ o¡ ua rsoouoo Ja:io4 o sa¡ua1pua¡ sau -oiooo ap a!Jas oun (178/l) o;awr;iu a¡sa ap rurod o D!J!U! 'sOA!¡a!qo serse o opJan:io ea

'O)!F~~6Jaua Jopas ¡a ua oioodun JOÁow ep so¡uawn:iop ep ¡0J¡sew1q o6e;¡ua o¡ opuap -aJfO '¡ouot6aJ o¡o:isa o u91:iowJOfU! o¡ ap 01qwo:iJa¡u1 Iª raxouro.rd sourarenb o¡¡a UO)

·u9poz1uo6Jo o.usanu uoo soruaxuco uauauuour sauoioruusu¡ sns 'uoiooradooo o¡ ap coroui ¡a ue 'anb sa1ouo16aJJOJ¡xe o souo:i1Jawoou!m! saroino o ua:iauaped 'SDJfDJ60!ICj!q so1

MO!IC:I 13

SV)l::iVli!>Oll919 SV lON

39VHV 03lOH13dH A d3Vd0 Vl "l

·¡ouo!:iouJa¡u! u9!qwo¡ ouis ¡ouo!6BJ 0¡9s ou 'u9poJ6a1u! ap oruaurru¡ -sui un ouioo u91)oz1uo6Jo o¡ o¡uasaJd 'd3Vd0 'oa¡9;¡ad ap saiopouodxg sago;v saSJDd ap u91:>0Z!UOfüQ o¡ ap u9!:ioan o¡ o SO!AaJd sosod so¡ ap O)!J91S!Y o¡uan:ia; un a:>OH ,,.

SL6 l - LL6 l "d3Vd0 ºI ap soousjporsa so1 u9!qwo¡ ouioo uojooo ap oduroo ns ua6u anb sa¡o6a¡ sopadso so¡ uaAn¡:iu! as soxauo so¡ u3

lVN3l HVHHOHV VH310nd VNl:>OJ Vl IS V~3l 30 VNl:>OJ VNn VIHVHHOHV V~3l VlNVn)-? "S3109HV A SVNIJOJ 'z

·s916u! '.dw! .suo tz '.¡1 :dd ze ·v86l '0¡¡01msao ¡a f.. a¡ua!gwv O!PªW ¡a orod ¡ouo1:>ou;a¡u¡ orruusu] :uo¡6uJ4SOM ·a)jOfJaqw!l p..\011 ..\ ssow DPJJlºd '..\a¡o:i p10Ja9

·ou1101 o:ip9wv Á O!SV 'O:>!Jf'lf ap sosjod so¡ ua so:>1¡s9wop sa¡q!lsngwo) f.. o¡Ja!qo o6anf ap 'sa¡ouO!:>!POJ¡ soupoo ua opuunsuco OJ6Jaua o¡ ap a¡uap!fa osn aJqos souio.iño.rd so1 ap s91>.0J¡ o soptua¡go sopuapadxa so¡ ou!wox3

·u9po¡saJOf3P anbqdun ºllª anb urs sourooo sns rorolaui uorarnb anb o¡¡oJJosap ua sasjod so¡ o opn/,o ap DJí'Í6 oun aAn1:)U1

Organización Latinoamericana de Energía

Page 40: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

0)46

A guide is included to assist developing countries thot wish to improve their stoves without occelerating deforestotion.

This book examines the experience obtained through programs on the efficienf use of energy consumed in traditional stoves, open fires, and domestic fuels in the countries of Africa, Asia, and Latín America.

Gerald Foley; Patricia Moss; Lloyd Timber!ake. Washington: lnternational lnstitute far Environmentand Development, 1984. 92 pp: ill; 21 cms. printed; English.

2. STOVES ANO TREES. HOW MUCH WOOO WOULO A WOODSTOVE SAVE IF A WOOOSTOVE COULO SAVE WOOO?

The appendices include the legal aspects governing its field of action ond OAPEC statistícs far 1977 - 78.

* A historical review of the steps leading up to the creation of the Organizotion of Arab Petroleum Exporting Countries (OAPEC), presenting the Orgonization asan instrument of regional and worldwide integrotion.

Aldelkader Machou. Paris: Berger-Levrault, 1982-- 202 pp: ill; 21 cms; printed; Span.

1. THE OAPEC ANO ARAB PETROLEUM

BIBLIOGRAPHICAL NOTES

THE EDITOR

The bibliographies comprise Latín American and extra-regional authors whose institutions maintoin cooperation agreements with our organization.

We hope that this will promote exchange of information on a regional scale, through a bi-monthly listing of the most outstanding documents in the energy sector.

In accordance with these objecfives, a series of actions is beginning with this issue (2/84) aiming to give exposure throughout this region lo material regarding the development of the energy sector, through the informative section titled "BIBUOGRAPH!CAL NOTES," references that wil 1 be useful to our readers beca use they record the principal works in this field that our Center has received.

The objectives of the information and documen!ation service of OLADE'S Department of lnformation and Public Relations are gathering, processing, and disseminating specialized information and documenfation in the doma in of the regional energy sector.

Organización Latinoamericana de Energía

Page 41: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

GUSTAVO CUELLAR HEAD OF THE REGIONAL GEOTHERMAL PROGRAM

Within this framework, OLADE optimistically views the future of geothermal and bio- energy in the curren! context of Latín Americe, since the widespread integration of these energy sources into the energy supply of our countries would thereby oíd in satisfying this imperative requirement in regional development.

The popers included in the present issue speak to the growing need to diversify the energy supply; this will only be possible, however, through a policy of widespread regional cooper- ation based on two fundamental points: tronsfer of technology and procurement of financial resources. OLADE, through the PLACE, has managed to obtoin access to concessional funds foro good number of national programs in which a broad participation of regional technology is sought.

With respect to bioenergy, considering that a!I the Latín American countries moke use of this energy resource and that in several of them it accounts for a large percentoge of the primary energy productíon, this renewable source derived from forest and agricultural livestock products offers a clear energy alternative for the countries of the region. In this con- text the ar!icle "Biomass-Biofuels-Bioenergy" proves quite interesting.

One reflection of this are the articles "The Regional Geothermal Program of OLADE" and "A Volcano al the Service of the People", which describe sorne of the most recen! geo- thermal accomplishments in Latín America. Likewise, as a result of !he technological odvan- ces made in the implemenlation of national explorotion programs, the article "Volcanology Applied to Geothermal Exploration" is presented asan objective view of the role played by volconologicol studies os a tool of evaluation in the geological cordillera environments charac- teristic of a sizeoble amount of the Latín American territory.

Currently, in the context of the Latín American Energy Cooperation Program (PLACE), OLADE has been expanding the activities of its geothermal program, which initiol!y concen- troted on prospecting for high-temperature resources and has now incorporoted activities favoring the search for low- and medium- temperature resources useful for energy substitulion purposes in industry and, occasional!y, for electrícíty generation purposes. The latter would moke it possible to expand the possibilities for usíng geothermal resources in practically all the region.

The significan! role that geothermal energy con play con be seen in the instclled copocity of El Salvador, where it has become possible to satisfy up to 45% of the annual electric power demand and, under normal conditions, totally omit the use of petroleum derivatives for elec- tricity generation.

Regional experience in the orea of geothermol power generation on a large scale dates back to 1972, when Mexico started up the geothermal plan! of Cerro Prieto, with an installed capacity of 76 MW; later the geothermal plan! of Ahuachapan, El Salvador went onstream (1975) with an instolled capacity of 35 MW in its first stage, now exponded to 95 MW. The start-up of the Momotombo Plant in Nicaragua, with a 35-MW capacity, constiluted qnother landmark in !he development of this resource in Latin America; and this is one of the objectives which 18 OLADE member countries are now currently seeking with determinotion.

Despite the fact that it has not yet been quantified precise ly, the poten tia 1 avo i lable in the region for these two energy sources would be truly exciting; this is seconded by the fact that within sorne countries in particular a sizeable impact is reflected in their energy balance.

Both geothermal and bioenergy figure omong the alternative energy sources that in the short and medium terms could come to play an importan! role in contributing to solvíng energy problems in a good number of Latin American countries.

EDITORIAL ..

Organización Latinoamericana de Energía

Page 42: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

NOll:>nao~lNI

·sma/. ¡.o c-uoi¡¡!w JaAo paJJnJ)O ª"º4 ¡oy¡ ouewou -aud )!UO)Iº" rolour e4¡ ¡.o asnooaq f.¡es1Ja1d '¡se1e¡u1 ¡owrn4¡oe5 :!-º ¡oep ¡oe16 o P1º4 sauiunoo uoepuv a4¡ ¡041 suoew s141 ·1opon:i3 puo nJad '01A1¡og 'a¡1y'.) 6u1s1aA01¡ '1apJOq uo¡anzeua/\-uo1qwo¡o) ay¡ o¡ ouuu sf -1v swo1:1 se¡1w :Iº spuosnoy¡ JOJ. pepua¡xe puo suioi -unow sepuv a41 paonpo.rd yJ14M ssaoo.rd ey1 6utsno:i .\qe1e41 'a¡o¡d J!uoe:io o:izoN e4¡ J.º aouafuaxuoo e41 .\q pazuapo104) iuouruo.nxue J1woul.poa5 e6m¡ o o¡ spuodsanoo iuauuuoo uoJuaw\f y¡nos ªYl

·sp¡a!J. ¡ow1a4¡oe6 .\d¡oy¡ua -y61y j.O ¡uawdo¡aAap e4¡ JO:f 6u1Has ¡oep1 uo puo .\¡owouo ¡oe4 ¡ouo16e1 o au1w1a¡ap 'sawn¡o11 e610¡ u: e)Oj.Jns e4¡ o¡ 5u1su puo paonpo rd óu.aq uodn 'y)14M 'spnpord pa¡o[¡ue1awp ;1s4¡ puo sow5ow )1¡¡sapuo Áq pa¡ouiwop ¡uOJf :i1um¡oA poo1q o o¡ asu sa1116 s1y¡ puo '.(se¡o¡d 6u161e11uo:i uaaM¡aq sa1mpunoq) ¡1wi¡ ¡o¡uau11 -UO) aA1po uo uo 1uewuo1111ua )1uope¡ o fº a)ua¡ -s1xe ay¡ SJOAOf ¡soo) Jl:fl)Dd ay¡ uo pe¡o)o¡ sau¡uno:i uo:iuewv u1101 ey¡ :fº uo¡¡on¡1s )1wouf.poa5 ey1

·owouod puo so1npuoH 'Állº!JJOd puo D)!~ OjSO'.) 'on60JO)!N '0)!X8W :Iº ¡¡a9 )!fPOd ey¡ 5uo¡o WS!um¡oA :>111sapuo :fO ¡uewdo¡eAap iuanbesuoo ay¡ puo e101d sOJO) ay¡ :Iº uo!pnpqns ay¡ l.q pezpapo1oy:> ¡uaWUOJIAUa )!UOpe¡ o s¡¡nseJ UO!IOnt!S _S!Yl WOJ::I

·se¡o¡d ¡o¡ueu!IUO:) uoaqq!JO:) puo UD'.>!J8W'<f YJJON ay¡ puo 'aJDld )IUOa)Q SO:>O:) ay¡ :1ay¡a60¡ auroo saiojd aa1y¡ e1ayM JU!Od po¡uo:i o sisixa 81e4¡ ¡oy¡ PD:f ay¡ o¡ 6U!MO 'x8¡dwo) 8JOW U8A8 SI UO!JOn¡1s )1wouÁpoa6 e4¡ o:iuawv ¡oi¡ua) :fO esoo e4¡ u¡

617

30'110 W'ttJéJO?Jd l'tWtJ3H103éJ 3Hl cJO Oli3H

Jonen:> OADJSn!) "JO

·y¡nos ay¡ o¡ '( o¡enz -8U8(\ puo D!CJWOIO)) jU8UljU0.) UO)IJaW\f y¡nos ay¡ :!-º a6pa uraqirou ay¡ puo 'y¡1ou ay¡ 01 'se¡ 1 !JU\f ay¡ :fº ¡1od puo o¡owe¡on9 PªHº esey¡ :a¡o¡d uoaqq1m'.) ay¡ :Iº s1ap1oq u1ay¡nos puo uraqi rou ay¡ az!1apom4J ¡oy¡ asoui so y:ins 'pado¡eAep aro SJ!W!I 6uJWJOj- -sunu 'ouawoua4d UO!Pnpqns asay¡ ap1s6uo¡y

ºSUO!SSaJdap SSOJ) ay¡ s¡aaw jUOJf )IUO)¡OA aA1po ay¡ a;ayM sauoz ay¡ o¡ so llªM so 'WS!UO)¡OA )!J!Sapuo :J-0 s¡¡aq )!:J-!)Dd ay¡ o¡ y¡oq puodsanoo ¡saJaJU! :!-º soaro ¡ow1ay¡oa6 ay1

·¡io jSO) -MOi uo pasoq f.5Jeue ¡ow1ay¡ :Iº asn panu!¡um ay¡ JO:f se1¡¡n)!H!P rolour psiuasa.d yJ!YM puo oia ¡04¡ u1 p<wn:i -)O lj)!YM saaud !!ºU! 9SD8DU! dioqs ay¡ f.q parojourus 1ay1m¡. puo '1opoA¡os 13 puo m!xaw u1 spalord JSJ!:f ay¡ U! pauJo¡qo ssooans ay¡ f.q pañornooua Á[JJDwud 'surorño.rd uoucrojdxa ¡ow1ay¡oa6 dn peuois apo)ap iso] ay¡ 6u!JnP sauiunoo uo:i!Jawy u1101 :fº mqwnu poo6 o 'aAoqo paqp:i -sap ¡oi¡ua¡od ¡ow1ay¡oa6 a6m¡ ay¡:!-º 1¡nsa1 o sv

·¡io JOf e¡nrnsqns pu o ª"!IDUJe¡¡o uo pa¡n¡i¡sum soy puo UOJIOJaue6 JaMod )!JI -Je¡e JO:f l.61aua :10 aJJnOS o so l.¡aA1sn¡Jxa isour¡o pasn ueeq soy f.5Jaue ¡ow1ey¡oe6 '0J!1awy UJlºl u¡

o 6u1p¡a1Á ÁqEuay¡ 'MW 06L o¡ MW 008 WOJ:f asoanu1 li!M N!)odo:> pa1101su! ay¡ ~86l f.q ¡oy¡ a¡mJpU! sisooeroj ·086l U! YM9 6081 o¡ '~L6l U! YM8 98~ WOJ:f l.¡p1do1 MaJ5 /.5Jaua ¡ow1ay¡oa6 uo pesoq /.¡pppa¡a :fº UO!I -onpord ay¡ 'iopoA[OS 13 puo OJ!XªW U! pa¡o1¡ueJUO:)

Organización Latinoamericana de Energía

Page 43: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

50

The experience gained so far has demonstrated that the average dlmensions of a geothermal system fall within 10 and 100 km2_ lf the geothermal project is found within a region of sorne 10,000-100,000 km2, the !ocating of thaf system requires intermediate inves-

The first part involves high levels of economic risk, and should incorporare progressively larger ínvestments. The second, on the other hand, entails fewer risks but requires larger investments.

In general, a typicol geothermal project is composed of two cleor!y-defined parts: the [irst is of a high-risk nature, similar to that involved in the exploration of any form of mineral or energy, and its object is to iden- tify the reservoir (geothermol field), including o study on possible uses; the second includes exploration and technological risks and refers to the development and exploitation of the reservoir.

The OLADE methodology, however, promoted joint efforts by a mu ltídisclpl i nary group of specia 1 ists with in definite guidelines, although these are left sornewhot flexible and adaptable to the particular conditions of the differen1 countries and geological environments.

One of the dlfficulties experienced by the Latín American countries that begon to develop geothermal exploration progra ms was the !ack of gu idel i nes for the implementation of such programs, with on eye to making rational use of their resources and obtoining results within suitable time periods. In that orea this sifuation caused a certain amount of confusíon, the resolution of which was entrusted to isolated "expert" efforts that attempted to cope with itas a function of their own points of view, strongly influenced by their level of knowledge or their field of specia 1 ization.

THE GEOTHERMAL EXPLORATION METHODOLOGY OF OLADE

industrial heating and refrigeration, industrial processes and electric power generation through non-conventional systems, etc., thereby expanding the possibilities for broader use of the resource.

Keeping the foregoing in mind, the Geothermol Program of OLADE was originally geared basically to promoting and disseminating the development ond use of geothermal energy for electricity generation purposes.' on the basis of high-enthalpy resources-although the potentially more widely-available low- and medium- entholpy resources could compete with other sources such as diese! and other oíl derivatives in various uses such as grain and bagasse drying and pre-drying, agro-

Geothermal energy could therefore come to moke a majar contribulion of firm energy (base stations), very importan! for the electric power systems which ore in the process of integration and, as a comp!ement to hydro- electrícity, could serve oas a good olternotive ond sub- stitute for oíl and oíl products.

In fact, activities are current!y underwoy, in o more or less continuous and intensive way, in 18 countries of the region; and it should be underscored that these oc- tivities hove received a substantial push due to the foct that these cou ntries need to substitute the con su mption of oil derivatives, since they are either net oil importers or else find themse1ves nearing the !imit for develop- ment and use of their hydro resources.

Thus, it can be affirmed that geothermal energy is able to play a significant role within the electric power sector of the countries that hove this resource ovailoble; ond it con be predicted that, once the ossessment of resource magnitude has been concluded, it will become a top priority for development and exploitation.

In Nicaragua, with the first stage of Momotombo, 25% of the country's total electricity consumption con be covered; once the second stage enters into operation, it is expected that a figure of 40% will be reached.

Although geothermal's share in the electricity gen- eration of Latín America as a whole is still only slight (0.4% ), in El Salvador it accounted for up to 45% of the electric power production in 1982.

generation of sorne 4700 GWh. In 1983 the firsl stage of the Momotombo plant in Nicaragua {35 MW) was inaugurated.

Organización Latinoamericana de Energía

Page 44: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

·pe11PP aq p¡no:> s11aM Á10¡01o¡dxa daap 4J14M LIJYl!M '¡::W)j OOl uoy¡ Ja6m¡ ou '1sa1a¡u1 ¡.o soam amw JO auo ¡no a¡6u1s o¡ 'uo 1a¡o¡ 'puo Ápn¡s a:>UOSS!DUUOJeJ o ¡.o sisoq ay¡ uo (¡::W)j ()()()(;-~) ¡sa1a1uuo oem ay¡ au1:1-ep ..<.¡e¡ow!xo1d -do 01 'JSJ!j. 'e¡g!SSOd I! 8)jOW ll!M ¡oy¡ >¡JOM UO!JDB!I

'Ápn¡s ¡.o a6o¡s 6u1MOllºJ. a4¡ o¡ '1ou JO 'paaJ01d o¡ LIO!SIJap a41 JO} s1soq ay¡ so 81\Jas Áay¡ puo '.soam e1qo10AOJ.-ªIH!I :!-º uo1pa¡ap ay¡ puo sqnsa; uoqo6!1SaAU! fº uo[¡o¡aJd1a¡u1 pa¡o16a1u1 'J1pÓ!Jad l!WJed O!JSl!JJ UO!JJa¡as esay1

:se6o¡s pui¡s1p a/\lj. u1 pa!oJd 1owJal.j1oa6 ¡o:i!dÁ¡ o e101m!¡JO o¡ paeJ6o uaeq so4 l! '1u1odpuo¡s IDJ!J)OJd ay¡ wOJ::J

~ .

·pauuo¡d Á¡e¡onbapo aq uoJ e6o¡s ¡uewdOJª"ªP ay¡ 5uunp pa¡maxe aq o¡ SUO!JOJedo ay¡ 'o¡op asa4¡ JO s1soq a4¡ uo ·swa¡sÁs uo!SlaAuo:> Áfüaua ¡.o u6!sap ÁJOU[wi¡a1d ay¡ saUlfªP puo UO!J06!!S9AU! 1apun 0910 ay¡ J.º lº!JUa¡od a4¡ sassesso Ápn¡s ÁJ!jlq1soe¡. o 'sp10MJ9J:J.V ·

UO!ID!!Oldx3 ·~ ¡uewdo¡a/\aa ·v

Ál!l!q!SD9:J T Ál!l!q!SDaf9Jd '(;

e:>UOSS!OUUOJa~ "l

·sa5o¡s Ál!¡!q!S09j.9Jd puo aJuOSSIOUUOJaJ ay¡ o¡ 6u1puodsa110J ..<.6o¡opoy¡ew 3GV10 ey¡ ¡.o M9!AaJ o )fOO¡ -rnpun (1opom3 'o¡!nt) U! p¡e4) uo1¡010¡dx3 ¡ow1ey¡oa9 uo mu1was uoJ1.1awv LI!JDl ay¡ 886l 1aqwa1das u1

·0J11awv U!lºl J.º saurunco a41 u: Bu!110/\e1d ixeruco ¡0J!601oe6 ay¡ LI!YIJM Á601op -oy¡aw uouorojdxa ¡ow1ey¡oe6 o 6u!do¡eAap JO} ewayJs IDJ!WOUOJe isour '1ouoqo1 ¡sow ay¡ pe1uese1de1 Á6o¡o -po4¡aw 3GV10 ay¡ ¡04¡ 'suouooqddo IDJ!POJd snoreumu u t pau!o¡qo sqnsar ay¡ ¡.o 146!1 LI! 'papnpuoo uo1s1r..aJ paUO!IU8WB10j.O ay¡ 4l!M pafuouo dnorñ )jlOM ªYl

¡0J1po1d ay¡ puo SJoaÁ Ma:J. ¡so¡ ay¡ 1eAo epow saJUO/\ -po IDJ]Utpe¡ ªL!I l.jl!M au11 U! SUO!JOJlj.!pow ÁJDSSaJau Jay¡oJ inq '..<.601opoy1aw ay¡ ¡.o Aydoso11yd J!soq ay¡ j.O sw1a1 U! UO!ID!JOA ¡oeJ ÁUD ¡noyJ!M 'paonpouu¡ aq suouoxouut ewos ¡oy¡ pe¡sa66ns SDM I! 'ssa¡a4¡1eAaN

·(..<.6o¡ouDJjO/\ :!-º p¡a1:1- ay¡ U! ..<.¡¡opadsa) spalo1d ¡01aAas ¡.o ¡uawdo¡~Mep ay¡ y6noJy¡ pau106 aououodxa

·sa:unosaJ Ád¡o4¡ua-MO[ puo '-Wn!pew '-y6!4 ay¡ ¡.o sarouiusa apnput p¡noys Á6o¡opo4¡aw o tpns ·lª"ªI [ououou ªL!I ¡o '..<.11on¡ua/\a 'puo saJU[AOJd ¡0J16o¡oe6 ¡.o 1ª"ª1 a41 ro ID!lua¡od 1owJay¡oa6 ¡.o iuauissasso a41 o¡ poa¡ p¡noM ¡04¡ arnpeoo.rd 10:>1601opo4¡aw o a1npn1¡s o¡ ÁmsseJau ewoJag soy ¡1 'saJmose1 J.º uouorqoxa 6u!p106aJ '(3JVld) wo1601d uouorsdoo-j Á5Jau3 umpawv u1101 ay¡ :J.O Sa!J!JO!Jd e41 LI!Yl!M 'pe!oJd 1m1d..<.1o10¡. paJnpnJ¡s ÁpoaJ10 sa1601opo41aw ay¡ o¡ iueurejduroo o sv

'uojsruiu¡ J!JOw6ow 84¡ 4¡1M paroposso Áfüaua ¡.o ¡unowo a4¡ iuaunsnlpo uo so 6uD101 'uoudrue a4¡ j.O a6o ay¡ sns.iex uoudruo 6uunp peaiwa ¡01Ja¡ow lº awn10" ::poJ :tº ad..<.¡ l.jJDa 10,t padojaxap aq sa¡qo!JOA 6U!MOflºJ. ay¡ 6uowo UO!JDlaJJOJ o ¡04¡ papuawwoJaJ uaaq soy I! 'uouounxorddo ¡s11¡. o sv ·a6o¡s ¡oy¡ 6u 11np pau 101qo oiop a1qo1A-Á1qouosoaJ iunoooo O!U! a:>¡o¡ o¡ pado1e/\ap aq uoqo1a110J o ¡04¡ posodord uaag so4 !! '¡01¡ua¡od ¡.o ¡uawssasso uo ¡no 6u!ÁJJDJ U! Á1osaJau sraiaurorod J1soq a4¡ ¡.o uououiu -sa e4¡ :J.O SWJa¡ U! 'a5o¡s aJUOSS!OUUOJeJ ay¡ ñuunp Á¡u1opa:>un ¡.o iunouio a6m1 ay¡ uaA1~ ·muawv u1101 U! 6U!JOU!Wüpe1d SUOl(!pUOJ ay¡ 4!!M aun U! O!JaJ!JJ ¡oJ16o¡ouoJ¡o/\ 4l!M pa4J!JUa 'ep!n6 o so pasn aq p1noys ÁaArns 10J1601oa~ sa101s pa11un ay¡ ¡.o 06L 1o¡m11J ut peiuesaid Á601opo4¡aw uouoruoxa a4¡ 'a6o¡s ÁJ!pq1soa¡. -ard e4¡ uo pasoq :apow uaaq ª"º4 suouopueururcoer 6U]MOllºJ. a4¡ puo :p¡a1¡. S!41 U! sucdxa J.º UO]JOÓIJllJOd e4¡ 4JIM p¡ay uaaq ª"ºL! suorssas )jJOM 101aAaS

·..<.6o¡opol.j¡aw ª"!l!U!J.ªP o ¡.o 6upnpnJ¡s a4¡ JOf O!JaJ!JJ uo )jJOM o¡ ñutnuuuco S! 30Vl0 ·sa6o¡s ¡uenbasqns WOJ:} eqopoAo sureoaq uo11owJo¡.u1 aJOW puo aroui so 'e¡qo1¡aJ aroui puo arour awoJaq A11onpoJ6 p¡noM l.jJ!4M 'sa¡opdn JIPO!Jad L!l!M SS8JOJd J]WOUÁp o fO uod WJOJ. p1noM 'uouonjoxa ¡s11¡. a4¡ 6uunp pau101 -qo s11nsa.J ªL!l puo 'pa..<.o¡dwa A6o¡opo4¡aw a41

WVH!>OHd 3ClV10 3Hl ClNV V':::>nl3WV' NllVl NI A!>H3N31VWH3H103!> so sruvis lN3HHn)

soem 09 4J!4M U!41!M 'se1J¡unoJ 8l saA¡oAu1 ..<.¡¡uaJJnJ sa1J!A!PD 1owJa4¡oa6 s.uoiñai ªL!l ¡.o wn¡uawow ªL!l

Organización Latinoamericana de Energía

Page 45: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

é 52

Thus, for example, within the framework of the latín American Energy Cooperation Program (PLACE), the Latín American Seminor on Geothermal Exploralion wos held in 1983 with the participation of 112 delegotes from 16 countries in the region, and with the following aspects as its main objectives: 1 ) current status of geo- thermal energy in Lotin America; 2) structuring of a preliminory methodology document for estimating geothermal potentiol; 3) updating of the geothermal

In complementary fashion, seminars hove been developed, geared to the analysis and discussion of new technologies.

By the time this program draws to o clase in 1984, around 200 professionals from regional countries will have been trained. (See Chart 4.)

In arder to satisfy the needs for notional technical personnel trained in the disciplines related to geothermal explorotion and derived from the implementation of the aforementioned specific projects, a far-reaching troining program has been undertaken through graduate cour- ses in geophysks, geovolcanology, reservo ir engineer- ing, drilling technologies, and geochemistry. These hove aimed at professionals from the regían who are directly tied to the studies being developed in their res- pective countries. The courses lost ten weeks each, and they have been offered with support from the follow- ing uníversities, institutes and ;pational organizOtions: the Autonomous University Corporation of Manizales and the Caldas Hydroelectric Station, in Colombia; the Central University of Ecuador and the Ecuadorian lnstitute of Electrification (INECEL); and the Autonomous Notional University of Mexico (UNAM), the Federal Electricity Commission (CFE) and the lnstitute of Electrícal Reseorch (llE), in Mexico. For the course in geochemistry, back- ing is foreseen from the Central American University Jase Simon Coños and the Lempa River Executive Hydro- electric Commission, in El Salvador.

TRAINING

Technical assistance has olso been lent occasionolly to the prefeosibility studies in Ecuador and the Domini- con Republic.

Bolivia: Feasibility Study in the Sol de Moñona oreo US$ 11 x 1 Q6

Honduras: Na!ionol Reconnaissance and Prefeasibility US$ 2 x 106

Nicaragua: Feosibility Study in the El Hoyo - Monte Golon orea US$ 2 x 1Q6

In oddition, technical support and oid in financia! procurement efforts hove been provided to the following national program~:

Chort 3 indicates the cost ond approximate durotion of the projects underway, and about to stcrt, with tech- nical assistance from OLADE.

Taking into account the fact that numerous geother- mal fields have concluded the initia! phases of exploro- tion, the countries have requested technical assistance from OLADE in developing studies for the more advonced stages, as well as support in the search for concessionol funds to be allocated directly to the countries.

Responding to the interest and requests of severa! governments from within the region, to date under the coordinotion of OLADE thirteen overall projects have been undertaken, re!ated to geothermal exploration in its reconnaissance and prefeasibi!ity phases. (See Chart 2. ). Efforts to procure funds for this work were olso deployed by OLADE, and in almost all cases non- reimbursable financing was obtained.

lt should be noted that the currently installed geo- thermoelectric capacity in Mexico, El Salvador and Ni- caragua totals 305 MW ond constitutes a mejor source of support ond increosed confidence in the development of geothermal resources within the region. Figure l shows the counlries that hove geothermol projecrs un- derway, and Chart l shows their status, according to the OLADE methodology.

of interest hove been recognized; this in turn has made it possible to structure sorne 40 study projects, whose degree of advancement ranges from reconnaissance up through exploítction ( 4 fields ).

Organización Latinoamericana de Energía

Page 46: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

·uo16a1 ay¡ UJ 6u1u101¡ a::>rnoseJ uowny puo sioalo.id 1ow1a4¡oa6 pun:1- o¡ MOlj :1-º suoissro -sip o¡ UOJl!PPº LIJ s141 11º -- sasoqd Á!!l!q!soa:1-e1d puo a:>UOSSJOUUO:l8J SI! U! 30\110 jO f..601opoy¡aw UOJIOJOjdxa

·a::>o¡d a)jOJ J l!M uOJJOJ!Oldx3 ¡ow1a4¡oa9 uo .rou 1was uo::>pawv ¡01¡ue:) a41 '1oaÁ iuasard ay¡ 6u1ina

·e:iuapuadapu1 !..6Jaua 6u1u1ouo U! ¡uawnJ¡s -UJ ª"!Pªff<" uo so Á601ou4:ia¡ ¡ouo16a1 5UJJJOddns ¡o paw10 uaaq e1104 sa1¡1A!Pº asa4¡ 'a1oyM ay¡ uo

Adl\1HlN3 wma:mw CN\1 MOl

·swe¡s!..s uouorauañ Á¡!:>JJPa¡a [ououuaxuoo -uou puo 'ÁmnpuJ0160 'Á1¡snpu1 ui uoucouddo naqi 10:1- se::>moseJ 1ow1ey¡oa6 :tº iuaurdojaxap :1-º sa6o¡s ¡ua1awp a4¡ o¡ pa¡o¡a; a10 ¡04¡ sroraas asoy¡ 5u11110AUJ SPOHa uo e¡o;¡ua::>uo:i o¡ 146no4¡ \jeaq soy l! 'UOJJO¡uawa1dw1 a101peww1 rsour¡o :1-0 SUOJ¡do ay¡ :1-º auo JªHº seornosar ..<.d1oy¡ua-wn1paw puo -MOi ¡04¡ pu1w UJ 6u11oa9

·!..1011 puo e::iuoJ:l WOJ:f suadxe ¡0::>Jutpa¡ so llªM so '01owe¡on8 puo o::i1xew ';opon::i3 '11z0Jg woi:t sa111¡o¡uase1da1 :1-º uouodiourod ay¡ Yl!M '1786 l y::>JOW ur PlªY soM 5u11aew o 01nod oos :1-0 ÁJJ:l ay¡ u: S8!l!IJ:lO:f esoyM U! 'l!zo;g :1-0 {ldl) y::>mase(j ¡0:¡!601ouy::ia1 :1-º a¡nms -u1 ay¡ puo Q)S3Níl !..q pap1110Jd SOM uoddns

1S8!l!"!l

-:)0 dno rfi )jJOM J.º UOJjOZJI08J ay¡ JOj "S)JjSJJ8¡::>DJDy::i a1qo;o110:1- paMoys ¡oy¡ saurunoo 1aqwaw ay¡ UJ se:> -mosai 1owiey¡oa6 ay¡ J.º esn ay¡ e¡o¡nw!Js p¡noM ¡oy¡ UO!jDUJW8SS!P J.O WOJ60Jd o arodaid puo !..5a¡OJjS ¡ouo16aJ o 8U!fªP p¡noM ¡oy¡ dno ifi )jJOM o WJO:f o¡ jU8JU8A -uoo eq o¡ pauJwJa¡ap soM l! '!!!OH :1-º ::>JJqnde(j ay¡ UJ PI ª!f s1 y¡ u! sa111111po fº se!Jas o 1euo 'pm6e1 s1y¡ u 1

"UOJjOZJl!ln y6no1y¡ dn a::iuoSSJOUUO::>aJ 6u1 -::io.iqwa iuaumoop !..6o¡opoy¡aw o ¡o UO!JDJoqo13

"986 L !..¡ nr ñuunp 11zo1g UJ PlªY aq o¡ '!..d¡oy¡u3 wn!PªW puo MOl UO JOU!W8S UO::>!J8W'ef UJJDl O JO UOJjOZJj08(j

·101¡ue¡od ¡ow;ey¡oa6 :1-º UOJJO::>!jddo puo uo11on¡o11a ay¡ JOf spa!o1d ¡ol!d :tº uo1¡owo1d -

·3ov10 woi,~ lJoddns 10::>1uy::>a¡ Yl!M '¡izo;g :fº ldl ay¡ o¡ pa6;oy::i uaaq soy S9!W,!PO 6u106a;o:1- ay¡ uo dn-MOIJº:l

Organización Latinoamericana de Energía

Page 47: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

54

A EXPLORA TION: RECONNAISSANCE AN D PREFEASIBILITY

(i EXPLORATION: FEASIBILITY

-k GEOTHERMAL FIELD UNDER DEVELOPMENT

KEY

0 GEOTHERMAL POWER PLANT

El Torio CHILE

Lake Colorada Sajona - Solar de Empeze

Southern Volcanic

Neuquen

San Juan

Estero and Tucumon

ARGENTINA: Santiago del

BOLIVIA: Central Cordillera

PERU: Cajamarca

Tufiño - Chiles ECUADOR - Chalupas

COLOMBIA - ECUADOR

COLOMBIA: Ruiz

National reconnaissance PANAMA: Baru - C. Colorado

Pilar - Casarez

COSTA RICA:

e e p GR E NADA: National reconna1ssance º,.Ai.: • o ~"

GUATEMALA: Zunil

HAITI· Na11onal reconna1ssance and prefeas1b1 l1ty

.. ' ~ ~ t)

~ JAMAICA:~ ~ e» Nationaf reconnaissance

NICARAGUA: El Hoyo - Tizote

MEXICO

DOMINICAN REP: Notional recormaissance

Cerro Prieto 15MW

MEXICO

LATIN AMERICA

Organización Latinoamericana de Energía

Page 48: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

l Hf\fHJ

'7':>1H3W'7' Nll '7'1 NI S3111J\11:>'7' 1'7'WH3Hl03!> :10 sru "lS 1N3HMn:>

lN3WdOHA30 :10 3!>'7' !S V:>IM3WV lVH!N3) ONV OJIX3W 'l

X X OWOUOd ·¿ MW';f, X X X X on6oJO)!N ·9

X sompuoH 's X X X 01owe¡on::i ·v

MW';6 X X X X JOpOAJDS !3 ·s X O)[CJ Oj.SOJ . G'

MWO';l X X X X O)!X~W 'l 3 o ::! ::!d ~ ACflNílOJ

1N3Wd0131\30 :10 3!>'7' rs V311V NV399UIV) ·i

X X J!1gndeci UOJ[UIWOO ·v X OJ[OWOf T

X X !l!ºH 'z X opouaJ:) ·¡

3 o ::! ::ld ~ ...\CllNílO)

1N3Wd0131\30 :10 3!>'7' rs Vl1113wv H1nos ·e

X 01anzeue/\ ·¿ X X nJad ·9 X X Jopon)3 ·r;

X X 91!4) ·v X X O[qWOIO) '8 X º!"!1º9 'z

X L .. ) ou11ua6Jv 'l

3 o :l :Id ~ MlNílOJ

UOl¡O!!O!dx3 = 3 ¡uawdo¡a11ao = o

Á¡1¡ 1q!S08j = j

Á¡1jlq1soafª'd =jd lª"ªI ¡ouO!JOU ay¡ ro a~UOSS!OUUO~a¡J = ¡j

Á;¡uno~ ;aqwaw 30\tlO uo ION ,

Organización Latinoamericana de Energía

Page 49: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

56

l. Panama Reconnaissance a! !he nationol level 600 16 2. Panama Prefeosibility in the Baru-Cerro Colorado orea 2200 23 3. Guatemala Prefeasibilify in the Amatitlan orea 1860 16 4. Haiti Prefeasibility of low and medium enthalpy 600 12 5. El Salvador Development ond exploitation Chipilapa-Ahuachapon 4000 20 6. Ecuador Prefeasibility Binationol Project

and Colombia Chiles-Cerro Negro-Tufiño 1200 16

NAME DURATION (months)

COST (Thous. of US$)

COUNTRY

PROJECTS UNDERWAY

LATIN AMERICAN ENERGY ORGANIZATION (OLADE) REGIONAL GEOTHERMAL PROGRAM

CHART 3

590 340 200 210 590 170 60

580 600

2 000 35

340 170

Reconna issance Reconna issance Portia! prefeosibility (Tufiño) Reconnaissance Reconnoissonce Reconnaissance Prefeasibility in Cul -de- Sac Reconnoissance Reconnaissance Prefeosibility in El Hoyo-San Jacinto Evaluation of information Province of Chiriqui Reconnoissonce Reconnaissance

l. Colombia 2. Ecuador 3. Ecuador 4. Grenada 5. Guatemala 6. Haiti 7. Haití 8. Jamaica 9. Nicaragua

10. Nicaragua l l. Panama 12. Peru 13. Dominican Republic

COST (Thous. of US$)

STAGE OF STUDY COUNTRY

PROJECTS EXECUTED

LATIN AMERICAN ENERGY ORGANIZATION (OLADE) REGIONAL GEOTHERMAL PROGRAM

CHART2

Organización Latinoamericana de Energía

Page 50: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

17 l<:JVH)

WVCl90Cld WWC13Hl039 WNOl83CI

(aovio) NOllVZIN\f!>~O A!>H3N3 NV::>IH3WV NllVl

ssuixuov !>NINIV~l

(ts6L) sssanoo uvnavM~ v 3WVN SlN\fdl)IH!Vd ::10 oN S31Cl1Níl0) 9Nlllfdl)llCIVd ::10 oN

6U1J88U!6U3 J!O/IJ8S8(1 ·z: Á601ou4:>a15u111uo "l

o- Wl01 oc: ll 00 8

(&86l) S3SH00'.) 31\fOO\fH~ 9

3WVN SlN'ddDllCl'dd ::10 oN S31Cl1Níl0) 9N!l'ddl)IHNd ::10 oN

A6o¡oum¡oA pa!¡ddv T Á6o¡ou4::la16u111!JO ·0

SJ!sAydoa9 pa1 ¡ddl;f · L

09 rvioi 6[ 6 C:C: 0l 6l Ol

3WVN SlNVdDIHl'dd ::10 oN S31Cl1Níl0) 9Nll'i7'dDIH!Vd ::10 oN

AJ+s1way:>oa9 's A5o¡ouy:Je 1 Bu i¡ ¡ uo ·17

A6o¡oum¡oA pe1¡dd1;j T s:>1sAydoa9 Pª! ¡ddv ·0

6u11aau16u3 J!Oll.Jesac¡ · ¡

LOl WlOl C:C: C:l gz: Sl oc: l[ oc: C:l OC: Sl

SH\fNIW3S a

3WVN DVld SlNVdDllCIVd ::10 oN

DWDUDd

z u

(J786 [) UOl(Oj]O ¡dx3 ¡owJay+oa9 uo mu1was UD'.)!Jawv ¡oJ+ue) ·s

( 886 l '6-g Jagwa+das) uouorojdxq ¡owJe4¡oa9 uo mu1wes um11awv LI!tDl ·e:

( l86l Jagopo) UO!IDJo¡dx3 ¡owJay+oa9 uo JOU!W8S UD)IJ8Wl;f ¡oJ+Ue) " [

on6010::i1N 'onBouow (parourusa]

os

Organización Latinoamericana de Energía

Page 51: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

"886l Jaqwa¡ ~das 5uunp 0¡1nt) UJ 30\110 Aq paz!uofüo 'palqns ¡oy¡ uo 1ou 1 was ¡so¡ ay¡ ¡o pa¡o1¡suowap SOM so 'se::unose1 ¡ow1ay¡oa6 fº UO!JOJo¡dxa ay¡ JO:f ¡oo¡ 1 nfaSn ÁJa" o 'a¡op o¡ 'se¡nrnsuoJ saoum¡o" :fO Apn¡s IDJ!5o¡oe6 ªYl.

·s¡uewe¡e oM¡ asay¡ UJ ¡ua1eyu! SJa¡awo1od ewos az!u50Je1 o¡ a¡q!ssod S! I! 'suo1¡06i¡sai\UJ ¡m16o¡ouoJ¡o"oa6 fº P!º ay¡ ljl!M 'A¡¡uaJJn:) ·we¡sÁs ¡ow1ay¡oa6 o UJ s¡uawa¡a ¡uo¡;odwJ ¡sow a4¡ 'JJO/\Jasa1 ay¡ puo e:::i1nos ¡oay ay¡ ¡noqo aBpa -¡MOU)j :J.O sw;e¡ U! ÁljDJJsoq 'e6o¡s uo1¡01o¡dxa ey¡ 6upnp uo1po ¡.o p¡a1f pooJg Á¡JID:f o soy A5o¡ouo:::i¡o"lºª8 ·

:l:>HílOS lV:iH :iHl

·¡1 6u1 -puno uns wn!pew ay¡ o¡ JagwoyJ ay¡ wo1¡. pa11e¡.suo1¡ uaeq ª"ºY p¡noJ Áfüaua y:rnw Moy a¡o¡m¡m o¡ 1apJO u1 'sa;n¡o;adwa¡ ¡ou1j. puo lº!JIU! puo 'y¡dap 'adoys aiounxorddo 'awn¡o" SI! ¡noqo u1oa¡ o¡ '·a·1 '1ac;¡woyJ ¡oy¡ Áj.!JUOnb o¡ ÁJOSSaJaU S! !! 'sasodrnd lºJ!POJd ÁjjU8U!W8 10¡. '¡oy¡ os '.¡snb s,y¡1oe ay¡ ¡.o s¡aAe¡ ¡seMo¡¡oys ay¡ LI!ljl!M 6u1Á¡ ;aqwoyJ ow6ow o o¡ pe¡o¡aJ a10 ¡se;a¡u1 ¡ow1ay¡oe6 j.O soa10 ay¡ fº ¡sow 'ÁoMo puo JO:f A.9

"(sruauiarnsoaur MO¡¡.-¡oay puo uo1¡owJOj.ep pu norf uo saiprus 'ursueuñouroeñ 'Á1¡aw !i\DJ6 'ÁBo¡ows1as) spoy¡aw peJ!P p sisoq ay¡ uo auop aq uco S!YI '.JaqwoyJ ow6ow o j.O aJue¡s1xa ay¡ 8U!WJa¡ap o¡ si dais ¡s1u ªYl

a¡c¡1ssod so aso¡J so arnp[d o u.oiqo o¡ 1apJO u11ay¡a60¡ pesn aq p¡noys a/\Oqo pa1m1pu1 spoy¡aw ªYl

6<;

N .

~oavnJ3·13J3N 1

op1ew1v opJonp:¡

-paJ1nba1 UOHOWJOj.UI ey¡ ªP!/\OJd LjJILjM 'spoy¡ew pa11pu1 Áq pasuduroo aJo sa!pn¡s asay1 · ¡m1wou -oo s aroui yJnw aro ¡oy¡ sa!pn¡s ¡m!6o¡oa5 ay¡ ¡.o 110 pa¡snoyxa Á¡sno1/\a1d 6u1"ºY aJO¡.aq oazo uo U! siuaunsax -ui a5m¡ a~ow puo sa1pn¡s ª"!suedxa a~o¡1apun o¡ a¡qopuaww0Ja1 ¡ou S! ¡1 'sa!Bo¡opoy¡aw 30\ilO ay¡ ¡.o A.4doso¡1yd J[soq ay¡ o¡ ñujprccoo 'sap!sag 'ucucrojdxa ¡.o sosoqd ¡pi¡1u1 ay¡ 5uunp auop aq iouuoo Áa4¡ aJO¡.aJay¡ puo '.spa[oJd ay¡ U!Yl!M ªICJºI!º"º saJJnosaJ ¡m1ut.pa¡ puo auuouooa ey¡ j.O yJoaJ U!Yl!M ¡ou ua¡¡.o aro ljJIYM 'se!pn¡s A¡¡soJ a10 asay1 ·auoz ay¡ ¡.o f..¡1 ¡ oa; ay¡ o¡

·( ºJ18 'S)jJOJ J1ydJowo¡awo1Ád 'Jll!lnwwm) sqidop MO¡¡oys ro ow5ow JO 6u1uoqo¡s ey¡ 5U!JOJ!PU! SJ!Ljl!I :Iº couasard ay¡ puo 'uoudrua ewos auo wOJf 6u1nss1 s¡D!Ja¡ow a4¡ U! Bu! -uoz ¡oJ!W8LjJ 'sionpo id paJO!JUflJfl}:flP :fº aauasard ay¡ uo ¡.¡asw1y asoq p¡noys ay 'esodJnd S!ljl 10¡. ~JaqwoyJ ow6ow o WOJJ. auroo asa4¡ ¡ou 10 1ay¡ayM ÁJ!JUBP! uoo 'ouoJ¡o" o Aq peu!wa sronpo.id e4¡ 6u1Ápn¡s Aq '¡s16o¡oum¡o" fllj! 'Ja/\oa1ow {roqurouo ow6ow Mo¡¡oys o ¡.o eouesard ay¡ ¡.o ·a::JUeP!"ª paJ!P aro t.p!LJM 'saJn¡ -oruis ¡oJ11¡uaJUOJ puo ¡01poJ puo SOJap¡oJ ¡.o uo1¡0J!:J.!l -uapt) sa1pn¡s Á5o¡oe5 ¡ornpn1¡s 46no1y¡ peys!¡c¡o¡ -sa eq uoo 1eqwo4J ow6ow o ¡.o aouasard ey1

'(6u1ddow ¡DJ!6o¡oa5) saiprus p¡a1¡. woJ¡. peu1wrn¡ep aq uoo t.P!YM 'pau!wa SJO!Ja¡ow p1Jo ¡.o awn¡o" ¡o¡o¡ ay¡ ¡.o S!soq ay¡ uo .ouoojo« ª"!PadsaJ ay¡ Aq pau!wa s¡o11a¡ow ay¡ ¡.o uourqoxs ¡.o aaJ5ap ay¡ a¡OJ!pu1 l!!M puo ~JOJ ay¡ ¡.o UOIJ!SOdWOJ jO)!WGYJ ay¡ uo puadap (llM an¡o" esoyM '¡uep!HªºJ UO!JO!Jua1awp o ¡.o P!º EH . .¡¡ ljl!M auop eq uoo S!ljl 'ewn¡o" ¡.o ¡uewssasso ay¡ 10¡. sv

Organización Latinoamericana de Energía

Page 52: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

60

ldeally, an eruption process in which this pheno- menon would hove occurred can be reconstructed, ond the events would occur in the following order: acfivity begins with the rise of magma through the chímney, the eruptive column that deposíts fol!ing pyroclasts appears and simultaneously the level of magma dis- ruption in the chimney begins decreasing, until the level at which !he volotile moterials ore freed in ex- plosive foshion, forming gas/particles dispersion. This brings about an erosion of the chirnney expelling the lithics of the subsurfoce rocks; the phenomenon continues with the emissíon of pyroclos!ic flows. Up until this moment, it could be said that the phenomenon finds itself in an initial, purely mogmatic phase.

Phreatomagmatism is o very useful lool, which only requires recognizing the above-mentioned points. However, study is not very simple, since the porameters that intervene in a phenomenon can vary substantially (ratio of interocting water and magma masses, levels at which the phenomenon was produced, etc.).

The new geovolcanologícal techniques can oíd in defining the presence of a geothermal reservoir af depth, ond they are based on knowledge about the phreatomagmotism that occurs.due to water - magma interaction. This implies that the volcanologist con recognize, in the fie\d, volcanic products originating from a process of interaction, and that he can define if that process occurred at shallow levels, as in the case of a crater loke, or ot deeper levels, as in the case of an oquifer; and he can even discern if the water at those levels was hot or cold. Finally, it is necessary to be familiar with the age of the eruptions and to assess if the hydrogeological conditions that existed at the moments that such phenomena occurred still exist.

THE RESERVOIR

At this point we can soy thot we know the fun- damental parameters of our magma chomber, ond the following aspects can be ana!yzed:

the more a cid terms. ). This analysis should be done previously on the samples (quartz - matrix rafias, pyroxenes - omphiboles, amphiboles - matrix, biotite - matrix, olivine - motrix zoning in plogioclasses, etc.).

The depth of the magma chamber can be deter- mined, in terms of equilibrium pressure, from the mineral phases; for this purpose, the analyses of the norrnotive Q-Or-Ab, where the system's equilibrium curv~§.ore reported at differe nt parlial presssures for ·1he volotlle materials, along with their equilibrturn temperotures, are very useful. lt is also nesess0ry to reconstruct rhe crystallizotíon process. These diagrams should !ocote the most representotive samples of the series, including one that reflects the chemical compositíon of the liquid magma having evolved the most (a seporate glass from

So far, we know obout the existence of a chamber, its volume and shope; thus, whot is now needed is the colculation of its temperature and depth, on the basis of chemical anolyses done on prevíously - token samples of the products of our volcano. We use o series of variation diagrams for severo! elements, os a function of the silico (K20; Na20 + K20; Na20; Al203; Ti02; MnO; Feü + Fe203). The analysis of these will tell us if we are, orare not, foced with an evolutíon series; that is, note should be mode of a regular increose in the content of alkalis and potossium, and also a progressive decreose in the other elernents, with relation to the increase in silica.

As a function of these data, the mass of primary magma is calculated; this is the original mass of magma which, after the differentiotion processes, produced the acid products fou nd at the surfoce. With the oid of the mass of magma, the volume of liquid magma can be found; and once the lotter has been determined, the shope of the chomber should be established. For this, it is necessary to recur to local.ond regional geologicol dato. We know that magma ascends through weok zones in the earth's crust; this situotion con be seen in faults subjected to stress of the distensive kind. In such a case, il can be assumed thot the magma chamber will hove o tabular shope. A different case would be, for exomple, a caldera collapse where there might hove been volconism ofter the collopse; then the magma chomber would probably hove a more or less cylindricol shape.

the mass of liquid magma which originated them can be found.

Organización Latinoamericana de Energía

Page 53: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

·paJJnJJO uouawouayd s141 uayM paisrxe ¡oy¡ asoqr o¡ JOl!Wls aro suo!1!puo::> ¡0J!601oa6 -01pÁy ¡ua1;m a41 ¡.1 pau1w1a¡ap aq p1no4s I! 'U!D6'1f ·s1atinbo aso41 U! paisrxa 1041 1a10M 1º ¡unowo ay¡ ÁJ.!::>eds o¡ 'Álª"!IDl!jOnb 'puo 1a¡oM a4¡ J.º a1n¡o1edwa1 a4¡ inoqo puo 41dap ro s1e:1-1nbo fO aJua1s!xe a41 ¡noqo u1oa1 o¡ ajqrssod I! sa>¡ow ursuourñouioroarqd 'ÁJow -wns u¡ ·1e:1-1nbo ay¡ ::lº asoui Mo1eg s¡eAal o¡ puaJsep o¡ a1qo soM uoudrusrp JO lª"ªI a4¡ J.! asoud J!IOw6ow Á1emd o Yl!M apnjouoo uoo Á¡1111po a41 ·sasod;nd ¡ow1a41oa6 10:1 sn ¡se1a1u! ¡041 Slª"ªI 110111asa1 a41 ,¡.o 5uqdwos ssonpord Á¡a¡1u1:1-ep uouaurouaqd s1y1 ·sa!::>Oj ¡owmy¡o1pJ..4 s,we¡sÁs a41 pa1:1-a1 1041 suouoioosso ¡01au1w ª"º4 lllM SJ!41'1 a41 'uo1¡dn1a JO ¡uawow a41 ¡o pa¡s!xa u1a¡sÁs 1ow1a4¡oa6 o ::11 ·u,e1a41 1a¡oM ay¡ :fO arruoredura, a41 :1-º SUOljDJIPUI J08jJ ap,1101d lllM lª"ªI 18f!flbO ª41 LUOJj. U8)j01 SJ1y111 :1-º Ápn¡s ªYl ·s:ii¡s1;apomLp 1ue1eH!P a1104 111M sefuns ay¡ Áq pu1yeq qa¡ susodap a41 'em¡oJadwa¡ rodox a4¡ uo 6u!puadao ·asuapuo::> ua11a uco puo s¡oo:i puo spuodxa I! '¡uopunqo si rodox 1e¡oM a::iu1s ·spaads 4614 ro 'Á¡+ua¡ng;n¡ s¡aAOJI 104¡ pno1J a6;ns o so 'Á¡101a101 sedeosa uoisradsip ay1 ·ssa::>o1d ouourñoui Álarnd o WOJJ. we4¡ sa4s1n6 -uqs1p S!Ljl puo '¡uauodwo:i ¡01a¡o¡ ñuous ÁJ8A o a11oy suoudruo ouourñouroicarqd a41 ·pa:inpoJd soM UO!PO -1a1u! a111so¡dxe a4¡ eJeyM e¡1s a41 U! Állou16110 SJ!Ljl!j 6u1¡s1xa-a1d Jº uouorodroout 1a¡oa16 a41 puo '¡auuoy:i a4¡ U! ru asard UOISJads1p S8j::>!IJOd¡so6 a41 ,¡.o UO!IDJIU8JUO) e41 u: au11Jep o 1noqo sñuuq s1y¡ '.pa¡0Jod10Ju1 rodox 1e¡oM a41 o¡ anp 'we¡sÁs e4¡ :1-º asoqd snoaso6 a41 U! esoaJJUI uo s1 uoueurouaud ay¡ :1-º souanbasuco 1ey¡ouv -¡:)01e+u! ¡oy¡ ow6ow puo 1e¡oM :1-º siunouio ay¡ uo 'Á1¡om¡ou 'ñujpuadap s141 fº 11º --pa::>npo1d oro 4so :1-º azrs a41 sa¡)i¡md 4::>!4M U! s¡1wi¡ awa1¡xa 6U!Lj::>OaJ l!IUfl 'uo1¡o¡uaw601:1- :1-º aa16ap a4¡ U! asoaJJU! uo 'a:iuanbas -uoo o so '6u1snoJ puo Ál!"!so1dxa u: ssoarou: ojqoiou Do¡ asu 6U!ll!6 '1odoA OIU! 1a¡oM a4¡ :1-º UO!IOWJOJSUOJI uappns o st a1ay¡ 'Ja¡oM ay¡ Yl!M 6u!pOaJ uodn eours 'Á!IOJ1po1 sa6uoy:i e¡Á¡s uoudrue ay¡ 'urdop io J8}!nbo uo say::ioaJ puo sasoenep uo1¡dnJs1p ,¡.o lª"ªI e4¡ sv

·e6o¡s Ál!l!q!sOa:f -ard e41 6u!;np wey¡ op o¡ e1qo1A Á¡pe1Jed st ¡1 'sn41 ·-.M!Suedxe ÁJeA ¡ou aro Áay¡ puo 'Ápn¡s 1apun oaro ay¡

10:1 ¡epow ¡ow1e41 o dn 6u!M01p U! 1n,¡.d1a4 a¡!nb aAOJd sarprus lºJ!501oum¡o11oa6 WOJJ. psuroiqo s¡¡nsa; ª41

i9

·3av10 puo suouczjuoñio [ououou ª"!Ped -se; ay¡ Á(j Á11u10! pedo1eAep e1eM saiprus ese41 '.;op -DnJ3 UI 08JO 016eN 0119)-S81!l{) ey1 UI 'Á11ueJeJ 810W 'puo on6010J1N ut uo109 e¡uow-oÁOH 13 spe!o1d e4¡ JO} saiprus e4¡ U!41!M pesn ueeq so4 empeJo;d S!41

Organización Latinoamericana de Energía

Page 54: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

9 .

'

!V

NOl.L:'.>ílOOH!NI

·ysnd ÁlDSSaJau ay¡ UEM!O si iueurdojoxep SI! f! 'wa4¡ JOJ A6Jaue fº a:>1nos auo awo:>ac¡ PI neo 'saqr¡ !Cj!SSod tpns ª"º4 ¡04¡ sauiu noo ay¡ U[ ',\61aua ¡owJay¡oa9 ·saJmosaJ J1ay¡ l!Oidxa o¡ pa.unbai ¡uew¡sa"u! fº s¡aAa¡ 84¡ puo s¡uawÁod fO aJuo¡oc¡ J1ay¡ uo podw! ay¡ o¡ 6utMO 'sap¡uno:> 6u1 -dOJ8Aap ay¡ JOf snoues orour uaAa S! S!S!JJ S!41 ·puowep 8Jíl!ílf pu o ¡uaJJn:> ¡aaw o¡ ¡ua!J!J+ílS siu nowo u! soornos LIMO 1!81.jl pedojaxap ¡ou 8ADlj yJ!YM sauiunoo asoqi uo PªHª ªICJD9Z!S o poy soy '1 !º fº [seo a4¡ u! sasoaJJU! pa¡awun Aq p8¡DaJJ 's!SJJJ Á6Jaua ap1Mp¡10M ª1..Jl

"ÁJ¡uno:> a4¡ fº ruaurdojaxap J!wouo:ia-01:>os ay¡ JOf 9JUOjJOdW! aurud fº SI saamos ªICJOMaUaJ puo M8U fº asn ay¡ 'Á¡¡so::> arour Álª"!sse160Jd S! ljJ!ljM 't!º uo spuadap UO!JDJaua6 J9MOd J!JPªIª S,ÁJjUnOJ ay¡ fº jJOd a610¡ o ¡oy¡ ua1q6 'on5DJOJ!N JO aseo J]f!Jads a4¡ u¡

u! 'oc¡wo¡owow u! '¡uo¡d JeMod J!JP8i8ow1e4¡oa9 JSJ!::f ay¡ uo uo6eq UO!PnJ¡suoJ '086 l puo 6L6 l U! 18101 Buop 6ur¡sa¡ uouonpo rd ay¡ puo '9L6l U! llílSNOJOfüJ313 Aq auop Ápn¡s ÁJ! 1 !CJ!SD9f ay¡ s1soq o so 6up¡o 1

"ÁJ¡uno::> ay¡ ¡noy6no1y¡ saiprus asay¡ fO uouonuuuoo sno106!" 841 o¡ snjruuus o a¡nrnsuoJ o¡ auroo ª"º4 oqwo¡owow u] JOf os pau101c¡o s¡¡nsa1 ª"Jlisod ª41 ·a::>1nosa1 [orruou s141 fº asn 8A!Sua¡xa puo iduro id o o¡ Á1¡uno:i ay¡ poa¡ o¡ 1apJo ut '6u!padso1d puo sa!pn¡s JO ¡unowo ay¡ esoeJJu! o¡ ¡ua1uaAuo:i l! pawaap soy ¡uawuJéM09 ÁJouo11n¡oAa~ a4¡ 'uosoar s1y¡ JOf .sroadsord ¡ow1a4¡oe6 ¡oe16 y¡1M J\J¡unm O SI on6oJDJIN 'a1npnJ¡s tOJ]6o¡oa6 Sj! o¡ ano

A9~3N3 :10 3ln111SNI N\fíl9\l~\f:)IN

"886l me¡ -wa¡das U! uoñaq uouorado ¡01::>1awwo:i: l86l 1DaÁ 8y¡

·s¡¡oMOl!)j 000 OL o¡ Á¡podm s,oqwo¡owow asoe.out p¡noM ¡uo¡d o y::>ns ·papn¡:iuo:i soM ¡uo¡d MW-98 puo::>es o uo Ápn¡s Ál!IJCJISOaf ay¡ puo :l86l puo l86l '086l 6upnp auop os¡o SOM Plª!f ay¡ fO rueuissasso llºJª"º~ uv ·af\Jasa1 o so a-1w 11aM Yl!M 'Ll-iw puo ot-iw '"(; L-1W '6-lW s¡¡aM WOJf woa¡s a4¡ ÁCJ Pªf st puo suoMOJ!)f 000 98 sa¡o1aua6 iuojd ¡sJlf s1y1

·Á¡1¡oeJ o 11 oqwo¡owow 8)fDW puo ñurpun¡ peJ1nbaJ 8Lfl arnoord o¡ sde¡s ÁJOs -ssoau e4¡ 6u1)fDl S! ¡uewuJel\09 Á1ouoqn¡ol\a~ ªYl

·sp¡arf ¡ow -Ja4¡086 fº 8Jua1s1xa ay¡ JO Á¡]11q1ssod 841 6u1u1wox8 fº asodrnd 8ljl JOf ÁJ¡uno::> a4¡ U! p81\UJO llílSNOJO~lJ313 WJ!f 6uq¡ nsuoo 841 WOJf UO!SS!W o u84M '996 L JOaÁ 9y¡ o¡ ~poq saiop on6oJOJ!N U! Á!!"1po ¡owJey¡o99

:sMOIJOf so 'paU!fªP a1eM suorñar ¡uaJaH!P ª"!:!- 'papnpuo::> uaaq po4 suoqo6!¡SaAU! ¡o:>!6o¡ouDJ¡o" puo JOJ!6o¡oa6 J81f\f

¡sooJ Jguo¡rv -s snoa¡Ofd ¡ou:ia¡u¡ ·v

UO!SSaJdaa uon6DJOJ!N ·e: on6DJOJ!N UJa4¡JON 'z

jSDOJ J!:j.!JDd " [

Organización Latinoamericana de Energía

Page 55: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

At the end of 1973 the Government decided to put the Notionol Light ond Power Company (ENALUF) in charge of concludi ng the geothermal exploralion progrom. To neet the original Government program, ENALUF contracted the services of the ltalian consulting firm ELECTROCONCULT on May 15, 1974, for the purpose of finishing tests in the Momotombo field, through deep

The reconnoissonce work and studies undertaken under this pion were limited to the oreas of Momotombo ond San Joclnto-Tizote: and they confirmed the existence of two distinct geothermol fields, with a lateral extension of l O km2 and 7 km2 and with temperotures higher thon 230ºC. Both held promising prospects for commercial exploitation.

On December 23, 1972, on earthquoke of catostrophic proportions struck Managua, the country's capital city; and in the subsequent destructíon, offices, files ond instruments were lost. In early March 1973, the Government decided to temporarily reduce the pace of the projectand to carry through with only the geological, geochemical ond geo"physicol studies thot hod alreody been started ond were then in advonced stoges, so that the project would end with the presentotion of o final report in December 1973.

b. To drow up the preliminory design and a techno - economic feosibility study on a power plant.

o. To demonstrote, through deep-well drilling, that one of the Momotombo or San Jacinto fields presented good prospects from the cornrnerciol point of view, with a steam production sufficient for a 30-MW power stotion.

The immediate objectives were to continue the progrom estoblished by the Government in 1969, that is:

mended the implementotion of o broad exploitation program. In complionce with these recommendations, ·the Government submitted to the United Nations Development Progrom (UNDP} o request for technical and financia! assistonce, which was approved by the Administrotive Counci] in Jonuary 1972.

At the request of the Government of Nicaragua, a mission of United Notions specialists poid a visit to the country in May 1971, in arder to review the work already done and to formulote recornrnendctíons: the mission confirmed the mojar conclusions and recom-

Studies ended in february 1971, and it was concluded that the orea of fumaroles of the Momotombo Volcano showed strong evidence that o commerciol reservoir of geothermal energy could be developed, ccpoble of supplying a power plan! of 35 MW or even more. The orea of fumaroles at San Jacinto olso showed the chorcc- teristics of a reservoir with geothermol energy potentiol ot a commercial leve l.

- The fu moro le of the Southern Momotombo Vol cano - The fu moro les of San Jacinto - Tiza te - The fumaroles of the Casita Volcano - The fumaroles of the Telica - Ñajo Volcano - The thermal orea of Lake Ji loa -Apoyeque - The fumaroles of Cerro Colorado - The hotsprings of Ti pi tapa ~ - The thermal wells of La Hacienda - Agua Caliente - Villa Salvadorita and - The hotsprings of San Luis.

Bosed on the studies which had been done, Texas lnstruments lnc. classified 10 sites of geoÍherma! poten- tial:

In June 1969 the Government of Nicaragua signed a contract with TEXAS INSTRUMENTS INCORPORATED, to undertake investigotions far the purpose of locating ond defining fields wíth geothermal potentiol in the western part of Nicaragua, including the cornpilotion of dato on heot monifestolions, regional and detailed geological mapping, geophysical and geochemicol surveys, shallow-well drilling to measure temperature gradients and the drilling of one deep test well.

As far the inspections carried out in the fumarole fields, the oreas of Momotombo, Son Jacinto, lake Jiloa and Tipitapa are worthy of note.

The first three interested technicians from the geothermal standpoint.

Organización Latinoamericana de Energía

Page 56: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

WOld JaMOd ::>!JP8j8 UD JO:I Ápn¡s ÁHl!Cj1SD8f 10::>1U4::>a¡ o puo u5,sap ÁJOU!W!J9Jd o '6U!l[!JP ÁJOjOJO[dXa

·sJa¡aw OOl l o¡ uo1<;ua¡xa fº 'A10ssa::iau :I! 'Ál!l!Cj!Ssod 81..jl 6u!J8:ffO puo sJa¡aw 006 puo 009 U88M¡aq 6u!6UOJ s4¡dep LJllM '(UO!PnpoJd/UO!!DJO!dxa) s11aM asodmd-1onp Jno:1 llJJP o¡ 'S3NIWVC!O:l WJ!:f 6u!ll!JP ay¡ pepo1¡uo::i os¡o ::!nlVN3 P"L6l ÁDW u¡

'LL6l Ámnuor so pa¡ow!¡Sa soM spoJ¡uo::i asay¡ JO:f a¡op UO!!DU!WJa¡ ª41 ·6u!ll!JP P!OS aS!/\Jedns puo uo¡d o¡ 'A9Cf3N3 VI NC:IO:lllVJ WJ!:} 6u!l1nsuo::> a41 puo 's¡¡aM uo!pnpoJd l l ll!JP o¡ '·v·s 'SOJl139C:l3N3 papoJ¡uo::i 'g¿6[ 1sn6nv U! ':lnlVN3 '6un1up ay¡ a¡a¡dwo::> o¡ 1ap10 U! puo 'papua )jJOM pauo!¡uawa10:10 a4¡ a::iuo

·s¡1aM 8l a4¡ u1 s;a¡aw o<;L'Ll ..\¡Joau :Iº 10101 o JOJ. 'sJa¡aw O<;ll o¡ sJa¡aw Ol8 WOJ:f 6ut6uoJ s41dap 4!!M PªI ¡ !JP aJaM s1 lªM Sl '8L6 l puo gL6 l uaeM¡ag

·11un MW-<;8 Ja4¡ouo ¡.o Á!!J!Cj!Sºª:I ouuouooa puo 1m!u4::ia¡ ªLJ! Pª!:fU8A puo peu 1¡.ap sa1pn¡s :l!:f!IUapsoa6 1a¡o¡ :oqwo¡owow :Iº Plª!:I 1owJe4¡oa6 a41 U! pa¡¡o¡su1 aq p¡no::i Lj:l!ljM 'MW <;8 j.O Á¡podo::i o 4l!M 11un J8MOd ¡oWJ8Ljl086 ISJ!f a4¡ :Iº Á!!l!q!soa:1 e4¡ 4s11qo¡se o¡ pa6ouow Aay1 ·uo!P8J!P pau1:1ap-1¡eM '10a¡::> o u1 Hº ua)!D! ª"º4 pe!o1d 1owJa4¡oa6 a41 puo suop1u4::>a1 1ouo!1ou 6L6t a::iu1s

·::i¡a '30Vl0 'SUO!IDN a4¡ :fº Á!!SJ8A!Uíl 81..j! 'suouozjuoñro [ououou.reru: WOJ:f s¡uo;6 's¡uawuJa/\06 uaaM¡ac¡ uo1¡0Joqo11o::i 46n0Jt.¡I '·::i¡a '..\101¡ 'puo¡a::i¡ 'o::i1xaw so LJ::>ns '¡uawdo¡aAap 1owrn1..j1oa6 U! Pª"lº"'u ! sauiunoo paHSI/\ ª"ºll suoq,u4::ia¡ lª"ª1-a1pp1w 6l :Iº 10101 V ·sau1¡d1::is1p ¡owJeLJ¡Oe6 ¡uaJªfHP U! 6u!U!DJ! 6u!Ale:>aJ uaaq ª"º4 'slª"ªI 1ouo1sse:101d puo ¡o::i!u1pet ª!PP!W a4¡ io LJIOq '1auuos1ad ¡ouO!!ºN

6u1..\¡ D8JO a4¡ U! Ápn¡s ÁH!!q!SD8:f8Jd D puo ~O!J8l[D ¡w1ulpe1 p1¡os :10 S!soq a4¡ uo ¡sa1a¡u1 :fº soaro s JO:I se11!JO!Jd 6u1uas pa¡¡1wJed 4::i14M 'oH'ill!PJo::> so1qoJjOW so1 a4¡ 6uo¡o A1¡01::iadsa '!ª"ª! ¡ouo11ou ay¡ ¡o Ápn¡s a::iuoss1ouuo::>eJ o do¡aAap o¡ '(30\flO) uo11oz1uo6Jo Á6Jau3 uO::>!Jawv u1101 a4¡ puo (3NI) ..\6Jau3 ¡.o a1nmsu¡ Uon6oJD::>!N 91..j! uaaM¡aq pauñrs aJaM sruaurae rño uouoradooo j0::>!Ul.j::>8! OMj 086 l J08Á 81..j! u 1

·6u111 !JP ÁJo¡oJo¡dxa daap ¡sJ!j a41 JO:I sa11s ay¡ a¡o::io¡ o¡ puo ¡saJa¡u1 :Iº soaro ¡owJa4¡oa6 ..\uo Áj!1uap1 o¡ aJeM Ápn¡s S!lj! :J.º suno roloui ª41 ·podm¡uno::i [ououou so paAJas 3Nl a4¡ :6u!S!APD ¡ouo!6aJ-DJ¡xa 4l!M '30\flO 46n0Jy¡ 'pun:i J3d0 ¡opads ay¡ WOJ:f 6upuou1:i- y6noJ4¡ ino papJo::> soM Apn¡s s1y1 ·a¡oz11-01u por uos puo uo109 a¡uow-o..\oH 13 seoum¡o" ay¡ ueaM¡aq

"WJ!j. pez11opads o j.O sa::>!AJ8S ÁJOS!APD a4¡ papouuoo 3NI ¡04¡ uod ¡o::i1uo4::iaw ay¡ U! soM !! :suop1ULpa¡ 1ouO!!DU ..\e¡ pas!AJadns ..\¡e1a1dwo::i eJeM siuauoduroo empnJ¡s !!"!::> puo S8!1!]!1f\ :l!JPªIª a4¡ on6oJD::>!N fO ÁJOjS!4 a4¡ UI J8f\8 aw !! ¡s111 a41 JO} ua4M '886 l Jaqwa¡das U! papn 1::iuo::i soM 11 ·..\oMJapun ¡06 oqwO¡owow ¡.o !!Un JeMod 1 owJa4¡oa6 ¡SJ!J. a41 :Iº uouorursuoo e4¡ l86 L y::imw u¡

NOl!V)Ol

·on5oJo:>!N :J.O u104::> ::i1uo::i10" ÁJDuJa¡ono e4¡ dn a;,¡ow sJa4¡0 ¡oJe/\es 41JM Ja41a60¡ y::i14M 'awou euros a4¡ ¡.o ouo::i¡o11 a4¡ ¡.o ¡00:1- ay¡ ro 'on6ouow a;,¡01 }º eJ04s UJe4¡Jou a4¡ uo ..\1aspaJd 'on5om:>!N jO ¡Jod uJa¡saM ay¡ U! parooo] S! Plª!:I 1owrn4¡oa6 oqwo¡owow ª41

·¡;w;,¡ g9 fº oaro a::iopns o SJaAO::> puo srn¡ew OOlt :fº ¡y61e4 o say::ioaJ !! :auo::> 1o::ip¡aw -w..\s o t.¡!!M 'ado4s ;01n6eJ o so4 'on6om:>!N u: s¡y61s JD!J!WD:I ¡sow ey¡ ¡.o auo 'ouo::i¡o/\ oc¡wo¡owow ª41

·(oJ¡uaJ zod 01 o¡ dn) paxod spJ!4¡-oM¡ s1 ÁoM4614 ay¡ puo ·sw)j 06 ..\¡a¡ow1x0Jddo si paJa110::> ac¡ ¡snw 4::i14M a::iuo¡s1p ªlll ·on6ouow WOJ:f ÁoM46!lJ ..\q payweJ ac¡ ..\¡1soa uco ¡uo1d a4¡ puo s1¡aM e4¡ :fº oaro e41

·paloJd 1owJa4¡oa6 oqwo¡owow a4¡ u1 Pª"lº"'U! S)!S!J ::i1uo::i¡o/\ uo Ápn¡s o o¡ PªI ouo::>¡OA a41 :fO Á!!W!XOJd ªYl

·sJa¡aw osz :fº UO!!º"'ªIª a6oJa/\O uo so4 Plª!:f a4¡ :Iº 08JO a4¡ 'eJO:faJa41 'lª"ªI oas eAoqo sJe¡aw 68 :fº e6oJaAo uo ¡o S! 'smaddo PlªH a4¡ aJayM '0601 13 :10 lª"ªI ª41

A!>0103!>

Organización Latinoamericana de Energía

Page 57: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

• 66.

Chemicol anolyses were done on sornples from olof the wells, which were collected ot the wellhead througseparation and condensation; sorne deep somples (fro1500 meters clown) were olso collected ond analyzed,with similor results .

CHEMICAL CHARACTERISTICS

The techniques fer drilling ond completing thgeothermal wells used in Momotombo hove been similarto those applied to oil wells, with the difference thot thcementation has used speciol additives, more resistonthreaded production casings, ond drilling muds cooleby means ofa cooling tower.

To feed the first 35-MW unit, which went onstreain July 1983, five steam-producing wells were hookeup: one os o reserve and four to reinject residual waters

In the first stage 32 wells were drilled, of which 2were production and 4 reinjectíon. In the second stag3 wells were drilled, of which 1 wos production (for thsecond unit) and !he other two, reínjection.

1 n Momotombo there hove been two stoqes of wel 1 drilling: one going from November 1974 until August 1978andanotherfrom Ocober 1982 until June 1983.

WELLS

The correlotion of the key leve Is made it possible to confirm or negote the existence of faults inferred from other observation techniques (especially, sotellite photos by meons of the radar method with synthetic opertures) and also mode it possible to calculate the direction ond size of the displacement in said faults. The combinotíon of mapping by rodar images and detailed litholoqícol investigotions permitted the elaborotion of o new, quite different map of the orea, os compared to previous versions.

pyroclasts. Nonetheless, there exist lava flows in a nurnber sufficient to facilitate either petrogrophic classification or correlations omong wells. The deepest' unil contoins fossil marine limestones from the Upper Miocene.

This stratigraphic column is constituted by volcanic products of variable composition, ronging from basaltic to dacitic ond primarily presenting these in their equivalen!

Previous studies (Californio Energy Company lnc. CECI, 1979; lnternotionol Engineering Cornpony IECO, 1980) .. subdivided the stratigraphic colum drilled by the 32 geothermal wells into 8 different units.

Stratigraphicolly speaking, by using Parson's map of stratigraphic correlations (1972), this sequence con be easily correlated with the group of sediments and ashes from the Lower Coyol of the Middle-to-Upper Miocene. Jhls unit is covered by the agglomerates, lavas and oshes of the Upper Coyol of the Plio-Pleistocene; then finally, with the reoctivotion of volcanism in the Pleistocene/ Quaternary, ali of the succession was covered again by lavas and pyroclasts at very distinct leve Is.

The local bosement of the Momotombo volconites, drilled only slightly by the geothermal wells, indudes a sequence of lava, pyrodast, ond agglomerate spills with thin intercolations; and in the deepest part of the wells, reworked fossi 1 pyrodasts.

The Momotombo Volcono is found on the lower western edge of the Nicoraguan Depression, situoted where that depression changes direction frórn 30.8º North to 32.0º South.

Directly in the Los Marrobios oreo, the western edge of the Coribbean Plate passes over the Cocos Plote. The latter sinks in the conspicuous Central American trough, [ust 100 kms. off the coast of Nicaragua. The Coribbean Piafe shows evidence of an extensive zone behind the íslond are, producing o graben (the Nicaraguan · Depression) sorne 60-80 krns. wide which runs parallelly beneoth the Central American trough.

cordillera, of which the Momotombo Volcono forms port, is controlled by one of the most complex exomples of interoction omong onshore lithospheric plotes. The borders of four of these plates are both converging ond diverging,thus producting numerous transforming foults, compressive dorsals, offshore troughs, volcanism in island choins, and volcanism in rising plotes.

Organización Latinoamericana de Energía

Page 58: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

'fi., U-..:6_"1" :.'t.~.,~.~.¡;

••~·CQ, 1'f. Ot-~'" ,.Ci?

!:S:,;,r:..;._,..e ·-~'l'.::.i;: .... ~ ¡;,.)o .&'V•· --

SC::3<i.J._!_r'E t<i/l~·~ ~~ &"!;f'

-.9~

' ' : ,. ' ' '

C131:1 l'V'W~3Hl03!> oswoiowow :1H1 :10 s1HM N011::>nao~d CN\f A~Ol'V'HOldX3 3Hl NI oasn S~NIS'V':>

113l3W'V'IO acisino

Hld30

NOIDnaO!ld S3H)NI

LO 8/S" 60 8/E: 81

oc;

( d) Ot'8-0S"Z:: (\i) osz-ozo (:::>) oz::-000

(w) AHOl'V'll01dX3

(1) 009-0~8 (d) O~T-OS" l (S) osz-ozo (Jl m::-000

JOl,PU'l¡I ( '1¡1) uo1pnpuo:) (:::>)

:310N

J<lU!l (l)

MDllº4S (S) uo1pnpoJ¿ {d)

L9

·s¡ ª"ªI aw os ay¡ 10:1 sdow arn¡o1adwa¡ ay¡ :101041 o¡ WJOJ. mnw1s f..rnA o a¡OJ!PU! lª"ªI oas MO¡aq sm¡aw 008 ¡o sapJ1o¡y:> ay¡ ¡.o uo11ng!JJS!P =u '::)00('; o¡ o [ :fº JapJo ay¡ uo suo1¡DJAap 4l!M 'siuaurarnsoaur a41 :Iº a6uo1 ay¡ u1y¡1M sarn101adwa¡ a¡o:i1pu1 (l';ü!S ')1-DN 'oJ-)1-0N) srn¡ewow -1ey¡oa6 =u ·sarn¡oa:1 wn!poso1o¡y::i Ljl!M '¡uou1wop - Ja¡oM s1 Plª!J. ay¡ ¡oy¡ e¡OJ!PU! sñuipuj; ÁJ¡s1wey)

·¡soa a4¡ WOJ:f pa:>npoJ¡u ! S! ¡oy¡ MOl:f p¡o::i ay¡ lfl!M sarruxuu :10 ousurouaud a¡qo1:ia1ddo :Iº uo11o:i1:1paA ay¡ ¡noyJ!M '¡saM4¡1ou-¡seM ay¡ WOJJ. MOJ:t prowdn ay¡ Ag f.JPªJ!P PªJ. S! Jattnbo Mo11oys ay¡ ¡oy¡ se¡o:i1pu1 Pº:fS!41 xc-iw puo (';-1w so t.pns) J8:fJnbo Mo¡¡oys ay¡ 1.q paj. s¡¡aM a4¡ 1.q paonpord asoy¡ puo s¡ ¡aM deep ªlfl WOJj. srn¡OM 9lfl J-0 UO!jOJjU8JUOJ puo UO!j!SOd -uioo ay¡ U! pa11Jesqo a1aM sa:iuaJaH!P a¡qo¡ou ºN

·uo!JDJ!Oldxa e4¡ :Iº ¡¡nseJ o so 's1a¡oM 10100::> ¡oyMewos :fº UO!SnJ¡u ! ¡ onpniñ o sp10Mo¡ f.:iuapua¡ f.muo!jn Iº"ª uo :Iº ·a:iuep[A8 a4¡ 'o¡op jO:>!Wal.poa6 e¡qol!DAO ¡.o s1soq ay¡ uo ')joo11eAo o¡ e1q1ssod l! S! 1ay1!ªN

·sp1n¡:1e4¡ :Iº UOljOJ¡uaJUOJ 1o¡puo uouiscduioo e4¡ U! SUO!JD!JOA llf6!1s PªF"P o¡ 6U!)j=>o¡ uaaq so4 uorstcord 10::>11!.¡ouo sauiuauros puo 6u1¡dwos U! f.HflU!JUOJ poo6 uaeq iou so4 a1a4¡ 'Plª!:t oqwo¡owow a4¡ :Iº i\Jo¡s14 ¡o:i!wa4:ioe6 a4¡ U! JDlfl peuouueui aq p¡noys I! 'JaAaMOH

·¡uawe6ouow Plª!:I :10 pedsp iuouodur ! f.1eA S! Ljl 1aAo 4:>¡0M daa)j o¡ 1ap10 U! papeau eq ll!M 6uJJOJJUOW ¡o::>!we4:ioe6 1n:1aJo:> puo 1o¡n6e1 i\JaA 'uo Mou WOJ::f

·so6 ay¡ :10 11 o ¡sow10 JOJ. siunocoo ªP!JpÁyuo uoqm::i :sesÁ¡ouo ªlfl u¡ 146!aM 1.q % r l 6u!6DJ8AD S8SIJ6 SU!DJUOJ JOdOA parorcdas e41

al31:i 3Hl so S::>l1Sll:l31J'll:l'IHJ NOU:>naOl:ld

·wa¡sÁs¡¡ no:1-ssoJJ 0:10 suoaw Áq J8:f!nbo aJn¡oJadwa¡-y6!lJ '1adaap Jat.¡¡o ay¡ Áq Pª:I S! 'az1s pa11w!I ¡.o '1a:11nbo MOJlºYs ay1 ·papauuo::i aro y:>J4M 'sJa-:11nbo ¡uaJawp oM¡ ,.<.q peiruusuco s1 Plª!J. ay1

- ¡ ¡aM eJOW y::inw Sfll..Jl &JO sarn¡oe:1 ::i1soq aso4M 'J8:f! nbo Mo¡¡m¡s ay¡ ¡d<rna¡u1 a¡op o¡ PªIJ!JP s¡¡afil. ay¡ :Iº ¡sow

Organización Latinoamericana de Energía

Page 59: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

"' ?:J

~

CJ

- o-

.. o

-

-.....¡

,,,.

U1

"-'

-.....¡

-

I[

w ,

..,:¡

-.....¡"

-.)o

o o

-.....¡

-O .

.

. o

o"-

' -

-

.¡;,..

s: "

-) 1'

) -

co-o

rnm

l'J.

.,.0

-00

00J

V'I

l'>

J~W

WW

"'0

w

ln

.::...

.D..

O-

__,

OO

OO

O·'

J-.

68

o ?

VI

1'J

o o

co

-O

A

!:>.

(X)

o o

z PJ

9 en

;o

)>

~ -~

e

o )>

A

l

> "' + + n -a

-

"'11

1 ?;

..,, CD + + + n e + + ?;

ce + + ::<: + z e + .... o n "' ::¡ ...

z o __, rn

(Ji

z --;

o

o-·

il 11

~

~-~

g_ ~

u.

- ~

3. '3

(1)

o o

u.

o :)

< o

g_ ~

~ ~

~ ~-

(1)

<1J

~ n o + + +

n~

.P º

"' ::¡ ...

o???

o

vi~o

~°'

Q

s ~

m O

X )>

9

o r-

)>

z s

¿;; ><

· n

~ o~

N

m

)> :¡; z o

s )>

o

0 I

);'

s e

""

O

)>

m

-i n

0 I

'- )>

)>

~ ~

~ o

z z

z o __,

m

Organización Latinoamericana de Energía

Page 60: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

·vc-1w puo 'o t -1w 'v-1w s11eM f.q pey::ioe1 ueeq f.1uo soy y::i14M '110/\JasaJ daap ay¡ J.º asoy¡ ¡oy¡ UMOU)j

·popad ;oaf.~m: o 1aAo peu ! o¡sns aq 01 MW gs aso y¡ N10110 l! p¡noM J9Y1!8U puo pauuo¡d f.poe;¡o MW-<;8 ay¡ uoy¡ e1ow J.º UO!lºllºfSU! ay¡ l!WJad ¡ou p¡noM ':11es11 puo¡s! UD so pa1ep!SUO) 'wa¡sÁs MOi l oys ay¡ J.O aZ!S ay¡ 'PDf u! !Jaf!nbo deap ay¡ do¡ os¡o o¡ uo1po;¡xa ay¡ 10f Á;ossa::iau S! I! 'J~O/\JasaJ ay¡ fO UOJIOJ!O!dxa 8/\!SUe¡u1 uo JO:J

·s1¡aMa4¡ UI MO!fÁJOSSaJau ay¡dndaa)j o¡ a6ouow iou PI noo arnsse.rd J!OA1aseJ Bu!¡! nsar ay¡ ¡oy¡ Lj6!4 os ag o¡ aAOJd p1noM 19¡¡01 ay¡ spJDMOj MOlf IDJ!JJaAqns ay¡ a::inpu! o¡ ÁJosseJeu 1a:1!nbo Mo1104s ay¡ ut arnssard u1 do rp a4¡ 's1say1odf.y S!YI ;apun ·s1¡no:1 fº we¡sÁs a4¡ y6nOJLjl p1n1f ay¡ fº asu ¡om¡ou ay¡ A1uo 6u1sn Aq auop aq ¡ouuo::i s¡!un Mw-gc oM¡ y6noJ4¡ wa¡sf.s daap Bljl fº uoi¡o¡101dxa a4¡ ¡oy¡ Pºf ay¡ pa;o:is1apun os¡o soy s¡apow ¡OJ1¡oway¡ow J.º suoew f.q S!sÁ¡ouv

:¡uawdo1a"ªP 10:1 sau ! lªP! n5 ¡o¡uew opun¡. asa y¡ sa¡Od!J!JUO sn4¡ f.5e¡oJ¡s uououojdxa pasodo rd ªYl

·pa¡ow1¡sa aq uoo v puo z uaaM¡eq ¡ng 'sa1n¡oa:1 J!ay¡ uo puadap ll!M pa11up aq o¡ s11eM :10 raquinu ªlJl ·f.¡paJ!P 1e¡.!nbo daap ay¡ l!Oidxe o¡ 1ep10 u: 'ast1 p1n1Hº oaro Bljl U! si lªM awos l l!JP 01 ·o

·1a:1!nboM0¡104s ay¡ wo1:1 'puooos e4¡ fº uod so ¡¡aM so '¡!un ¡sJ!J. ay¡ 6u!f.¡ddns JO:f a1qol!º"º Ápoa1¡0 s11aM ay¡ J.º asn ª>!ºU! 01 ·q

·s¡ ¡aM uouonpord :Iº UO!JOUJaqo a4¡ puo aououeiurour puo uouorado J.O Á¡p1¡so¡e ;a¡oaJ5 l!WJed o¡ 'ÁmsseJau f.¡pp¡s ¡oy¡ uoy¡ 1a6m¡ S!l8M J.O Jaqwnu O O! 6u1d!d :fO Wa¡SÁS a4¡ peUUOJ 01 'J

S:>l!SIH3DVHVH) NOl!JílOOHd

·Ja:11nbo ay¡ U! ÁJ!J!qoaw1ad puo a1n¡o1adwa¡ fº UO!Jnqp¡S!P ay¡ J\q os¡o peJuan1J.U! ag o¡ swaes 1a4¡01 ¡nq ';aÁo¡ ª"!J:)(lpo;d ay¡ :Iº y¡dap a4¡ uo A1a¡os puadap ¡ou saop uroais f.1p }º uouonpord e4¡ sprov.o, ª"!º"ªo¡ ÁJuapua¡ ay¡' A¡101m1¡10d ·sJBJ.!nbo pe:rnpOJJ. ay¡ U! A¡1eua6owoy :Iº )jJOI J!SU!JJU! ay¡ o¡ enp 'esay¡ :Iº S)!IS!JaPOJOlp uouonpo.id ay¡ o¡ so e::iuep1Ae ¡ua1eH!P S! e1ay¡ '1a:11nbo awos ey¡ ¡daJ1e1u! s¡¡eM ay¡ ¡oy¡ POf ey¡ a¡1dsea

69

:pasn e1eM 011a¡1n 6u!Mºllº:I ay¡ 'swa¡sÁs UO!palu1a1 puo uououodsuo.u ay¡ JOf so JlªM so eu!q1n¡ e4¡ JO} 4¡oq 'pasoq aq p1noM pe[oJd e4¡ 4J1yM uo SJ!!S!Je¡ -JomyJ uouonpo.id ey¡ 6u 1ys! 1qo¡se u! 'aJOJ.arny1

·s¡se¡ ey¡ 6upnp Ad1oy¡ue 6u!soanu1 spJoMo¡ sepuapue¡ pe¡se:1!uow ÁpoeJ10 poy ¡oy¡ s11eM ay¡ :Iº auo A1uo JO:f peJep!suoJ SOM S)!!S!Japomy::i uouonpo.id ay¡ UI UO!!OIJOI\ ÁUO .pesn aJeM ñuusai uouonpo rd p¡e!J. ÁCJ pap1t>.01d Ad¡oy¡ua puo MOIJ. uo o¡op ay¡ 'sneM 6U!JS!xa-ÁpoeJ10 JO.:J ·o

:o¡ apow sov, eJuarn:1aJ 'J!Ot>.JaseJ daap ay¡ U! Pªil!JP aq o¡ s11aM Mau 10::1 ·q

puo Ad1oy¡ue :Iº lª"ªI ay¡ ¡smaJOj. o¡ Jap10 U! orop arruoradurai ªICJº1!º"º ey¡ · ¡

·paJep1suoJ soM 6>jjpj 0017 l :Iº Ad1oy¡ua ,,PaloJd,, o 's11a,y. pauo!¡uawaJO:fO ay¡ ¡.o ucuonpord ÁJp ay¡ a¡!dsap ¡oy¡ possans aq p1noys I! 'JaAaMOH -¡unoJJo o¡u! ue>jOI os10 aJaM o L-1w llªM uo o¡op ªYl ·(,,a;g 6) SJa¡aWO!P 1owJOu Yl!M s11aM WOJ:f MOl:f ay¡ jS0)8JO:f o¡ ( J8j8WO!P 11 ows o y¡1M puo pamoiap) 17-1w 118M :fO uouonpo.rd :fO 1ª"ª1 ey¡ 'z

!INíl 08WO!OWOW !SHl::I 3H! ::10 S3Hn! V3::1 JISV8

·adÁ¡ a6o¡s -UO!jOJOdOAa-auo a4¡ :Iº S! ¡uo1d ªYl 'MW ge :Iº Á¡1:mdo::> JaMod pa1101su! uo Yl!M '886l Jagwa¡das U! dn parrors SOM 'oqwo¡owow :Iº l!Uíl 1owJay¡oe8 ¡sJl.:J ay1

Organización Latinoamericana de Energía

Page 61: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

70

BASIC DATA ON OPERA TIONS

RATEO MAXIMUM

OPERATION CONTINUOUS OPERATION

Power Capacity kW 35 000 40 370 Power Factor (cos) 0.85 0.98 Turbine lntake Pressure bar 7.00 . 8.10 Steam Collector Pressure bar 7.35 8.50 Condenser Pressure bar 0.125 0.145 Steam Flow to the Turbine lntake Val ve kg/h 264 125 302 006 Steam Flow to the Ejecto(s kg/h 15 968 15 968 Total Steam Flow kg/h 280 093 317 974 Auxiliary Consumption kW 2200 2 200 Gross Specific Consumption kg/kWh 8.00 7.90 Net Specific Consumption kg/kWh 8.50 8.30

j

PRODUCTION CHARACTERISTICS OF PRODUCTION WEllS

WELL TOTAL FLOW STEAMFLOW ENTHALPY (kg/s) (kg/s) (ki/kg)

¡\!T -2 60 12 1, 100 MT-3 95 18 1,100 {*) MT--+ 08 08 2 700 MT-9 70 13 1 100 MT-10 07 { *) 07 (*) 2 700

MT-12 20 20 2 700 MT-17 40 08 1 100 (*) MT-19 20 04 1 100 MT-20 32 32 2 700 MT-21 34 06 1 100 r

~.lT-22 60 11 1 100 {*) MT-23 85 16 1 100 MT-25 55 10 1 100 MT-26 90 17 1 100 MT-27 140 26 1 100 (*) MT-31 110 12 0950

NOTE: (') Evolu1ion lo drv-steorn produclion is onticipoted.

Organización Latinoamericana de Energía

Page 62: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

A ~3N3 Sl3n:I SS\fW

saoanos SS'efWOIS 'l

·6i.¡;¡o::>)IQQO'f :Iº 1ap10 ay¡ Mo¡a.q puo 'WJO}IUn Álª"!IDl8J SI SSDWO!q JO iueiuoo A6wue ª41 'UMOU)j A¡¡ua!J!Hfls we4¡ !º 1aqwnu ¡oa16 o 'sasseoo.rd a¡dw1s ñuisn Aq Á6Jaua OJU! pe¡JeAUOJ ag UDJ SSDWO!g Á¡¡oWJON "UJ6!JO IDW!UO JO e¡go¡a6aA D 6U!llD4 ¡ope¡ow J!UD6JO 11º so peu!:J.ep aq UDJ SSOWO!tl

·pu!:>¡ 1º4Hº aq l l!Ml!lº41Pºº!SJepuns1 I! 'SSDWO]q:J.OljD8dsaM:f-! os 'u16!JO iuojd fº ¡oy¡ S! isararu ! Jº 1oap¡oa16 o s;aHo ¡04¡ ssouroiq a41 ';adod iuesard a41 :1-0 sesodrnd a4110::1

·se::iua!ua11uo::iasn-pua uo 6u [puadep 'sasse::io;d UO!SJa11 -uoo ¡01aAasÁqÁ61aua a¡goz!l!!n ON! 'u1060 'paw10:1suo1¡ ag u oo Á6Jaua pa;o¡sS!41 ·4¡1oa ay¡ say::>oa1 ¡oy¡ Áfüaua m¡os a4¡ 6upo¡s :1-º sÁoM s,a;n¡oN :1-º auo si ssourorq

'sJsay¡uÁso¡o4d :1-º suoaw Áq ';a¡¡ow a¡qo¡a5aA ::>JUD6JO o¡u! Á6mue1o¡os:1-o ucrsraxuoo ¡om¡ou e4¡ :fº ionpord a4¡ uiru UI S] lP!4M 'SSDWO]g :1-º UOJJDWJOj -suor; o wo1:1- ouico Áa41 ·,\6Jaua 6upo¡s :Iº sw10:1 pa¡o;¡ua::> -uoo a1ow azo 'Á6;aua Yl!M p110M a4¡ apixord A¡¡ua11m y::>14M '(so5 ¡om¡ou '[ooo 'wna¡o11ad) s¡an:1- i!SSO:l

SIS3H1NAS010Hd t · 1

· Afüaua ¡o:>! wa4::> oru ! A61aua1o¡oss¡Ja11uo::>¡o4¡ ~1sa4¡uÁso¡o4d 46no14¡ uouonpord SSDWO!q S! l! 'Sp'JOM Ja4¡0 u¡ ·4¡Mo16 iuojd puo ª:1-H U! 6U!JJí1SaJ 'spunoduroo ¡o:>! wa4::>:J-OS]sa4¡uAs a4¡ 10:1-uns a4¡ WO.i:f Pªlº!POJ Áfüaua ay¡ asn siuojd lP!4M Áq ssscord a4¡ S! s1séH.p.uÁso¡o4d

lL

f:B6l -uzvas 'vlllZ'l.f¡j8 J..9~ElN3 ON'lt S3NIW ~O MlSIN!W·:l3l3S

¡jQl'ltNIOOO:l S3J¡jílQS3¡j J..Sl~3N3 04¡aO:)SID:)a6JOf

·U'o1101a6aA1a¡oM6u]pn¡::>u1 '·::i¡a 's¡oaJa::> 'se.irusod - 's¡sa10:1- :1-º w10:1- a4¡ U! ';a¡¡ow J!uofüo Á;p :fO suo¡ uo1¡¡iw

oooooz A¡a¡ow1xo1ddo :Iº uouonpord a4¡ JOf ªICl!SUOd -sa1 A¡ ¡onuuo S! A61aua :1-º Arnu onb ¡ ¡ows S!41 ·uo!pnpo;d ;a¡¡ow ::>1 uofuo puo ssecord S!sa4¡uAso¡o4d ay¡ oiu ! s;a¡ua 4¡Joa a4¡ Aq paA1a::>GJ A61aua =r= ay¡ :J-O % l 'o ÁI vo

:a:1! 1 JOfªICl!SUOdsaJ SUIJ!P08J U!OW ayfjo auo S! ua5Axo Jo::>n¡a¡ow puo ssouroiq w10:1- o¡ ap.xotp uoqm::> Jº uouonpar J!Ja4¡uAso¡o4d

ua6Axo::>!Jaydsow¡o pu o (su oqmJ01pA4) ;a¡¡ow J ! u ofuo

·04/6)1 Of:l;JO perourusa aguo::> uo16a1 ¡o::i1do1¡ D...U] uouonpord SSDWO]g A¡iop a6oJal\D ª41

ssoanos AM'efWIMd z: t

-ssaoo rd 1 om11 n::i,16010 ¡op¡snpu1 uo fº anp1sa1 ay¡ u oy¡ 1ay¡o1 'uouonpord A61aua S! asn 1 odp -U!Jd asoyM ssouio !g JO:f- w1a¡ ay¡ S! ,,a::>mos Amw 1Jd,,

:sMOIJº:f so pa1:11sso¡::> aq uoo sasodrnd A6Jaua 10:1 seornos ssowo!g ÁJOW!Jd

SlN\fld Síl03N911 ''V

y6!lj o 41!M 6uo¡o '/q1p16!J puo 'ssauproq 'ÁJ!Suap4614 fº sJqS!1apomy::> 41!M siuojd sapn¡::>u1 ÁJo6a¡o::> S!Yl

Organización Latinoamericana de Energía

Page 63: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

72

latex sap res in oíl wox other fluids

In summary, this cotegory for biomass sources caembrace:

Furthermore, oíl- and wax-producing plants exislNormally extrocted from fruits and grains, thesproducts present o colorific value two times highethon that for cellulose, starch and other corbohydrates.

Other plants produce hydrocorbons similar to gosolinediese! orfuel oi l. .

Cerloin p!ants hove sap or latex with a compositionsimilor to tho t of certain fuels or chemical productsderived from petroleum. The best-known exampleis nalural rubber.

D. BIOFLUIDS

The cultivotion of aquatic photosynthesis resourcehas a short history in relation to lond cultivation. greotdeal of technologiescurrentlycome from Asiatinations.

Oftheseplants, the bestknown inBraZil isthe"aguopé"research is now underway on ils transformation intbiogas through a noerobicdigestion ..

A sizeable number of biomass sources, practicollyuntapped, proliferate in walers around !he worldThese aquatic plants constitute a vast biomass resourcof excellent volue. Essential ly, lhey ore highly-produc-tive plants that need no cultivated land, fertilizers, pestícides. They reoch a produclion of 85 tons/ha/ yeorofdry rncter iol.

For their development, these plants needs sunshine, corbondioxideand nutrients. Water plantscandevelopboth in fresh water (lckes, dams, rivers)ond insolt wat(oceans).

There exists a greot variety of plonts grown in water. ·. Thesevory from unicellular microa!gae to macroalgae.

C. WATER PLANTS

amylaceouscrops (cassava, corn, potatoes, etc.) cellulose (pasture, bornboo, etc.) sucrose (cane, sacch.arine sorghum, etc.)

Energy plontotionsof non-ligneousplants mustbe rich in:

The types of energy plantalions to be cultivoled depend onthetypeof biofuel that needs lobeobtained, and on the edopho-cl imatic conditions of the selected region. The biofuel, in !urn, depends on the consequerices of lheenergy morket needs tobesatisfied.

This colegory includes small pionts: normally lhese are food producls but they can also serve asan energy source. Almos! olways, they ore plonted and their lheir cullivotion is seosonol. We could point out os examples: sugar cone, saccharine sorghum, sugor- beets, etc. These sources presenl the advontage thct lheyore more accessible lo energy users thon the forests of the previous category.

B. NON - LIGNEOUS PLANTS

These deforested oreas mus! be replonted with genelically superior"trees, so that the total quantity of forest resources ovailable for the future can increase gradual.ly, withoul increasing !he plonled orea. lt is true thot the increase of forest resources ond an in- lelligent managemenl of existing forests will result in greatedue 1 production.

When the felling of trees from notive forests is no! adequotely controlled, their exploítotion for wood or other purposes, brings about an exlensive transfor- malion intodesertareas.

naturally, in nativeforests artifically, in man-madeforests

conlent. ligneouswoodsoccur:

Organización Latinoamericana de Energía

Page 64: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

WD3dS ·3

·,,apuap,, puo ,,¡nuo:>o:> DJyog,, aq p¡ no-v, AJ06a¡oJ awos ay¡ uiorj siucqd uOJ l!ZoJg Jay¡o {puour¡o) raonpord p1nuo1q o SJ H puo '{dJO:Íopue) 1oua¡ow snoau6q ljl!M '(drcooseur) l!ílJ:J. snoa:>o1Awo uo sp¡aJÁ ,,nzoqoq,, ay¡ 'a1dw oxa JO:} '. ,,snoauo11 a:> -s1w,, o¡ puodse.uoo i\¡snoauo11nw !S¡oy¡Jo 'SaJJ06a¡o:> JaWJOJ. ay¡:!-º J.uo u: papn1:>u1 aq iouuoo ¡04¡ sao.inos ssowoJq ¡.o sed,\¡ ID!Jads padno.rf aJO ÁJo6a¡OJ S!ljl u¡

· asodr nd SJ y¡ JOJ. SJ qs1 Japom4 J ¡ua¡ 1 a:>x8Yl!M11a4s o ª"ºY ,\ay¡ '.¡oo:>m4J aonpo id uoo Aay¡ ¡nq 'po a1qo¡a6a11 aonpo id Aa4¡ a:>UJS AJo6a¡o:> s1y¡ o¡ puodsauoo ,,apuap,, puo ,,1nuoJoJ O!yog,,

sa:>Jnos A.JDpUO:>as e· L

"UOISJ8/\UOJ aionbapo o¡ paoalqns U8ljMSS8JOJd ¡oJJ¡snpu! uo ¡.o ioripord-xq 6u!A¡ddns-Á6Jeua uo S! ¡oy¡ ssowo1qJo¡. uouou 1wouap ay¡ st ,,a:>JnosA;opuo:>es,,

snuauo ONV S3íl01S3~ )INV:::>~O

:sMOl lºJ. so padno.if aq uoo puo 'su !B!JO ¡ueJawp A1aA e11oy u oo sanpJS8J 4:>ns

a¡soM [ouisnpu¡ a¡SOMUDqJn

a¡soM10JnJ

'UOJjOJj -U8JUOJ puo Á!!jlqo110J\O Sil S8UJWJ8p3p LjJ!ljM 'u!6JJO Sjl ,\q paz IJ8jJDJOLjJ so a¡SOM J.O edA¡ ljJ08 Jap1sUO:)

:A¡1A!PDJ.OSad,\¡eaJ4¡ wo1¡.puo '¡uewuoJJ/\Ua 1om1 a4¡ u: padojexap S8!!!"!Pº ut sa¡ou16JJO S!41

(¡uewa5ouow )jJO¡saAJI) sanp1sa11 oun uo (6U!JS8/\

-m4 puo ¡uewa6ouow A1¡sa1oj.) sanp!SaJ ,\1¡sa10¡. ( sdo.o ¡om¡¡ n:>1160) sanp1saJ 6uJWJOj.

(sa¡soM JaMas) sanp1sa1 p1nb!I ( e6oqm6) senp!saJ P! ¡os

·swJa¡Afüaua u1 'Ja¡¡ow pau1 Aq peiruusuoo 6u1aq ¡saJ ay¡ 'Je¡¡ow J1uo610s16)10'('.:0Jq· [ A¡uo 'AH¡uonbs!4HO ·Aop;B)jO·s o¡ q·z; ¡.o JapJO a4¡ uo u: a6oqm6 JO UO!JOJaua6 ondeo Jad ·a:>1nos A6Jaua unuiudo uo si a6oqm6 uoq1n

· ÁopJad ondco rod sw 80:0-0J.º UO!JJOdo;d o u1 'soóoiq aonpo rd o¡ pasn aq uoo sa¡soM JaMas 'pasn S! ¡uaw¡oa1¡ J!qOJaouo ueyM

: osjo aro arn4¡ 'senp1saJ Jtuo5Jo 6U!JOJaua6 sau¡snpu1 asoy¡ }O ·(¡uan1Hª 6u11111s!p) a60¡¡1¡s puo esso6oq auoo ljl!M 'A;¡snpu1 jOljOJID 8ljj U! punO}S! a1dwoxa 8UQ ·saJJnOS 1en¡.01q ¡u e11eJxa aro arruou J! uoñro u o J.º sanpJseJ ¡ D!1¡snpu ¡

sau¡snpu ! a601aAaq S8JJ8UU0l

sauisnpu 1 poo¡.

SW31SAS NOIS~3J\NO'.> ·¡::

·s1anp1uo6Jo1a4¡0 oiu¡ pa¡1a11uoJ JO paumq 'pa¡sa6u! aq o¡ ApoaJ sa11JasaJ i\6Jaua mios aJO 'sanp1sa1 puo sionpo.rd s¡1 'arn ¡.o SWJOJ. 11º 'asuaSS!ljl u¡ ·p1JoM6u111!1 e4qo¡saJe4¡o¡A6JauasJ4l 6u IJJ8j.SU OJ¡ 'UO!)Sa61 p JO uo !JS86u ! y6nOJljl puo S!Se4¡uAs -0¡04d y6no14¡A6Jeue 10J!we4Jo¡U!l! 6uJ¡Je11uo:> 'Afüeue m¡os arrudco ¡04¡ siuojd wo1¡. Pª"!Jap aro s¡enj.01q I!º 'i\¡ 1ou1::1 ·s6u1aq 6uJ11i¡ o¡ a111¡ou sacrnos A6Jaua a¡q0Meua1 swo1¡. s¡an¡. 'sa¡m1pu1 awou J1ey1 so 'aro s¡anj.01g

PªPªlf<3J S! A6Jaua s14¡ J.º J.1º4 ÁIJOªN ·("10J>16tOl x v· l) JOaA euo u: ¡izoJg Aq pawnsuoJ ¡04¡ uou, Afüaua aJOW .saw !l 000 'S uns a4¡ WOJ:f-Sª"! aJaJ 4¡ma a4¡ Áop ÁJa113

Organización Latinoamericana de Energía

Page 65: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

74

Simple sugors contain only one molecule of sugar within theír molecule, the monosaccharides; in this

C12H22011 + H20 enzymes 2C6H1206

(sacchorose)

C6H1206 erizyrnes 2C2H50H + 2C02 (dextrose) (ethanol)

The reactíons con be fed with various forms of plo nt biornoss. mainly carbohydrates: sugars, amides and cellulose. In the case of these carbohydrates, two hypotheses are considered: the raw materia 1 already has sorne simple sugars (such as sacchorose from sugar cene) which can befermented dírect!y; il can also contoin more complex sugars (such o starches and cel lulose) which must be hydrolyzed tosí mplesugorsbeforefermentati on.

Ethonol production through fruít and cereal ferrnen- tation has been in use for centuries. The fermentation process is basica 1 ly a decomposition reaction which

. i nvo ]ves the í nteraction of varíous enzymes and sugar solutions. Enzymes serve os cata!ysts, according to the reaction be low, showing sucrosefermentation:

Ethanol is produced through the biochemical conver- sion of fermentable sugors through m icroorgonisms such osfungi, bacterias, yeasts, etc.

The rnoin fue! produced by the fermentation process isethonol oralcohol.

2.2. l FERMENTATION

fermentotion anaerobícdigestion

The study of biologíca! conversions of btornoss con besubdivided into:

2.2 Biological conversions

Far centuries, sorne biomass forms hove been used directlyos fuels, without any tronsformation beforehond. j-.Jevertheless, many technologíes currently exist far the conversion of biomass inlo biofuels, in order to facilitate theirenergybenefifs.

Al! this variety of ways to convert biomass into biofuels responds to basic principies of !ífe and Nature. A com- plete cycle exísts in ali of these conversíons.

A great variety of woys exíst to convert biomass di- rectly into biofue ls. Although ít cannot be said that a better process exísts, it all depends on where and why biomass conversion is beíng done. One conclusion is evídent as reqordsrow materials, and it is thal all or- gonic residues and detritus should be used at maximum, since even after being converted to biofuels, they still serve to recycle nutrients and clase the cycle. ·

1 This paper wi 11 lirnit ítself to the chemícal conversion

processes, due totHeirgreat i mportance.

breokdown of cellulose molecules through the octions of mineral acids or selected bacteria.

incomplete combustion to generate chemical products derivedfrom biomass (synthesisgos );

Chemical conversion techniques are based on molecu loro lterotions in biomassstructure. Forexample:

drying tech n iquestoreducewatercontent.

size-reduction techniques, suchas transformoti on into chunks, puíver izotiori, etc.

Conversion processes may be physical or chemical, ora combínation of the two. Physícol conversion techniques are based on phvsiccl alterations in the form of biomass. For example, the form of forest biomass or wood can be modifíed by:

Comparing plants with solar, wind and hydro devices, they are very inefficíent in conver!íng solar energy into utilizable energyforms, (SeeFigure l ).

back ínto space. Most of the solar energy that finally enters the atmosphere ends up feeding the wind, tern- perature and water systems of the biosphere , The remoinder, a mere O. l %, is captured by lond plonts, algoe andsomespecies of bacteria; a nd i! is converted byphoto- synthesís íntochemica 1 energywithin protoplosm.

Organización Latinoamericana de Energía

Page 66: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

·a¡ n::>e JOW a610¡ auo 6u!WJOf 'spuoq ¡m1w84::i ¡ou1a¡xa 4!!M sa¡n::>a¡ow appo4JJOS -ouow Áuow iº dn apow em( sep!my::i::iosÁ¡od) se¡ n::>a¡ow asoyM sa¡o1pÁ4oq;OJ xG¡dwoJ a1ow aJO sa4::uo1s ·sepuo4::i::>os1p am ase41 '.s106ns a¡dw JS :!-ºse¡ n::>a¡ow OM¡ uio¡uo::i 'asopo¡ puo aso¡¡ow 'aso1Jns so y::>ns 's106ns 1e410

·asopnJ:I- puo (es0::>n¡6) aso1¡xap p8pn¡::iu1 SJO Á106a¡oJ

"UO!JOjU8W18:J-10f SS8JOJd UO!JOJOda1d ay¡Á¡¡soJ puo¡¡n::i1H1P a.roui ay¡ 'a¡ n:ia¡ ow 841 xa¡dwo::> aiour 8y¡¡nq :¡ouo4¡a oiui p8¡Ja11uoJ aq uoo sa¡o1pÁ4oqm::> as8y¡ JIV

N01S3910019 )180~3\fNV 0·¡:; 'z

·ua6Áxo:1-oa:iuGsqoa4¡u 1 sanp1sa1 a¡qo¡s puo ªP!XO!P uoqm:i 'auo4¡aw OJU! SSOWO!q SjJe/\UO) ¡oy¡ ssaco rd ¡0::>160¡01q o st uo1¡sa!po1q :i1qo1aouv

.paonpord SI 6u1MOjjOf 8Ljl 'uouonpo.rdar puo ¡0111/\JnS S,WS!U06 -10 a4¡ JOf Á6Jeua /..1osse::>au a4¡ sap1saq 'suo1poa1 asa4¡ }º ¡¡nsa1 o sv ·(l'H:)) auoureui o¡ pa::>npa1 st uod ;e4¡ouo puo (C:O:)) ap11pA4uo o¡ p8Z!PJXO S! 1auow ::i1uo610 s14¡ :!-º uod o 'sseoo,rd a4¡ 6UJ1n(] ·suo1po81 JJJOwÁzua iº ¡es xa¡dwo::> o 46no14¡ ';e¡¡ow J1uo610 u1 paum¡uo::> Á618U8 ¡0::>1wa4::> 1OJ¡ue¡od8Lj! 'ua6Áxop a::>uGsqo a4¡ u! '6u 1z1¡1¡n fº aAOLJ sws1uo6100JJJW U!OJ18J ¡04¡ Á¡¡n:io:1-a4¡ uo pasoq s1 uouseñ.p :lJqo1aouo y6no14¡ uo uonpo rd auoy1aw

'.ap1xo!p uoq10J %017 puo auouratu %09 Á¡a¡owJxo;d -do 6UIUJOIUOJ 'so6oJq so UMOU~ 8JnjXIW snoaso6 o

puo'.J8Z1¡1¡ -J8f ¡1os 10 pa8J. [ounuo so ¡n¡.asn /..¡¡01¡ua¡od 'snuinq puo spunoduioo uraio rd a¡qo¡86a11 'sp1¡os G¡qo¡s

·s1az1 ¡ i¡1a:1-1uo¡d sOJO 4¡Mo16ao5¡o10:1- llf 'ssaJOJd a4¡ u1pesn1a¡oM a4¡ u 1 pa11¡oss1p s¡uaJ1¡nu

:ae14¡6u1Mo¡ ¡0:1-a4¡ oru: papJ111p eq uro 'sasodmd Apn¡s 10:1- 'lp1yM safiois pa)ju 1 ¡1a1u! ¡u a1awp sasuduioo uousafn p ::i1qo1aouv

srsauaüouoqraui -oficrs p1s ( uo ljOJ !f1J8:)0) U0!10WJO}P!JO-e5o¡s put;

( s1sÁ¡o1pÁ4) uoun] ossi p-a5o¡s is L

·a1qo¡s uiouiar siueuoduroo sofiojq a4¡ puo ouo.i uoucnpord auo4¡aw ay¡ 'sionpo.id Á101paw1a¡u1 JO uoi¡o1¡ -uaouoo a4¡ 'uousaóip J8HDW J1uo610 ¡.o a¡o1 aLH 'sny¡ 'puo a¡qo¡s aro Á¡1111po ¡ O:J! wetpo1q JJa4¡ pu o sursiuofuo -OJJIW :!-º s¡unowo puo S8JJeds a4¡ 'SUOJJIPUOJ UIDjJ8J 1apun '¡04¡ suoaw s141 ·wn11q1¡1nba J1wouÁp ruoisuoo o u 1 a10 puo uotssacons u! Mo¡ ¡o¡. sa6o¡s ae14¡ ese41

:sMo¡ ¡0:1-soa10a6o¡s4Joa u1 paA¡o11u1 suouooar a4¡ :1-º uo uonba ¡0::>1wa1..p ei..¡1

(esoJn¡5) (aso¡n¡¡a:i) (9oltH9:))u ,,aso¡n¡¡a::>,, olHu + u(SoOLH9)) e5o¡s s¡¡ ¡

(p.oo JJJÁ¡nq) (asconjñ) z;Ht: + C:Q:)t; + H000:)0H:)¡;H:)8H:)-90llH9:) a6o¡s put;

(euo4¡ew) (ua601pÁ4) (epixcip uoqrcc) z;Ht: + "H:) 0Hv + 00:) (auouiaur} (pioo JJJÁ¡nq) 1'.H:) + vH:) ---------HOOO:)¡;H:) :a5o¡s p1s

-uououodsuou puo a6010¡s '6u1¡puoy 18!S08 JO} 10 ru auidmba 6UJ!S!X8 u: asn 10:1- a¡qo11ns ¡an:1-01q o oun ssowoiq w10:1-suo1¡ o¡ mp10 U! psuiojrsd aro suo1s1aAUOJ ¡ow1ay¡ asey1 ·a1n¡o1edwa¡ ut as11 d104s o :1-0 ¡¡nse1 o so 'aJnpn1¡s ¡o:i!wa4J SJ! UJ suO!l0:J!:l-!POW saofüapun ssow01q y=>!LjM U! asoqi 810 suoisrexuoo ¡ow1a41

.oiu¡ ssourorq ¡181\UOJ o¡ sorruoredure¡ y614 asn 4JIYM S8!6o¡ou4Ja¡ 81\jOAUI SUOJSJ9AUOJ ¡owJe41

sicnpord ¡m!W8Lj:) jOO:JJOLj:)

so6 a¡q!¡snqwo:) (Á61eue ¡ow19y¡) ¡oeH

:sMOllº:I- so Pª!:J-ISSOjJ aq uoo asEllil .ssouiorq wo1:1-Á6rnu8 puo s¡9n:1-o!q ñuunoiqo JO} JS!Xa suotsraxuoo ¡owJ8LJJ :!-º 1eqwnu efüo¡ V

uoi¡snqwoJ paJ!(] UO !JOJl:J-!SO::)

(6uD¡ow-¡ooJml.p) uoi¡oz1uoqm:)

Organización Latinoamericana de Energía

Page 67: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

76.

Direcr combustion is o therma 1 decomposition process for biomoss, which is totally converted into thermol energy, leoving only salid residue ash.

2.3.3 DIRECTCOMBUSTION

Of the above, on!y the fírst fou r ore energy-active; and the rest ore inerl, diluting the gas and lowering its calorific value. The tors, in spite of being combustible, are undesiroble praducts in gas composition, far they polymerize when hot, leoving incrustations in the pipes, and when cool they condense as o dork viscous liquid thal obstructs burner pipelines.

Chemical reactions occurring during the wood gosificotian process are much more complex than íhose occurring in chorcoal gasifica!ion, moinly due to wood's higher content of volatile materials. More in-depth studies would be necessory to clear up !he mechanisms in wood gasification; this paper will therefore be lirnited to chorcool gosifícalion. ·

CO (corbon manoxide) (5-15%) H2 (hydrogen) (10- 13%) CN Hn (1 ight hydrocarbons) ( l - 4 % ) C13H200 (tars) (O- 5%) C02 (carbon dioxide) {9 - 11 % ) N2 (nitrogen) (42 - 45%) H20 (water vapor) (11 - 22%)

The gas produced is o mixture of:

Biomass gasíficotion is a very old process to convert a salid fuel into a goseous one with better transport chorocteristics, better ingnitian efficiency, greater storoge facility, ond better adaptability to existing burners ond engines. Moreover, gas produced during gasification can also be utílized as feedstock for other processes ( methanol synthesis ).

Gosificatian is a thermal pracess of biomoss (ar chorcoal) decomposition where the sought-ofter end product is a combustible gas contoining CO ond H2 (car- bon monoxide and hydrogen) os the main active energy components.

2.3.2 GASIFICATJON

In continuous chorcool-making processes it is pos- sible to estoblish stable conditions, control temperature ond corbonizotion speed ond obtoin chorcool of very homogeneous charocteristics, accordíng to the specific demand.

In Brazil, all existing chorcoal-making facilities are planned to obtoin only this product ond to issue conden- sables and non-condensobles inta the atmosphere. Aside from a large energy woste, this represents a high degree of environmental pollution.

Charcoal

carbon dioxide corbon monoxide hydragen hydrocarbons etc.

Non-condensable gases

Condensable vapors tars ocetic ocid water methanol hydrocarbons etc.

BIOMASS + HEAT

Chemicol reactions toking place in the process of carbonization of wood are very complex; thus it is preferoble to represen! them in the following woy:

Biomass, especially woad, undergoes o process of corbonization when it is heated to temperatures of over 300ºC, to rid it of water vapor, pyraligneous liquids ond uncondensable gases ond leove only chorcoal.

Carbonization is a thermol process of biornoss decompositian at high temperatures, where gases and líquid are volatilized, leoving merely a salid compound made up almost exclusively of pure carbon. This salid is colled chorcoal.

2.3. l CARBONJZATION

Organización Latinoamericana de Energía

Page 68: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

·¡an:1 o so pooM 4l!M Ái!O!:>adsa ¡oap ll!M 1adod S!4l 'uo1¡snqwo::> pa11p :10 sse::>o.id ay¡ U! pasn SSOWO!CJ a4¡ ÁllDWJOU 8JO pooMa.l!:J. JO .1aqw11 S\f ·ssowo1q fº s¡uauodwoJ 10.1au1w a4¡ i\q paw10.:1 S! ysv

:pe¡¡o1¡uo:i aq o¡ peau sa¡qo1mA ae14¡ '¡ua1=>1Ha aq o¡ uo11snqwo:> s141 10::1 ·aw11 JO

popad uaA16 o J8AO am¡o;adwa¡ u1011a::> o ¡o U!Dwa; puo ua6Á.xo 41!M llªM X!W o¡ ¡anj. ªlll JO:J. ÁJOSS8J8U S! I! 'aJo¡d 8)jDI o¡ uo11snqwo:> 10:11ap10 u1 'i\110.1aua8

arruoredure¡ aW!I

(arruxuu) e::>ua¡nq1n1

Á¡1sue¡u1 6uqoay puo an¡oA J!j.!JO¡o:i

·ua601pi\4 ¡.o uousnquroo ay¡ WOJf 6u!l¡nse; 104¡ puo ¡an:1- a4¡ U! ¡ue1eyu1 Ál!P!Wn4 e41 az11odoA o¡ Á1ossa:>au ¡oa4 e4¡ snuuu /\'.)íl a4¡ o¡ spuodss.uoc /\)1 ª41 ·¡an:1- a4¡ :J.O UOJl!SOdLUO'.) ¡m1wa4:> a4¡ 41!M S8!JDA u ·en¡oA J!f!JºIº::> 10J1¡a1oe41 ay¡ s1 I! .uousnquioo 6upnp pe¡o.ieq1¡ ¡oe4 ay¡ JO llº o¡ spuodss uoo /\)íl ª41 ·(/\:)l) auo iaMo¡ ay¡ WOJ:J. (/\:)íl} an¡oA :>!:HJºIº:> raddn a4¡ 4s!n6 -u11s1p o¡ ¡ua!uaAUOJ s1 l! en¡oA :>1f!1010=> 6u1Apn1s u¡

·,,am¡o1adwa¡ uousnquroo 1m!1a1oay1,, ay¡ so uMOU)j an¡oA ¡o::>!¡a1oa4¡ o o¡ ,,saso6 UO!ISíl'lWOJ,, a4¡ ;o arruoradurai e4¡ 6u1sJOJ u1 panddo aq p¡noM uousnquroo s1y1 wo.1:1- ¡oa4 ª"!IDU a4111v ·u¡!)j poiojnsu¡ A1paµad o U! ¡en:i- :fº 1y61eM U8AJ6 o :fº uousnquroo a4¡ 6upnp pasoa¡a1 ¡oa4 ay¡ 110 so peM8!A aq uoo S!41 'Á.¡1sua¡u! 6u11oa4 o¡ pm6a1 l.jl!M

·suo!SJeAu.o::> ssowo1q snoixard ut psonpord s¡anjO!q o¡ 10 sp!n1:1-01q o¡ i\¡ddo suo.srexuoo ¡01:>ads 'Á.11ow.10N

:pa¡p aq uoo suojsraxuoo ¡opeds 6u1Mo110¡. ay¡ 's;ay¡o 6uowv

s1say¡ui\s ¡ouoy¡aw -

LL

fiUl)j:>OD e uoqO:>!f!18!S8SUOJj ¡04o:i¡o •

s110 a¡qo¡a6aA ;o uouoou.pour

SIS3HlNAS 10NVH13W l ·v·c;

·,,uo1¡o:>!f!S06,, uo uouoas e4¡ U! uaas Ápoe110 'ssouro.q 1º uo llOJ!ftso6 y6no.iy¡ S! -¡se;a¡u 1 u 1ow s.radod S! y¡ puo- ¡uawow e41 ¡o 6uJSIWOJd ¡sow a41 ¡nq 's1sa4¡uÁs 4Jns 10; (C:H'O'.)) seso6 e41 Plª!Á uoo spo4¡aw ¡01eAaS 'ucuonbe snoixard a4¡ o¡ 6u1pm:>:>o pau!o¡go S! 1ouo41aw 'amsseJd puo arruoradura¡ pa1¡0.i¡uo:> 1apun ';opoaJ o ªP!SU! (e;: l) SUOljJOdOJd p8JJ0'.) ª41 U! 1ey¡e60¡ paoojd aro asey¡ uat..¡.M '.saso6 OM¡ saA¡oAu ! ssaoord e41 ·

SllO 319\fl393/\ ::10 Nüll\f'.)l::HGOW zrz

ºUO!IOWJO:J. ¡a¡do1p rado.rd :!-º )j:>Oj ay¡ o¡ anp _'¡¡n:>JH!P s1epu1¡ÁJ e4¡ U! uousnquioo a¡a¡dwo:> 8)jOW puo a1zzou 1opalu1 a4¡ u: sa.unssard 1a¡oe16 puowap ese41 ·A11so:>s!A 4614 ÁJeA e4¡ puo sauo¡a)j JO xapu1 MOi a4¡ o¡ anp Lpnw sdo.ip Á:>ua1:>1J+e 'e¡q1ssod eq o¡ p uMoys aA04 1041 s¡sa¡ Á10¡01oqo1 6u1puo¡sy1!M -10N ·110 [asarp 101 a¡nmsqns o so seujñua ¡ese1p Áq pez!11Jn aq 'a¡d1:>u11d u: 'uco s110 a1qo¡e6aA aJnd

·way¡ aAowa1 o¡ aououeiurour auiñua :!-º Á:>uanbe1:1- pasoaD -u¡ uo u1 6u111nsa1 'sanprsar uoq10:> ,¡o 01101 Ja¡oa16 o aAoy s¡10 a1qo¡a6eA arnd 'aAogo a4¡ wo11 ap1sv

:u1 a10 s110 1ese1p puo s110 sa1qo¡e6aA uaaM¡aq sa:>uaJ8H!P 1odpuud ey1

senp1se1 uoqJo:> xapui auo¡a)j

Áj!SO'.)S!A

:6u11sa¡ puo y:>1oasaJ :!-º a6o¡s a41 u1 aro sasssoord OM¡ 's14110::1

, ·¡io 1asa1p o¡ 1011w1s ¡an,¡. o 01u1 Sl!O a1go1a6aA w10:1-suo11 o¡ samfi!:J. asa4¡ Á:J.!pow o¡ Ámssa:>au S! I! 'aJo,¡.a1e41

6u ppOD uo1¡D::>!:J.!JªjSaSUOJj 10l.j0'.)I o

Organización Latinoamericana de Energía

Page 69: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

78

In this process, vegetable oil is subjected to a tem- perature of 300ºC in the presence of cato lyzers, which proceed to ruplure complex molecules and form linear corbon frogments similar to those produced in the mineral oil industry, with the greatest concentration in chains of 12 to 20 corbons.

Catalytic cracking is a vegetoble oil modificotion process which uses catalyzers to provoke the breakdown of the molecule and consequently irnpr'ove the charac- teristics of the oil with the oim of substituting diesel oil.

2.4.4 CATALYTIC CRACKING

As is known, vegetable oils ore o mixture of trigly- cerides, that is, 3 carboxylic ocids bonded to o glyceron (glycerine) molecule. What happens during tronses- terificotion is merely the substitution of one molecule of glyceron by three molecules of alcohol (ethonol or methanol), to forman ethyl or methyl ester, depending on the !ranses!erifying agent used. This reaction occurs only in the presence of a catalyst ond ot a tem- perature ronging between 80 and l lOºC.

rn2~oH {glycerine}

(ester} (ester) [ethcnol]

CH70,C.C.15H31

1 CH02C.

1 CH,o,c.C,7H33 {veqercble otl]

The reoction taking place is as follows:

Transesterification consists of having vegetoble oil reoct with alcohol in the presence of a catalyst, to obtain on ester with 14 to 20 carbon otoms in its molecule.

2. 4. 3 ALCOHOL TRANSESTERIFICA TIOhi

Organización Latinoamericana de Energía

Page 70: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

3G'v'l0 30 SOCl9W31W S3Sl'v'd SOl N3 V)ll39Cl3N3 VlSIJ\3CI Vl 30 SO)IN)31 S3l'v'SNOdS3CICl0:)

S31Cl1NnO::> Cl39W3W 30'v'l0 3Hl NI V::>ll39C13N3 'v'lSIJ\3CI 3Hl CIO::l SlN30NOdS3CICIO::> l'v')INH)31

ºUOJ!PU! as U9!JOí1U!lUOJ o enb 30Vl0 ap saJopou!pJoo:> so¡ o op!6!J!P ;es r;:ueqep u9po;oqo¡o::1 opo1

ºMO¡aq peis!I 9JO OLjM 'SJOlOU!PJOO:) 30Vl0 eyi oi pess;:uppo eq p¡noys sindu¡ llV

SHO! VNIOHOO::> ~0'110 :!O rsn 30'110 30 S3~00'fNIO~OO:> 30 'f rsn

sopoq109 '¡eo4=>!W ·is . 8M WNCl31X Z:C:lG :xe¡a1

gg686GV :oUO}?lªl ¡ea.11s ,<.og

s1e¡1onbpoaH ¡uawLJJaA09 9NlNNVld CJNV DNVNI:! :!O J...füSINIW

Ám¡aJJaS ¡uauowJad 1.pooci Aocia1 ·3 ºJW

D!A!!08 'ZDd Dl 6l817 :0¡¡1so:::i

X9 W3W 998g :xa¡e1 GG ·¡x3 - O~OVL8 :ouo+?lªl

Z:C:8l znJ) o¡uos ¡o:is,1ow op,ua11v SOClíl9ClVJOClCJIH 3 Vl9Cl3N3 30 01Cl31SINIW

sornqmJOJPIH ep ¡ornue9 mpe110 OJSOJJOJ OJDZU08 uonr

0J8!U86Uj

l!SOJg

\!SDJ'(l 1Dli!SDJ9

Cl8 3WW L6Ll 19 :xa¡e1 6009-8C:G/806L-8U :OUOf?lªl

T o:io¡9 - so!Ja¡s!U!W sop opouojdsq Vl9Cl3N3 A SVNIW 3Cl 01Cl31SINIW

1osasv D\!l\OU5DW O!JIJílDW

ornlasuo]

D!qwo¡oJ ''?+0609 61808 :0¡¡1SDJ

OJCl3NIW 868~v :xa¡a1 89Ll89 :ouo+?lªl 9g¿ oN oL OJ9JJD::)

Vl9Cl3N3 J... SVNIW 3Cl 01Cl31SINIW u91Joauo¡d ep OU!=>':!-0 o¡ ep a+er

ouo¡ow mq0Js3 0610 DJOPO(]

/

O:>!~ DJSOJ

OJICf OjSOJ '?sor uos C:~Lv :o¡¡ 1so:::i

CIJ Vl9Cl3N3 898C: :xa¡e1 88~1788 :OUOf?lªl

01-s sop1ua"v 'sz e¡¡o:::i - e=>o¡od o¡s!A ·:1-!P:::l SVNIW J... Vl9Cl3N3 'VlfüSílONI so 01Cl31SINIW

oi61eu3 ep lº!JºPªS JOP8JI(] Ui?PIOCl OJUD!9 a6JOf

JOPO O

oqnJ

oqn] 'ouoqojq 01 8VH :ÍJD u-czzs :xe¡e1

C:80 l 08/8LGl78/ l 9998 : sou ºf? ! al opopa/\ ·9 ·bs3 '[OC: oN DJ8W!Jd

DD-VJIWONO:J3 NOIJVCl08VlOJ 30 W1VlS3 311WO:::J sa¡ouo1JouJa¡u¡ soouuoucoj sows1uo610 ap 1opa11a

o¡¡oq10J sa¡o1ow o;pad opo!JU8J!l

6L ~

Organización Latinoamericana de Energía

Page 71: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

80

Licenciado Roberto Dávila Gómez Palacio Director General de Transacciones Internacionales SECRETARIA DE ENERGIA, MINAS E INDUSTRIA PARAESTATAL

Ave. Francisco Márquez 160 Colonia Condesa Teléfonos: 553-9024/553-9014 Telex: 177-5690 DUIAME ME México D.F.

México

Mr. Osmond St. Ciare Risden Permanent Secretory MlNISTRY OF.MINING AND NATURAL RESOURCES

2 St. Lucio Avenue Teléfono: 926-9170 Telex: 2374 FOREIGN JA Cosilla: 495 Kingston 5, Jamaica

Jamaica

Ingeniero Fausto Cáceres Avila Director General de Minas e Hidrocarburos MINISTERIO DE RECURSOS NATURALES

Boulevard Centroamericana Teléfono: 324827/324829/326193 Telex: 11 lOTRT PUBLX HT Tegu<;:igolpa D.C., Honduras

Honduras

Señor Michel Simon Director General SECRETARIA DE ESTADO DE MINAS Y ENERGIA

Teléfono: 62249 Telex: 2030246 INAREM Puerto Príncipe, Haití

Haitf

Mr. H. O. Bovell Permonent Secretary M!NISTRY OF ENERGY AND MINES

41 Brickdam and Boyle Place Teléfono: 02-65228 Telex: 2296 DEMWOOD GY Casilla: 1074 Georgelown, Guyana

Guyana

licenciado Augusto Estrada Solazar Director General de Minería e Hidrocarburos MINISTERIO DE ENERGIA Y MINAS

Diagonal 17, 29-78 Zona 11 Teléfono: 760679 al 82 Telex: 5516 PETGUA GU Guatemala, Guatemala

Guatemala

Mr. T errence Moore Director of Planning MINISTRY OF PLANNING, TRADE AND INDUSTRY

Teléfono: 2262/2991 Telex: 3450 PLANN!NG GA Casilla: 270 S!. George's, Grenado W. l.

Grenada

Coronel Antonio Morón Presidente COMISION HIDROELECTRICA DEL RIO LEMPA - CEL

9ª Calle Poniente Nº 950 entre 15° y 17º Ave. Norte Teléfono: 71-0855 Telex: 20069 CEL SAL San Salvador, El Salvador

El Salvador

Licenciado Gustavo Rodas Director de la Unidad Asesora de Asuntos Internacionales MINISTERIO DE RECURSOS NATURALES Y ENERGETICOS

Santa Prisco Nº 223 Teléfono: 570941 Telex: 2271 MINREC ED Cable: MINRECURSOS Quito, Ecuador

Ingeniero Bruno Philippi Yrorrazaval Secretorio Ejecutivo COMISION NACIONAL DE ENERGIA

Teotinos 120, piso 9 Teléfono: 81757/89262 Telex: 240948 CNE Casilla: 14 - Correos21 Santiago, Chile

Ecuador

Chile

Organización Latinoamericana de Energía

Page 72: AÑOB ENERCETICA 2184 - CapevLACbiblioteca.olade.org/opac-tmpl/Documentos/hm000634.pdf · programa regional de geoterm ja olade t '1[ ílegioni1_ oro 1 hf. rmal. program ~ vulcanologia

81

Licenciado Alberto Volero Director Oficina Asuntos Internacionales MINISTERIO DE ENERGIA Y MINAS

Torre Oeste, Porque Central, piso 17 Teléfonos: 5076310/5076311/5076307 Telex: 22594 MEM VC/21692 MEM VC Caracas, Venezuela

Venezuela

Ingeniero Enrique Levrero Pu ig Director Nacional de Energía MINISTERIO DE INDUSTRIA Y ENERGIA

Rincón Nº 723 - 3er. piso Teléfono: 913945 Telex: 22072 MINIE Montevideo, Uruguay

Uruguay

Mr. Trevor M. Boopsingh Acling Permanent Secretary MINISTRY OF ENERGY ANO NATURAL RESOURCES

4th Floor, Salvatori Building lndependence Square Teléfonos: (62) 38841 (62) 38846 Telex: 3321 TRINEX WG Casilla: 96 Por! of Spain, Trinidad ond Tobago

Trinidad & Tobago

Mr. Harry S. Kensrnil Permanent Secretory MINISTRY OF NATURAL RESOURCES ANO ENERGY

Dr. de Mirondastroat 19 , Teléfono: 77487

Telex: 118 ALBUZA SN/323 NHESUR SN Paramoribo, Suriname

Suriname

Edificio Compostela, Quinta Planta Autopista Duorte Km. 6 (junto al Colegio Ciare!) Teléfonos: 5655004/5655090 Telex: 4148COENERDR Casilla: 391-2 Santo Domingo, República Dominicano

Ingeniero José Ramón Acosto Secretario Ejecutivo COMISION NACIONAL DE POLITICA ENERGETICA

República Dominicana

Señor Donald Tornawiecki Secretario Técnico Consejo Nacional de Energía MINISTERIO DE ENERGIA Y MINAS

Avenido Los Artes s/n, Urb. San Bcrio, Surquillo Teléfonos: 410819/412825 Telex: 25731 PU MEM Lima, Perú

Perú

Señor Julio C. Gutiérrez Presidente PETROLEOS DE PARA GUA Y

Teléfonos: 95117/95118/95119 Asunción, Paraguay

Paraguay

Ingeniero Nitzia de Villorreal Director General de Hidrocarburos MINISTERIO DE COMERCIO E INDUSTRIA

Calle Arturo del Valle. Edificio de lo lotería Teléfonos: 273331/640173/640750 Telex: 2256 COMERIN PA Cosilla: 9658 Panamá, Panamá

Panamá

Ingeniero Fernando Cuevas Viceministro INSTITUTO NICARAGUENSE DE ENERGIA

Teléfonos: 74103/72680/74105 Telex: 2344 INE Apartado: 55 Managua, Nicaragua

Nicaragua

Organización Latinoamericana de Energía