Alfabetatze espazioak eta herri heziketa Gipuzkoan (1876/1918) · 2015-11-09 · alfabetatzeak...

Alfabetatze espazioak eta herri heziketa Gipuzkoan (1876/1918)

Jakintza-arloa: Hezkuntza

Egilea: ANA EIZAGIRRE SAGARDIA Urtea: 2004 Zuzendaria: PAULI DAVILA BALSERA Unibertsitatea: UPV/EHU ISBN: 978-84-8438-184-6

Hitzaurrea Doktorego tesi hau Euskal Herriko alfabetatzearen ikerkuntzaren eremuan kokatzen da, Filosofia eta Hezkuntza Zientzien Fakultateko Hezkuntzaren Teoria eta Historia Sailean azken urteotan garatzen ari garen ikerkuntza eremuaren barruan, zehazki. Azken hamarkadetan, 90ekotik aurrera batik bat, alfabetatzeak Euskal Herrian berrehun urteetan zehar eraman duen garapena esplikatzen saiatu den hainbat lan burutu dugu. Zenbait irakasle saiatu gara alfabetatzearen azterketa Euskal Herrian kokatzen eta euskal eredua -alfabetatzearen euskal eredua-, ezaugarrituko luketen elementuak definitzen. Alfabetatzearen euskal eredua diogu eta ez, espreski, euskarazko alfabetatzea. Gure azterketa xedea euskaldunek izan duten oinarrizko alfabetatzea da, norbanakoa kultura idatziarekin harremanetan lehenekoz jartzen duen oinarrizko alfabetatzea. Eta hau gerta daiteke, euskaldun askoren kasuan bezala, ama hizkuntzan ez izatea. Alfabetatzearen euskal eredua kontzeptuaren bitartez denbora epe desberdinetan zehar eramandako prozesu alfabetatzaileak eredu bakar baten barruan txerta ditzakegu, eta hobeki ezagutu, horrela, euskaldunok zein bideetatik eta nola garatu dugun gure kultura, ahozko kulturatik idatzizkora iraganaz, eta etorkizun hurbileko kultura zibernetikorako jauzia emanez. Horrenbestez, alfabetatzearen euskal eredu historikoan bildu ditzakegu, sinkronikoki eta diakronikoki, esplizituki garatu izan den erdarazko alfabetatzea, euskarazko alfabetatze esplizitua, euskarazko zeharkako alfabetatzea, etab. Finean, eredu honek bere baitan hartzen du Euskal Herrian historian zehar garatu izan den alfabetatze prozesu ororen analisia, dela euskarazko alfabetatzearena, dela gaztelerazkoarena, dela frantsesezko alfabetatze prozesuarena eta, noski, prozesuek beraien artean dituzten erlazioena.

Ikerketa lan honetan irakurketa eta idazketa praktika soziokulturalen ezagutzaren bitartez saiatu gara euskarazko alfabetatzea definitzen, herri xeheari zuzenduriko -eta berak garaturiko-, kultur praktiken azterketan oinarrituz bereziki. Lehenengo hurbilpen kuantitatibo bat egin ondoren, alfabetatzearekiko hurbilpena azterketa kualitatiboagotik egiten saiatu gara. Kultura idatzi popularraren, kultura “subalterno”aren azterketari heldu diogu, batez ere garai horretan eman zirelako euskara idatzia herrira gerturatzeko eginahaletan -euskarazko irakurketa eta idazketa herritaratzeko eginahaletan-, lehenengo pausu serioak. Maiz beste ikuspegietatik (linguistikotik, literaturazkotik, soziolinguistikotik, antropologiatik, kazetaritzaren historiatik, etab.) aztertu izan diren kultur errealitate batzuk -Itz-Jostaldiak (espazio publikoan) eta egutegiak (espazio pribatuan)-, hezkuntzaren historiaren ikuspegitik irakurri ditugu. Ahozko kultura eta kultura idatziaren zein herri kultura eta elite kulturaren hibridazioaren adibidea diren bi errealitateen hezkuntza interpretazioa da egiten saiatu garena. Zentzu horretan, kultura idatziaren garapena bultzatu zuen dinamika soziokulturala, eta bere ondorioak ezagutu nahi izan ditugu, eta dinamika horren oinarrizko ardatzak marraztu ditugu: kontzientzia-hartzea eta motibazioa, batetik, eta, baliabide materialak eskaintzea, bestetik. Aztertu dugu, gainera, zein izan zen dinamika horretan kultur taldeek, prentsak eta erakunde publikoek bete zuten papera. Gure abiapuntuak -oso arrunta izan ez dena onartu behar dugu-, iturri desberdinak

erabiltzera eraman gaitu. Eta ohikoak ez diren arren, erabili ditugun iturriak aberastasun handikoak direla esan behar da. Hain zuzen, publikoa eta pribatua soziabilitaterako eta kulturatzerako -alfabetatze eta hezkuntza prozesuekiko erlazio estuan dauden aspektuak-, espazio gisa ulertzen ditugularik, kultur testuinguruari buruzko informazioa ematen digutelako eta, maila horretan, kultur praktiken, parte hartzen zuten eragileen, helarazten ziren edukien, hezkuntza helburuen eta eguneroko jokabideen analisi zehatza egitea ahalbideratzen digutelako.

EUSKAL HERRIKO UNIBERTSITATEA

HEZKUNTZAREN TEORIA ETA HISTORIA SAILA

ALFABETATZE ESPAZIOAK

ETA HERRI-HEZIKETA GIPUZKOAN

(1876-1918)

Ana Eizagirre Sagardiak Aurkezturiko Doktorego Tesia Paulí Dávila Balserak Zuzendua

Donostia, 2005

Aurkibideak 3

ALFABETATZE ESPAZIOAK ETA HERRI-

HEZIKETA GIPUZKOAN (1876-1918) AURKIBIDE OROKORRA..................................................................................3 TAULEN AURKIBIDEA.......................................................................................7 GRAFIKOEN AURKIBIDEA..............................................................................7 IRUDIEN AURKIBIDEA....................................................................................12 ERANSKINEN AURKIBIDEA..........................................................................13 IRUDI-ERANSKINEN AURKIBIDEA............................................................15 AURKIBIDE OROKORRA SARRERA ..............................................................................................................17 I. ATALA: EUSKALDUN ANALFABETOA VERSUS GAZTELERAZ ALFABETATUA ...........................................................................................41 Sarrera .....................................................................................................................45 1.- Eskolaratzea eta alfabetatzea Estatu Espainiarrean ......................................47

4 Aurkibideak

2.- Gaztelerazko alfabetatzea Hego Euskal Herrian .........................................51

2.1.- Populazio erroldei buruz ohar pare bat ......................................................... 53 2.2.- Gaztelerazko alfabetatzea hegoaldeko lau herrialdeetan .............................. 58

3.- Gaztelerazko alfabetatzea Gipuzkoan ............................................................ 81

3.1.- Herrialde mailako datuak ............................................................................. 81 3.1.1.- Irakurtzen bakarrik dakiten herritarrak .................................................. 82 3.1.2.- Alfabetatu-oso diren herritarrak ............................................................ 83 3.1.3.- Ezalfabetatuak diren herritarrak ............................................................ 84 3.1.4.- Biztanleriaren bilakaera ......................................................................... 85 3.1.5.- Gizonezkoen bilakaera ........................................................................... 87 3.1.6.- Emakumezkoen bilakaera ...................................................................... 89

3.2.- Alfabetatze tasak eskualdeka ........................................................................ 93 3.2.1.- Irakurtzen bakarrik dakiten herritarrak: oro har .................................... 94 3.2.2.- Irakurtzen bakarrik dakiten herritarrak:gizonezkoen bilakaera ............. 97 3.2.3.- Irakurtzen bakarrik dakiten herritarrak: Emakumezkoen bilakaera .... 100 3.2.4.- Alfabetatu-oso diren herritarrak: oro har ............................................. 103 3.2.5.- Alfabetatu-oso diren herritarrak: gizonezkoen bilakaera .................... 106 3.2.6.- Alfabetatu-oso diren herritarrak: emakumezkoen bilakaera ............... 110 3.2.7.- Ezalfabetatuak diren herritarrak: oro har ............................................. 114 3.2.8.- Ezalfabetatuak diren herritarrak: gizonezkoen bilakaera .................... 119 3.2.9.- Ezalfabetatuak diren herritarrak: Emakumezkoen bilakaera ............... 124

4.- Gaztelerazko alfabetatzearen/analfabetismoaren arrazoiak ...................... 132

4.1.- Eskolaratzea Hego Euskal Herrian ............................................................. 133 4.2.- Eskola asistentzia Gipuzkoan ..................................................................... 135 4.3.- Gaztelerazko analfabetismorako arrazoiak ................................................ 143

5.- Gaztelerazko analfabetismoa eta euskalduntasuna ..................................... 148 II. ATALA: EUSKAL ITZ-JOSTALDIAK ETA EUSKAL FESTAK (1879-1913) ......................................................................161

Sarrera ................................................................................................................... 165 1.- Literatur lehiaketak eta alfabetatze espazioak ............................................ 168 2.- Euskal Itz-Jostaldiak eta beste literatur lehiaketak (1879-1895) .............. 174

Aurkibideak 5

2.1. Donostiako “Euskarazko itz-jostaldiak” ...................................................... 178 2.1.1. Lehiaketaren egitura eta antolaketa ....................................................... 181 2.1.2. Jorratu ziren esparruak eta gaiak ........................................................... 184 2.1.3. Lehiaketaren eta ospakizunaren ondorio alfabetatzaileak .................... 196

2.2. Literatur Lehiaketak eta Euskal Festak ........................................................ 206 2.3. Donostiako Euskal-itz-jostaldien Batzarrea ................................................ 213

3. Euskal Festak ................................................................................................... 220

3.1. Donostiako euskal festak eta Itz-jostaldiak ................................................. 227 3.2. Gipuzkoako Euskal Festak, 1896-1913 ....................................................... 229

3.2.1. Festen egitura eta antolaketa ................................................................. 234 3.2.2. Jorratu ziren esparruak eta gaiak ........................................................... 237 3.2.3. Lehiaketaren eta ospakizunaren ondorio alfabetatzaileak .................... 248

4. Irakurketa-idazketa ariketak: euskaraz alfabetaturiko belaunaldi berria? ................................................................................................ 253 5. Euskara erreibindikatzen zuten beste festa batzu ......................................... 261 III. ATALA: KALETIK ETXERA: EUSKARAZKO EGUTEGIAK ETA EUSKARAZKO IRAKURKETA ESPAZIO PRIBATUAN .....................265 Sarrera .................................................................................................................... 269 1.- Egutegien garrantzia alfabetatzearen azterketan ........................................ 276 2.- Euskaraz irakurri eta idaztearen gizarte praktikak: ekoizpen idatzia ..... 280

2.1. Literatur produkzioaren dibertsifikazioa ..................................................... 286 2.2. Irakaskuntza testuak ......................................................................................291 2.3. Prentsaren hedapena .................................................................................... 294 2.4. Almanakak eta egutegiak ............................................................................. 304

3.- Euskarazko egutegiak Gipuzkoan .................................................................. 308 4.- Egutegien eragileak eta argitaratzaileak ...................................................... 326

4.1. “Euskal-Esnalea” kultur elkartea ................................................................. 327 4.2. Eusebio Lopezen inprima-etxea eta Isaac Lopez-Mendizabal ..................... 338

5.- Euzkel-Egutegiya (1909-1934). ........................................................................ 342

5.1.- Hizkera eta idazkera ................................................................................... 348

6 Aurkibideak

5.1.1.- Herri hizkera eta idazkera: euskalkien eta gazteleraren presentzia ..... 350 5.1.2. – Hainbat testu estrategia esanguratsu .................................................. 354 5.1.2.1.- Irakurketa eta ulermena erraztera zuzenduriko estrategiak: sinonimia, itzulpena eta argibideak ...........................................................355 5.1.2.2.- Etzana “kontzientzia-harrarazlea” ................................................367

5.2.- Edukia: “Euzkel” izaera definitzen zuten ezaugarri identitate emaleak. .... 369 5.2.1.- Hizkuntza formazioa ............................................................................ 379 5.2.2.- Euskaltzaletasunaren heziketa ............................................................. 389 5.2.2.1.- Euskararen gizarte egoeraren salaketa eta konponbiderako Proposamenak ............................................................................................396 5.2.2.2.- Jakiteko ikasi, ikasteko jardun ......................................................411 5.2.2.3.- Euskaraz irakurri eta idaztearen garrantzia ..................................419 5.2.2.4.- Autoalfabetakuntzarako informazio lagungarria...........................425 5.2.3.- Euzkotartasunaren heziketa ................................................................. 430 5.2.4.- Formazio kulturala ............................................................................... 451 5.2.5.- Heziketa moral eta erlijiosoa ............................................................... 485 5.2.6.- Ateraldi xelebreak ................................................................................ 511 5.2.7.- Asmakizunak ....................................................................................... 528

5.3.- Publizitatea ................................................................................................. 534 6.- Euzkel-Egutegi txikiya (1910-1920) . ............................................................... 543 7.- Euzkel-Egutegiya-k eta Euzkel-Egutegi txikiya-k herritarren artean izan zuten harrera eta hedapena ................................................................................. 556 8.- Irakurleriaz inferentzia batzuk ..................................................................... 569 ONDORIOAK ..................................................................................................... 579 Lehen mailako iturriak eta artxibategiak ............................................................611 Bibliografia ............................................................................................................ 621 Eranskinak ............................................................................................................ 637 Irudi Eranskinak ...................................................................................................903

Aurkibideak 7

TAULEN AURKIBIDEA

1. TAULA: Alfabetatze portzentaiak, oro har, lau herrialdeetan, 1860-1930............60 2. TAULA: Euskal Herrian ospatu Lore Jokoak eta

literatur lehiaketak..........................................................................................178 3. TAULA: Donostiako Euskal Itz-Jostaldietan proposaturiko

gaiak, 1880-1894............................................................................................186 4. TAULA: Donostiako Euskal Itz-Jostaldietan gai bakoitzean eskaturiko

idazketa estiloa, 1880-1894............................................................................190 5. TAULA: Donostiako Euskal Itz-Jostaldietan gai bakoitzean

aurkezturiko lan kopuruak eta banaturiko sariak, 1880-1894........................204 6. TAULA: Donostiako Euskal Itz-Jostaldiak. 15 urtetik beherako

gazteentzako irakurketa eta idazketa ariketak, 1884-1894.............................239 7. TAULA: Gipuzkoako Euskal Festetan proposaturiko gaiak,

1896-1913......................................................................................................223 8. TAULA: Gipuzkoako Euskal Festetan gai bakoitzean eskaturiko

idazketa estiloa, 1896-1913............................................................................239 9. TAULA: Gipuzkoako Euskal Festetan gai bakoitzean aurkezturiko

lan kopuruak eta banaturiko sariak, 1896-1913.............................................242 10. TAULA: Gipuzkoako Euskal Festak. 15-30 urte bitartekoentzako

irakurketa ariketan sarituak, 1899-1913.........................................................260 11. TAULA: Euzkel-Egutegiya. Edukia kategorietan bereizia, eta

agerpen egunetan neurtua..............................................................................376 12. TAULA: Euzkel-Egutegiya. Edukia kategorietan bereizia, eta

agerpen portzentaietan neurtua......................................................................377 13. TAULA: Euzkel-Egutegiya 1909-1918. Hitz neurtu eta kanten presentzia

formazio kulturalaren esparruan, agerpen egunetan eta portzentaietan neurtua urtez urte...........................................................................................461

14. TAULA: Euskal-Esnalea´ren Egundiya 1909. Errepikaturik agertu ziren esaera zaharrak..............................................................................................471

GRAFIKOEN AURKIBIDEA

1. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har, lau herrialdeetan, 1860-1930. ................................................................................61

2. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, lau herrialdeetan, 1860....................................................................62


8 Aurkibideak






9. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har, lau herrialdeetan, 1860-1930..................................................................................66

10. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, lau herrialdeetan, 1860....................................................................67







17. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har, lau herrialdeetan, 1860-1930. ......................................................................................................71

18. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, lau herrialdeetan, 1860....................................................................74







Aurkibideak 9

25. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Gipuzkoan, 1860-1930....................................................................82

26. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Gipuzkoan, 1860-1930....................................................................83

27. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Gipuzkoan, 1860-1930....................................................................84

28. GRAFIKOA: Alfabetatze portzentaiak Gipuzkoan, biztanleriaren bilakaera, 1860-1930........................................................................................85

29. GRAFIKOA: Alfabetatze portzentaiak, oro har, Gipuzkoan 1900.......................86 30. GRAFIKOA: Alfabetatze portzentaiak, oro har, Gipuzkoan 1860.......................86 31. GRAFIKOA: Alfabetatze portzentaiak, oro har, Gipuzkoan 1910.......................87 32. GRAFIKOA: Alfabetatze portzentaiak Gipuzkoako gizonezkoen artean,

1860-1930........................................................................................................88 33. GRAFIKOA: Alfabetatze portzentaiak Gipuzkoako gizonezkoen artean,

1860..................................................................................................................88 34. GRAFIKOA: Alfabetatze portzentaiak Gipuzkoako gizonezkoen artean,

1900..................................................................................................................89 35. GRAFIKOA: Alfabetatze portzentaiak Gipuzkoako emakumezkoen

artean, 1860-1930.............................................................................................90 36. GRAFIKOA: Alfabetatze portzentaiak Gipuzkoako emakumezkoen

artean, 1860......................................................................................................90 37. GRAFIKOA: Alfabetatze portzentaiak Gipuzkoako emakumezkoen

artean, 1900......................................................................................................91 38. GRAFIKOA: Alfabetatze portzentaiak Gipuzkoan, oro har, gizonezkoen

artean eta emakumezkoen artean, 1930............................................................92 39. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera

bereiziak, Gipuzkoako eskualdeetan, 1860......................................................94 40. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera







bereiziak, Bidasoan, 1860-1930.......................................................................98 47. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera

bereiziak, Tolosaldean, 1860-1930..................................................................98

10 Aurkibideak

48. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Urola Kostan, 1860-1930................................................................99

49. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Deba Beheran, 1860-1930...............................................................99

50. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Deba Garaian, 1860-1930................................................................99

51. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Donostialdean, 1860-1930.............................................................100

52. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Goierrin, 1860-1930......................................................................100

53. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Gipuzkoako eskualdeetan, 1860....................................................103







60. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Donostialdean, 1860-1930.............................................................108

61. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Deba Beheran, 1860-1930.............................................................108

62. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Bidasoan, 1860-1930.....................................................................109

63. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Deba Garaian, 1860-1930..............................................................109

64. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Urola Kostan, 1860-1930..............................................................109

65. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Tolosaldean, 1860-1930................................................................110

66. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Goierrin, 1860-1930......................................................................110

67. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Gipuzkoako eskualdeetan, 1860....................................................115


Aurkibideak 11






74. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Donostialdean, 1860-1930.............................................................122

75. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Tolosaldean, 1860-1930................................................................122

76. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Goierrin, 1860-1930......................................................................122

77. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Deba Garaian, 1860-1930..............................................................123

78. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Bidasoan, 1860-1930.....................................................................123

79. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Deba Beheran, 1860-1930.............................................................123

80. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Urola Kostan, 1860-1930..............................................................124

81. GRAFIKOA: Euzkel-Egutegiya 1909-1918. Eduki-kategorien bilakaera, agerpen-portzentaien araberakoa....................................................................378

82. GRAFIKOA: Euzkel-Egutegiya 1909-1918. Eduki-kategorien presentzia urte bakoitzean eta urtez urte, agerpen-portzentaien arabera.........................378

83. GRAFIKOA: Hizkuntza formazioa Euzkel-Egutegiyan, agerpen maiztasunaren bilakaera 1909-1918, portzentaien araberakoa........380

84. GRAFIKOA: Euzkel-Egutegiya 1912, edukia kategorietan bereizia, agerpen portzentaien arabera.........................................................................389

85. GRAFIKOA: Euskaltzaletasunaren heziketa Euzkel-Egutegiyan, agerpen maiztasunaren bilakaera 1909-1918, portzentaien araberakoa........390



88. GRAFIKOA: Euzkotartasunaren heziketa Euzkel-Egutegiyan, agerpen maiztasunaren bilakaera 1909-1918, portzentaien araberakoa........432


90. GRAFIKOA: Formazio kulturala Euzkel-Egutegiyan,

12 Aurkibideak

agerpen maiztasunaren bilakaera 1909-1918, portzentaien araberakoa........452 91. GRAFIKOA: Euzkel-Egutegiya 1914, edukia kategorietan bereizia,

agerpen portzentaien arabera.........................................................................454 92. GRAFIKOA: Euzkel-Egutegiya 1915, edukia kategorietan bereizia,

agerpen portzentaien arabera.........................................................................455 93. GRAFIKOA: Heziketa moral eta erlijiosoa Euzkel-Egutegiyan,



agerpen portzentaien arabera........................................................................489 96. GRAFIKOA: Euzkel-Egutegiya 1917, edukia kategorietan bereizia,

agerpen portzentaien arabera.........................................................................490 97. GRAFIKOA: Ateraldi xelebreak Euzkel-Egutegiyan,



agerpen portzentaien arabera.........................................................................517 100. GRAFIKOA: Asmakizunak Euzke-Egutegiyan, agerpen maiztasunaren

bilakaera 1909-1918, portzentaien araberakoa..............................................529 101. GRAFIKOA: Euskal-Esnalea´ren Egundiya 1909, edukia kategorietan

bereizia, agerpen portzentaien arabera..........................................................531

IRUDIEN AURKIBIDEA

1. IRUDIA: Eusquerasco pronosticua milla ta zorcireun ta iruro gueiraco Vizcairaco, Guipuzcuaraco ta Aravaraco .....................................................310

2. IRUDIA: Euscaldun necazarien adisquidea eta guiaria persona-clase guztientzat ona dana au da, 1866garren urteraco egunaria edo pronosticoa ...........................................................................................311

3. IRUDIA: 1888garren urterako Egunaria ..........................................................316 4. IRUDIA: 1905-garren urteraco Egunariya .......................................................318 5. IRUDIA: Euskal Esnalea´ren esku egundiya 1910 ...........................................319 6. IRUDIA: Euzkel-Egutegiya 1911, horma egutegi formatoan ............................343 7. IRUDIA: Euzkel-Egutegiya 1917, egutegi liburuxka formatoan .......................344 8. IRUDIA: Euzkel-Egutegiya horma egutegi formatoan, barrualdeko

orrialdeak .....................................................................................................371 9. IRUDIA: Euzkel-Egutegiya egutegi liburuxka formatoan, barrualdeko

orrialdeak .....................................................................................................372

Aurkibideak 13

10. IRUDIA: Euzkel-Egutegiya egutegi liburuxka formatoan. Publizitatea barrualdeko orrialdeetan ..............................................................................537

11. IRUDIA: 1910-garren urterako Euskal-Egundi chikiya .................................547 ERANSKINEN AURKIBIDEA 1.ERANSKINA: Alfabetatze mailak Estatu espainiarrean. Datu absolutuak ..........639 2.ERANSKINA: Alfabetatze mailak Estatu espainiarrean. Portzentaiak.................640 3.ERANSKINA: Euskal herrialdeek izandako bilakaera erroldaz errolda

(1860-1930)....................................................................................................641 4.ERANSKINA. TAULAK: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan urtez urte.

Datu absolutuak..............................................................................................643 4.1.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan, 1860.

Datu absolutuak..............................................................................................645 4.2ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan, 1877.






Datu absolutuak..............................................................................................663 5.ERANSKINA. TAULAK: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan urtez urte.

Portzentaiak....................................................................................................671 5.1.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan, 1860. Portzentaiak............673 5.2.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan, 1877. Portzentaiak............676 5.3.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan, 1887. Portzentaiak............679 5.4.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan, 1900. Portzentaiak............682 5.5.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan, 1910. Portzentaiak............685 5.6.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan, 1920. Portzentaiak............688 5.7.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan, 1930. Portzentaiak............691 6. ERANSKINA. TAULAK: Alfabetatzea Gipuzkoako eskualdeetan

urtez urte. Datu absolutuak.............................................................................695 6.1.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako eskualdeetan, 1860.

Datu absolutuak..............................................................................................697 6.2.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako eskualdeetan, 1877.

Datu absolutuak..............................................................................................702 6.3.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako eskualdeetan, 1887.

14 Aurkibideak

Datu absolutuak.............................................................................................707 6.4.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako eskualdeetan, 1900.




Datu absolutuak.............................................................................................727 7. ERANSKINA. GRAFIKOAK: Alfabetatzea Gipuzkoan. Bilakaera

erroldaz errolda (portzentaiak) 1860-1930....................................................733 8. ERANSKINA. AURKIBIDEAK: Euskal-Esnalea´ren Egundiya 1909,

eta Euzkel-Egutegiya 1910-1918...................................................................735 8.1.ERANSKINA. Aurkibidea: Euskal-Esnalea´ren

Egundiya, 1909..............................................................................................741 8.2.ERANSKINA. Aurkibidea: Euzkel-Egutegiya 1910...............................751 8.3.ERANSKINA. Aurkibidea: Euzkel-Egutegiya 1911...............................762 8.4.ERANSKINA. Aurkibidea: Euzkel-Egutegiya 1912...............................772 8.5.ERANSKINA. Aurkibidea: Euzkel-Egutegiya 1913...............................782 8.6.ERANSKINA. Aurkibidea: Euzkel-Egutegiya 1914...............................792 8.7.ERANSKINA. Aurkibidea: Euzkel-Egutegiya 1915...............................802 8.8.ERANSKINA. Aurkibidea: Euzkel-Egutegiya 1916...............................812 8.9.ERANSKINA. Aurkibidea: Euzkel-Egutegiya 1917...............................822 8.10.ERANSKINA. Aurkibidea: Euzkel-Egutegiya 1918.............................832 9. ERANSKINA: Euskal-Esnalea´ren Egundiya-n eta Euzkel-Egutegiya

1910-ean, aurrealdeko orrialdeetan agertutako esaera zaharrak....................843 9.1.ERANSKINA: Euskal-Esnalea´ren Egundiya 1909-an

aurrealdeko orrialdeetan agertutako esaera zaharrak.....................................845 9.2.ERANSKINA: Euzkel-Egutegiya 1910-ean aurrealdeko

orrialdeetan agertutako esaera zaharrak.........................................................858 10. ERANSKINA. Ateraldi xelebreak Euskal-Esnalea´ren Egundiya-n eta

Euzkel Egutegiya-n: izenburua daramaten ateraldien eta izenbururik gabekoen erreferentzia zehatzak urtez urte....................................................871

10.1.ERANSKINA: Euskal-Esnalea´ren Egundiya 1909.............................873 10.2.ERANSKINA: Euzkel-Egutegiya 1910.................................................875 10.3.ERANSKINA: Euzkel-Egutegiya 1911.................................................876 10.4.ERANSKINA: Euzkel-Egutegiya 1912.................................................878 10.5.ERANSKINA: Euzkel-Egutegiya 1913.................................................880 10.6.ERANSKINA: Euzkel-Egutegiya 1914.................................................882 10.7.ERANSKINA: Euzkel-Egutegiya 1915.................................................884 10.8.ERANSKINA: Euzkel-Egutegiya 1916.................................................886 10.9.ERANSKINA: Euzkel-Egutegiya 1917.................................................888 10.10.ERANSKINA: Euzkel-Egutegiya 1918...............................................890

Aurkibideak 15

11. ERANSKINA. Publizitatea: Aurrealdeko orrialdeetan agertu esloganak eta agerpen egunak.........................................................................................893

11.1.ERANSKINA: Publizitatea aurrealdean: Euzkel-Egutegiya 1917.........895 11.2.ERANSKINA: Publizitatea aurrealdean: Euzkel-Egutegiya 1918.........898 IRUDI ERANSKINEN AURKIBIDEA 1.IRUDIAK: Eusquerasco pronosticua ... ..............................................................905 2.IRUDIAK: Euscaldun necazarien adisquidea eta guiaria ... ..............................907 3.IRUDIAK: 1887garren urterako Egunaria .....................................................910 4.IRUDIAK: 1888garren urterako Egunaria... ......................................................911 5.IRUDIAK: 1905-garren urterako Egunariya... ...................................................913 6.IRUDIAK: Euskal Esnalea´ren esku egundiya 1910... ........................................915 7.IRUDIAK: Euzkel-Egutegiya 1911 eta Euzkel-Egutegiya 1915...; horma egutegia .............................................................................................919 8.IRUDIAK: Euskal-Esnalea´ren Egundiya 1909, Euzkel-Egutegiya 1914,

eta Euzkel-Egutegiya 1917...; egutegi liburuxka .........................................922 9.IRUDIAK: Euzkel-Egutegiya...; barrualdeko orrialdeak .....................................926 10.IRUDIAK: 1910-garren urterako Euskal-Egundi chikiya eta

Euzkel-Egutegi txikiya 1915... .....................................................................930 11.IRUDIAK: Euzkel-Egutegi txikiya...; barrualdeko orrialdeak ...........................932 12.IRUDIAK: Bizkaian argitaraturiko antzeko egutegiak: Egutegi Bizkatara... ....934

Sarrera 17

SARRERA

Sarrera izan nahi duten ondorengo orrialdeotan gure ikerkuntza lanaren

nondik norakoak zeintzuk izan diren azaldu nahi dugu. Lehenengo zatian

alfabetatzearen inguruko ikerkuntza mailan egun indarrean dauden ildo nagusiak

azaltzen saiatu gara. Halaber, hezkuntzaren historiaren esparruan gai berria dela

kontuan hartuta, ikuspegi teorikotik eta metodologikotik oinarri ditugun zutabeak

azpimarratu ditugu. Hezkuntzaren historian egin diren ekarpenek, hain zuzen,

alfabetatzea testuinguru historikoan ulertu ahal izateko gakoak eskaintzen

baitizkigute, berauek izan dira gure lanaren gidari. Bigarren zatian, lanaren

egituraketaren oinarrizko ardatzak azaltzen saiatu gara.

Doktorego tesi hau Euskal Herriko alfabetatzearen ikerkuntzaren eremuan

kokatzen da, Filosofia eta Hezkuntza Zientzien Fakultateko Hezkuntzaren Teoria

eta Historia Sailean azken urteotan garatzen ari garen ikerkuntza eremuaren

barruan, zehazki. Azken hamarkadetan, 90.ekotik aurrera batik bat, alfabetatzeak

Euskal Herrian berrehun urteetan zehar eraman duen garapena esplikatzen saiatu

18 Alfabetatze espazioak eta herri-heziketa Gipuzkoan, 1876-1918

den hainbat lan burutu dugu. Dávilaren1 lehenengo lanen ildoari jarraitu

gatzaizkiolarik, saileko zenbait irakasle saiatu gara alfabetatzearen azterketa

Euskal Herrian kokatzen eta euskal eredua -alfabetatzearen euskal eredua-,

ezaugarrituko luketen elementuak definitzen. Alfabetatzearen euskal eredua

diogu eta ez, espreski, euskarazko alfabetatzea. Gure azterketa xedea

euskaldunek izan duten oinarrizko alfabetatzea da, norbanakoa kultura

idatziarekin harremanetan lehenekoz jartzen duen oinarrizko alfabetatzea. Eta

hau gerta daiteke, euskaldun askoren kasuan bezala, ama hizkuntzan ez izatea.

Alfabetatzearen euskal eredua kontzeptuaren bitartez denbora epe

desberdinetan zehar eramandako prozesu alfabetatzaileak eredu bakar baten

barruan txerta ditzakegu, eta hobeki ezagutu, horrela, euskaldunok zein

bideetatik eta nola garatu dugun gure kultura, ahozko kulturatik idatzizkora

iraganaz, eta etorkizun hurbileko kultura zibernetikorako jauzia emanez.

Horrenbestez, alfabetatzearen euskal eredu historikoan bildu ditzakegu,

sinkronikoki eta diakronikoki, esplizituki garatu izan den erdarazko alfabetatzea,

euskarazko alfabetatze esplizitua, euskarazko zeharkako alfabetatzea, etab.

Finean, eredu honek bere baitan hartzen du Euskal Herrian historian zehar garatu

izan den alfabetatze prozesu ororen analisia, dela euskarazko alfabetatzearena,

dela gaztelerazkoarena, dela frantsesezko alfabetatze prozesuarena eta, noski,

prozesuek beraien artean dituzten erlazioena.

Zentzu horretan, aipatu nahi ditugu Dávilak, Fernandezek eta Eizagirrek

alfabetatzearen euskal eredu historikoaren definizio eta epekaketaren inguruan

argitaratu dituzten lanak2. Era berean, kontuan hartu behar dira eredu

1 DÁVILA, P. (1988): “El proceso de alfabetización en el País Vasco (1860-1930)”, in

Elkarlanean: Congreso de Historia de Euskal Herria, Donostia, Txertoa-Eusko Jaurlaritza, VI t., 448-458.

2 EIZAGIRRE, A. – DÁVILA, P. (1991): “Alfabetatzea Euskal Herrian: ikuspegi historikoa”, in Ele, 8. zb., 27-56. DÁVILA, P. – EIZAGIRRE, A. (1992): “Alfabetización y euskaldunización en Euskal Herria”, in ESCOLANO, A. (zuz): Leer y escribir en España. Doscientos años de alfabetización. Madrid, Fundación Germán Sánchez Ruipérez, 187-212. DÁVILA, P. (1993b) : “Euskal alfabetatzearen ereduaren eraiketarako osagaiak”, in Uztaro, Euskararen Batasunaz, 9. zb., 153-160. DÁVILA, P.- EIZAGIRRE, A.- FERNANDEZ, I.

Sarrera 19

historikoaren gakoen ezagutzan sakontzearren argitaratu dituztenak, alfabetatze

prozesua eta eskolaratze prozesuaren arteko erlazioa aztertu dutenak3, eta

euskarazko alfabetatzearen erabilera testuinguru soziokulturalaren ezagutzan

sakondu dutenak4. Azken bi mendeetako alfabetatzearen ikuspegi zabala

eskaintzen saiatzen diren lan horietaz gain, erreferentziazko lanak dira Iztuetak,

Zabaletak eta Eizagirrek XX. mendearen azken hamarkadetako euskarazko

alfabetatzea eta euskalduntzearen inguruan burutu dituzten azterketak5. Guztiak

definizioa eta mugaketa-saiakerak diren heinean, eta prozesuaren ezaugarri

historikoak ezartzen dituzten neurrian, euskal alfabetatzearen historian oinarrizko

lan bihurtu dira.

(1994b): “Elementos para la elaboración de un modelo de alfabetización vasco”, in Cuadernos de Sección. Educación, 7, 101-111. Eusko Ikaskuntza. Eta, DAVILA, P. (1995b): ”El modelo histórico de alfabetización en Euskal Herria” in DÁVILA, P. (koord.): Lengua, escuela y cultura. El proceso de alfabetización en Euskal Herria, siglos XIX y XX. Bilbo, UPV-EHU, 17-44.

3 DÁVILA, P. – EIZAGIRRE, A. – FERNANDEZ, I. (1994a): “Los procesos de alfabetización y escolarización en Euskal Herria, 1860-1990”, in Cuadernos de Sección. Educación, 7, 63-99. Donostia, Eusko Ikaskuntza. Eta, DÁVILA, P.- EIZAGIRRE, A. – FERNANDEZ, I. (1995b): “Leer y escribir en las escuelas de Euskal Herria (1860-1990)”, in DÁVILA, P. (koord.): Lengua, escuela y cultura. El proceso de alfabetización en Euskal Herria, siglos XIX y XX,. Bilbo, UPV-EHU, 45-78.

4 DÁVILA, P. – EIZAGIRRE, A. (1995): “Las fiestas euskaras en el País Vasco (1879-1936): nuevos espacios de alfabetización”, in DÁVILA, P. (koord.): Lengua, escuela y cultura. El proceso de alfabetización en Euskal Herria, siglos XIX y XX. Bilbo, UPV-EHU, 257-312. Eta, DAVILA, P. – EIZAGIRRE, A. (1996): “Las fiestas populares y un nuevo contexto de alfabetización en euskara. El caso de Guipúzcoa (1879-1918)”, in Revista Internacional de Estudios Vascos, 41, 1, 125-140. EIZAGIRRE, A. (2002): “Euskarazko alfabetatzea XIX. mendean: inprentaren baldintzapena eta eragintza”, in Hik hasi, 71 zb., 38-42.

5 DÁVILA-ren koordinazioaren pean argitaratu zen Lengua, escuela y cultura. El proceso de alfabetización en Euskal Herria, siglos XIX y XX. Bilbo, UPV-EHU, 1995, liburuan argitaraturiko artikuluak oinarrizkoak dira euskal alfabetatzearen historiaren ikerkuntzan. Ikuspegi historiko zabalaz buruturiko azterketa historikoetaz gain bertan daude argitaratuak ere XX. mendearen azkenaldeko alfabetatze prozesuetan zentraturiko azterketa lanak, hots, IZTUETA, P.: “Sociología de la alfabetización y euskaldunización (1940-1992)”, 79-98; ZABALETA, I.: “Control y autonomía: Conflicto en la alfabetización y euskaldunización de adultos (1981-1990)”, 98-128; eta, EIZAGIRRE, A.: “Usos de la lectura y la escritura en euskara (1970-1990)”, 128-158. Ikus, baita ere, UZTARO aldizkaria bere 9. zenbakian, 1993, “Euskararen batasunaz” argitaratu ziren artikuluak: ZABALETA, I. : “Helduen alfabetatze-euskalduntzea: erakundetze polarizatua (1981-1990)”, 5-26. EIZAGIRRE, A.: “Euskal alfabetatzea: euskararen erabilerak (1970-1990)”, 27-58. Euskal alfabetatzea zein euskarazko alfabetatzearekiko dituzten erreferentzia zuzenak direla eta, goian aipatu dugun artikulu-bildumaz gain oinarrizko dokumentutzat hartu beharko lirateke UZTARO aldizkariaren aipatu zenbakia eta ELE aldizkariaren 8. zenbakia (1991) monografikoki Alfabetatzeaz diharduena.


Horietaz gain, eta azken urteotan argitaratu den besteren bat6 kenduta, ez

dugu ezagutzen ikuspegi historikotik, sistematikoki eta lehentasunezko

interesgunea izanik, Euskal Herriko alfabetatze prozesua aztertzen duen beste

ikerketarik. Tradizionalki egin diren ikerketa gehienetan, Frantziako7 eta

Espainiako8 estatu-ikuspegitik egin izan direnak, Iparraldeko edo Hegoaldeko

herrialdeei eta bertako alfabetatze mailei egin zaie erreferentziarik, baina

gehienetan Estatu alfabetatze ikuspegitik, ikuspegi elebakarretik eginak izan dira.

Eta euskarari egin zaizkionean, egin bazaizkio, gehienetan Estatu hizkuntzaren

alfabetatze prozesuan oztopo gisa edo kultura idatziarekiko zein eskolatzearekiko

erresistentzia gisa eginak izan dira. Bestalde, alfabetatzearen historiaren azterketa

Euskal Herritik egin izan denean, oro har, bigarren mailako interesgunea izan

dela esan dezakegu. Hau da, alfabetatzea euskararen edo euskal kulturaren

bilakaeraren azterketa orokorragoetako beste atal bat gehiago bezala aztertu da,

alfabetatzeari egin erreferentziak noizean behingoak eta azalekoak izan direlarik,

gehienbat. Alfabetatzearen analisiari -euskaraz zein gaztelerazkoari-, nonbait

eskaini izan bazaio arretarik eskolaren eta eskolaratzearen historiari buruzko

ikerketetan izan da, kasu askotan atalaren bat edo beste eman izan baitzaio harek

populazioaren eskolaratzearekin zein gizartearen modernizazioarekin izan duen

erlazioari.

Gure sailean egin ditugun lanak, bestalde, Europa eta Estatu Batuetako

historialarien, antropologoen, psikologoen, hizkuntzalarien eta soziologoen

6 Azken urteotan Euskal Herriko alfabetatzearen historiaren inguruan komunikazio berri

bat argitaratu da alfabetatze mailak eta demografia datuak erlazionatuz, GARCIA, R.- PAREJA, A.- ZARRAGA, K. (2004): “¿Saber leer? ¿Saber escribir? El proceso de alfabetización en el País Vasco (1860-1930)”, Congreso de Demografía Histórica. Beste artikulutxo bat ere alfabetatzea Nafarroan aztertuz: ZABALZA, A.: “En la lengua vulgar, que es la vascongada”. Alfabetización masculina y femenina en la Navarra moderna” in www.euskonews.com/ 0285zbk/gaia28503es.html.

7 Iparraldeko herrialdeek izan duten trataeraren adibide klasikoa dugu FURET, F.- OZOUF, J. (1977): Lire et écrire. París, Minuit.

8 Espainian 1983-1993 urte bitartean alfabetatzearen historian egindako lanen azalpen sistematiko eta osatua ikus daiteke, in VIÑAO, A. (1994): “Analfabetismo y Alfabetización”, in GUEREÑA, J-L. – RUIZ BERRIO, J.- TIANA, A.: Historia de la educación en la España contemporánea. Diez años de investigación. Madrid, C.I.D.E., 23-50.

Sarrera 21

artean9 areagotzen ari den alfabetatzearekiko interesa orokorraren testuinguruan

ulertu behar ditugu. Interesa areagotuz joan den aldi berean, bestalde, azterketa-

ildo eta planteamendu teoriko eta metodologiko berriak ere garatuz joan dira.

Graff-ek10 azaltzen duenez, alfabetatzearen historian hiru ikerkuntza eta ikerlari-

belaunaldi genituzke. Lehenengo belaunaldiak, hirurogeigarren hamarkadan bere

lanak argitaratu zituenak (Stone, Cipolla, Shofield, Goody), alfabetatzearen

hedapenaren lehenengo kronologiak ezarri zituen, beharrezko iturriak identifikatu

zituzten eta faktore erabakiorrak eta horien eragin kognitibo eta sozialak

planteatu zituzten. Handik urte batzuetara argitaraturiko lanen ondorioz

(Johansson, Lockridge, Furet eta Ozouf, Cressy, Stevenens, Stoltow, Houston eta

Graff-en lanak eta Shofield eta Goodyren ondorengo lanak) alfabetatzearen

fenomenoak, bere izaera anitzarengatik, suposatzen zituen zailtasunen gero eta

kontzientzia handiagoa garatu zen. Eta azken urteetan agertu lanek (Eisenstein,

Chartier edo Hébrard-en lanek), berriz, inprentaren, liburuaren eta edizioaren

historian jarri dute beren interesa, eta irakurketa eta irakurketa mailetan, zein

ahozko hizkuntza eta idatziaren arteko erlazioen konplexutasunean sakondu

beharra azpimarratzen dute.

Lehenengo ikuspegi aldaketa analfabetismoan oinarritzeari utzi eta

alfabetatzeaz kezkatzea izan zen, eta honek ikuspegi aldaketa ez ezik erabili iturri

eta metodoetan berrikuntzak eragin zituen11. Gerora, beharrezkoa ikusi da

alfabetatzea momentu eta espazio bakoitzean birkontzeptualizatzea eta,

9 Alfabetatzearen inguruko azterketen ikuspegi orokorra hartzeko ikus, RASSEKH, S.

(1991): Perspectives on literacy: a selected world bibliography. Paris, UNESCO. Bertan argi ikus daiteke zein ezagutza eremuetatik izan den aztertua alfabetatzea, hots, estatistikoki, historikoki, teorikoki, konparatiboki, monografia gisa, alfabetatzearen aspektu sozio-ekonomikoen arloan, aspektu psiko-pedagogikoen inguruan, aspektu kultural eta linguistikoen inguruan, planifikazio, administrazio eta ebaluazio mailan, alfabetatze metodo eta materialen ikuspegitik, etab.

10 GRAFF, H.J. (1989b): The labyrinths of literacy. Reflections on literacy past and present. London, The Falmer Press.

11 VIÑAO, A. (1984): “Del analfabetismo a la alfabetización. Análisis de una mutación antropológica e historiográfica”, in Historia de la Educación, 3. zb., 151-189.


alfabetatzeaz hitz egitea baino alfabetatzeetaz hitz egitea12. Finean, alfabetatze

moduak daude, esaten da, eta gizarte bakoitzerako, testuinguru eta momenturako

bakoitzerako, alfabetatze-ezalfabetatze maila desberdinetan kokatuak izan

gaitezkeela pentsatu beharrean gaude13. Guzti horrengatik, gaur egun testuinguru

sozial, kultural eta historiko zehatzetan oinarrituriko ikerketak burutu beharra

azpimarratzen da, irakurketa eta idazketaren historia egitea, alegia, hauek

praktika soziokultural gisa hartzetik abiatuz14. Oro har, esan dezakegu, azterketa

kuantitatiboak egitetik -erroldetako datuetatik abiatuz alfabetatzearen

kuantifikazioa, bilakera eta hedapena aztertzetik-, azterketa kualitatiboetarako15

jauzia egin dela, interesgunea orain liburu, inprenta, literatura, idazketa eta

irakurketaren historian jarriz, finean alfabetatzearen eragileen eta testuinguruen

azterketan.

Ikerketa guzti horien haritik, interesgarria iruditu zaigu, eta horregatik

azaldu nahi dugu segidan, alfabetatzearen historiak, oro har, eskaini digun

hainbat ondorio eta irakasbide azpimarratzea, haren izaera eta efektuen inguruan

orokorki onartu izan diren sineskeria ugari hankaz gora botatzen dituena.

Horrela, Viñaok16 laburbiltzen dituen bost puntuak ekarri nahi ditugu hona:

Alfabetatzearen mitoa, baieztatzen da, mitoa besterik ez da, ez baitago

alfabetatze prozesua eta modernizazioa, garapen ekonomikoa eta, finean,

progresoaren arteko linealtasunik. Halaber, alfabetatzea eta eskolaratzea ez dira

12 VIÑAO, A. (1992): “Alfabetización y alfabetizaciones”, in ESCOLANO, A. (zuz.): Leer y escibir en España. Doscientos años de alfabetización. Madrid, Fundación Germán Sánchez Ruipérez.

13 Ikertzen dutenek, politikak bideratzen dituztenek eta praktikara eramaten duten partikularrek eta erakundeek erabiltzen dituzten alfabetatzearen inguruko terminoen definizioak eta hurbilpen kontzeptuala, ikus in Bulletin of the international bureau of education, “Définitions et approaches conceptuelles de l´alpahabetisation”, 1990, 64. bol., 254-257 zb., 35-48.

14 Irakurketa eta idazketa, bi praktiken analisien konbinaketaren adibide interesgarriak dira: CHARTIER, A.M.- HÉBRARD, J. (1994): Discursos sobre la lectura (1880-1980). Barcelona, Gedisa. Eta, CHARTIER, R. (zuz.) (1987a): Les usages de l´imprimé. París, Fayard.

15 Ikus, alfabetatzearen historia kualitatiborako egiten dituen proposamenak PETRUCCI, A. (1999): Alfabetismo, escritura, sociedad. Barcelona, Gedisa.

Sarrera 23

gauza bera. Lehenengo prozesuak ez du zertan bigarrena adierazi behar. Horren

adibidea dugu Suediaren kasua -XVII eta XVIII. mendeetakoa-, eskola ez dela

izan, eta ez dela, alfabetatzea eragiten duen agentzia ez bakarra eta ez

nagusiena17 ikustarazteko baliagarria zaiguna.

Aitzitik, ordea, alfabetatzearen eta eskolaren artean dagoen erlazioa,

erlazio estua, oso berria dela kontsideratu behar dugu. Ez dela ez betidanik ez eta

herri eta herrialde guztietan ezagutu den binomio banaezina. Mendebaldearen

historian azken mende honetan, zehazki, hezurmamituriko erlazioa dela ikusi

da18. Bestalde, irakurketa eta idazketaren ikaskuntza eskolaren barruan

txertatzeak eragin du, ez bakarrik trebetasunen zabalkuntza kuantitatiboan, baita

berauek interpretatzeko moduan ere. Honela, kontuan izan behar dugu, Hébrard-

ek adierazitakoari helduz, bada “...la obra de la escuela no está sólo del lado de la

difusión masiva del leer-escribir-contar como base obligada de los prendizajes

para todos, es decir, del lado del crecimiento cuantitativo de la alfabetización,

sino también del lado de la constitución de estos aprendizajes como saberes

elementales escolarizables”19. Historikoki kuestio berria da planteatu zaiguna:

zertarako eta zergatik sortu izan den, alegia, eskola eta eskola bitarteko

alfabetatzea. Zeintzuk diren azaleko arrazoiekin batera doazen ezkutuko

zergatiak.

Ildo horretatik, azken urteotako interesguneetariko batzuk izan dira

irakurketa eta idazketa gizartean errotze prozesuan eskolak (bertan emaniko

16 VIÑAO, A. (1999): Leer y escribir. Historia de dos prácticas culturales. México,

Fundación Educación, voces y vuelos. 105-106. 17 Ikus, alfabetatzeen eredu eta tipologien azterketa historiko konparatiboa, in VIÑAO,

A. (1985): “Del analfabetismo a la alfabetización. Analisis de una mutación antropológica e historiográfica (II)”, in Historia de la Educación, 4.zb., 209-226 orr. VIÑAO, A. (1984): “Del analfabetismo a la alfabetización. Análisis de una mutación antropológica e historiográfica”, in Historia de la Educación, 3. zb., 151-189.

18 COOK-GUMPERZ, J. (1988): La construcción social de la alfabetización. Barcelona: Paidós/MEC.

19 HÉBRARD, J. (1989): “La escolarización de los saberes elementales en la época moderna” in Revista de Educación, 288.zb., 68.orr.


ikaskuntza gaitasun tekniko unibertsal estandarizatua dela aldarrikatu izan duen

eskolak) jokatu izan duen papera ezagutzea, honek bultzaturiko alfabetatzeari

dagozkion ezaugarri bereizien izaera zehaztea, eta beste alfabetatze forma eta

moduekiko izan ditzakeen antzekotasun edota desberdintasunak marraztea.

Alfabetatzeari egotzi zaizkion ezagutza eta kognizio mailako ezaugarriak20

aztertuz, nola alfabetatzea eta boterearen artean dagoen erlazioa ikasiz21, formak

edukiarengan zenbaterainoko garrantzia eta eragina duen aztertu nahi izan da

maila eta arlo desberdinetan erreparatuz, besteak beste, eskola erakundearen

barruan txerta dezakegun alfabetatze moduak irakurketa eta idazketarako

trebetasunetan, eta trebetasun horien gizarteratzean izaniko eragina. Hona, beste

modu batean jarrita egun planteatzen diren oinarri-oinarrizko bi galdera: ustez

irakurketa eta idazketaren bitartez landu eta garatzen den abstrakziorako

gaitasuna berez dagokie teknika horiei, ala eskolan emaniko irakurketa eta

idazketaren lanketa bereziaren ondorio dira? Alfabetatzea boterea al da, edo

eskola erakundeak duen gizarte boterearen tresna, boterearentzat ala boterearen

aurka erabil daitekeena? Izan ere, idazketari sortzez leporatu izan zaio

boterearekiko erlazioa -boterea sortu du eta areagotu egiten baitu-, eta, zentzu

horretan, hizkuntzaren kapital sinbolikoaren22 oinarrizko faktorea dela

kontsideratu behar dugu. Eta, funtsean, egin beharko genukeen galdera,

beharbada, ondorengoa litzateke: nork ateratzen dio probetxurik

analfabetismoari? Alfabetatzea eta boterearen arteko lotura estua are

nabarmenago ageri da berau gizarte erakunde baten baitan garatu ohi denean -

eskola kasu, kode idatziak ahozkoarengan nagusitzean eskolarengatik hartzen

baitu indarra-, eta gizarte elebidun, diglosiko edo hizkuntza anizdunetan ematen

denean.

20 OLSON, D.R. (1998): El mundo sobre el papel. Barcelona: Gedisa. SCRIBNER, S.-

COLE, M. (1981): The Psychology of Literacy. Cambridge, M.A. Harvard University Press. 21 FREIRE, P.- MACEDO, D. (1989): Alfabetización. Lectura de la palabra y lectura

de la realidad. Barcelona: Paidós/MEC. Ikus, azterketa historikoen artean, adibidez: BOWMAN, A.K.- WOOLF, G. (2000): Cultura escrita y poder en el Mundo Antiguo. Barcelona, Gedisa.

22 BOURDIEU, P. (1985): ¿Qué significa hablar? Economía de los intercambios lingüísticos. Madrid, Akal.

Sarrera 25

Noski, azken mendeetan eskolak eta eskolaratzeak alfabetatzearekin

zenbait herrialdeetan izan duen lotura oso esanguratsua izan da hainbat garaitan,

espainiar alfabetatze prozesuan kasu23. Hein berean, gaur egun ere, gero eta

ugariagoak dira eskolaren testuinguruan alfabetatze ekintza eta modua aztertzen

duten lanak -irakaskuntza-ikaskuntzarako estrategiak eta oinarrizko ikuspegiak

aldatu nahian24 nolabait-, izan ere eskolatze prozesuak berak sortu dituen

analfabetismo berrien aurrean kezka handia sortu baita25.

Viñao-ri jarraituz, berriro ere, azpimarratu behar da ez dela herriaren

alfabetatzean eredu edo bide bakarra eraman aurrera. Alfabetakuntzarako

motibazio anitz (erlijiozkoak, politikoak, militarrak, ekonomikoak, akademikoak,

gizarte ospe mailakoak etab.) egoteaz gain, egile, modu eta erabilera (eskola,

eliza, familia, ejertzitoa, hiria, etab.) ugari ditugu. Alfabetatzearen prozesu

historikoa luzea da, kontraesan eta anbiguotasun ugariren, jarraipen eta etenen

continuuma da. Alfabetatzea gizarte praktika bat gehiago bezala ikusten da, bere

23 Espainiako alfabetatzearen nondik norako historikoa azaldu nahi izan denean, nahiz

eta Frantzian baino neurri txikiagoan egin, gero eta gehiago jo da eskolan zentraturiko alfabetatzearen azterketa eskolaz kanpoko irakurketa eta idazketa praktikekin uztartzera. Ikus, adibidez, E.L. (1987): De l´alphabétisation aux circuits du livre en Espagne XVI-XIX siècles. París, C.N.R.S. Baita ere: ESCOLANO, A. (1992): Leer y escribir en España. Doscientos años de alfabetización. Madrid, Fundación Germán Sánchez Ruipérez. Ikus, halaber, Espainia mailako alfabetatzearen historiari buruzko lanetaz aurretik egin dugun aipamena.

24 Eskolak, alfabetatzea lagun, gizarte-bereizketa finkatzen eta erreproduzitzen lagundu ohi duela ikusita, alfabetatzearen ikuspegi kritikoa hartu beharra proposatuko du batek baino gehiagok. Ikus, adibidez, WALSH, C. (1990): Literacy as Praxis. Culture, Language and Pedagogy. New Jersey, Ablex Publishing Corporation.

25 Gure gizartean neoanalfabetismo berrietaz (“analfabeto secundario” edo iletratu gisa ere) hitz egiten ari zaizkigu jada, Ong-ek definituriko “primary orality” kulturako ezalfabetatuaren eredutik urrun dagoen errealitate berriaz. Azpimarratzen da, gaur egun ere, hizkuntza berrien sarbidea, eta honek herritarren hezkuntzan eta alfabetatzean sortzen dituen eragin berrietaz ohartarazi. Testuinguru honetan, hitz egiten da irakurketa elektronikoaz edo idazketa elektronikoaz. Ikus, errealitate berri guzti hauetaz, adibidez, aitzindari izan zen CARPENTER, E.- MCLUHAN, M. (1981): El aula sin muros. Barcelona, Laia. Geroago etorri direnen artean, VIÑAO, A. (1999): Leer y escribir. Historia de dos prácticas culturales. México, Fundación Educación, voces y vuelos, 183-212. RODRIGUEZ-ILLERA, J.L. (2003): “La lectura electrónica”, in Cultura y educación, 15 (3), 225-237. CASSANY, D. (2003) : “La escritura electrónica”, in Cultura y educación, 15 (3), 239-251. CASANOVAS, M. (2003): “El correo electrónico como medio de aprendizaje lingüístico”, in Educación y cultura, 15 (3), 253-267.


moduetako bat eskolarra dena. Beraz, egungo historialariari interesatuko zaiona

zera da: praktika horren bilakaera, irakurri eta idazteko moduak, erabilerak, zein

testuinguruetan idatzi eta irakurtzen den, baita zeintzuk material, objektu edo

zeinu diren erabiliak, eta ekintza horiek gertatzen diren gizarte espazioaren

bilakaera nolakoa izan den aztertzea. Bestalde, praktika den heinean,

pentsamendua berregituratzen duen teknika baten menperatzea eta erabiltzea

inplikatzen duela pentsatu behar da, hainbat ondorio kognitibo26 eta mentalak

dituena, gertatzen deneko testuinguruaren arabera eta berataz egiten diren

erabileren araberakoak diren ondorioak, hain zuzen. Horrenbestez, azterketa ildo

berri honetatik oinarrizko kuestiotzat hartuak izango dira, besteak beste, erabilera

testuinguru zehatzetan ahozkotasunak eta idazketak dituzten hartu-emanen

azterketa27; baita ere, kultura idatziak gizarte antolaketarekin28, eta mentalitate

letratuarekin29 duen zerikusia aztertzea.

26 Idazketaren lehenengo erabilerek izan zituzten ondorio kognitiboak direla eta, ikus

GOODY, J. (1985): La domesticación del pensamiento salvaje. Madrid, Akal. HAVELOCK, E.A. (1976): Origins of Western Literacy, Toronto, The Ontario Institute for Studies in Education.

27 ONG, W. (1982): Orality and Literacy. The technologizing of the word. Londres, Methuen. HAVELOCK, E. (1994): Prefacio a Platon. Madrid, Visor. Oinarri-oinarrizko lanak dira ahozko eta idatziaren arteko elkarrekintza historian nola gauzatu den ikusteko eta, baita ere, mota bakoitzak pentsakera eta adierazpen moduari nola eragin dion hausnartzeko. Bestalde, ahozkoa eta idatziaren arteko elkarrekintza eta eragin kognitiboen ikerkuntzan, hizkuntzalaritza, psikologia zein hezkuntzaren ikuspegitik oinarrizko lanak bihurtu dira ondorengo bildumetan jasotakoak, hots, OLSON, D.- TORRANCE, N.- HILDYARD, A. (arg.) (1985): Literacy, language and learning. The nature and consequences of reading and Writing. Cambridge, University Press. OLSON, R.- TORRANCE, N. A (bil.) (1995): Cultura escrita y oralidad. Barcelona, Gedisa. Ikus, baita ere, alfabetatzea diskurtso praktika multzo gisa hartuta, honek munduaren ikuspegiarekin eta identitatearekin duen erlazioaren azterketa, in GEE, J.P.(1989): “Orality and literacy: From the savage mind to ways with words”, in Journal of Education, 171.bol, 1.zb., 39-60. Eta, CATAH, N. (1996): Hacia una teoría de la lengua escrita. Barcelona, Gedisa.

28 GOODY, J. (1990): La lógica de la escritura y la organización de la sociedad. Madrid, Alianza. GOODY, J. (bil.) (1996): Cultura escrita en sociedades tradicionales. Barcelona, Gedisa. Edota, BOUZA, F.J. (1992): Del escribano a la biblioteca. La civilización escrita europea en la Alta Edad Moderna (siglos XV-XVII). Madrid, Síntesis.

29. ILLICH, I. (1989): “Un alegato en favor de la investigación sobre el alfabetismo laico”, in Revista de Educación, 288.zb., 45-61. Baita ere, ILLICH, I.- SANDERS, B. (1988): The alphabetisation of the popular mind. San Francisco, North Point Press. OLSON, R. (1998): El mundo sobre el papel. Barcelona, Gedisa. Eta, BOTTERO, J. (etab.) (1995): Cultura, pensamiento, escritura. Barcelona, Gedisa.

Sarrera 27

Idazketa ez da, eta ez dugu, fenomeno bakartzat hartzen, “La

en sí y por sí, en singular, no existe; es pura y simplemente una abstracción”30,

testuak erabiltzeko teknika-multzo oso aldakortzat baizik. Era berean, esango da,

kultura idatziak berak ere ez du historian aldaketak sortzeko, progresoa eta

askatasuna lortzeko, edo errepresioa gauzatzeko indar autonomo gisa ekiten.

Graff-ek esango duen moduan, “Ni la escritura ni la imprenta, por sí mismas, son

; sus efectos están determinados por la manera en que la

acción humana las utiliza”31. Berez, kultura idatziak ez du sustatzen hazkunde

ekonomikoa, ez razionaltasuna, ez eta norbanakoaren arrakasta. Horregatik,

derrigorrezkoa da idatziarekin erlazionaturiko funtzio, erabilera eta praktiken

analisiatik, irakurketa eta idazketa ekintzen ingurukotik abiaturik egitea kultura

idatziaren historia32. Ikuspegi eta metodo berrikuntzaren ondorioz, irakurketa eta

30 PETRUCCI, A. Op.cit. 118.orr. 31 GRAFF, H.J. (1989): “El legado de la alfabetización: constantes y contradicciones en

la sociedad y la cultura occidentales”, in Revista de Educación, 288.zb., 1989, 11.orr. Ikus, halaber, GRAFF-en lanaren inguruan GEE-k egiten duen irakurketa kritikoa, in GEE, J.P. (1989b): “The legacies of literacy: from Plato to Freire through Harvey Graff”, in Journal of Education,171. bol., 1.zb., 147-165.

32 VIÑAO, A. (1999): Leer y escribir. Historia de dos prácticas culturales. México, Fundación Educación, voces y vuelos, 271-300. Zentzu honetan, kultura testuinguru jakin batean kokaturiko kultura idatziaren bilakaera orokorra aztertzera jo izan duten ikerketak ditugu, oinarrizko monografia klasikoak bihurtzen ari zaizkigunak, CLANCHY, M.T. (1979): From Memory to Written Record: England 1066-1307. Londres. GRAFF, H.J. (1979): The Literacy Myth. Literacy and Social Structure in the Nineteenth Century City. Nueva York. CRESSY, D. (1980): Literacy and the Social Order. Reading and Wtriting in Tudor and Stuart England. Cambridge. SCRIBNER, S. – COLE, M. (1981): The Psychology of Literacy. Cambridge. FURET, F.- OZOUF, J. (1977): Lire et écrire, París, Minuit. Bibliografia guzti honen, eta gehiagoren, interpretazioen bilduma erabilgarria dugu, GRAFF, H.J.: (1981): Literacy and the Social Development in the West. A Reader. Cambridge. Bildumen artean aipatu, GOODY, J. (1996): Cultura escrita en sociedades tradicionales. Barcelona, Gedisa. RESNICK, D.P. (1983): Literacy in Historical Perspective. Washington, DC. BAUMANN, G. (1986): The Written Word. Literacy in Transition. Oxford. Hasieran aipatu legez, gero eta ugariagoak dira aspektu zehatzetan, hots, liburuan eta bere ekoizpenean, liburuaren hedapenean, eta eskuragarritasunaren analisian zentraturik egindako lanak. Estatu espainiarraren kasurako ikus, BERGER, PH.- BOTREL, J-F.- LOPEZ, F.- MARRAST, R.(1986): Histoire du livre et de l´edition dans les pays iberiques. Bourdeaux, Press Universitaires. (inolako erreferentziarik egin gabe Euskal Herriari); OLAECHEA, J. (1986): El libro en el ecosistema de la comunicación cultural. Madrid, Fundación Germán Sánchez Ruipérez. ESCOLAR, H. (1988): Historia del libro. Madrid, Fundación Germán Sánchez Ruipérez; BOTREL, J.-F. (1988): La difusion du livre en Espagne (1868-1914). Madrid, Casa de Velázquez; ESCOLAR, H. (1990): Historia de las bibliotecas. Madrid, Fundación Germán Sánchez Ruipérez; BOTREL, J-F. (1993): Libros, prensa y lectura en la España del siglo XIX. Madrid, Fundación Germán Ruipérez; ESCOLANO, A. (zuz.) (1997): Historia ilustrada del libro escolar en España. Del Antiguo


idazketa kultur eta gizarte praktika gisa ikusten dira, “Dos actividades vistas

ahora como prácticas sociales y culturales que tienen lugar en determinados

contextos y con determinados soportes. Dos actividades de las que lo que

interesa, sobre todo, son sus usos y funciones, así como los modos y maneras en

que se llevan a cabo. Unos modos y maneras, unos usos y unas funciones

variables en el tiempo y en el espacio y por tanto historiables”33. Zentzu berean,

irakurketa gizarte eta kultur praktika gisa hartzen duen alfabetatzearen historia

berriak ekoizpenetik harrerara eramaten du azentua, idatzitik honen irakurketara,

esanahi-sortzailea den irakurlearengana eta liburura, inprimaki, orri, paper edo

folletora -haren euskarri materiala den neurrian-. Ikuspegi berri honek, finean,

idatziaren hedapenean, funtzioetan eta erabileran, hauen tipologian, ondorioetan

eta beren euskarri eta tresnerietan arreta jartzea eskatzen du34.

Gu ere alfabetatzearen historia egiteko modu berri horretatik saiatu gara

euskarazko alfabetatzea ezagutzen. Alfabetatzearen historiaren ikuspegi berri eta

zabalago honi esker35 zilegi baita, gure ustez, euskarazko alfabetatzeari begira

Régimen a la Segunda República. Madrid, Fundación Germán Sánchez Ruipérez. ESCOLANO, A. (zuz.) (1998): Historia ilustrada del libro escolar en España. De la Posguerra a la reforma educativa. Madrid, Fundación Germán Sánchez Ruipérez; INFANTES, V.- LOPEZ, F.- BOTREL, J-F. (2003): Historia de la edición y de la lectura en España 1472-1914. Madrid, Fundación Germán Sánchez Ruipérez.

33 VIÑAO, A. (1994): “Analfabetismo y alfabetización”, in GUEREÑA, J-L.- RUIZ, J.- TIANA, A.: Historia de la educación en España. 41.orr.

34 Irakurketa ekintza aztertzeak eskatzen du, ikuspegi honi helduz, gizarte bakoitzean eta momentu bakoitzean nork irakurtzen duen eta zer irakurtzen duen zehaztea, baita ere non eta noiz, zergatik eta, batez ere, nola irakurtzen den. Irakurketa moduek, testuinguru eta erabilerek erlazio modu bat edo beste adierazten dute, eta testua eta irakurlearen artean egileak (edo argitaratzaileak) bilatzen duen erlazio mota adierazten dute testuek -idazketa, tipografia eta egitura zehatza dutelarik-. Zentzu honetan, kultura idatziaren historiara hurbiltzeko modu frantsesaz itz egin dezakegu, bere isla garrantzitsuenetakoa R. CHARTIER-en lanetan aurki dezakeguna, hots: CHARTIER, R.(1987b): “Las prácticas de lo escrito”, in ARIES, P.- DUBI, G.(arg.): Historia de la vida privada. Madrid, Taurus, 113-162; Lectures et lecteurs dans la France de L´Ancien Régime. París, Editions du Seuil. 1987; Libros, lecturas y lectores en la Edad Moderna. Madrid, Alianza, 1993; El mundo como representación. Barcelona, Gedisa, 1995; El orden de los libros. Lectores, autores, bibliotecas en Europa entre los siglos XIV y XVIII. Barcelona, Gedisa, 2000.

35 Alfabetatzea ulertu eta aztertzeko orain arte indarrean egon den eredu monolitikoaren arabera (Estatua eta estatu hizkuntzaren inguruan eraikia), ezinezkoa litzateke euskarazko errolda aurreko garairako, ez eta euskarazko eskolaratze aurreko garairako euskarazko alfabetatzearen esistentzia aldarrikatzerik, ez eta, ondorioz, aztertzerik.

Sarrera 29

ahalegin esplizitu edo masiborik burutu aurretik bilakatu den euskal alfabetatze

prozesuaz hitz egitea -hona hemen gure ikerketaren hipotesi orokorra-. Euskal

kultura idatziaren finkatze prozesu historikoaz hitz egingo dugu, eta prozesu luze

horretan bertan kokatuz eta bertatik abiatuz, besteak beste, eskolaren zeregina

aztertu, eskolak -gaztelerazko alfabetatzea helburu izan duelarik-, euskararen

gizarte eta gizabanako erabileran zein euskarazko zeharkako alfabetatzean izan

duen eragina nolakoa izan den ikusiz, lehenik, eta eskola bera euskarazko

alfabetatzearen garapen zuzenerako nola erabili izan den aztertuz, ondoren.

Historia-testuinguru bakoitzean kokatuz bakarrik zehaztu ahal izango dugu

euskarazko alfabetatze prozesuaren edukia eta izaera -ondorioz, definizioa-.

Azken hamarkadetan, adibidez, eskolaren bitartez Euskal Herrian garatu den

eredu hedakor eta instituzionalean ikusi dugu euskarazko alfabetatzea kontzeptua

bera krisian, nolabait, askotan euskalduntzearekin izan duen muga urtu eta bi

prozesuen arteko nahasketa sortu delarik. Populazio hartzailearen izaera ere

aldatuz joan denez -euskara ez dakitenak, euskara dakitenak eta euskara

zekitenak baina galduz joan direnak, euskalkian hazitakoak baina batua

menperatu behar dutenak, etab.-, askotan ez da jakin alfabetatzea zentzu hertsian

bultzatu nahi izan den, euskalduntze goi mailetaz ari garen edo, batik bat,

alfabetatze kulturala eta oinarrizko heziketari dagokiona helarazten ari garen.

Gizarte eta norbanako mailan elebitasuna garatzearen aldeko apustua egin izanak,

alfabetatze prozesuaren definizio arazoa plazaratu eta birplanteatzera eraman du,

termino elebidun, edo nahi bada, diglosikoetan birdefinitzera alegia. Alfabetatzea

ez da nozio estatikoa, ez dauka esentzia unibertsalik. Halaber, euskarazko

alfabetatzea ez da nozio estatikoa, ez dauka esentzia unibertsalik, aitzitik,

testuinguru historiko ezberdinen arabera birdefinitua izan behar duen kontzeptua

da.

Beraz, lan honetan irakurketa eta idazketa praktika soziokulturalen

ezagutzaren bitartez saiatu gara euskarazko alfabetatzea definitzen, herri xeheari

zuzenduriko -eta berak garaturiko- kultur praktiken azterketan oinarrituz


bereziki. Gure tesiaren bigarren oinarrizko ardatza, beraz, herri kultura da.

Zergatik herri xeheaz, herri kulturaz?36 Bada, euskarazko alfabetatzearen

bilakaera ezagutu nahi badugu, noski, lehenik eta behin euskaraz hitz egiten zuen

populazioaren, eta beronen kultur praktiken azterketatik abiatu behar dugulako,

beste edonon bezala. Eta, euskararen kasuan, norbaitzuk mantendu bazuten,

horiek herritar xeheak -baserritarrak eta nekazariak eta euren inguru eta

ondorengoak-, izan ziren. Elite eskolatuak eta agintari politikoak izan ziren

euskara alde batera uzten lehenak37. Beste edonon baino gehiago, beraz, gure

kasuan ezinbestekoa da herri kulturaren azterketan zentratzea euskarazko

alfabetatzearen ezaugarri historikoak ezagutzeko garaian.

Ez gara herri-kulturaren izaera eta definizioaren eztabaidan sartuko,

nahikoa aztertua izan baita hainbat lanetan. Azpimarratu besterik ez herri-

kulturaz ulertzen duguna, Burke-k ematen duen hastapeneko definizioaz bat,

“cultura no oficial, la cultura de los grupos que no formaban parte de la élite”38,

Petrucci-ren39 hitzekin, “clases subalternas” deiturikoena. Halere, klase

popularrei dagozkien aspektu propio eta partikularren identifikazio estatikoan

murgildu baino esanguratsuagoa eta emankorragoa iruditu zaigu, gure aztergaiari

begira, klase popularren eta elitearen arteko elkarrekintzan oinarritzea, herri-

kultura eta elite kulturaren arteko elkarrekintzan alegia40. Eta, elkarrekintza hori

ezagutzeko aproposak diren bi kultur praktika eta bi espazio aukeratu ditugu gure

36 Herri kulturaz dihardugunean elite eskolatuari baino herri xeheari begira -eta

berarekin batera- garaturiko kultur praktiketan oinarrituz egiten dugu, batez ere. Zentzu honetan, interesgarria da euskal kultura eta herri-kulturaren inguruan, euskal kanta berria dela eta, J. Amezagak egiten duen hausnarketa in AMEZAGA, J. (1994): Herri-kultura: Euskal kultura eta kultura popularrak. Doktorego tesia, Informazio eta Gizarte Zientzien Fakultatea, EHU, Leioa.

37 Ikus argibideak Iztuetak egiten duen euskal kulturaren azterketa sozio-historikoan, IZTUETA, P. (1996): Intelligentsia kimatuaren orbelak. Donostia, Kutxa gizarte eta kultur fundazioa. 245-263.

38 BURKE, P. (1991): La cultura popular en la Europa moderna. Madrid, Alianza. 39 PETRUCCI (1999), op.cit., Ikus, produkzio subalterno inprimatuaren azterketarako

egiten dituen iradokizunak. 40 Gure ustez, Burkek dionari jarraikiz, askoz ere emankorragoa da kultura eruditoa eta

herri-kulturaren arteko elkarrekintzan zentratzea, bereizten dituena definitzen saiatzea baino. BURKE, P. (2000): Formas de historia cultural. Madrid, Alianza.

Sarrera 31

azterketan, parte hartu zuten egile eta eragileak kontuan izanik: esparru

publikoan garaturiko Itz-jostaldi eta Euskal Festak, eta esparru pribatuari begira

zabalduriko euskarazko egutegien irakurketaren praktika. Guk egin dugun

hurbilpena herri kultura den horretan zentratuta egin dugu, baina herri tradizioek

bere baitan dituzten elementu hezgarriak baloratzea izan dugu helburu. Horrela,

bada, gure azterketa xede zehatza herri kultura baino herri-heziketa dela esan

behar dugu.

Zentzu hertsian, herri-heziketaren terminoa erabili dugunean ez dugu

pedagogia eremuan erabili izan den ohiko moduan erabili. Herri-heziketaren

kontzeptzio horrek eragile politikoen elkargunea suposatzen du eta, oro har,

tradizio finkatua dauka heziketaren historian41. Guereña-k herri-heziketaz ematen

duen definiziotik abiatuz, “...el conjunto polimorfo de los procesos de formación

pretendiendo la educación de las clases populares (o grupos sociales dominados,

subalternos e instrumentales de toda sociedad, recogiendo la famosa expresión

gransciana)- pueden tratarse de jóvenes en edad escolar según la normativa

vigente pero no escolarizados en el circuito escolar, o de adultos y adultas no

alfabetizados o deseando un complemento de formación-, realizados fuera –o

paralelamente- de los circuitos y procesos escolares institucionales o reglados

(tanto públicos como privados)”42, hezkuntza esparru barreiatuagoari hurbilduko

gatzaizkio. Euskarazko irakurketa eta idazketa, formazioa finean, sustatzearren

41 Guk aztertu ditugun soziabilitate espazioak ez dute zerikusi handiegirik tradizionalki

herri-heziketaren historian Espainian aztertu direnekin. Horiek langilegoan oinarritzen dira batez ere. Gure azterketa xedea nekazal ingurukoa da eta aztergai ditugun soziabilitate es

Alfabetatze espazioak eta herri heziketa Gipuzkoan (1876/1918) · 2015-11-09 · alfabetatzeak...

Documents

Transcript of Alfabetatze espazioak eta herri heziketa Gipuzkoan (1876/1918) · 2015-11-09 · alfabetatzeak...