EUSKARA ETA ELIZA(Eskoriatza 2011-02-02)

(Oharra.- Lan hau ez da garatu idatziz emateko; halere, Julen Arexolaleiba adiskidearen erreguari men egin behar izan diot.)

A U R K I B I D E A

SARRERA01.- Euskara02.- Eliza.1.- ANTZINATEA2.- ERDI AROA (V-XV mendeak)3.- Aro modernoa (XVI-XVIII mendeak)3.1.-Erromaren eragina euskararen gain3.2.-Gotzainen eragina3.3.-Herria euskarari buruz3.4.-Apaizak euskaraz3.5.- OROREN ESKOLAK3.6.- Zergatik egin euskaraz: euskal kontzientzia

Iparraldean:Hegoaldean

3.7.-Euskal eliz idazleak3.71.-Idazleen aipamentxoa

Ipar Euskal HerrianProtestanteen arteko batzukSarako Eskola etab.HegoaldeanManuel Larramendi etab.

Aro modernoa: konklusioa1.-Erroma euskarari dagokionez2.-Euskal Herriko gotzainei dagokienez3.-Herriari dagokionez4.-Apaizen jokabidea5.-Herri-kontzientzia6.-Idazleak.7.- Nolaz Ipar Euskal Herriko indarra euskal literaturan

4.-ARO GARAIKIDEAFrantses Iraultzaz bi hitz

Ipar Euskal Herriari dagokionezHegoaldeari dagokionez

1

4.1.- Erromaren eragina4.2.- Gotzainak eta elizbarrutiak

Adibide batzuk elizbarrutiz elizbarruti gotzainez:Iruñea Baiona Donostia Bilbo Gasteiz Euskal elizbarrutietako gotzainak elkarrekin biltzeaz

4.3.-Apaizak, erlijioso eta erlijiosak eta euskara4.4.-Eliz idazleak4.5.-Euskararen aldeko mugimenduak4.6.-Biblia4.7.-Euskal erlijio-aldizkariak4.8.-Pastoraltza euskaraz4.9.-Euskara batua4.4.-Zergatik euskarazKonklusioa

Eranskina:1.-Dokumentua: Bibliaren tradizioa pil-pilean Ipar Euskal Herrian 2008-05-01 (ikus. Azpeitiko erabili.com)

2.-Dokumentua: Euskara batua eta liturgia Euskal Herrian 2009-10-22 (ikus: Azpeitiko erabili.com).

3.-Dokumentua: EUSKAL HERRIKO 358 APAIZEN DEKLARAPENA (2002-05-31)

4.-Dokumentua: 31-05-2002: Dionisio Amundarain ALGUNAS PUNTUALIZACIONES

SOBRE EL ESCRITO DE 358 SACERDOTES VASCO PUBLICADO EL 31 DE MAYO DEL 2002.

5.-Dokumentua: Bizkaitik Nuntzioari 2010-06-01: Bizkaiko 677 lagunek gotzain berria dela eta.

6. DOKUMENTUA: Iruñetik Fernando Sebastián 1993-04-20an: Gotzainak euskaldun behar duela etab.

7. DOKUMENTUA: Gipuzkoako erretoreek Munilari 2009-12-14, euskaraz eta gaztelaniaz; laburpena eta testu osoa.

2

8. DOKUMENTUA: Gipuzkoako kristau-talde handi batek Munillari 2009-11-29. Gaztelaniaz.

9. DOKUMENTUA: 339 apaizek hierarkiari 1960ko maiatzean. Gaztelaniaz.

10. DOKUMENTUA: Biblia Euskal Herriko Historian (Dionisio Amundarain)

SARRERA

Nire lerro hauetan, euskara eta eliza gaiaz printza batzuk biltzera mugatu naiz.

Lehenik eta behin, gaia mugatu edo zehaztu beharrean nauzue.

«Euskara» esatean, zertaz ariko naiz? «Eliza» esatean, zertaz?

01.- Euskara. Jakina, alde askotatik erlaziona daiteke euskara Elizarekin. Honako alde hauetatik hartuko dut hemen:

Euskarari dagokionez:

−Zein harreman izan du Elizak ahozkoarekin, idatziarekin?;

−Adibidez, euskara erabiltzean, zein eduki izan du mintzagai Elizak? Ez dira gauza bera kristau-dotrinaz aritzea eta Bibliaz jardutea, mezakoan homiliak eskaintzea eta unibertsitate-mailako gaiak lantzea;

−Zein atxikimendu agertu izan du Elizak euskarekiko? Ez dira gauza bera gai ximple honetaz euskaraz eta gai nagusi batez erdaraz hitz egitea. Ez dira gauza bera euskaraz hitz egin dadin norberak erdaraz eginez agintzea eta euskaraz hitz egin dadin norberak ere euskaraz hitz eginez agintzea. Ez dira gauza bera, euskaraz atxikimendu instrumentalaz jardutea eta herri-atxikimenduaz jardutea; alegia, ez dira gauza bera alde batetik arrazoiketa hau egitea: jende honi ebanjelioa edo dena delakoa adierazi nahi badiot, euskaraz hitz egin beharra dut (atxikimendu instrumentala) eta, bestetik, nork bere burua herritar eta euskaldun sentituz, Elizaren kasuan ebanjelioa herri horren kulturan txertatu nahi izatea; alegia, eliztar hizkuntzan «inkulturazioa» deitzen duguna egitea; (kontuan har «inkulturazioa ez dela

3

herri-hizkeran erabiltzen den «akulturazioaren» parekoa; inkulturazioak esan nahi du ebanjelioak kultura baten balioak baitaratu egin behar dituela, delako kultura horren adierazpideez baliatu behar dela, nahiz eta gerta daitekeen delako kultura horretako alde batzuk baztertu eta ebanjelioaren araberakoak hartzera eragin beharko duen; adibidez, ebanjelizatu nahi den herriaren hizkuntza «sakratutzat» hartu behar dela; «Euskara salbatu beharra da», esango digu Iparraldeko Narbaitz kalonjeak).

─euskarari buruz, Hego eta Ipar Euskal Herria ere hein batean desberdinak izan direla kontuan hartu behar da.

02.- Eliza. Honi dagokionez, oharpen bat egin beharrean naiz.

Lehenik, Elizaz azterketa teologikoa eginez jardun behar banu, beste modu batean hartuko nuke gaia; hain zuzen, hartzen dudanaren alderantziz; alegia, ez goitik behera, baizik behetik gora; ez hierarkiatik hasita, baizik herritik hasita, Vatikano II.a kontzilioak egin duenez.

Baina kasu honetarako argiago edo lauago iruditu zait hemengo hau. Hobeto ulertuko da zer esan nahi dudan, segidako nire eskematxo hau agertzean.

Eliza esatean, sektore asko bereiz daitezke:− batetik, Erroman, Vatikanoan biltzen den «mundutxoa» dago; Aitasantua eta Kuria osoa; noizbehinkako Kontzilioa eta guzti; (hemendik aurrera «Erroma» idaztean, hori guztia adierazi nahi dut, besterik esaten ez badut); − bestetik, Euskal Herrian jardun duten eta diharduten gotzainak eta ingurunea;− hirugarren, Euskal Herrian jardun duten eta diharduten apaiz diozesiarrak, erlijiosoak eta erlijiosak;− laugarren, kristau-herri osoa.

Beraz, Eliza esatean, normalean hartu ohi diren lehen hiru sektore horietaz jardungo dut nagusiki: Lehengo, Erromaz; bigarren, gotzain edo goi-hierarkiaz; hirugarren, apaiz, erlijioso eta erlijiosez, hots, behe-hierarkiaz.

Argibide horiek emanik, atxiki nakion gaiari: euskara eta eliza. Atrebentzia handia dela pentsatuz heldu diot gaiari, esan beharrik ez. Nire honek balioko ahal du norbaitek gai hau tesi baterako gaitzat har dezan.

1.- ANTZINATEA

4

Hau da, erromatar inperioa erori arte, ez dugu berririk gai honetaz: euskara eta eliza delako gaiaz. Izan zen bai, han edo hemen, Euskal Herriaz ari naiz jakina, talde txikiren bat. Baina halakoek, izan ziren neurrian, beren hizkuntza erabili izango zuten: latina; hirietan bizi ziren batzuk.

2.- ERDI AROA (V-XV mendeak)

Aro honetan, batez ere erditik aurrera, X. mendetik aurrera, aski sakon sartua bide zen kristautasuna Euskal Herrian.

Aro honetan, aitasantuak indar handia zuen Europan. Zeharka bederen, eragin kaltegarria izan zuen euskarekiko Erromak. Hain zuzen, XIII. mendearen hasiera arte Nafarroa zen Euskal Herri osoa; Iruñeko lehenengo errege Eneko Aritza-tik (740-852) hasi eta denbora luzean, kanpoko dinastiak Nafarroan sartzen hasi arte, erregeak eta ingurunea euskaraz mintzo ziren. XII. mendean Aimery Picaud leku ona dugu herria euskaraz mintzo zela agertzeko (in Xamar, Euskara Jendea 3. argit. Pamiela 2006, 78. or.). Halere, zoritxarrez, errege horiek berek latina zerabiltzen administrazioko idazkietan; adibidez, Nafarroako Antso III.a erregeak Leireko monasterioari Donostiakoak eman zizkion latineko agiriaz, 1014an (Xamar, Euskara Jendea 3. argit. Pamiela 2006, 80. or.). Bestetik, XIII. mendearen hasiera arte esan dut; izan ere, Nafarroako Antso Azkarra (1194-1234) erresumatik kanpo zela, Alfontso VIII.ak mendebaleko lurrak konkistatu zituen: Bureba, Errioxako alde bat, Bizkaia, Araba eta Gipuzkoa. Iparraldean ere, XII. mendean, Akitania (Lapurdi, Zuberoa eta Nafarroa Beherea barne) Ingalaterrako erregeen mende gelditu zen (1152-1451); XV. mendean Frantziak Lapudi eta Zuberoa konkistatu zituen, eta XVI.ean gauza bera egin zuen Gaztelak Nafarroarekin. Ingelesek Baiona sortu zuten portu handi. Ingalaterra eta Nafarroa erresuma aliatu izan ziren, ezkontzak zirela medio. Gauza zaila ingelesek eguneroko bizitzan euskaldunen artean zein eragin izan zuten jakitea.

Baina, aipatu nafar erregeek Erromari men egiteko, musulmanen kontra joan beharra izan zuten, eta, beraz, beste errege, konde eta dukeekin erlazionatu beharra zela medio, lurralde desberdinetan hasi berriak ziren erromantzeak sustatu zituzten beren izkribuetan.

Nafarroako erregeak euskaraz aritzeaz,hona zen dioen Mateo de Anguiano-k (Compendio historial), 1704an: los reyes de Navarra de aquellos tiempos [1060], usaron del Vascuence como lengua propia y nativa (Xamar, Euskara Jendea 3. argit. Pamiela 2006, 91. or.).

5

Gotzainei dagokienez, atzerritarrak izan ziren gehienbat. Adibidez:

−1083an Pierre de Andouque, frantsesa, izendatu zuten Iruñeko gotzain. Leireko monjeekin auzia izan zuen sororen baten jabetza zela eta.

−Alonso Carrillo. Iruñeko gotzaina. Fernando el Catolico-k, 1476an Bizkaiko Foruak zin egitera joatean, bere taldean eraman zuen Alonso gotzain hori. Baina bizkaitarrek bota egin zuten Bizkaitik; soilik gotzaina zelako (Juan de Iturralde, La guerra de Franco, los vascos y la Iglesia tomo I, San Sebastián 1078, 228. or.). Hain sartua zuten apaiza herri-erakundeetatik kanpo egon behar zuelako ideia (ib.). Geroago, ordea, nafar gotzainak izan zituzten, harik eta 1512ko konkistarekin Iruñeko kalonjeei gotzaina izendatzeko eskubidea kendu zieten arte.

Halere, agertu zuten atzerritar gotzain haietako batzuek buru-pixka bat. Adibidez, 1376an, Iruñeko gotzainak Ibargoiti-Getze herriko apaizak euskalduna izan behar zuela agindu zuen (Xamar, 80. or.). Pasadizo honek berak, halere, euskara txoko batzuetara mugatzen hasia zela adierazten du. Hau da, Nafarroan euskalduntasun-zentzu handiegirik ez zela. Etxean euskaraz hitz egin bai, baina ohitura zelako. Herri-kontzientzia handirik gabe. Apaizei dagokienez, berriz, ez du ematen ez formazio handiegirik zutenik, ez berotasun handiegirik jendea ebanjelizatzeko. Hori atera daiteke Letran 4.a kontzilioak, 1215ean, hartu zituen erabakiengatik; izan ere, Kontzilioak egiaztatu zuen herria ez zela hornitzen ebanjelioaz, ez katekesian, ez igandeko homilietan. Eta XV. mendean berean eginahal handiak egin behar izan ziren Nafarroan apaizak jantziago bihurtzeko. Baina janzte hori latinez egiten zuten; pentsa daiteke zer hizkera-molde egingo zuten latinez ikasitako hura euskaraz ematean, ez baitzuten euskara idatziaren erreferentziarik «itzulpena» egiteko.

Kalte handia izan zen guretzat ahozkoa, orokorra, esateko, zen garai hartan, euskara idatzira ez pasatu izana. Horretan, zerikusi handia izan zuen Nafarroako erregeak beste errege, konde eta dukeekin harremanetan jarri izanak. Ez zuten interesik izan, erromantzeek egin zuten bezala, latinetik euskarara jauzi egiteko Azkenean, Nafarroa lurraldez gero eta gehiago zabaldu nahi izanak, ezkontza-bidezko harremanak ere sortu zituen. Eta, luze gabe, atzerriko dinastiak sartzea ekarri zuen horrek.

Hizkuntza erromantzeek, ahozkotasunetik idatzizkora pasatzean, eragina izan zuten herritarrengan, administrazioaren mintzaira bihurtzearekin. Halere, gehiengoak ez irakurtzen ez idazten ez zekielako, ez zen izan hain handia eragina. Horregatik, euskaldunen artean

6

ahozkotasuna bizirik zegoen euskaldunen artean, nahiz hizkuntzaren balioaren kontzientzia handiegirik ez izan.

Elizkizunetan latina erabili behar izana ere bereziki kaltegarria gertatu zen. Hasi berriak ziren erromantzeek euskarak baino abantaila handiagoa izan zuten horretan, bistakoa denez. Esan nahi da, «latinaren ofizialtasunak mintzaira erromanikoen aldeko lana egiten zuen, nahi ala ez» (Xamar, Euskara Jendea, Pamiela, Iruñea, 2010, 67. or.). Latin-kumeak izaki erromantzeak. Euskara, berriz, urrunekoa.

Bestetik, Erdi Aroan oso garaiz kokatu ziren monasterioak Euskal Herrian: beneditarrak lehenik eta zistertarrak gero; gizonezkoenak eta emakumeenak. Eta, geroago, XIII. mendetik aurrera, eskeko ordena deituak: frantziskotarrak eta domingotarrak: gizonezko eta emakume. Ez du ematen lehenengoek bederen, beneditarrek eta zistertarrek, euskara sustatu zutenik. Pentsatzekoa da beste biek, ahozkoari gehiago emanak zirelarik, euskaraz jardungo zutela.

Donejakueko bideak ere ez zion mesede handirik egin euskarari. Bide horretan auzo eta herriak eraiki ziren, zeini nafar erregeek lege bereziak, foruak, eman baitzizkieten, kanpotarrak erakartzeko. Eta, jakina, kanpotar jende asko kokatu zen horietan. Hein batean, geroago XIX. mendean eta XX. mendean gertatu izan diren etorkin-uholdeen pareko zerbait.

Edozein kasutan, Erdi Aroko erlijio-idatzirik ez da ageri euskaraz, salbu Donemiliagako glosa-apurrak (XI. m).

Halere, badira beste aztarna batzuk kristautasunaren inguruan euskara erabiltzen zela adierazten dutenak. Esana dudanez, XII. mendean Aymery Picaud frantziarrak, euskaldunez hitz goxorik esan ez zuen hark, badakartza lekuko izan daitezkeen lerro batzuk; hona euskaraturik: «Hizketan adituko bazenitu, txakurraren zaunkaz oroituko zinateke. Beren hizkuntza guztiz barbaroa delako. Jaungoikoari Urcia –Urtzi− deitzen diote, Santa Mariari Andre Maria, ogiari ogui, ardoari ardum, haragiari haragui,arrainari araign, etxeari echea,... Santiago Jaunari Iaona domne Iacue…» (Xamar, 78. or.).

Askoz gutxiago ageri da euskaraz ari zen unibertsitate, teologi fakultate edo antzekorik.

Erromatar inperioa erori eta XVI. mendea arte, euskararen lurraldea zehazki noraino iristen zen adieraztea ez da gauza erraza. Nolanahi ere,

7

gaur Euskal Herritzat ematen dugunaz gain, Errioxan eta gaur egun Burgostzat ematen den lurraldearen zati batean ere euskaraz egiten zen.

Herri xeheak, beraz, Elizako gorabehera eskasetan ere euskaraz egingo zuen, Mezakoan latina zela-eta modu pasiboan egon behar izaten zuenean salbu.

Apaizek ere, oro har, euskaraz jardungo zuten. Kontuan izan behar da, alabaina, esan dudan bezala, ez zirela oso gaituak izaten; Europako beste lurraldeetan ere aski arlotetzat ematen zituzten apaizak. Esaterako, aipatu dudan Letran IV.a kontzilioak, Inter caetera dekretuan, kleroari gogorarazten zion predikua zaindu beharra. Alde horretatik, frantziskotarrei eta domingotarrei herriak harrera ona egin izanaren arrazoia argi ikusten da; hauek arduratsuagoa jokatzen zuten. Geroxeago aipatuko dudan Beatriz Marcoteguik dio: «Concretarmente en Navarra, parece que en el siglo XIII y parte del XIV estos religiosos superaron al clero secular y regular en cuanto a formación intelectual y en la moralidad de sus costumbres» (69. or.). Ez du esaten, ordea, berariaz behintzat, herriari hitz egiten ote zioten eta zein hizkuntzatan; baina esaten du Iruñeko katedraleko eliz sermoiak aztertzean, guztiak latinez daudela, eta Iruñeko gortean, errege-erregina eta kidekoentzat egiten zituzten hitzaldiak, domingotarrek nahiz frantziskotarrek, erdaraz egiten zirela (Beatriz Marcotegui, Instructio morum et fidei. La predicación en el Reino de Navarra en el siglo XV. Gobierno de Navarra, 2009, 1 kap. passim). Bestalde, esaten du XIV. mendearen erdi arte beste apaizak baino jakintsuago izan zirela. Hain zuzen, Nafarroako Karlos III.aren (1361-1424) ─Evreuxko dinastiakoa─ denboran lan handia egin zuten kleroa hobeto eskolatzeko.

Geroago esango dudanez, Aro Modernoan Ipar Euskal Herriak eta Hegoak euskararen kontuan izan zuten jarduera desberdina ulertzeko, kontuan izan behar da gertaera hau: XII. mendean Akitania (Lapurdi, Zuberoa eta Nafarroa Beherea barne) Ingalaterrako erregeen mende gelditu zen (1152-1451); XV. mendean Frantziak Lapurdi eta Zuberoa konkistatu zituen, eta XVI.ean gauza bera Gaztelak Nafarroarekin (Xama 84. or.). Gauza zaila da ingelesek eguneroko bizitzan euskaldunen artean zein eragin izan zuten jakitea. Edozein kasutan, alde ekonomikoan ingelesek beste maila bat eman zioten Ipar Euskal Herriari

Erdi Aroari dagokion atal hau bukatzeko, Joseba Intxaustiren paragrafo hau aipatu nahi nuke: «Zoritxarrez, errazagoa da eliz erakundeak noiz sortu edo eliz eraikinak noiz jaso ziren jakitea, nahiz monasterioek beren ondasun-ondarea nola bildu eta eratu zuten jakitea, herritarrek eta monjeek ere beren sinesmena edo eliz liturgia nola bizi izan zuten

8

ezagutzea baino» (Hemen 24, 2009ko urria-abendua,17. or.). Jakina, gauza bera esan beharko litzateke herrietako apaizez.

Dena den, berriro itzuli nahi dut Beatriz Marcotegui Barber-en liburura, Nafarroan erregeen gortean XV. mendean egiten zen predikuaz ari den puntura. Esan dudan bezala, erregeak kanpoko dinastiak ziren garai horretan, eta prediku guztia gaztelaniaz egiten zuten, bai frantziskotarrek, bai domingotarrek gortean bederen. Esan dezadan, XIV. mendearen erdi aldera arte, Nafarroako errege Frantziako kapetoak izan ziren bitartean, Erregeak Parisen bizi zirela. Nafarroako errege Evreuxko dinatia egin zenean hasi ziren Iruñean edo Erriberrin bizitzen. Dinastia horretako Karlos III.aren garaian nabarmendu zen gehiena gorteko sermoien bolada, eta Karlos III. horren Blanca alabaren garaian. Eta, bidenabar esan dezadan, errege horren alaba Blanca Aragoiko Juan II.arekin ezkondu zela. Eta Blanca hiltzean, senarrak, Blancaren testamentuaren kontra, Nafarroako errege izaten jarraitu nahi izan zuela, eta Juan II.aren eta haren bigarren emaztearen semea izan zela 1512an Nafarroa konkistatuko zuen Fernando Katolikoa delakoa. Zer zoritxarrak ekarri dizkigun nafarrak monarkiko izan nahiak!

Eta barkatu digresio hori.

Bestetik, euskara kultura idatzitik at gelditzearen ondorioak honela adieraziko ditu Axularrek Aro Modernoan: «Orai badirudi euskarak [?] ahalke dela, arrotz dela, eztela jendartean ausart, entregu [gai], bithore [handi] eta ez trebe. Zeren are bere herrikoen artean ere, ezpaitakite batzuek, nola eskiriba, eta ez nola irakur» (GERO, Villasantek prestatua, Jakin 1976,100. zk, 17. or.)

Etxeparek gaitz beraz idatzia zuen bere kexua agertuz Kontrapas eta Sautrela poemetan.

3.- Aro modernoa (XVI-XVIII mendeak)

Gaur egun Nafarroa deitzen dugun herrialdea Gaztelak konkistatu zuenetik Frantziako Iraultzara, 1512tik 1789ra. Bi gertaera horiek sakonki erasan zioten euskarari: Nafarroa 1512an konkistatu izanak eta 1789ko Frantses Iraultzak.

Esan behar da Nafarroa konkistatu izanak jipoi handia eman ziola Hego Euskal Herrian euskarari: goi-karguak, guztiak esateko, bai eliz karguak bai herri-karguak kanpotarren esku jarri zituzten; ordu arte administrazioan leku gutxi batzuen, askoz gutxiago aurrerantzean.

9

Beste faktore bat ere, herri-boterearen eta eliz boterearen arteko bat egitea, kontuan hartu beharrekoa da. Trentoren ondoren gogortu egin zen Eliza; aldi berean erregearen boterea ere indartu; hartan, Elizak erregeagana jo zuen. Besteak beste, nabarmen ageri da hori protestantekiko erlazioan: haien kontra joate hutsa Elizaren aldeko izatea esan nahi zuen eliz boterearentzat. Eta bere ondorioak izan zituen horrek Euskal Herriarekiko eta euskararekiko.

Dena den, badirudi XVI. mende horretan katolikoak bezain gogor izan zirela kalbindarrak. Hona zer dioen Urbain Rhegius-ek (anabaptisten etsai amorratuak): « Jamais auparavat le “compelle intrare” n´avait étè appliqué en Europe occidentale et centrale avec autant de viguer et surtout de méthode qu´à l´epoque de deux Réformes religieuses. Surveillance, quadrilage, encadrement : autant de termes qui expriment dans notre langue moderne les moyens employés pour rendre les populations d´alors plus chrétiennes, plus morales, plus dociles» (Belapeyre, Catechisme laburra, Euskaltzaindia 1983, Davant-en hitzaurrean 27. or.)

Bestetik, Europan nagusitzen hasiko zen arrazionalismoaren ideologiak ere belarrondoko handia emango zion euskarari. «Argien mugimenduak (XVIII. m) mundua eta hizkuntza bi zatitan ezarri zituen, bat modernitatean eta bestea tradizionean. Erran gabe doa mugimendu horrek ─gauza interesgarri asko ekarri duela ukatu gabe─ tradizioa gutiesten zuela, tradizioa berez arrazoinaren kontrako zerbait izan balitz bezala. Ordutik, euskara, frantsesaz kanpoko beste hizkuntzak bezala, tradizioaren alorrean atxikia izan da, mendraturik» (Xarles Videgain, Euskararen geroa: utopia egingarria, in 1609ko auziak, Lapurdin, Lapurdi 1609/2009, 117. or.). Esan nahi da ideologia horren arabera arrazoiak dakarrela aurrerapena, eta tradizioak atzerapena. Horrez gero, frantsesa eta espainola dira aurrerapenerako bidea. Erromantizismoak asko leundu zuen argien mugimendu hori; euskarekiko atxikimendu zorrotzean izan zuen horren eraginik.

Iraultza Frantsesa. Frantziako lurraldearen zatiketa berria erabaki zuten 1790ean. Ipar Euskal Herria herri gisa desagertu zen Pirinio Atlantikoaren barnean galdurik; hiru herrialdeak distritu bihurtu ziren: Lapurdi, Uztaritze distritu-buru zela; Nafarroa Beherea, Donapaleu buru zela; Zuberoa, Maule buru buru.

Urte horretan berean Baionako elizbarrutia desegin zuten. Beste horrenbeste egin zuten Akitze-ko eta Leskar-eko elizbarrutiekin. Haien ordez, Oloroeko elizbarruti bakarra ezarri zuten. Baionako apezpikuak,

10

Pavée de Villevielle-k, protesta egin zuen, lapurreta eta bidegabekeriatzat joz; ihes egin eta Urdazubin ezkutatu zen; berriro itzuli zen Larresorora, baina mehatxuez jabeturik, Nafarroa Garaira ihes egin zuen eta Olivan hil zen 1793an.

Apaizak banatu egin ziren: batzuek zin egin zuten; gehienek ez. Elizak itxi zituzten. Egoera honek 1792ko uztaila arte iraun zuen. 1792ko abuztuan hamabost eguneko epea eman zitzaien apaizei erbestera joateko. Askok bertan jarraitu zuen. Hainbat jende, apaiz eta laiko, zigortu zuten, hilez nahiz kartzelara eramanez.

Jazarpenaren aurrean kristau-herriak eman zuen erantzunagatik, Baionako elizbarrutian XIX. mendeari «urre-mendea» deitu zitzaion. Berrikuntza handia izan zen ordudanik. Berrikuntza handiko izan zen; izen handia izan zuen horretan MIKEL GARIKOITZ santuak (1797-1863) (Julen Urkiza, Elizaren Historia I, Edit El Carmen, 1995… 1045-1046 eta 1080-1084 or.)

Aipatu 1801eko konkordatuaren erabakiz, Baionako elizbarrutiari atxikirik gelditu ziren Leskar, Oloroe, Aire, Akitze eta Tarbes. Baina 1822-1823an, gaur egun duen hedadura eman zitzaion Baionako elizbarrutiari: Pirinio Atlantikoko Departamenduarena (antzinako Baiona, Oloroe eta Leskar apezpiku-hiriak barne hartzen dituena).

Aipatu konkordatu horrek 1801-1905 bitartean iraun zuen (ik. Joseba M. Goñi/Piarres Charriton in Manex Goiheneche, Hist. General del País Vasco III, edit Ttarttalo Donostia 2005, 437 or.).

Bestetik, oso kontuan izan behar da ezen euskaren erabileraren maila, batez ere idatziarena, baina baita ahozkoarena ere oso desberdina izan zela Iparraldean eta Hegoaldean, hariari jarraituz ikusiko dugunez.

3.1.-Erromaren eragina euskararen gain

Lehenik eta behin esan behar da, Nafarroaren konkistan parte hartze handia izan zuela aitasantuak, Julio II.ak. Alde horretatik, Nafarroa Gaztelaren mendean erortzeak euskarari ekarri zion galeran zerikusi negatibo handia izan zuen, zeharka bada ere, Elizak

Nafarroa konkistatu izanak txarragotu egin zuen euskararen egoera, bertako erakunde guztiak kanpotarren esku jarri zituelako. Konkista baino lehenagoko administrazioak erdara erabiltzen zuen ofizialki, baina jakin bazekien herritarren mintzo nagusia zein zen eta, neurri batean bederen,

11

egokitua zegoen horretara (Xamar, Euskara Jendea 3. argit. Pamiela 2006, 123. or.). «Carlos III había dispuesto en 1770, como Carlos I en 1550, las castellanización de todos los territorios dependientes de la Corona, con el aditamento ahora de que la castellanización implicase que de una vez se llegue a conseguir el que se extingan los diferentes idiomas de que se usa en los mismos dominios y sólo se hable el castellano» (Torero, Alfredo, 1974, El quechua y la historia social andina; José Sánchez Carrión, Txepetx-ek aipatua in Un futuro para nuestro pasado, Donostia 1987, 327. or., 16. ohar.

Gauza bera gertatu zen Elizarekin. Konkistaren ondoren, Gaztelako erregeek desegituratu egin zuten bertako eliza, nafar erregeen aldekoa zelako. Gotzainen izendapena Espainiako erregeen eskuetara pasatu zen, ez ziren gehiago Iruñeko kalonjeek hautatuak izango, ordu arte izan ziren bezala.

Honen aurrean, 1539an kalonjeek enperadoreari gotzain bertako bat aukeratzearen egokitasuna agertu zioten, besteak beste hizkuntzagatik: «porque además que saben la lengua y conocen la cualidad y condiciones de cada uno de aquella tierra […] será amado, obedecido y temido de los súbditos por ser natural, porque la gente vascongada, que es la mayor parte y la que mayor necesidad padece de buen pastor de todo aquel reino, ama sobre todas las naciones, a su naturaleza y lengua y se dexa fácilmente domar y subjetarse a ella, siendo indómita para otras naciones» (Xamar, 124. or.). Enperadoreak ez zien erantzun ere.

Parentesi moduan, hartu kontuan zer esanahi ematen dioten, testu honetan, «vascongado» terminoari. Varcongado= euskaradun. Erromanzado=erromantzea zekiena zen bezala. Gure artean, zaila dugu nola deitu Euskal Herrian bizi, baina euskaldun ez denari. Inoiz «vascongado» proposatu izan da. Baina jatorriaz, «vascongado»k beste esanahi bat du.

Batetik, Erromako Elizak eta gobernuak denbora luzean elkarrekin korapilaturik jardun izana begi-bistakoa da historian barna. Hona adibide bat: Espainiako Felipe II.ak eliz mugak eta herri-mugak berdinak izatea nahi zuen; hala, Hondarribiko artzapezgoa, Baztan, Bortziriak Iruñekoari lotu zizkion Baionakoari kenduz; Frantzian protestantismoa sartu izana abagune ona izan zuen horretarako; Pio V.ak baietza eman zion 1566an, bata, Felipe II.a, Elizaren alde eta bigarrena, Frantzia, kontra ari omen zirela argudiatuz. Zer tristeak izan diren eliztar askoren ikuskerak eta jokabideak!

12

Bigarren, Eliza katolikoa beti uzkur agertu zen Biblia herri-hizkuntzetan jartzeari dagokionez. Kontrako jarrera hori areagotu egin zen Trentoko kontzilioak (1545-1563) agertu zuen anbiguotasuna zela medio. Baina, okerrago dena, Kontzilioaren ondoko Kontrarreformak debekatu egin zuen, berariaz, Biblia herri-hizkuntzan jartzea.

Bistakoa denez, Protestanteen Erreformak, aurreko horren kontrako jarrera bizi zuen, eta mesede handia egin zien beste lurraldeetan Biblia herriaren eskuetan jarriz. Modu askotan gertatu zen hori aberasgarri. Hizkuntzari dagokionez, alor askotara ireki zion bidea Bibliak hizkuntzari: poesia eta prosa, historia eta geografia, ipuinak eta diskurtsoak eta mitoak, kontsolatzea eta agiraka egitea, etab. lantzeko aukera eman zion. Hitz batean arlo desberdin askotara zabaltzeko aukera. Bistan da horren abantaila hizkuntza bat garatzen joateko; batez ere garai hartan. Ordu arte, eta geroago ere, kultur hizkuntza latina izan baitzen: herri-hizkuntza, beraz, aski murritza; bai hiztegiari dagokionez, bai joskerari, bai literatur arlo desberdinei dagokienez. Pentsa dezagun, adibidez, zer aldea dagoen euskaraz alfabetatua ez den euskaldun baten eta, ostera, euskaraz alfabetatua den beste euskaldun baten artean; azken hizkuntza-hedadura, besteak beste, mila bider handiagoa. Zer esanik ez bi horietan lehenengoa erdaraz ere ez bada alfabetatua eta bigarrena, berriz, erdaraz ere alfabetatua bada. Garai hartan, ahozko euskara hutsa zuenaren eta ahozko euskara gehi latina zituenaren kasua zatekeen; nolabait esateko.

Zorionez, XVIII. mendean aipatu debeku hori Erromak desegin zuen. Eta, nekez bazen ere, katolikoen artean ere Biblia euskaratzen hasi zen, harik eta XX. mendean egundoko loratzea hartuko zuen arte.

Halere, esan behar da, katolikoen kontrarreformak areagotu egin zuela herriari kristau-dotrina irakatsi beharra. Horrek, alde batetik, euskaraz idatzi behar handia eragin zuen; bestetik, idatzitakoa erabili beharra. Baina, dotrina ikasten zuenak gehienbat entzunez eta kantuz ikasten zuen orduan, baita geroago ere, denbora luzean.

3.2.-Gotzainen eragina

Esan dezagun beste ezer baino lehenago, Euskal Herriko elizak oker edo bekatu estrukturala jasan izan duela eta jasaten duela, bai Erdi Aroan, bai Aro Modernoan, bai Aro Garaikidean. Zein bekatu?

Horren aurrean, ñabardura teologikoa alde batera utzirik, galde genezake: Euskal Herrian izan al dugu Euskal Herriko Elizarik?

13

Hona oker estrukturala. Ozen esan beharra da botere politikoak eta eliz botereak modu arrotzean eta hondamendizkoan antolatu izan dituztela Euskal Herrian elizaren barrutiak; barrutiak ez ezik gotzainen karguak ere bai.

Modu arrotzean, esan dut. Izan ere, ez dugu izan sekula santa Euskal Herri osoko eliztarrak bilduko dituen zentro eta metropolirik. Esate baterako, Iruñeko elizbarrutia, hasiera batean, Tarragonan zen txertatua; 1318az gero, Zaragozan; 1574az gero, Burgosen; 1851z gero, Zaragozan; 1956an metropoli bihurtu zuten Iruñea, baina atxikirik zituela Donostia, Jaka, Kalahorra eta Tutera; Gasteiz eta Bilbo Burgosi atxikirik gelditu zirelarik. Horrek esan nahi du, arrotzen mende egon izan garela eta garela. Iparraldeaz antzeko zerbait esaten ahal genuke: «Baionako Elizbarrutia nola osatua: Frantses Iraultza arte (1789), oraingo (2011) “Baionako elizbarrutiaren” eremuan hiru elizbarruti baziren : Baiona, Oloron eta Lescar; azken herri hau Paue ondoan da, Biarnon, beraz. Gaur egun (2011) gure apezpikua “Evêque de Bayonne, Lescar et Oloron" deitzen da» (Belokeko Martzel Etchehandy).

Modu hondamendizkoan, esan dut. Izan ere, herrian bizi ez denak, herri hori hondatzeko joera du, bera bizi den herriaren mendeko bihurtzeko joera. Inkulturazioaren ordez, akulturazioa bilatzen du. Hau da, ebanjelioa herriaren kulturan txertatu ordez, herriaren kultura hori beste kultura batek nola asimilatuko jardun ohi du.

Oso esanahitsua da datu hau: 18 elizbarruti desberdinek gobernatu izan dute Euskal Herriko Eliza (?) (Eliza izan dela esan badaiteke). Gotzain batzuek, gainera, gotzain-egoitza atzerrian izan dute.

Horrekin batean, beste hau dago: Aro Moderno osoan gotzain guztiak, esateko, atzerritarrak izan direla Nafarroan. Esan nahi baita euskararik ez zekitela. Eta gaztetan irakatsi zigutena gogoratuko dut: Nemo dat quod non habet (inork ezin eman ez duenik).

Nafarroa konkistatu ondoren (1512), Iruñeko gotzain guztiak gaur egun Espainia deitzen dugunekoak izan ziren XVIII. mende bukaera arte. «Hauetako batek bakarrik, Antonio Venegas y Figueroak (1609), erakutsi zuen begirunea bere eliztarren mintzoarekiko; literatur lehiaketa bat Latinez, Erromantzez eta Euskaraz antolatu zuelarik: “no es razón que la lengua matriz del Reino quede desfavorecido”» (Xamar 145. or.). Badira beste aitorpen bakan batzuk ere apaizei euskaldun izatea eskatzen zitzaiela adierazten dutenak.

14

Hor dugu beste salbuespen bat; oraingoan Lapurdikoa; Axularrek «Gomendiozko karta»n laudorioz betetzen du Bertran de Echauz (1556-1641), Baigorriko semea, Baionako gotzain izana eta ondoren Tourseko artzapezpiku.

Bestalde, Erromaren jardueraz aritzean esan dugunez, Kontrarreformako gotzain askok izan zuen ardura kristau-dotrina euskaraz eman zedin; baita mezako hitzaldia ere euskaraz egin zedin. Baina, jakina, gauza bat da norberak etsenplu emanez besteei zerbait eskatzea eta beste bat norberak ezin duena edo nahi ez duena beste batzuei hotz-hotz eskatzea. Eta azken hau gertatu zitzaion gotzain bati baino gehiagori. Bai Nafarroan, bai Kalahorrako elizbarrutian.

Dena den, hor dago euskaraz egitea eskatu izate hori. Esaterako, Kalahorrako apezpikuarena. Logroñon 1601ean egindako bileran dotrinak euskaraz argitaratu beharra erabaki zuten. Are gehiago, euskalkiak kontuan hartuz: «… que cada provincia tenga la doctrina cristiana impresa en lengua paterna. Y porque ay en la Tierra Vazcongada deste nuestro obispado diferencias en el Vazquence del Señorío de Vizcaya, Provincia de Guipuzcoa y Alaba hagan imprimir cada año cartillas de la doctrina christiana en romance y vazquence, según el uso de las dichas provincias…» (Xamar, 144. or.). Predikua erdaraz egiten zutelako ere salaketa egin zuten bilera hartan.

(Zehaztasun gehiagorako: José María Jimeno Jurío, Navarra y Gipuzkoa Historia del euskera, Pamiela 2005, 48-55)

3.3.-Herria euskarari dagokionez

Hego Euskal Herrian, esan den bezala, herri- eta eliz agintariak espainola ezartzen saiatu arren, herriak neurri handian jarraitu zuen euskarari atxikirik.

Iruñean, esaterako, (1606) garbi agertu zuten sermolari euskalduna izendatzeko arrazoia: euskara zela hiriko hizkuntza naturala eta biztanle ugarik besterik ez zekiela.

Juan Arregi bikarioak ere (1645) gauza bera defenditu zuen Nafarroan: «La lengua bascongada es la natural y materna de esta ciudad y toda su montaña, y la accidental y adbenediza es la castellana» (Xamar, 145. or.)

15

Baina horrelako eskariak eta adierazpenak egin behar izanak, garbi agertzen du gotzainen eta apaizen jokabidea ez zela oso gizatarra, euskaraz aritzeari dagokionez. Joera zutela, alegia, apaizek herriaren hizkuntzari kasurik egin gabe, gutxiengo baten hizkuntza erabiltzeko. Gaur egungo apaiz askoren jarrera, euskararekikoa, ez da gaur goizekoa, alajaina!

Gipuzkoan ere kexu asko agertu zen.

Dena den, XVI. mendean desberdintasun nabarmena ageri da Iparraldearen eta Hegoaldearen artean. Espainian latina ez zen jada kultur mailako hizkuntza, eta espainola erabiltzen zen. Frantzian, aldiz, aski berandu arte mantendu zen latina kultur hizkuntza bazala, eta frantsesa ez zen sartu eskolan hain garaiz. Horrela, elizgizonek euskara hautatu zuten beren izkribuetarako. Eta herrietako parrokietan sortutako eskoletan ere euskara erabiltzen zen (Xamar, 141. or.).

Iparraldeari dagokionez, oso esanahitsua da Lapurdin Pierre de Lancre inkisidoreari, 1609an «sorgin» bila egin zuen sarraski-aldian, gertatu zitzaiona: auzipetuek euskara baizik ez jakin eta apaizengana jo beharra, interpretari ari zitezen.

3.4.-Apaizak euskaraz

Jakina, apaizek beren ikasketak erdaraz egin beharra zuten. Horrek, bistan denez, bere ajea uzten zien. Irakurria dut nonbait Manuel Lekuonak esana: bera bezalako elizgizonak umetan atera zirela euskal girotik, eta hori antzeman egiten zela gerora euskal girora itzultzean; alde horretatik, Orixe batek abantaila handiagoa izan zuela, 16 urteak arte ez zelako irten bere euskal girotik. Alde horretatik, baditugu gaur egun bi lekuko, bi muturretakoak: Olabideren Biblia irakurri ala Beloko Martzelen Biblia irakurri badago alderik; bata, gasteiztarra, euskaldun berria, ia bere bizitza guztia atzerrian egina; bestea Nafarroa Behereko baserritik aski garaiz irtena izan arren, garai hartan aski giro euskaldunekoa zen Beloken bizi dena, lauren bat urte ikasten atzerrian emandakoak salbu.

Alde batetik, zertarainokoa izango zuten euskal kontzientzia? Bestetik, zertaraino landuko zuten euskara? Baditugu adibide esanahitsuak.

Donostian 1559an gertatutako hau kontzientzia-faltaren lekuko. Donostiako parrokietako apaizek salatu egin zuten hiriaren harresiz kanpo bizi zen zenbait herritar elizara, apaiz horien elizara, etortzen ez zelako. Auzian salatuek euskara baizik ez zutela ulertzen agertu zuten, eta hiriko parrokietan erdaraz bakarrik aritzen zirela; horregatik, Santa Katalinara

16

joaten zirela, han euskaraz egiten zutelako. Apaizek, beren burua defenditu nahiz, berak ere euskaldunak zirela erantzun zuten. Auzia apaizek irabazi zuten (Xamar, 1127. or.). Bai tristea Donostiako orduko jarrera! Eta gaurkoa? Gaur egungo apaiz askoren jarrera islatzen ote duen nago orduko horrek, euskararen erabilerari dagokionez. Adibide bat neuri gertatua Donostian, ez XVI mendean, baizik XX.ean: ahaide baten hileta-elizkizunean buru-edo izan beharra egokitu niri, eta apaiz bat galdezka: «Zein hizkuntzatan eman behar duzu meza?» Eta nik: «Euskaraz». Eta lehengoak: «Euskaraz bakarrik?» «Zergatik ez?» Bai, euskaraz bakarrik emateko mila komeria apaiz hark eta beste askok. Gaztelaniaz bakarrik emateko inongo arazorik ez!

Eta XVIII. mendean apaizen euskara-maila eskasaren lekuko da Manuel Larramendi. Berak ere euskaraz gutxi idatzi zuen arren, Sebastian Mendibururi egindako gutunean, «Jesusen Biotzaren Debozioa» (1747) izeneko liburua argitaratzean, salaketa bikoitza dakar (Enciclopedia General Ilustrada del País Vasco, Literatura, Auñamendi 1968, 236-237). Batetik dio, erdaraz bakarrik ari direla apaiz batzuk. Bestetik, beste batzuek pupurri nahasian ematen dituztela euskara eta gaztelania (gaur egungo apaiz askok ondo asko kopiaturiko trakeskeria). Kasu bietan euskaldunak baraurik uzten dituztela jarraitzen du. Soilik Zarauzko frantziskotar misiolariak laudatzen ditu; orduan eta urte asko geroago ere, beren apostolutza euskaraz egin baitzuten. Baina ezin utzi Larramendiren testu egiatia bera hona aldatu gabe, nahiz luzexka izan: «Eskriturak nonbait diona da «aurtxoak ogi eske zeuden, ta etzan nork puska ziezaten»: ta oraiñ ere auxe bera esan dezakegu Euskalerrientzat; bada Jainkoaren hitzaren ogia txikitu bageaz, sekereak igartuak bezala, goseak hilzen daude asko ta asko. Zer bada? eztabilza gure Eleizetan Predikarioz franko? eztarasate surmurrez ta deadarrez Zeruko jakinbidea? Egia da, badabilza ta badarasate. Ordea zer da ansi, enzunle geyenak erausi hura aditzen ezpadute? Sinisterazo nai digute, aditzen dala Gaztelania, are ikasi ez dutenen artean. Ezta hori egia: alperren erausiak eta aitzakiak dirade: hitz banakaren batzuek adituagatik aizeak daramatzi besteak, eta Jainkoaren hitzaren ogia gelditzen da Euskaldunentzat txeatu bagez probetxurik gabea. Baña egia baliz ere, ezta lotsagarri hitzegin bear digutela Euskaldunak Euskalerrietan, ez guziok dakigun hizkunzan, ez gure erriko, gure gurasoen hizkunzan, ez bularrarekin batean edoski genduen ta lenbiziko ginekien hizkunzan; baizikan Gaztelauen hizkunza arrotzean? Siñis nazazu, ereille gaistoetan dago azaro txarra, eta gero uzta soilla ta utsa. Alabañan gutxik daki bere jayeterriko Euskeraren erdia, eta alperrak diraden bezala, eztute ikasi nai geiago, ta eztie nai beren buruai atsekaberik eman. Baña onetatik zer gertatzen da? Dakiten piska arekin, hitz moltxo, eskumen baten diña eztan arekin nola eziñ adierazo dituzten beren esakariak, badarasate

17

pulpituan hitzera naasi bat, beiñ Euskera, beiñ Erdera, beiñ Latiñera, guzia lendatua, zikindua, baraustua: zeñean dirudien, igo dirala gaiñ artara enzule guzien burla egitera: ta arritu oi naz, nola asko ta asko, bulzaka ordu gaistoan ayentzat, botatzen eztituzten andikan bera. Are gogaikarriena da, txarlari oyek ikustea ta aditzea, nola dauden isekaz ta musinka Euskeraz ederki dakienen jolasari, beiñ Nafarroako minzoa dela, gero Bizkaiko berba dongea batean ausaz ere Goyerriko hizketa dezula, bestean noaskiro Beterrikoa; atxurlarien ta nekazarien hitzera dala hura, baserritarra dirudizula, ta milla onelako astakeria. Eztute izen obeagorik merezi. Ayenatu bear ginituke gure hizkuntza ederra galtzen diguten hizjario motel txarr oyek» (Manuel Larramendi “Euskal Testuak” ; Sebastian Mendiburu,1747, Jesusen Biotzaren Debozioa); Aita Manuel de Larramendiren karta liburu onen egilleari. Armiarma-ren web orritik hartua).

3.5.- OROREN ESKOLAK

Eskola hauetako asko elizak bultzatu zituen, eta bere babespean hartu

Zuberoako Athanase Belapeyre apaiz katolikoak (aita protestantea eta ama katolikoa zituena) bere Catechisme laburra (1696) delakoan «Ororen Eskola» hauek aipatzen ditu; dio: «Hala gure Jaun Apezpikuaren ordenanzen arau, Nork bere Parropietan, Ororen eskola bat ezar eraziren die ahalik sarriena…». Batzuen ustez, eskola hauetako irakasleei zor zaie Zuberoako Pastoralak sortu izana.

Duela gutxi jakin dut , Martin Lasa salletarraren lumatik, salletarrek ere kudeatu zutela ikastetxe bat baino Iparraldean; baina hauek Aro Garaikidekoak dira: lehenengoa Baionan (1820), Hazparnen (1841), Uztaritzen (1854), Baigorrin (1869) etab.

3.6.- Zergatik egin euskaraz: euskal kontzientzia

Aro Modernoan badira euskarari atxikitzeko arrazoiez idazten dutenak. Baita arrazoiez gehiegi arduratu gabe ere, bihotzari hitz egiten uzten diotenak. Batzuetan, arrazoi pragmatikoak dira: jendeari kristau-dotrina emango bazaio, dakien hizkuntzan eman beharko. Beste batzuetan, euskara bera da kontuan hartzekoa.

Iparraldean:

Materren helburua: Dotrina emateaz gain, beste helburu hau: «Eta ikus dadin halaber nola behar den euskara eskiribatu eta irakurtu». Euskara

18

idatzia arautzea, normalizatzea zuen helburu. «zeren anitz baita Euskal-herrian irakurtzen dakienik, baina ez Euskara baizen bertze hizkuntzarik aditzen…» (Xamar, 134. or.). Gaur egungo zenbait jendek, kristau-dotrinaren zale berok, laster botako zion aurpegira: ez da Elizaren egitekoa hizkuntza bat sustatzea; baina halako horien iritzira, jokoan inperioen hizkuntza dagoenean, dena zor zaio. Kontuan har bedi, aipatu Materre hori immigrantea zela Euskal Herrian, frantziskotarra, eta gogotik ikasi zuela euskara. Orduko eta gaurko gotzainek, eta apaiz askok ez dute horrelako premiarik nabaritu. Ad majora natus sum, diote (gauza handiagoetarako jaioa naiz eta ez horrelako zirtzilkerietarako).

Hizkuntzarekiko giza eskubidea: Hizkuntzarekiko giza eskubideen kontzientzia bazuten batzuek behintzat; Baionako apezpikuaren babesa eskertu ondoren, Joanes Etxeberrik (+1637/1638) idatzia da: «Erregeak behar ditu defendatu jendeak, / Hizkuntza batekoak hain ungi nola berzeak» (Xamar, 135. or.)

─Mintzaira hiztunek dute garatzen: Axularrek esana: «Baldin egin baliz euskaraz hanbat liburu, nola egin baita latinez, franzeses, edo bertze erdaraz eta hizkuntzaz, hek bezain aberats eta konplitu izanen zen euskara ere, eta baldin hala ezpada, euskaldunek berek dute falta eta ez euskarak». (GERO, Villasante, JAKIN, Oñati 1976, 17. or., 10. zk.). Jakina, euskaldunak izan dira eta dira errudun: «Hizkuntza bat ez da galtzen ez dakitenek ikasten ez dutelako, dakitenek hitz egiten ez dutelako baizik» (J.A. Artze).

Hegoaldean

Juan de Beriainek (?-1638) dio: «porque no ha abido nación en el mundo, que no se haya preciado de la lengua natural de su patria, y de enseñarla en las escuelas a leer y escribir […]. Según esto, razón es que nosotros estimemos nuestra lengua Bascongada […] y después acá hasta el día de oy, se ha conservado en la muy noble ciudad de Pamplona, y en toda la tierra Bascongada…». (Xamar, 143. or.).

Badira, ordea, euskaraz egin behar horren kontra ari direnak ere.

Azken hauen kontra ari izan zirenen artean, Manuel Larramendi, jesuita, izan zen gehiena nabarmendu zena-

19

Gipuzkoan lanean ari izan zen Joanes Etxeberri lapurtarrak ere idatzi zuen (1716) Euskal Herrian berean euskararen kontra zirenez: «Egiazki ezta hau Eskuararen zortea, ez eta ere Eskualdun haukien xedea, zeinek aitzinarazi behar bidean, nahiago bailukete ikusi osoki iraungia, eta ehortzia, erraiten dutelarikan ezen, Eskuara hitzetan agorra, eskasa, eta moldegaitza dela, eta ez dela deusetako…» (Xamar, 152. or.). Gure egunetako Jon Juaristi batek ere ondo baitaratua du Etxeberrik salatzen duen ikusmolde hori: «El euskera no ha servido como vehículo cultural. (.) El euskera, para mí, es un idioma del pasado. (.) Obviamente las lenguas no matan, pero se mata en nombre del euskera. Jamás sobre esta tierra de cristianos / volveré a hablar vuestro ingrato euskera. (.) La lengua vasca nunca ha sido perseguida sino abandonada espontáneamente por sus hablantes, conscientes de su escaso valor, por lo que la normalización lingüística no tiene justificación histórica».

Esan beharra da, orobat eta batez ere, XVIII. mendean Frantziako eta Espainiako monarkiak ere beren hizkuntzaren aldeko politika zorrotzago bihurtzen hasi zirela. Espainian XVIII. mendean errege borboiak tronuratzeak areagotu egin zuen politika zentralista, baita hizkuntzari zegokionean ere.

Jarrera horren kontra idatzi zuen Agustin Kardaberaz-ek Eusqueraren berri onak, eta ondo escribitceco, ondo iracurteco, ta ondo hitzeguiteco erreglac (1761) izeneko liburuan.

AGUSTIN KARDABERAZen kexua: : «Hemen guraso eta maisuak falta handi bat erremediatu behar dute, ta gure euskerari oraindaino baino mesede gehiago egin; jendeen artean beste lenguajerik euskera baino ditxa gabeagorik ezta ikusi, ta, gure jatorrizko edo jaiotzako hizkera ez balitz bezala, ta euskaraz hitzegitea pekaturik haundiena balitz bezala, giza artetik kendu ta lurpean ondatu nahi dute, ta eskolatan sortija edo sinaleakin, azote ta kastiguakin, eagotzi nahi dute. Zer erokeria itsuagorik hau baño? Euskaldun prestuak , ez arren horrelako ofentsarik zuen lehenengo ta beti behar dezuten euskerari egin. Zuen juizioa non da? Euskalerrietan nola gauza onik izango da? […]Araban nebilen batean, hango adiskide ta Erregeren guardietako kapitan baliente batek behin esan zidan: −Aita, nola Euskalerrietan umeen haziera ona eta behar dan dotrinarik izango da, baldin euskera ondatzeko ahalegin guziak egiten badira, eta gure mutiltxo ta haurrai beldur ta azoteakin euskeraz hitzegitea eragozten bazaie? Horiek berak gero edo eleizagizon edo etxajaunak izan behar dute…».

20

Nafarroan, une hartan, XVIII. mendean, administrazioaren jarrera aldatu zen. Lehenago, XVI. mendean, zona euskaldunean euskaraz eta erdaldunean erdaraz egiten zuten. XVIII. hartan dena erdaraz. (Xamar, 152. or.).

Iparraldean ere hizkuntza politika aldatu egin zen. Eta Frantziako iraultzak (1789) okerragotu egin zuen euskararen egoera.

3.7.-Euskal eliz idazleak

Aro Modernoko gaietan euskal eliz idazleen atal hau azkena jarri badut ere, ez da garrantzi eskasa duelako. Askoz gutxiago ere. Dena den, ahozkoari eman nahi izan diot lehentasuna. Ahozkoa da lehenengo, idatzizkoa gero.

Aro Modernoa eliz izkributan aski hornitua izan da. Kontua da idatzi ziren garaian jendea ez zela oso trebea irakurtzeko. Esaterako, Trentoko kontzilioaren ondoren kristau-dotrina asko idatzi bazen ere, hartzekodunek entzunez jasotzen zuten, gehienbat, haien berri. Dena den, etorkizunean euskarak bizirik iraungo bazuen, iturri sendo gertatu ziren.

Hasteko, esan behar da, literatura idatzian Ipar Euskal Herriak bi mendeko aldea atera ziola Hegokoari. Hain zuzen, XVI. eta XVII. mendeetan idazle-multzo ederra izan zen Iparraldean: Bernat Etxepare, Joannes Leizarraga, Pedro Axular (1556-1644) (hirurak nafarrak), Joannes Etxeberri Ziburukoa (+1637/38), Esteban Materre, frantziskotarra (XVII. m), Joannes Haranburu, frantziskotarra (XVII. m), Juan Tartaz zuberotarra (XVII. m), Bernardo Gazteluzar lapurtarra (XVII. m) etab. Hegoaldean, berriz, XVIII. mendean hasi zen indar hartzen idazleen mugimendua. Ez da esan nahi Hegoaldean lehenago euskal idazlerik izan ez zenik; adibidez, hor dira: Joan Beriain (+1638), Martin Otsoa Kapanaga, Mañarian jaioa (+1661), Rafael Mikoleta, bilbotarra (1611-?).

Baina azpimarra dezadan Iparraldeko mugimendua. Lapurdin XVII. mendearen hastapenetan latina zen jakintza-hizkuntza, eta frantsesa administraziora eta legedira mugaturik zen. Are gehiago, frantsesa ikasteko, kanpora joan beharra zegoen. Giro honetan, hiztun eskolatu batzuek liburu-kulturara jauzi egin zuten: Axular, Etxeberri, Haranburu, Argaignarats, Harizmendi, Haraneder elizako gaietan; mugimendu honen sortzaileetariko bi Lapurdin euskaldundu ziren Silvain Pouvreau eta Etienne Materre apaiz etorkin izan ziren. (Xamar, 133. or.)

21

Interesgarria izango litzateke Iparraldeko loratze honen sustraian diren arrazoi sozio-ekonomiko-kultural-politikoak ezagutzea. Zergatik Iparraldean bai eta Hegoaldean ez? Hitz bitan esateko, hona:─kulturalki, errenazimentua sartua zen gaur Europa deitzen dugun horretan, eta Euskal Herria mugimendu askoren pasaleku izan da, askotan beste lurraldeekin zerikusirik ez zuen uharte bezala agertu nahi izan dutenaren kontra; lekuko jakinak dira Karlomagnoren pasadizoa, Orreagan; baita Santiagorako erromesena ere; ─ekonomikoki, Ternuako arrantzuak ondasun asko zekarren Baiona aldera; gainera, Ingalaterraren mende egonik, Baionako itsas portuak bazituen beste aberastasun-bide batzuk ere;─sozialki, esan behar da, idazleen mugimendu hau guztia burges txikien arazoa izan zela; jenderik gehiena analfabetoa zen;─politikoki, azkenik, frantsesa erlatiboki berandu errotu zen gaur egun Frantzia deitzen dugun horretan; Espainia deitzen dugun horretan espainola baino beranduago. Hartara, latina utzi eta euskara hartzea errazago gertatu zitzaien Iparraldean. Hegoaldean besterik gertatuko zen; izan ere, gainerako baldintzak umotu-edo zirenean, espainola eta gobernu espainolaren esku-hartzea errotuago zeuden Hegoaldean.

3.7.1.-Idazleen aipamentxoa

Jakina, batzuk bakarrik aipatuko ditut; bidea urratu dutenak edo.

Iparraldean

BERNAT DECHEPARE.- Ezaguna dugu lehen euskal liburuaren egile hau: Linguae Vasconum primitiae, 1545ean. Eskura dudan argitalpena 1968koa da: K. Mitxelenaren hitzaurrea du. Euskaraz eta gaztelaniaz dator liburu osoa, elkarren parean emanik; segidan, frantsesez.Lehenengo poemak gai erlijiosoa du gai. Irakurtzean, sentimendu gazi-gozoa uzten du. Darabilen euskara ona da. Edukia, ordea, oso arrotz gertatzen da gaur egun; bere garairako ere aski pobrea zela esango nuke. Esan zitekean, «Doctrina Christiana» titulupean Kristori lotuagoko zerbait aurkitu behar zela. Baina ez. Nire lantxo batean, «Biblia Euskal Herriko Historian», esandakoa berrituko dut: «Poema horrek 19 orritan 500 lerro inguru ditu; behin ere ez du aipatu Jesus edo Jesu Kristo izena. Gurutzea aipatu du, Gorputz Santua ere bai, Jainkoaren Semea orobat, baina Jesu Kristo aipatu ere gabe, eta askoz gutxiago piztuera. Jedinek Europako XV. mendeko joeraz dioena nabari zaio XVI. mendeko poema honi: “irakaspen moral praktikoa” da nagusi; eta hori baino okerragoa: ebanjelioko pasarte apokaliptikoei hondamendizko esanahia ezarri die; zoritxarrez, katolikoen

22

artean oraintsu arte bizirik egon den ikuspegia, hain zuzen (oraindik ere dagoena?)»

Dechepare herrikoi egin duena «Kontrapas» izeneko poema izan da: «Heuskara, ialgi adi plazara!»

Autore honekikoa bukatzeko, Euskal Herriak nahi dezala «Sautrela» poemako azken hitzok egia bihur daitezen: «Debile principium melior fortuna sequatur» (hasiera apalak izan dezala zori hobea).

Protestanteen arteko batzuk

Merezi luke gai hau sakon samar aztertzea. Lan asko egin da gure artean honetaz. Eta ez naiz luzatuko. Baina gure arteko protestantismoaren protagonista nagusia den Joannes Leizarragaren itzalpean beste hainbat jende jardun da lanean. Hor dira, batzuk aipatzeko:

─Nafarroako eta Biarnoko errege-erreginak: Enrike II.a eta Margarita; kalbinismoaren kide bezala ofizialki deklaratu ez baziren ere, haren aldeko agertu ziren;

─aurreko bien alaba Juana Albret eta Antonio Borbon senarra Nafarroako errege bihurtu ziren 1555an (berez, Nafarroa osoko; izatez, ordea, Nafarroa Behereko soilik; dakigun bezala, Errege Katolikoek konkistatua baitzuten Nafarroa Garaia 1512an); Juana kalbindar egin zen, eta berak eragin zuen Testamentu Berria-ren euskaratzea; baina erlijio-gerla zela-eta kalbindarrak galtzen atera ziren, eta Juanak eragindako mugimendua ere etena.

─Joannes Leizarraga (1506-1601) izan zen protagonista handiena mugimendu honetan, gure arloari dagokionez bederen. Beste batzuen laguntzarekin euskaratu zuen Testamentu Berria. Bibliaren zati handi baten lehen itzulpena

─Pierre d´Urte (1644-1717). Donibane Lohitzunen jaioa. Fraide kaputxino zen, baina, nola ez dakigula, Ingalaterran agertu zen lanean; segur aski, Ipar Euskal Herriko erlijio-gerlan (protestante/katoliko artekoan) galtzen ateratzean, ihes egin beharra gertatu zitzaion. Testamentu Zaharreko Hasiera liburua eta Irteera liburuaren zati bat euskaratu zituen. K. Mitxelenak dioenez hizkera laua eta jatorra du, Donibane Lohitzuneko euskara.

Protestanteek, gerora, Leizarragaren itzulpenaren hainbat argitalpen egin zituzten: osorik nahiz partez, bere hartan nahiz ukituren batekin.

23

Eta gatozen Iparraldeko Sarako Eskolara. Hor, jakina den bezala, Axular da izarra.

Sarako Eskola

Pedro Axular (1556-1644). Urdazubiko Axular etxekoa izan arren eta ordurako Nafarroa Garaia konkistatu zelarik, Lapurdin ageri da apaiz-lanean; Saran, hain xuxen.

Ezaguna da haren lana: «GERO, bi partetan partitua eta berezia», Bordele, 1643.

Liburuak aszetika du gaia: gerotik gero ibiltzearen arriskua.Salamancan ikasi zuen Axularrek. Zergatik han? Zergatik ez Oñatiko

Unibertsitatean? Honi, Ignazio Zuloagak «Gipuzkoako Toledo» izena eman zion, eta On Rodrigo Mercado de Zuazola gotzainak, Oñatiko semeak, fundatua zen 1540an, Paulo III.a aitasantuaren bulda tartean zela.

Ez noa liburuko euskararen laudoriotan luzatzera. Edukiaz, zer esan? Gau batean esna nintzela, gogora etorri zitzaidan: «Zer erantzungo hioke norbaitek galdeko balik “zein duk gustukoago: Leizarragaren Testamentu Berria ala Axularren Gero”». Garbi dut: edukiari dagokionez, Leizarraga; euskarari dagokionez, Axular.

Bada, ordea ─bidenabar aipatzeko─ , beste arazo bat aski zirikatu izan nauena; batez ere, 1609an Lapurdin Pierre de Lancre inkisidoreak, «sorgin» bila egin zuen sarraski-aldia Axularrek aipatu ere ez izana. Pentsa dezagun Lancre 1609an aritu zela, eta Axular 1596an apaiztu zela, 1600dik aurrera Sarako erretore zela eta 1643an plazaratu zuela bere lana. Are larriagoa da arazo hori kontuan hatzen bada, Axular bertako erretore zela, Sarako bereko neskatilak ere atxilotu zituenean; «1609ko auziak, Lapurdin» liburuan (Lapurdi 16/2909, 46. or.) datorrenez, 9 lagun atxilotu zituen Sara-n; haietarik lau 10-17 urtekoak; haietarik bat, 14 urtekoa, erre egin zuten. Gainera, Kalahorrako inkisizioak ezarria zuen zentro bat Axularren jaioterrian, Urdazubin. Badirudi, K. Mitxelenak bere egiten duela Aingeru Irigarairen iritzi hau: «Apunta con razón A. Irigaray que sólo puede tomarse como una manifestación de disconformidad, no menos elocuente por callada, que Axular, que tanto por el lugar de su nacimiento como por el de su residencia vivió tan cerca de los centros de brujería, no haga mención de ésta en su extenso libro ascético» (L. Michelena, Historia de la literatura vasca, Erein, 62. or., 1. oharra). Oso bihotz oneko ageri dira Irigarai eta Mitxelena. Baina, egia hori ote den ez nago batere seguru.

Ioannes de Haraneder. Iparraldeko beste hainbat idazleren artean, beste bat aipatu nahi nuke. Joannes Leizarraga kalbindarraren ondoren, baina mende eta erdi beranduago (1740), Testamentu Berria euskaratu zuena. Beraz, Haraneder aurreratu egin zitzaion, Biblia herri-hizkuntzaz

24

jarri ahal izateaz urte batzuk geroago aitasantuak atera zuen dekretuari; sumatu zuen, nonbait, giro-aldaketa zetorrela eliza katolikoan Biblia herri-hizkuntzan jartzeaz. Benedikto XIV.a aita santuak Brevis agiria atera zuen 1757an Biblia herri-hizkuntzan irakurtzeko baimena emanez.

Dena den, nahasmendu handia da Haraneder honen inguruan. Ez naiz sartuko horretan. Soilik esan dezadan, jatorrizko itzulpen hau ez zela argitaratu, Patxi Altunak paraturik, Euskaltzaindiak 1990ean plazaratu zuen arte. Nahasmendua, alegia, beste lagun batzuek, Haranederrena oinarritaz hartuz, berena moldatu zutelako eta publikatu harena bailitzan; soilik, ordea, lau ebanjelioak argitaratu zituzten, eta Haranederrek Itun Berri osoa zuen euskaratua, eta hala argitaratu zuen Euskaltzaindiak.

Hegoaldean

Iparraldekoen loratzeaz hitz egin dudan arren, Hegoaldean ere izan ziren lantxo apal batzuk. Gogoratu lehenago ere esandakoa; Trentoko kontzilioaren ondoren, Erromak agindurik, gotzainak askoz gehiago arduratu ziren eliztarrak kristau-dotrinaz janzteaz. Alabaina, K. Mitxelenak iradokitzen duenez, baliteke Leizarragaren lanak bere eragina izana horretan. Nolanahi dela, hainbat dotrina idatzi ziren. Adibidez:

─Juan de Beriain-en Dotrina Christiana, Iruñean1626; elebiduna.─ Sancho de Elso, Doctrina Christiana, Iruñea 1561; badirudi hau izan zela lehenengo dotrina; baina ez da gorde honen alerik.

Beste dotrina gehiago izan bide ziren, baina ez dugu ezagutzen Otxoa de Arin-en 1713koa arte.

Bizkaierazko dotrinaz, baditugu Kalahorrako on Pedro Manso gotzainaren hitzak: «que Nos assí lo hemos començado a hazer en nuestro tiempo» eta, izatez, ezaguna da Docrtina christiana en romance y basquençe (Bilbao, 1656).

Halere, gogora dezadan Ondarroako erretorea den Jose Mari Rementeriak aldi horretaz ari dela dioen hau: «Azken gizaldiotan, Eliza osoan erabili diren Kristau Ikasbide gehienak 1566an agertu zen Catechismus Romanus-en oinarrituak izan dira; baina Trento-ko Dotrina haren alderdi on asko −haren Bibli kutsua, Irakatsi guztiak Kristoren inguruan eratzea, metodu aldetik ematen dituen argibideak... − guztiz alde batera uzten dituztela. Dotrina hauen ardura guztia, herejeen aurka, fede egiak argi irakastea izango da» (“Euskal «Kristau Ikasbideen» historia

25

laburra”, in: Nimegako Katekesi Institutua. Kristau Ikasbidea. Oñati: Jakin. XX).

Juan Perez de Lazarraga (1550-1605). Hegoaldearen lehen loratzea berandu etorri zela esan dudan arren, eta nahiz ez den, berez, «Euskara eta Eliza» gai honetan sartzen, egoki iruditu zait autore hau ere aipatzea.

Eta jo dezagun dezagun Hegoaldeko idazle handiagoetara. Esan bezala, Iparraldeko loratzetik 200 urte inguru geroago harrotu zen idazle-mugimendu handia Hegoaldean. Guztien buru Manuel Larramendi.

Manuel Larramendi (1690-1766)

Jesuita zen.Euskararen apologista handia. Hauts asko harrotu zuen. Aldeko asko izan zuen, baina kontrakoak ez gutxiago.

Euskaraz gutxi idatzi zuen. Oso entzunak dira haren gaztelaniazko batzuk: De la antigüedad y unibertsalidad del Bascuence en España (1728); El imposible vencido. Arte de la Lengua Bascongada (1729), Discurso histórico sobre la antigua famosa Cantabria (1736), Diccionario trilingüe del Castellano, Bascuence y Latín (1745) eta Coreografía o descripción general de la Muy Noble y Muy Leal Provincia de Guipúzkoa (1882)

Orduan bezala gaur egun ere gaurkotasun handia duen haren deia ezin izan dut bazterrera utzi. Kexatzen da jendearen etsai-jarreraz: «Hi ta hire balleracoac besteric ezpaliz mendarte oietan, eusqueraren saietsetic euscaldunoc galduac baita ondatuac ere guinduquec erdaldunen becaitzez, ecin ecusiaz ta juzcu gaiztoz. Baldin elcar artzen baguendu gucioc, nor bere sallari dichecala, Francian ycaratuco guintuque Franciar guciac, ta Españian Españiar guciac. Non da ordea elcarte ori? Nagoan ysillic. Nere min garratzena da, are eztacuscula onetatic darraizcun calteac eta gaitzac eta, dirudienez, ezagutuco ere eztitugula, ditugun on piscac galdu ditzagun artean elcarte ori?» (Coreografia 268. or.).

Halere, Larramendik jarraitzaile onak izan zituen: Agustin Kardaberaz (1703-1770) jesuita, Sebastian Mendiburu (1708-1782)…

Aipatzeko baino ez bada ere, ezin utzi alde batera 1764an Bergaran sortu zuten Sociedad Bascongada de los Amigos del País. Menéndez Pelayo-ren hitzetan: «la primera escuela laica de la nación» (aipatua L. Michelena, Historia de la literatura 108. or.). Zori txarrez espainola hartu zuten tresnatzat, euskara erabat baztertuz.

26

Aro modernoa: konklusioa

Aro Modernoaren atala bukatzeko:

1.-Erromak, euskarari dagokionez, kalte bikoitza egin zigun: batetik, Nafarroaren 1512ko konkistatzaileei haizea eman zien, eta laguntza handia; bestetik, Biblia herri-hizkuntzan jartzea debekatuz, atzerapen handia eragin zuen euskararen garapenari dagokionez.

2.-Euskal Herriko gotzainei dagokienez, gehienak kanpotarrak izan ziren; edozein kasutan, euskararik ez zekiten. Nekez egin ziezaioketen on handirik Euskal Herriari. Egia handia da Jose Migel Barandiarani leporaturik ikusi ditudan hitz hauena: «Bizi ez duguna ezin dugu ongi ulertu».

3.-Herriari dagokionez, ongi eutsi zion euskarari. Baina esan behar da euste aski pasiboa izan zela, inkontzientea-edo. Han eta hemen kontrako haizea jotzen hasi zenean, galdu egin zuen aspaldiko tinkotasun hura.

4.-Apaizen jokabidea. Idazleen kasuan ikusi dugunez, gutxiengo batek fermuki eutsi zion. Gehienek, ordea, aski lasai jo zuten errazera. Eta ez euskarari dagokionez bakarrik, baita ebanjelizatze-lanari dagokionez ere. Koldo Mitxelena harriturik agertu da Iruñeko eta Kalahorrako gotzainak beharturik sentitu izanaz apaizei esatera predikua eta dotrina eliztarrei beren hizkuntzan eskaini behar zietela. Horrek ondo adierazten du Ternuako arrantzaleen erantzuna, «Zer moduz» galdetzen zitzaienean: «Apaizak hobeto» (l. Michelena, Hist Liter. 62. or.).

Erlijiosoen artean frantziskotarrak eta jesuitak ageri dira konprometituenak. Azken Erdi Aroan, frantziskotarrekin batean, ebanjelizazio-lanean (ez dakit zertaraino euskaraz) indartsu ageri ziren domingotarrak ez dira gehiegi nabarmendu Aro Modernoan

Erlijiosez, mojez alegia, ez dut aurkitu testigantzarik.Emakume laikoen testigantza De Lancreren inkisizio-pertsekuzioan

benetan harrigarria izan zen. Euskarari eta beren iritziari eutsiz, bizia emateraino. Hain zuzen, De Lancrek 1609an Lapurdin atxilotu zituenak emakume izan ziren gehienak; asko, gazteak. Axularrek arazo horretaz hitz bat ere ez esan izana aipatu dut. Harrigarriagoa egin zait garai hartan Baionako gotzaina zen Etxauz-ek arazoan parte hartu izana, baina soilik De Lancre hura apaizak atxilotzen hasi zenean.

5.-Herri-kontzientzia. Gutxiengo baten kontua izan zen guztia.

27

6.-Idazleak. Garai eta giro hartan izateko, aski txukuna izan zela parte-hartzea esan behar. Espainiako Carlos III.a erregeak jesuitak deserriratzearekin, euskararen munduan aski bizkor ari ziren batzuk ere atzerrira joan beharra izan zuten.

Laikoen parte-hartzeak huts egin zuen neurri handian, ia erabat. Oso esanguratsua da Azkoitiko Zalduntxoen (Caballeritos de Azkoitia) Los aldeanos críticos (1758) liburuan datorren esaldi hau: «… ya sabe vuestra merced que esto de teólogo en España es lo mismo que hombre unibersal. No ignora vuestra merced que están acostumbrados a que se les consulte, no sólo en puntos de Religión y conciencia, sino en todo género de cosas» (in L. Michelena, Hist. Lit. 109. or.).

7.- Nolaz Ipar Euskal Herriko indarra euskal literaturan

Zerbait esan dut lehenago. Hona Juan San Martinen iritzia eta Davantena: Ipar Eusk. literatura indartsu: «Ifar Euskal Herrian ideologia-borrokek bizkortu zuten euskarazko literatura. Politika eta erlijioa nahastu ziren eta elkarren arteko norgehiagoka sortu zen lehenbizi; kalbindarrak bere dotrina berriak hedatu nahirik eta katolikoak kontrakanpaina bat ondorean. Dena izan zen euskal literaturaren bizkortzerako eta pizteko. Horrela, XVI. mendearen azkenaldea eta XVII.aren lehenak sustraitu zuen gure literaturaren hastapena» (Juan San Martin, in Euskera XX. 1975, 205 eta 206. or.; aipatua Davant-ek in Belapeyre, Catechisme laburra, Euskaltzaindia 1983, 29. or.). «Literatura landua ideologian oinarritua da, ekonomian baino gehiago» (Davant, ib.)

4.-ARO GARAIKIDEA

Frantses Iraultzatik (1789) gaur arte. Esan dezadan segitutik, Frantses Iraultzak geratzen zitzaizkion eskubideen azken hondarrak kendu zizkiola Iparraldean eliza katolikoari; halere, gertaera hori eliza suspertzeko aukera izan zen.

Esana denez, Frantziako eta Espainiako gobernuen hizkuntza-politika indartuz joan zen Aro Modernoaren azken aldean. Euskaren kaltetan.

Frantses Iraultza, bestalde, ideologia biren arteko borroka jatorri izan zen: liberalen eta erregimen zahar edo erregezalearen artekoa. Liberalek, Frantziako Iraultzaren eragile izan zen ideologiaren jarraitzaileek alegia, alde batetik, eta karlistek eta bestek, bestetik, muturka jardun zuten.

28

Frantse Iraultzaz bi hitz: Helburuak: hasiera batean, erregearen boterea mugatu nahi izan zuten. Gero zorroztu egin zen haien jarrera eta eredu politiko zahar guztia suntsitu nahi izan zuten. Frantses nobleziaren pribilegioak desegin. Eskualdeetako estatutuak ere desegin. Ez zuten kontuan hartu privilèges deitzen zituzten haiek privata lex, hots, lege propioa zirela. Besteak beste, hizkuntza bakarra ezarri zuten. Azken batean, Hego Euskal Herrian ere halatsu gertatuko zen: foruak pribilegiotzat hartuko zituzten eta ez lege pribatutzat. Oraindik ere jende batek horrela irizten dio euskal foruez hitz egitean.

Esan behar da ere, Euskal Herrian Iraultza horren ideologia liberalaren lehen ordezkari izan zen REAL SOCIEDAD BASCONGADA DE AMIGOS DEL PAÍS (1765) delakoak, erakunde bezala, ez zuela urratsik eman euskararen alde (Xamar, 156. or.). Garai hartan zer giro zen adierazten du horrek, euskarari dagokionez. Teorian euskara lantzeko helburua bazuen ere aipatu Soziedadeak, baina praktikan elkartearen jarduera guztiak erdaraz izan ziren; garaiko eskolatuenen joera nolako zen adierazten du. Gaur egun Deustuko Unibertsitatetik eta Iruñekoetatik ateratzen diren goi-eskoladun askoren zoria gogorarazten du.

Ipar Euskal Herriari dagokionez, Frantses Iraultzak kolpe gogorra eman zion euskarari: estatu bat, lege bat, hizkuntza bat izan zen Iraultza haren jarrera. Eta, jakina, eragin gogorra izan zuen horrek, bai eskoletan, bai jendearen herri-kontzientzian. Eta herriarekiko eta euskarekiko sasi-kontzientzia hori sakonduz joan zen, harik eta XX. mendeko bigarren erditik aurrera, Hegoaldeko mugimenduak eta errefuxiatuak zirela medio, hein handian, esnatze bortitz bat izan zen arte. Ahaztu gabe, esan nahi nuke, aipatu XX. mendearen erditik aurrerako Iparraldeko mugimendu horretan, bazterturik-edo gelditu ohi den emakumeen lana azpimarratu beharra dela; horren lekuko bizi naiz; Iparraldeko ikastolen lehenengo andereñoa ez bada (uste dut lehenengoa dela), lehenengoetakoa izan zen Lazkaotik ihesi joan zen Libe Goñi (amaren aldetik, Intxaurrondo kuartelean hil zuten Mikel Zabaltzaren lehengusua); lehenengoetako beste batzuk ere ezagutu genituen Lazkaon.

Iparraldeari gagozkiola, kontuak hartzekoak erlijioen ikastetxeen kontra gobernuak hartu zituen bideak; batez ere, 1904an. Salletarrek oso ondo dute horren berri.

Hegoaldean, Frantses Iraultzaz gero, eta batez ere aipatu ideologien arteko borrokaren ondorioz, gerla gerlaren gain bizi izan ziren Bigarren Karlistada (1872-1876) arte: Konbentzio-gerla (1793-1795), Napoleonen kontrakoa (Frantsestea) (1808-1814), Errege-gerla (1821-1823)

29

(konstituziozaleen eta erregezaleen artekoa), Lehen Karlistada (1833-1839) (neurri handian foruak galtzea ekarri zuena) eta Bigarren Karlistada (1872-1876) (foruak erabat galtzea ekarri zuena, Canovasen eskutik); noski, tartean izan ziren beste hainbat altxamendu aipatu gabe. XX. mendean entzunagoak ditugu: bi mundu-gerlak eta hurbilagotik erasan ziguten 36ko gerla eta haren segidako frankismoa, sekulako hondamena ekarri zigutenak.

Ezin ahaztuzkoa dugu, era berean, XIX. mendearen azken herenean eta XX. mendearen bigarren erdian izan genituen immigrazio-saldo salbaiak. Euskarari dagokionez, urrats ezkor handia.

4.1.- Erromaren eragina

Gasteizko elizbarrutia (Araba-Bizkaia-Gipuzkoa) 1851ean sortu zuten, eta Erromaren eta Espainiako Gobernuaren arteko konkordatua aurreikusi, nahiz ez zen gauzatu 1862a arte. Konkordatu horren arabera , gotzainak euskalduna behar zuen izan. Hala esaten zuen 1861ean Erromatik Madrilera iritsi zen ezarpen-buldak. Ez alferrik; segidako gotzainak, urte askotan, espainolak eta espainiazaleak izan ziren (Karmel 266. zk., 2009-2, 5. or.). Eta, jakina, berriro ere Jose Migel Barandiaranena: «Bizi ez duguna ezin dugu ongi ulertu».

1936ko gerlan ere, hasieran koloka egon ondoren, Franco garaile zela ikusirik, haren alde agertu zen Erroma. Gotzainek besterik ez zuten behar izan berenari gogor baino gogorrago eusteko; baina horietaz, geroxeago

Jakina denez, Vatikano II.a Kontzilioa (1962-1965) arte, latinari eutsi zion Erromak meza guztietan eta sakramentu-emate guztietan. Alde horretatik, 1950ean Orixeren Urte guziko Meza-Bezperak argitaratu izana gertaera handia izan zen askorentzat. Ordudanik meza jarraitzen ahal genuen euskaraz. Jakina, are gertaera handiagoa Vatikano II.aren ondoren liturgian sakramentuak euskaraz eman ahal izana.

Hainbat dokumentutan aitortu izan du Erromak hizkuntzen eta kulturen balioa. «Salbamen-mezuaren eta giza kulturaren artean lotura ugari dira» (Gaudium et spes 58. zk.). Eta Joan XXIII.ak: «Gutxienen bizimodua hobetzeari ekin behar diote agintariek, hizkuntzari, kulturari, tradizioei baliabide eta ekimen ekonomikoei dagokienean, batez ere» (Pacem in terris 96).

«Sobre este fundamento antropológico se apoyan también los derechos de las naciones, que no son sino los derechos humanos

30

considerados a este específico nivel de la vida comunitaria. Una reflexión sobre estos derechos no es fácil, teniendo en cuenta la dificultad de definir el concepto de nación que no se identifica a priori con el de Estado. Es, sin embargo, una reflexión improrrogable, si se quieren evitar los errores del pasado y tender a un orden mundial justo.

Algo presupuesto de los demás derechos de una nación es su derecho a la existencia: nadie ─un Estado, otra nación o una organización internacional─ puede pensar legítimamente que una nación no sea digna de existir. Este derecho fundamental a la existencia no exige una soberanía estatal, siendo posibles dignas formas de agregación jurídica entre diferentes naciones, como sucede en los Estados federales, en las confederaciones o en Estados caracterizados por amplias autonomías regionales. Puede haber circunstancias históricas en las que agregaciones distintas de una soberanía estatal sean incluso aconsejables, pero con la condición de que suceda en un clima de verdadera libertad, garantizada por el ejercicio de la autodeterminación de los pueblos». (Joan Paulo II.ak ONUren Batzar Nagusian, 1995-10-05).

Baina, batetik, botere tenporalei, gobernuari etab.i, egiten dizkie horrelako gomendioak eta ez, hainbeste, bere buruari; horixe dio Antonio Añoveros Bilboko gotzainak bere hitzaldi sonatuan: «Sin embargo, la Iglesia debe comenzar en su propia vida interna aquello que aconseja instaurar en la vida civil. Esto presupone adaptar su acción pastoral y educativa a las características propias de la población que debe evangelizar y educar en la fe» (Antonio Añoveros, in Kurt Egger, Iglesia y minorías étnicas. Desclée, 1998, 146. or.)

Bestetik, modu abstraktuan egindako horrelako aitorpenak ezerezean gelditu izan dira askotan eguneroko bizitzara etortzean. Oker kroniko handia da hori Elizan: modu abstraktuan eskubideak aitortu, baina praktikan, mila sasi-arrazoi dela medio, dena deskafeinaturik utzi; puntu batean izan ezik: sexu-arazoetan izan ezik.

Halere, badira bere buruari aplikatzen dizkionak ere. Dokumentu edo agiri horietarik dira bere buruari aplikatzen dizkion beste hauek, batzuk aipatzeko:

─ «Atzerriko herrialde batera joan behar duen orok, oso aintzat izan bitza haien ondarea, hizkuntzak eta ohiturak» (Elizaren misio-ekintza, AG, 26. zk.)─«Oso komenigarri da [jatorrizkoan “expedit”; komenigarri baino sakonagoa], gainera, herrialde berri batera doazenak saia daitezen ez

31

bakarrik bertako hizkuntza behar den bezala [“apte cognoscere”] ezagutzen, baita apalki zerbitzatu nahi duten herri haren berariazko izaera psikologiko eta soziala ere, harekin ahalik hobekien [“quam perfectissime”] komunikatuz». (Apaizen ministerioa eta bizitza PO 10).

Tokitan gelditu dira Euskal Herrian izan diren eta diren gotzain eta bestelako eliz agintarien jokabideak. Zenbat bider egokitu zaigun misio-lurraldeetako klero indijena eskatu behar izatea, geurean atzerritarrak jaun eta jabe ditugularik!

─Gaudium eta spes osoa ere hor dago, munduko balioez ari dena; besteak beste Kulturaz eta hizkuntzaz. ─ Paulo VI.ak, 1974ko Eguberrietan Kardinalei mintzo zitzaielarik, esana: «... Herri guztien eskubide guztiak, autodeterminaziorakoa eta independentziarakoa barne, behar bezala aitortuak eta onartuak ez direino, ezingo da bake egiazkorik eta iraunkorrik izan».─ Joan Paulo II.k gogoraraztzen zuenez, kanpotiko ezein legek ez instantziak ukatu edo galarazi ezin duena :

«... Diskriminazio modu bereziki larria. Dirkriminazio modu dramatikoenetako bat da talde etnikoei eta gutxiengo nazionalei diren bezala bizirauteko funtsezko eskubidea ukatzea edo galeraztea. Horixe gertatzen da beraien ezabatzea edo erbesteratzea saiatzen denean, eta beraien identitate etnikoa ezagutezina bihurtzeraino ahultzeko ahaleginak egiten direnean. Bidezkoa al da gizateriaren kontrako krimen hain larrien aurrean isilik gelditzea? Ez da gehiegitzat jo daiteken ahaleginik gizakiaren lotsagarri diren aberrazio hauek bukatzeko eginahaletan». (1999ko Bakearen aldeko Jardunaldi Mundiala.- «Benetako bakearen muina giza eskubideen begirunean datza»).

─ Modu informalagoan Benedikto XVI.ak baietsi du euskal kulturaren berezitasuna. El Papa reconoce la «pluralidad cultural en España, con vascos y catalanes». Baina egiazko orduan, zer?«El libro-entrevista con Benedicto XVI del periodista alemán Peter Seewald, 'Luz del mundo': el Papa confirma que la comparación que hizo en su viaje a España con los días de la Segunda República no fue una improvisación, pues repite tal cual la misma polémica idea. Dice: “España es un país de contrastes dramáticos. Pensemos en el contraste entre la República de la década de 1930 y Franco, o en la dramática lucha actual entre la secularidad radical y la fe decidida”. Pero además destaca de forma inesperada que es un país “que hoy como ayer se encuentra en un gran proceso histórico, que cuenta además con una pluralidad de culturas que se encuentran, por ejemplo los vascos y los catalanes”.

32

Es una mención curiosa, pues no era necesaria, pero el Papa ha querido subrayar esa diferencia. No es un aspecto secundario en una situación como la que vive la Iglesia vasca, donde los nombramientos de los obispos de San Sebastián y Bilbao han causado tantas fricciones, y que está enmarcada en la tensión tradicional con el grueso de la Conferencia Episcopal. Ratzinger, que es bávaro y conoce la importancia de la identidad del territorio, parece sensible a estos aspectos. Si bien en otro pasaje del libro, hablando de las fuerzas centrífugas de la Iglesia, opina que “la tendencia hacia las Iglesias nacionales es un anacronismo en la sociedad globalizada”».

Lehentxeago esan dudanaren lekuko argia da paragrafo hori: batean, taldeen ezberdintasunak aitortu, bai, baina, beste batean, eliza nazionalen bila ibiltzea anakronismotzat jo, ñabardura handirik egin gabe.

Bada beste arazo bat euskaldunek ezin ahantzi duguna. Gure herrian arazo larriak bizi izan ditugunean, behin eta berriz jo nahi izan da arazoa aitasantuari berari agertzera. Baina, beti, Berlingo behinolakoa baino murru gogorragoa aurkitu izan da Erroman. Hor ditugu, buruz aipatzeko, 36ko gerlakoan Erromara joan ziren apaizak; Pio XI.arekin egon nahi zuten; baina alferrik; doi-doi, Pacellik hartu zituen, Pio XII.a izango zenak, eta jela baino hotzago hartu ere (luze azaldu du pasadizo hau Juan de Iturraldek, La Guerra de Franco, Los Vascos y la Iglesia, II. liburukia, Publicaciones Clero Vasco, Donostia, 1978, 254-257 or.). Beste kasu bat: duela urte batzuk presoen gurasoek joan nahi izan zuten. Alferrik. Euskal Herriko apaizek ere behin baino gehiagotan egin izan diote eskaririk idatziz. Hego Euskal Herriko gotzainek berek, guztiek, eta Madrileko gotzain batzordearen oniritziarekin, eskatu zuten gure bost elizbarrutiak ─Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Iruñea eta Tutera─ berregituratu zitzaten. Dena alferrik.

Aipatu eskari horren aurrekoa den beste arazo bat. 1950ean Gasteizko elizbarrutia banatu egin zuten. Zergatik? Azaleko arrazoia: elizbarruti batentzat jende gehiegi zela orduko Gasteizko elizbarrutian; munduan elizbarruti handiagorik ez balego bezala. Setien bera ere ausartu da, noizbait, esatera arrazoi politikoak ibili zirela hor tartean; nire baitarako ez dakit horrelako jokabideri , alde batetik «arrazoi» deitzerik badagoen eta bestetik «politiko» deitzerik. Eliza katolikoak, mendeak joan mendeak etorri, bizi duen kontraesan makurra dago jokabide horren azpian: bere burua munduko beste estatuen parekotzat hartzea; horrek eragiten eta behartzen du «diplomazia» deitu ohi duten faltsukeriara eta maltzurkeriara jotzera.

33

Nolanahi ere den, aitortu beharra dugu elizkizunetan euskara sartzeko bidea urratu izana egundoko altxorra izan dela Euskal Herrian eta mundu osoan. Ezin esan txalotzeko jokabidea izan denik. Aspaldian eskura izan behar genuena da. Alde horretatik, Joanes Leizarragak eta Euskal Herrian izan diren ebanjeliko batzuek (ez, haatik, guztiek) irakaspen ederra eman izan diete katolikoei. Zer esanik ez ebanjelikoak hemen baino ugariago izan diren eta diren beste lurralde askotan. Ebanjelikoek, hasieratik, beren ospakizunetan herri-hizkuntzaz baliatu izan dira, izan ere. Begi-bistako jokabidea, gizabidezkoa.

Dena den, okerrik handiena, Erromak ezarri izan dizkigun gotzainen kasua da. Guztia Espainiako eta Frantziako gobernuei loturik jokatu izateagatik. Inoiz edo behin agertu du Erromak uztarri hori bota nahia (nahikeria, hobeto esan). Donostiako gotzain izan zen Argaiak badu horretaz esaldi bat Kontzilioari buruzko bere DIARIOn (Vat. II.ean izan baitzen).

Argaiaren arabera, Vatikano II.a bitartean, 1964an, Riberi nuntzioak, arrazoi linguistikoengatik, Espainian gotzain batzuk tokiz aldarazi zituen. Hau dio Donostiako Argaia gotzainak bere Diario-n (1964-11-07), 334: «Larga conbersación con mons. Bascuñana (Solsona) . Me refiere su traslado de la diócesis de Ciudad-Rodrigo a la actual. Ha partido de la iniciativa personal de Mons Riberi. Como ha obedecido a la misma iniciativa, el traslado a Gerona de mons. Jubany, contra la voluntad del gobierno, me dice. Se ve que la Santa Sede quiere que cada región lingüística en España, tenga obispos, natu et lingua, del país» (aipatua Joseba Intxausti, in Karmel 266. zk., 2009-2… 59. or.).

Halere, horrelakoak huskerian gelditu izan dira. Eta Euskal Herrira tokian tokikoak bidali izan dituenean ere… burua, kasurik gehienetan, beste nonbait zutenak izan dira eta dira. Beste maila bateko adibidera joz, harako gogoeta zorrotz hura gogorarazten didate gotzain horiek guztiek: behien ganbela Euskal Herrian, baina errapea Madrilen.

4.2.- Gotzainak eta elizbarrutiak

Erromaz aparte ari izan naizen bezala, gotzainez ere aparte jardun nahi izan dut. Halere, jarduteko orduan, nekoso gertatu zait gotzainena eta apaiz-erlijiosoena bereiztea, batzuetan hain korapilaturik ageri baitira. Halere, gauza batzuetan neureari eusten saiatu naiz.

Gauza asko legoke hemen aipatzeko. Hainbat parametro aztertzen ahal lirateke, inkestak eginez eta paperak miatuz. Esaterako:

34

- meza elebidunen izaera;- euskarazko homilien edukia eta erdarazkoena;- seminarioetako eta komentuetako formazioa;- katekisten formazioa;- pastoraltzako arduradunen formazioa;- katekesia;- helduen bilerak;- gotzainen idazkiak: itzulpenak ala euskaraz sortuak?;- eliz atarietan aurkezten diren idazkiak;- argitalpenak;- zenbat argitalpen euskaraz?, eta nork?;- erdaraz dagoen materialarekin konparazio-hurbilpen txiki bat;- apaizen, katekisten, pastoraltzako arduradunen euskara-kalitatea;- etab.

Ezinezkoa zait horretaz guztiaz hitz egitea.

Aro Modernoko Eliza katolikoaren bekatu estrukturalak, oro har, indarrean jarraitu eta jarraitzen du. Esan nahi da, kanpoko gotzainak izan ditugula nagusiki, jaun eta jabe (ezin esan nik horietaz ebanjelizatzaile izan direnik). Edota euskararik ez zutenak gehienak. Eta euskara zekitenen artean, nik dakidala, bat bakarra ─ Karmelo Etxenagusia ─ lanbideari dagokion mailako euskaradun.

Lanbideari dagokion euskara-maila esatean, argi da zer esan nahi den. Bestelako zertzeladetan sartu gabe, hauxe: gotzain bati zer erdara-maila ─espainolez nahiz frantsesez─ eskatzen zaio? Gutxienez, pareko maila eskatzen diot nik euskaraz: gotzain izan, apaiz izan, Gasteizko lehendakari izan, katekista… Alde horretatik, 70ko hamarraldian Eguberri inguruan, hainbat urtetan, bilerak eginak gara erlijioso- eta erlijiosa-sail handia Loiolako Santutegian. Han agertu ziren arazoetako bat izan zen hau: Euskal Herriko erlijioso eta erlijosa asko atzerrira bidaltzen zituztela kongregazio-buruek. Hala, Txostenak bidali izan genizkien kongregazio-buruei jokabide maltzur eta gaizto hori salatuz. Kasuren batean, jaramon egin ziguten. Dena den, kontzientzia koloka jartzeko izan bide zen. Erlijiosoen kasurik ez dut ezagutzen, bai erlijiosa batena, zeinak utzi egin batzuen kongregazioa, kasurik egiten ez zietelako.

Pertsona batek, Euskal Herrian, dagokion euskara-mailarik ez izatea, herriaren zapaltzaile izatea da: euskaraz bizi nahi duen herritar bat erdaraz bizitzera behartzen du halakoak; zer esanik ez delako pertsona erdalduna kargu altukoa denean. Sinestezin bezain lotsagarri gertatzen zait Euskal

35

Herriko gotzain batek, ez bakarrik euskara-zipitzik ez jakitea,baita gotzain bati dagokion mailako euskararen jabe ez izatea ere: ez goi-mailako hitzaldi bat emateko (gaia gatazkatsua-edo delako; Gipuzkoako Goierriko Euskal Eskolako koordinatzaileak izan du duela gutxi horrelako esperientziarik), ez atzain-gutun bat idazteko…

Baina, zoritxarrez, horixe da Euskal Herriko gure egoera. Dakidala, esan bezala, izan diren gotzain guztien artean, Karmelo Etxenagusia bakarrik izan da euskara-maila egoki baten jabe. Beste inor ez. Hartara, horietako nornahi giza eskubideez jarduten entzuteak goraka eragiten dit. Jakina, hizkuntzaren jabe izatea hizkuntzarekiko jarrerarekin batean doa.

Gotzainei dagokien puntu hau borobiltzeko segidako hau. Orduko, 1997ko, EKBko (Euskararen Kulturaren Batzarra-ko) Jose Jabier Iñigok eskaturik 1997-01-11n prestatu nuen Txostenetik aldatuko dut hona: «[Anjel Unzueta Zamalloa txostengileak dio:] Elizbarruti bakoitzak bere hizkuntza politika du, euskararen tokian tokiko egoerari aurpegi ematen ahaleginduz». Lehenik eta behin, «egoerari aurpegi eman» hori ez da, nire ustez, oso esapide jatorra, «kontra egin» esan nahi baitu; ez dut uste autoreak hori esan nahi zuenik. Dena den, hona orduan jarri nuena, aipatu Unzuetaren Txostenari erantzunez: «Gure mundu honetan, izen borobilak erabiltzen ohiturik gaude: "Hizkuntz politika": termino eta izendapen borobila! Ez nuke jakingo, ordea, esaten, adibidez, Donostiako Elizbarrutiak zein hizkuntz politika duen (hizkuntz politika esplizituaz ari naiz; praktikoaz besterik da; lan honetan aurreratu ahala, zerbait esanen dut horretaz). Uste dut, inoizka egin izan den zenbait deklarazio gorabehera, diozesi batek ere ez duela hizkuntz politika berariazkorik; praktikoa bai, baina, herriaren aurrean gaizki geldituko diren beldurrez-edo, espresatzen ausartzen ez diren hizkuntz politika: oro har, gaztelaniaren eta frantsesaren aldeko politika garbia, euskara morroi izateko».

Eta orain adibide batzuk elizbarrutiz elizbarruti gotzainez

Gogoan har izenburuko «adibide» terminoa. Beraz, segidan kasu batzuk aipatuko dira, kasu esanguratsuak.

Iruñea

Lehenik eta behin esan dezadan, mende askotan Iruñeko gotzaindegia atzerriko metropoli bati atxikia egon izan dela, aldi batean bati, bestean beste bati. Horrela 1956an metropoli edo artzapezpikutegi egin zuten arte; orduan ere, hara: elizbarruti sufraganeo edo atxikitzeak hiru hauek eman zizkioten: Donostia, Kalagurri eta Jaka. Gero ikusiko dugunez,

36

Araba eta Bilbo Burgosi atxiki zizkioten. Jakina, arrazoi pastoralak zirela medio!

Bestetik, 1984an Iruñea eta Tutera batu egin zituzten. Hori bai, eliz legeen bitxikeria losagarriak gordez: pertsona bat bera izango da Iruñeko artzapezpiku eta Tuterako gotzain. Zenbat umekeria!

Hona Nafarroan izan diren gotzain gehienen zerrenda; Internetek ahalbide handiak ematen ditu kasu askotan; honetan, adibidez: San Fermin (272-303) Liliolo (g.g.b. 589-592) Joan I. (g.g.b. 610) Atilano (g.g.b. 683) Martziano (g.g.b. 693) Opilano (g.g.b. 829) Wilesindo (848-860) Jimeno (876-914) Basilio (918-922) Galindo (922-928) Balentín (928-947) Blasko I. (g.g.b. 971-972) Bibas (g.g.b. 979) Julian (983-985) Sisebuto (981-997) Eximeno (1000-1005) Antxo "Handia" (1015-1024) Antxo "Txikiar" (1025-1051) Joan II. (1052-1068) Blasko II. (1070-1076) Garzia Ramirez (1077-1083) Pedro Roquez-koa edo Anduque-koa (1083-1115) Gilermo (1122) Antxo Larrosa-koa (1122-1142) Lope Artaxona-koa (1143-1159) Antxo (1160-1164) Pedro Compostelano (1162-1164) Raimundo (1163) (1) Bibiano (1165-1166) Pedro Paris-koa (1167-1193) Martin (1193-1194) Garzia Fernandez (1194-1205) Joan Tarazonakoa (1205-1211) Espárago de la Barca (1212-1215)

37

Gilermo Santonge-koa (1215-1219) Remigio Nafarroa-koa (1220-1229) Pedro Ramirez Piedrola-lakoa (1230-1238) Pedro Ximenez Gazolaz-koa (1241-1266) Armingo (1268-1277) Migel Sanchez Unkastilo-koa (1277-1286) Migel Periz Legaria-koa (1288-1304) Arnaldo Puyana-koa (1310-1316) Gilermo Mechín (1316-1317) Raul Rossellet (1317) Migel Maucondiut-ekoa (1317) Semen Garzia Asiaingoa (1317) Arnaldo Barbazan-ekoa (1318-1355) Pierre de Monteruc (1355-1356) Migel Sanchiz Asiain-goa (1356-1364) Bernardo Folcaut (1364-1377) Martín Zalba -koa (1377-1390 gotzain; 1390-1403 administratzaile ; iruindarra ; (Karmel 268. zenb.; 2009-4, 147 or.) Migel Zalba -koa (1404-1406) (administratzaile) Martin Eusa-koa (1406-1407) (bikario nagusi) Nicolas Lopez Orreagakoa (1407-1408) (bikario) Garzia Aibarkoa (1408) (bikario nagusi) Lantzelote Nafarroakoa (1408-1420) (bikario nagusi) Antxo Sanchiz Oteizakoa (1420-1425) Martin Peraltakoa I. (1426-1456) Martin Peraltakoa II. (1457-1458) Joan Bessarion (1458-1462) (administratzaile) Nikolas Etxabarrikoa (1462-1469) Alfontso Karrilo (1473-1491) Zesar Borgia (1491-1492) (orobat Valentziako artzapezpiku, eta Alejandro VI. aitasantuaren semea) Antonio Pallavicino Gentili (1492-1507) (administratzaile) Fazio Giovanni Santori (1507-1510) (administratzaile) Amandeo Labrit -ekoa (1510-1512) (administratzaile) (1. aldian) Joan Rufo (1512-1517) (administratzaile) Amandeo Labrit -ekoa (1517-1520) (administratzaile) (2. aldian) Alessandro Cesarini (1520-1538) (administratzailea) Joan Reina (1538-1539) Pedro Pacheco Ladrón Gebara -koa (1539-1545) (orobat Jaengo gotzain) Antonio de Fonseca, O.S.A. (1545-1550) Alvaro Moscoso (1550-1561) (orobat Zamorako gotzain) Diego Ramirez Sedeño Fuenleal-koa (1561-1573)

38

Antonio Manrique Valencia (1575-1577) Pedro de Lafuente (1578-1587) Bernardo de Rojas y Sandoval (1588-1596) (orobat Jaengo gotzain) Antonio Zapata y Cisneros (1596-1600) (orobat Burgosko artzapezpiku) Mateo Burgos Moraleja, O.F.M. (1600-1606) (orobat Siguentzako gotzain) Antonio Benegas Figueroa (1606-1610) (orobat Siguentzako gotzain) Prudencio Sandobal , O.S.B. (1612-1620) Francisco Hurtado de Mendoza y Ribera (1621-1622) (orobat Malagako gotzain) Kristobal Lobera Torres (1623-1625) (orobat Kordobako gotzain) Jose Gonzalez Diez, O.P. (1625-1627) (orobat Konpostolako Done Jakueko artzapezpiku) Pedro Fernandez Zorrilla (1627-1637) Joan Queipo de Llano Flores (1639-1647) (orobat Jaengo gotzain) Francisco Díaz Alarcón y Covarrubias (1648-1657) (orobat Kordobako gotzain) Diego de Tejada y la Guardia (1658-1663) Andrés Girón (1664-1670) Pedro Roche (1670-1683) Joan Grande Santos de San Pedro (1683-1692) Toribio Mier (1693-1698) Joan Iñiguez Arnedo (1700-1710) Pedro Aguado, C.R.M. (1713-1716) Joan Camargo Angulo (1716-1725) Andres Murillo Velarde (1725-1728) Melchor Angel Gutierrez Vallejo (1729-1734) Frantzisko Ignazio Añoa Busto (1735-1742) (orobat Zaragozako artzapezpiku) Gaspar Miranda Argaiz (1742-1767) Joan Lorenzo Irigoien Dutari (1768-1778) Agustin Lezo Palomeque (1779-1783) (orobat Zaragozako artzapezpiku) Esteban Antonio Aguado Rojas (1785-1795) Lorentzo Igual Soria (1795-1803) (orobat Plasentziako gotzain) Veremundo Anselmo Arias Teixeiro (1804-1814) (orobat Valentziako artzapezpiku) Joakin Xabier Uriz Lasaga (1815-1829) Severo Leonardo Andriani Escofet (1829-1861) Pedro Cirilo Uriz Labayru (1861-1870) ; jaiotzez nafarra, Erriberrikoa ; Nafarroako 95. gotzaina ; aurrez Lleidako gotzain

39

Jose Oliver y Hurtado (1875-1886) (Blanca Urmenetak, Navarra ante el vascuence. Actitudes y actuaciones 1876-1919 liburuan dionez, Oliver hau eta Lopez-Mendoza eta beste asko euskararen alde) (ikus Karmel 262. zk., 2008-2, 113 or, 7 oh.) Antonio Ruiz-Cabal y Rodríguez (1886-1899) Jose Lopez Mendoza y García, O.S.A. (1899-1923) Mateo Mujika eta Urrestarazu (1923-1928) (ondoren, Gasteizko gotzain) Tomas Muñiz Pablos (1928-1935) (orobat Konpostelako Done Jakueko artzapezpiku) Martzelino Olaetxea Loizaga, S.D.B. (1935-1946) (orobat Valentziako artzapezpiku) Enrique Delgado y Gómez (1946-1968) (1956tik artzapezpiku) (euskararik ez)

Arturo Tabera Araoz , C.M.F. (1968-1971) (1969tik kardinal) (euskararik ez) Jose Mendez Asensio (1971-1978) (euskararik ez) (Granadara toki-aldatua) Jose Maria Cirarda Lachiondo (1978-1993), bizkaitarra, euskara kili-kolo Fernando Sebastián Aguilar, C.M.F. (1993-2007), aragoarra (euskararik ez) Francisco Pérez González (2007tik), busgostarra (euskararik ez) (Vicario General Castrense izana)

Ez dut astirik izan gotzain horietako berri zehatzik jasotzeko. Nolanahi ere, izen-deituretatik atera daiteke gehienak atzerritarrak zirela.

Amadeo Labrit-ekoa, gotzain, (1510-1520); 1512an Nafarroa Beherera ihes egin behar izan zuen errege legitimoaren anaia. Amadeo hiltzean, katedraleko kalonjeek Remiro Goñikoa izendatu zuten gotzain, baina aginte zibilak baliogabetu egin zuen izendapen hura; konkistatzaileek ez zuten nahi nafarrek goi-kargurik izan zezaten.

«El Boletín Oficial Eclesiástico de Pamplona» 1862an sortu zuten, Uriz Labairu gotzain zela; nafarra izan arren, ez zen gauza izan euskaraz ezer publikatzeko, eta aldizkariaren lehen 40 urtetan ez zen ezer eman euskaraz (ik. Karmel 266. zk., 2009-2, 10. or. 7. ohar.).

Besterik izan da, zorionez, Cirardaren jarrera (Nafarroako gotzain izan zenean), nahiz berak euskara eskasa zuen. Hau dio: «Hiltzeko zori larrian dagoen egiazko oroigailu bizia baldin bada euskera, buruz eta gogoz

40

ahalegindu behar dugu denok, Eliza barne, beraren salbatzeko». (Cirardak 1981-09-08an sinatua eta urte bereko urrian aldizkari ofizialean plazaratua 309-316 or; Xabier Lasak aipatua in Euskera XLVIII, 2003-2, 702 or.).

Ebanjelizazioaren izenean erabili ohi diren sasiko beste irizpide batzuen ondoan, bai garrantzitsua, garbia eta zuzena Cirardaren hau; izan ere, arrazoi ekologikoak (hizkuntza bat galtzen ez uzteak), zientziaren araberako arrazoiak (soziolinguistikoak) ez ote dute lekurik ebanjelizazioaren baitan?

Gainera, Jose Maria Cirardak, Iruñeko artzapezpiku eta Tuterako gotzain zela, 1991-11-17an Dekretua argitaratu zuen esanez (Aldizkari Oficialean 1991ko abendukoan): berretsi egiten zuela Mendez gotzainak 1974-08-15ean eta Cirardak berak 1981-09-08an agindua: euskara elizbarrutian hizkuntza ofiziala dela, beharrezkoa dela euskara erabiltzea liturgian, irakaskuntzan eta pastoraltzan, eta, agindua luze arrazoituz, euskarari dagokion Pastoral Idazkaritza sortu zuen. Zoritxarrez denbora gutxi iraun zuen Idazkaritza horrek

Cirardaren ondoren, dena azkenera eramango zuena etorri zen. 1993an, oroitzapen gaiztoko Fernando Sebastian izendatu zuten Iruñeko artzapezpiku, aragoitarra. Berehala, 100 apaizek sinaturiko gutuna bidali zioten, Nafarroako kultura askotarikoa dela azpimarratuz; euskaraz hitz egiten jakin gabe Nafarroara etorri zelako. Gotzainak euskaldun behar duela. Ez alferrik!

Nafarroan sartu eta hilabete baino lehen, apaiz euskaldunen bilera batean, haren ibilbide osoa deskribatzen duen esaldi hau bota zien Sebastian artzapezpikuak: «Zuek klabe politikoan interpretatzen duzue euskara».

Honetan guztian, jakina, jokoan dagoena ez da euskara bakarrik, baizik elizaren beraren izaera ere bai. Ederki bukatu du Pello Apezetxeak Elizaren euskarakiko jarrera Nafarroan izeneko bere idazki kritikoa: «Nola onartu hizkuntza ezberdina eta anitza, inperioa indartu nahi duenak?» (in Euskera XLVIII 2003-2 787 ir.). Elizak −zuk eta nik eta eliztar guztiok− badu zer hausnartua!

Baiona

Bere historian, Baionako elizbarrutiak hedadura desberdinak izan ditu. Frantziako Iraultzaz gero, 1790az gero, lurralde hauek osatzen dute,

41

funtsean, Biarno, Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa. Bordeleri atxikia da.

Gaur egungo izen osoa, Baiona-Leskar-Oloron du; azken bi horiek garai batean elizbarruti izanak..

Hona Baionako hainbat gotzainen, nagusiki aro garaikidekoren, izenak:

Bertrand Etxauze (1556-1641); baigorriarra (ikus Axular, Gero, Villasantek prestatua JAKIN Arantzazu, 1976). Lehenik Baionako gotzain; gero Tours-eko artzapezpiku. Jean d´Olce (azken gotzain euskalduna Jean d´Olce hau izan zen;1643an Baionako gotzain izendatua). Mgr d´Astros (Baionako gotzain 1820-1830) (ondoren, Tours-eko artzapezpiku) (Lamennais-en kontra Erromara jo zuen). Alfredo-François Fleury Hottot 1887-1889 François-Antoine Jaufrret 1889-1902 François-Xavier-Marie-Jules Gieure 1906-1933 Enrike-Jean Houbaut 1934-1939 Edmund Vansteenberghe 1939-1943 Léon-Albert Terrier 1944-1957 (saboiarra); esaten zuen: euskara «euskaldunentzat “sentimendu sakonen edo barnekoen” mintzaira dela» (La langue de sentiments profonds) (Jaunaren Deia 17. zk, 1966, dagonila, 32. or.; Narbaitz kalonjeak aipatua) Paul Gouyon 1957-1963 Jean-Paul Vincet 1963-1986 Pierre-Jean-Marie-Marcel Molères 1986-2008 Marc Aillot 2008tik

Nahiz ez izan Baionako gotzain, aipatzekoa da Clément Mathieu Akizeko apezpiku izan zena. "Akize" deitzen dugu Landetako elizbarrutiko hiri nagusia. Bestela erran "Dax-ekoa"; ATURRI  (Adour) ibaiaren eremuetan. «Frantziako apezpikuen artean bakarra izan zen Euskaldunen alde lan egin zuena horko gerla denboran [1936-1939] eta ondoan. Horrek ongi etorri egin zien horko apez batzuei; adibidez Mitxelena musikariari, bere katedraleko organista ezarri zuena. Uste dut Akizen hil zela Mitxelena hori»(Beloke Beneditar Monasterioko Marcel Etchandyk D. Amundaraini).

Moléres Baionako gotzaina erretiratzekoa zela-eta FEDEDUNAK taldeak euskara dakien gotzaina eskatu zuten (ik. AGER aldizkaria) (ik.

42

GARA 2008-02-17). Era berean, elizbarrutia (Euskal Herria / Biarno) banatzeko eskatu izan dute askotan. Behin eta berrizko eskaria, alajaina! Baina eliz Erroma hori baino belarri gogorragorik?

Ez dirudi eliz mailan euskararako jarrera hobetuko denik azken gotzain honekin, Marc Aillot-ekin. Halere, kristau-herritarren artean bada mugimendurik; ez dira denak agintari kanpotarrei eta kanpotikoei ─eliztar nahi zibil─ amore ematekotan. Zorionez.

Donostia

Elizbarruti bezala, berria da Donostiakoa. 1851n Gasteizko elizbarrutia (Araba-Bizkaia-Gipuzkoa) sortu arte, Gipuzkoako parrokiak banaturik bizi izan ziren: aldi batez, batzuk Baionakoari atxikirik; beste batzuk Iruñekoari; beste batzuk Kalagurrikoari. Aipatu urtean, 1851n, Bizkaiarekin eta Arabarekin Gasteizko elizbarrutia osatu arte.

Baina Gasteizko elizbarrutia sortu zenetik beretik zenbaitek aireratu zuen susmoa ─euskaltasunaren mintegi izango zelakoa─ indartuz joan zen. Eta 1949an banatu egin zuten Gasteizeko elizbarrutia, hiru elizbarrutitan banatu ere: Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa. Gauza argia da zerk eragin zuen banatze hori: arazo politikoak. Garbi agertu zuen hori ondorengo partiketak berak ere: Araba eta Bizkaia Burgosko metropoliari atxikiak; Gizpuzkoa Iruñekoari. Dena «ad majorem glorian dei» (dena Jainkoaren aintzarako)! Beste behin, Erromako Vatikano estatuak eta tokian tokietako estatuek bat egitearen estrategia. Bost axola Vatikanori kideko─historiaz, kulturaz, hizkuntzaz…─ elizbarrutiak kidekoekin elkartzea. Francoren garaia zen. Francoren eta Pio XII.a aitasantuaren garaia. Garai hartan horrelakorik egitea, hor nonbait! Baina ordudanik euri asko egin du Euskal Herrian eta mundu osoan; halere, bere horretan jarraitzen du orduko partiketak. Baita Erromatik ebanjelizazio berria landu behar dela dioten garai honetan ere. Vatikanoko jendearen axola-ezaz esan daitekeen guztia ezer gutxi da. Horiek horrela, Donostiako elizbarrutia 1949ko abenduaren 02an sortu zuten.

Aipatu axola-ez horri beste hau gehitu beharko genioke: batetik, goitik behera izendatzen dituztela gotzainak; bestetik, gotzainen nolakotasuna bost axola zaiola Erromari; besteak beste, azkena izendatu duten Jose Ignazio Munillaren kasua.

Hona Donostian izan diren gotzainak: Jaime Font i Andreu 1950-1963; Vich-en (Katalunia) jaioa; Donostiako lehenengo gotzaina.

43

Jazinto Argaia 1963-1968; Bera-n (Nafarroa) jaioa. Jose Mª Setien 1972-1978; Hernanin jaioa: gotzain laguntzailea. Jose Mª Setien 1979-2000; gotzain titularra. Joan Mª Uriarte 2000-2009; Fruiz-en (Bizkaian) jaioa. Jose Ignazio Munilla2010-01-09tik; Donostian jaioa. Donostiako nahiaz Euskal Herriko ikastetxeak gutxietsita, Toledon egin zituen apaiz-ikasketak; ezaguna da Toledoko seminarioa atzerakoienetakoa izan dela.

Esana denez, Jaime Font i Andreu izan zen Donostia elizbarrutiko lehen gotzaina. Donostiako Seminarioa 1953an jarri zen abian. 453 apaizgai zituen orduan; 2003-2004 ikasturtean 9 baino ez.

Setienek lege-adina bete baino lehen eman zuen dimisioa. Hain zuzen ere, lege-adina izatean Uriarte Donostiako gotzain izendatzeko aukerarik ez zuela izango kalkulaturik. Oi kalkuluen mundua elizako arazoetan! Arazo politikoetan bezalaxe.

Uriartek ere, erretiratzeko adina iristean, egin zituen eginahalak Munila ez beste norbait izendatzeko Donostiako gotzain. Baina Uriartek baino esku handiago zutenak baziren nonbait, eta amore eman behar. Eta Munilak, Gipuzkoako kleroaren ehuneko handia jendaurrean kontra agertu arren, azala izan zuen kargua hartzeko. Horrenbestez, zertan harritu Libiako Gadafik-eta beren postuari eutsi nahi izateaz? (2011-02-26an ari naiz lan honi gainbegiratu txiki bat ematen).

Bilbo

Donostiakoa bezala, 1949 arte Gasteizekin bat egiten zuen. Data horretan, 1949-11-02an, egin zuten elizbarruti independente, Gaetano Cicognani Espainiako nuntzio zela.

Hona Bilboko elizbarrutian izan diren gotzainak:

Casimiro Morcillo González 1950-1956; Bilboko lehen gotzaina; Pablo Gurpide Beope 1956-1968; Jose Maria Cirada Latxiondo 1968-1971; Bilboko administraile eta Santanderko gotzain; Antonio Añoveros Ataun 1971-1978; azken urte horretan dimititu eta 1987an hil. Añoverosen jokabidea, homilia sonatu harekin egina, gogoan hartzekoa da; baina ezer gutxi egin zuen, berariaz, euskararen alde.

44

Juan María Uriarte Goiricelaia 1978-1979; Añoverosek dimititzean, administratzaile, Larrea izendatu arte; 1976an Bilboko gotzain laguntzaile izendatua izan zen; 1991n Zamorako gotzain; 2000an Donostiako gotzain; Luis María de Larrea Legarreta 1979-1995-09-08; administratzaile jarraitu zuen 1995-10-29 arte; Ricardo Blazquez Pérez 1995-2010 (Avilakoa); Karmelo Etxenagusia Uribe (1995-11-09/ 2008-11-07), Bilboko gotzain laguntzaile, aipatu azken datan hil arte; Mario Izeta Gabikagogeaskoa 2008-02-05ean Bilboko gotzain laguntzaile; Blazquez joatean, 2010-08-24an, Bilboko elizbarrutiko administraile; handik laster gotzain titular; gernikarra; Bilboko ikastetxea gutxietsi eta Iruñean hasi zen teologia ikasten, Nafarroako Unibertsitatean, eta Kordobako seminarioan bukatu. Han apaizturik, kargu handiak bete zituen; besteak beste, Cajasur zelako aurrezki kutxako kontseilu-kide; nonbait, norbaitek ondo igarri zion, Izetaren eta besteen kudeaketari esker kutxa hari zetorkiona ─ezinean zebilelako, BBK-k bere egin zuen 2010-07-06an─ , eta Cajasur-en azkena baino lehen goratu zuten Izeta, Bilboko gotzain laguntzaile izendatuz. Euskararekin bat, hizkuntza-saila omen daki; beste hizkuntza horiek euskara bezain ondo ─egiaztatu didatenez ez da hitz egiteko gai─ menderatzen baditu, nik hamar menderatzen ditut (gizajoa ni!).

Gasteiz

Gasteizko elizbarrutia 1950ean banatu egin zuten, hiru elizbarruti sortuz. Bilbo, Donostia eta Gasteiz .

Hona Gasteiz elizbarrutiko gotzain batzuk:

José Cadeta y Eleta (1910ean debekatu egin zuen euskal izenak ezartzea bataio-erregistroan); Frai Zacarias Martínez Núñez 1923-1928; Mateo Mujika Urrestarazu 1928-1937; Idiazabelen (Gipuzkoa) jaioa; Lauzurika (1937-1942); Carmelo Ballester (1943-1949); Bueno Monreal 1950-1954; Francisco Peralta, Teruelen jaioa; 1955-1979; Jose Mª Larrauri, Gasteizen jaioa; 1979-1995; Migel Jose Asurmendi, Iruñean jaioa; 1995etik.

45

Gasteizko gotzaina zen Mateo Mujikaren (1926-1937) jokabidea 1936-1939ko gerratean esanguratsua izan zen; euskaldunak zirelako pertsegituak zirenen alde atera zen, bere kargua galtzeraino. Halere, jaiotzez euskalduna izan arren, ez zuen agertu amorrazio handiegirik euskaraz jarduteko, idatziz behintzat.

Mateo Mujikaren ondorengo gotzainez ez nuke asmatuko hotz-hotz hitz egiten; Francoren morroi itsu eta isil agertu eta izan ziren.

Euskal elizbarrutietako gotzainak elkarrekin biltzeaz

Nahiz euskal elizbarrutiak metropoli diferentetakoak izan ─oi madarikazioa!─, aldi batzuetan gotzainak elkarrekin bildu izan dira, Baionakoa barne, zenbait arazotarako; besteak beste euskara liturgian sartzearen arazorako. Baina, esan bezala, batzuetan bakarrik; Iruñera Fernando Sebastián aragoarra etorri arte, aski maiz. Eta tarteka gutun pastoralak ere elkarrekin egiten zituzten. Sebastian etorri zenetik ez naiz gogoratzen denak sekula elkartu zirenik. Duela gutxi, ordea, Hegoaldeko bost elizbarrutietan gotzainak antzeko jende-klase gertatu direnean ─ Pérez González, Asurmendi, Izeta eta Munilla─, atzeratu gabe elkartu dira, ETAk egindako azken Deklarazioaz lerro batzuk argitaratzeko, lerro ganoragabeak, egia esan.

Ba, laukote hori baino lehenagoko giroko gotzainek bilera esanahitsua egin zuten 1968an; Eguberritan Lizarran elkartu ziren: Arturo Tabera (Iruñekoa), Donostiako gotzain berri zen Jazinto Argaia eta Jose Mª Cirarda (Bilboko adminitratzaile apostolikoa). Erabaki zuten liturgi itzulpenetan elizbarruti guztiek, Baionakoa barne, itzultzaile-talde bakarra osatu behar zutela. Badirudi Gasteizkoa, Peralta,ez zela joan Lizarrara. Dena den, Gasteizko elizbarrutiak ere bat egin zuen erabakiarekin. Aurreratu dezadan, erabaki hori hartzera behetiko indarrak eragin ziela; geroxeago puntu honetaz.

4.3.-Apaizak, erlijioso eta erlijiosak eta euskara

Hemeretzigarren mende-bukaerako eta hogeigarrenaren lehen herenean, herri-mailako Pizkundekoan, eliz mailan ere indartu egin zen, bai lan pastorala, bai euskaraz egindako lana. Besteak beste, ezin ahaztuzkoak dira Azkue bat, aita Donostia bat, Aitzol bat etab.

Testigantza handia utzi zuten 36ko gerlan hil zituzten apaizek eta pertsegituak izan ziren beste hainbatek ere.

46

Halere, apaizen, oro har, euskararen mailaz ere balegoke zer esanik. Manuel Larramendi handia baletor…! Susmoa dut (zoritxarrez, susmo sakona), teorian asko eta asko euskararen aldeko izan zirela eta direla (apaiz gazteen artean geroz gutxiago), baina, izatez, inor gutxik landu zuela eta duela euskara, apaiz bati dagokion mailan. Oso esanguratsua eta mingarria izan zen, adibidez, Gipuzkoako apaiz askok Munillaz egin zuten idatzia gaztelaniaz ondu zutela jakitea; ondoren, Andoni Sarriegi bezalako gizon sutsua behar izan zen oker handi hori aurpegira publikoki botatzeko. Badut susmoa, ez nuke esango esku batekoez, baina bai bi eskuetako hatzez kontatzen ahal liratekeela apaizari legokiokeen euskara-maila dutenak. Azaldua dut lehenago zer esan nahi dudan bakoitzaren mailako euskara esatean.

1960an, 338 euskal apaizek gutuna idatzi zieten beren gotzainei eta Vatikanori (ikus testua eranskinean: «9. Dokumentua») . Pertsekuzio politikoa salatzen zuten: «Jainkoak euskaldunei emandako ezaugarri etniko, linguistiko eta sozialen kontra». Azpimarratzen zuten hizkuntza «premiazko tresna dela Euskal Herriaren ebanjelizaziorako eta kulturarako»; «eskubidea duela hartan bizitzeko eta lantzeko». Azken 20 urteetan euskara baztertua izan zela sistematikoki eskolatik, komunikabideetatik eta, are, Eliza ofizialetik.

Donostiako gotzainak (Jaime Font i Andreu-k) zigortu egin zuen, adibidez, Itziarren ziharduen On Antonio apaiza, aipatu dokumentu horretarako sinadurak biltzen ari izan zelako (Ik. Joseba Zulaika, Violencia vasca, Edit Nerea, Madrid,1990, 69. or.). Egun batzuk geroago, On Antonio atxilotu egin zuen guardia zibilak eta torturatu, eskuin besoa ateratzeraino etab. Bereak eta bost kostatu zitzaion On Antoniori bere onera etortzea.

Juan de Iturraldek ondo argitzen du jokabide horren sustraia (erregea dioen lekuan jar dezagun Franco): «el obispo al venir aquí traía, no sólo la representación de la iglesia, sino también la del rey y de su régimen político» (Juan de Iturralde, La guerra de Franco, los vascos y la Iglesia tomo II, San Sebastián 1978, 200. or.) «Designado por el rey en virtud de sus regalías seculares y mantenido siempre en estrecha dependencia so pena de perder su gracia…» (ib.).

Beste datu bat Setienena dugu. Elizen Arteko Biblia (EAB) burutzen ari ginela, Setienek bere Biblia propioa burutzea zuen amets, eta EABko gure taldean ari zen exegeta bati eskatu zioten laguntza (Eustasio Etxezarretak Ramon Irizarri); gurea zapuzteko asmoarekin noski;

47

kontrolatu nahia eta beharra berekin izan ditu Setienek. Euskara bost axola zitzaion. Hierarkiak kontrolatzea zen garrantzizkoa.

Bada esan duenik «elizak ez du helburu euskara sutatzea eta, beraz, euskara ez da erabili behar banaketarako iturri bezala»; neuri Gasteizen, 1994an EABren aurkezpena egitea bukatzean esan zidan batek: «zuek, zergatik euskaratu duzue Biblia, euskara sustatzeko ala Biblia sustatzeko?» Dikotomia tristeak jotako burubidea! Ebanjelioaz ari naizenean hizkuntzaz arduratu behar ez banu bezala! Edo alderantziz!

Ataltxo honetan aipatu dudan 1960ko Dokumentuaz gain, beste hainbat argitaratu ditu Euskal Herriko kleroak bide bertxutik; adibidez, lan honen eranskinean ikus daitezkeen hauek: 1993an Nafarroako apaizek Fernando Sebastian artzapezpikuari (6. Dokumentua), 2002an Euskal Herriko 358 apaizek goi-hierarkiari (3. Dokumentua; ikus halaber 4. Dokumentua); 2009an Gipuzkoako parrokietako erretore gehien-gehienek Munillari (7. Dokumentua; ikus Gipuzkoako eliztar-talde handi batek Munillari egindakoa ere: 8. Dokumentua); 2010ean Bizkaiko apaizek Nuntziari gotzain berriaz (5. Dokumentua).

Ipar Euskal Herriko kleroaren jarrera eta eskabideak euskarari dagokionez

XVIII. mendearen bukaeran, kexatzeko arrazoien artean hizkuntzarena zuen kleroak «… à cause de l´idiome basque du diocèse […] parmi les naturels du pays». Baionako apezpikua bertako herritarrek aukeratua izan zedila eskatzen zuen. Halere, hori baino zabalago zen: «Notre situation topographique, notre caractère particulier, nos usages, si l´on veut nos préjugés, les dispositions de notre coutume, notre idiome, nos allures, tout en un mot exige que nous nous gouvernions nous-mêmes et que nous fassións une administration particulière» (aipatua in Xamar, Euskara Jendea 3. argit. Pamiela 2006, 171. or.).

Ingurune horretakoa da Garat-ek Napoleoni egindako eskaria ere. Joseph-Dominique Garat Hiriarte, abokatua, kazetaria eta filosofoa zen, Lapurdin jaioa 1749an. GARATek, Napoleonek berak eskaturik, prestatu zuen eskari interesgarri hau: Ipar eta Hego Euskal Herria batu eta autonomia ematea; besteak beste, eskatzen zuen ez zedila sar hor euskaldun ez zenik eta eskoletan euskara irakastea komeni zela (aipatua in Xamar, Euskara Jendea 3. argit. Pamiela 2006, 176. or.)

Baina kleroaren (herriarenak bezalatsu, bestalde) jarrera horrek porrot egin zuen gerora. Adibidez, 1914-1919ko gerratean, frantsesik ez

48

zekien euskaldun gazte askok joan behar izan zuen gerlara; 160.000 biztanle zituen Ipar Euskal Herritik sei mila gaztek. «Gerra horrek frantziar nazionalismoaren errotzea ekarri zuen Iparraldera» dio Xamar-ek (Euskara Jendea 3. argit. Pamiela 2006, 213. or.). Eta jarraitzen du: «Mende hasieran gori-gorian zegoen Parisko gobernuaren kontrako borroka, honek erlijioa eta Euskararen aurka zeraman politikagatik». Kontuan izan behar da «Zazpiak bat» delako leloa Iparraldean sortu zela eta, jakina, Hegoaldearekin harreman aski estuak zituela, eta Hegoaldean euskararen alde ari zuten borrokaren testigu bizi zirela Iparraldean: Lore Jokoak edo Euskal Festak zirela, Sabino Aranaren mugimendua zela; zazpi herrialdeetako bilerak zirela, Arantzadik eragindako Eskualtzaleen Biltzarra zela. Lapurdin berean Martin Guilbeau-k «L’association basque des jeux floraux» sortua zuen. Baina gerrak «frantziar guztien batasun sakratua» eragin zuen jendearen baitan. «Tranpan erori lehenak elizgizonak izan ziren» diosku Xamar-ek (ib.); pulpitutik «Biba Frantzia!» oihu egiteraino.

Bigarren mundu-gerlak areagotu egin zuen aipatu Ipar Euskal Herrian frantses jarrera hori

Horiek horrela, ez gintuzke harritu behar Ipar Euskal Herrian ezagutu izan dugun frantses giroak, nahiz ez den erraz irenstekoa. Hain zuzen,entzun dugu Iparrraldeko euskaldun gehiengoaz lehenik frantses sentitzen dela, gero euskaldun.

Halere, ez zen dena galdua. Askoz gutxiago ere.

J.L. Davant-en lan bati gainbegiratu bat eman diodalarik (2002-09-27an idatzia) (in Euskera XLVIII 2002-2, 643-648 or.), barrua mindurik geratu zait; aldi berean, sumatu dut bizirik dela sua, euskalduntasunaren sua. Irakurri dut, Davant-en honetan, ezen Baionako Seminario Handian gazteek mugimendu handia eragin zutela, beren formakuntzan euskarak tokia izan zezan eskatuz; baina zuzendariak eta orduko gotzainak, Vincent-ek, bortizki ito zutela mugimendua. Irakurri dut ere, hortik geroxeago laiko batzuek «Fededunak» taldea eratu zutela, xedea Iparraldeko elizan euskara zabaltzea zuena. Irakurri dut ere, 1986an, Moléres gotzainaren hitz eztietan fidatuz, isildu zela talde hori, baina desegin gabe. Engainuaz jabeturik, berriz ekin behar izan zioten lanari. Irakurri dut «zinez apal joan dela euskararen lekua iparraldeko euskal elizetan». Eta hona oraino Davanten irizpide jator eta bizi hau: «Elizari ez diogu eskatzen ahal Estatuari baino gutiago. Gobernuen ganik baino justizia gehiago iguriki dezakegu elizako buruzagien ganik, elizakoak izanik gu ere, horretan ez dugu dudarik».

49

4.4.-Eliz idazleak

Aro honetako gorabeherez aritzean, aipatua dut gerla gelaren gain bizi izan zirela XIX. mendean, Hegoaldean batik bat.

Iparraldean ere asko nozitu zuten Elizak, oro har, liberalen kontrako jarrera hartu izana. Kongregazio katolikoen ikastetxeak ixtea zela, kongregazioak kanporatzea zela… Esan dezadan, bidenabar, kanporatze horren ondorio izan zela Lazkaon beneditar monasterioa fundatzea, Belokekoak han kokatu baitziren.

Horrek guztiak, jakina, ondo pagarazi zien balizko idazleei; giro traketsa izan zuten, ganorazko gauza handirik gauzatu ahal izateko. Halere, ez zen izan batere antzua aldi hura ere.

Bibliari gagozkiola, Bibliaren bi itzulpen oso egin ziren euskarara. XIX. mende hartan. Biak ere Louis-Lucien Bonaparte printzeak (1813-1891) bultzaturik. Bata, Jean Duvoisin kapitainak (1810-1891); bestea, Jose Antonio Uriartek (1812-1869). Lehena laikoa, bigarrena frantziskotarra. Horietaz eta biblia-lanean ari izan diren besteez jarduna naiz «Biblia Euskal Herriko Historian» delako lantxoan (Ikus Scriptorium Vitoriense 57, 2010, 185-263; euskaraz eta gaztelaniaz); baita Azpitiko web orrian ere: http://www.erabili.com/zer berri/muinetik/1297683550.(Ikus orobat hemene berean, eranskinean 10. Dokumentua)

Ez ninteke luza eliz idazle eta idazlan guztiak aipatzen.

Dena den, Bigarren Karlistada bukatu orduko, egundoko mugimendua sortu zen, bai herri-eremuan, bai eliz eremuan. Nola 36ko gerla aurretik, hala 60ko hamarkadatik aurrera. Neure lan honi dagokionez, eliz idazleetara eta, nagusiki, gai erlijiosoetara mugatuko naiz. Hemen ere kasu bakan batzuk aipatuko ditut.

Luze joko luke 36ko gerla aurreko mugimendu guztia, idazkiei dagokienez, zehazteak. Nagusienak aipatu bakarrik. Jakina, eliz jendeari dagozkionak:

─XX. mendearen lehen herenean, 36ko gerra aurretik, sortu zen Zeruko Argia aldizkaria (1919), kaputxinoen eskutik. Urte askotan eta oso zailetan lan handia egin zuena. Besteak beste, ez zuen nekaldi-pasio koxkorra bizi izan Frankoren garaian, hainbat urtetan zuzendari izan zen emakume hark, Miren Jone Azurtzak (harrigarri samarra gure euskal entziklopediek

50

sarreratxo bat ez eskaini izana horrelako langile bati). Mikel Atxagak ere bizi izan zuen arazorik. Gaur egun ARGIA bihurtua.

─Txomin Agirre, diozesiar apaiza, idazle oparoa (1884-1920): GARO, KRESALA…

─1918/1919: Euskaltzaindia sortu eta Azkue, kaputxinoa, euskaltzainburu.

─Resurrección Mª Azkue, kaputxinoa (1864-1951); idazle oparoa, nagusiki hiztegigintzan, gramatika-lanetan, herri-literaturaren bilketan…

─Basilio Joannategy, Belokeko beneditarra, urte batzuetan Lazkaon bizi eta bertan zendua (1837-1921); bi liburu erlijiosoren egilea, euskara aberatsa.

─Jean Hiriart-Urruty (1859-1915): Escualduna (1887-1945) astekariaren zuzendari.

─Escualdun laborarien adiskidea (1848-1914), Etxeberri apaizak sortua

─Oxobi, Jules M. Moulier (1888-1958) Nafarroa Beherean jaioa─Erramun Olabide (1869-1942), gasteiztarra, jesuita. Itun Berria

1931n; geroago, 1958an, Itun Zar eta Berria, liburu postumoa; laboratorioko hizkuntza.

─Jose Migel Barandiaran (1889-1991); antropologoa, etnologoa; idazle oparoa; hainbat aztarnategi aurkitu; 36ko gerla aurretik Gasteizko Seminarioan irakasle.

─Orixe, Nikolas Ormaetxea (1888-1961), Orexan (Gipuzkoa) jaioa, Uitzin (Nafarroa) hazia; obra erlijiosorik garrantzizkoenak 36ko gerla ondoren: Urte guziko Meza-Bezperak (itzulpena) 1949, Agustin deunaren aitorkizunak (itzulpena) 1957; Jainkoaren billa 1971, Salmutegia (itzulpena) 1967, Benito deunaren bizi-araua edo erregela (itzulpena, Ameriketako erbestetik itzulirik, 1955ean Lazkaoko beneditarretan egin zuen egonalditxoan burutua), etab.; nolanahi ere, Orixeren izkribu-lanen apurra ordezkatzen dute aipatu lan hauek.

36ko herla aurrekoa da hainbat eskuk maneiatu zuen ARGI DONEA ere aipatzekoa da; amaren oroigarritzat gordea dudana, hirugarren ediziokoa, 1932koa.

Baita Oiartzabal´dar Martin apaizaren Iesukristo Gure Iaun eta Iankoaren bizitza ta berriona ere (1935); hau ez zen izan hain erabilia. Halere, badu bere garrantzia, Biblia bera erabili izan gabe, euskaldun jendeak erabili izan dituen bibli kontakizunen multzoan.

51

Gerla ondoko urte asko antzuak izan ziren. Baina 50. hamarkadaren azken aldetik, sekulako mugimendua izan da euskararen munduan, nagusiki herri-mailakoan, baina baita eliz mailakoan ere.

XX. mendearen erditik aurrera, Lapurdiko Beloke beneditar monasterioak sekulako lana egin zuen euskaraz; nagusiki Xavier Diharceren (Iratzeder), Gabriel Lertxundiren eta Martzel Etxehandiren eskutik. Aipatzekoa da, beste hainbaten artean ,1963an plazaratu zuten SALMOAK liburua; 150 salmoak partitura eta guzti emanez; bi bertsio ere izan zituen liburu horrek (testu soila): gipuzkeraz (Isidro Baztarrika beneditarrak) eta bizkaieraz (Lino Akeso karmeldarrak). Euskal Herri osoan erabili izan dira salmo eta partitura horiek. Eta, elizkizunetan erabiltzeko, gero egin izan diren beste musika- eta salmo-lan asko haren eratorriak direla esan daiteke. Esan behar da, beraz, biziki emankor gertatu dela Belokeko liburu hori. Bestea, berriz, Belokeko Martzel Etxehandik euskaratutako biblia da. Honetaz ere, esan bezala, jarduna naiz aipatu nire lantxoan. Beste lantxo bat ere eskaini nion Martzelen lan honi: «Bibliaren tradizioa pil-pilean Ipar Euskal Herrian» (ik. Azpeitiko web orria: erabili.com). Zoritxarrez esan behar da, ordea, Beloken, barrura begira, erdara dela nagusi.

─Orixeren ekarpena ere handia izan zen, lehentxeago adierazi dudanez.

─Xabier Diharce (Iratzeder)1920-2008; urte honetako urriaren13an hil zen, 80 urteko; bi egun geroago ehorzketa-meza; merezi ez bezalako meza, ez berak eta hartara joan ginenok: dena frantsesez, kantu edo beste salbu; donibandarra zen. Liturgian eta poesia erlijiosoan sekulako lana egina da.

─Antonio Zabalak (1928-2009) ere aipamen berezia du: 1961ean hasita, Auspoa bilduma handia gauzatu du. Tolosan jaioa; jesuita; urterik gehianak Nafarroako Xabierren eman zituen.

4.5.-Euskararen aldeko mugimenduak

Lehenik eta behin ikastolen mugimendua. Benetan iraultzailea izan zen euskararen inguruan.

Ikastolen mundu horretan aipatu beharreko lehena, nik uste, Elbira Zipitria (1906-1982) izan zen. Esan dezadan, Elbirak ez zekien zer zen lehenago, euskaldun ala kristau. Euskaldun sutsua bezain kristau sutsua zen. Ondo merezia zuen bere ehungarren urtemugan, nagusiki, Donostian Jesus M. Larrazabalen zuzendaritzapean egin zitzaion omenaldia. Liburu bat ere

52

eskaini zioten, elkar lanean: Jesus M. Larrazabal, Elbira Zipitria Gogoan, Euskal Herriko Unibertsitatea, Argitalpen Zerbitzua.

Aipatu ikastolen mugimenduan, eliz hierarkiak ere, goikoak eta behekoak, parte handia hartu zuen; frankismoaren garaian: lokalak, babesa, laguntza. Halere, kasuren batean edo bestean, etxerako ere egin zuen hierarkiak. Jose Mª Setienek, adibidez, Beasain ikastolaren kasuan 1974an. Artean, jakina denez, bizirik zen Franco. Ikastolak legeztatu beharrean gertatu ziren. Eta kasu honetan Beasainen ikastola On Segundo Dorronsoro erretorearen izenean jarri beste erremediorik ez zen izan. Istiluak sortu ziren ordea. Eta Setienek parte hartu zuen. Esana dudanez, etxerako eginez. Arazo horretaz Zeru Argian (1974-05-24an Amunsa izenpean) idatzi nuen zerbait. Honela bukatu nuen idazkitxoa: «Halere, esan behar dut, gauza bakoitzari bere izena zor zaiola: ikastolari ikastola izena eta eliz ikastetxeari eliz ikastetxea». Dena den, dudarik gabe, ikastola.mugimenduak asko zor dio eliz erakundeari, alde askotatik.

Udalekuak ere inportanteak izan ziren. Horretan ere, eliz jende asko mugitu eta inplikatu zen.

Alfabetatze eta euskalduntze mugimendua. Honetan ere, Elbira aipatu behar lehenik. Donostian helduei irakasten, eta Lazkaon orduan gazte ginenoi, igandeko meza ondoren (1953-1955). Honetan ere eliz lokal asko erabili zituen aipatu mugimenduak. Inoiz kritika egina diot Juan San Martini, baieztapen batengatik; esan zuen, alegia, lokalik gehienak udalek utziak zirela; egiaztatua da, ordea, udalek ezer gutxi egin zutela; lokalik gehienak, 1980a arte bederen, elizaren lokalak izan ziren.

4.6.-Biblia

Bibliaren itzulpenean ere, sekulako lan egin zen. Hor dira, nagusienak aipatzeko. Ik. Dionisio Amundarain, «Bibliaren tradizioa pil-pilean Ipar Euskal Herrian» eta «Biblia Euskal Herriko Historian», lan honetan berean eranskinean (1. eta 10 Dokumentuak); baita Azpeitiko web orrian: www.erabili.com.

Bibliaren arazo honetan, aipatzekoa da 1972an, jada, entsegu bat egin zuela exegeta-talde batek Biblia euskaratzeko; lau hauek: Jose Antonio Mujika, orduan diozestar apaiza, Orbegozo, pasiotarra, Mercel Etchehandy, Beloleko beneditarra eta Agustin Apaolasa, Estibalizko beneditarra. Hasi orduko, alabaina, hilor gertatu zen sorkaria; lauetako bi euskara batuaren alde, beste biak kontra. Konponketarik ez (ik. Amunsa, Zeruko Argia 1972-10-28).

53

4.7.-Euskal erlijio-aldizkariak

Vatikano II.a kontzilioaren (1962-1965) inguru hartan aldizkari asko sortu zen. Erlijioso-ikastetxe guztiek, esateko, zeinek berea sortu zuen. Baina laster ezkutatu ziren.

Halere, badira, gaur egun euskara hutsean hainbat aldizkari, erlijio-mailakoak: KARMEL (1931n sortua), HEMEN (2004an sortua). Aipatzekoa da Lazkaoko beneditarrek sortu eta kudeatu zuten JAUNAREN DEIA ere; liturgiaren munduan lan handia egin zuen, baina harenak ere egin du.

Besteak beste, Jaunaren Deia 17. zk., 1966ko dagonila aipatu nahi nuke. Artikulu interesgarriak dira zenbaki horretan liturgian landu beharreko euskara batuaz: Satrustegiren artikulua, euskara batuaz liturgian Urretxuko liturgi batzarrean (oso ona); Urretxun 250 apaiz eta erlijiosoren batzarra 1966-07-6/8 egunetan; Mezaren eguneroko berria eta bateratua banatu zen (ordu arte bost bertsio baziren); erabaki-proposamenen artean: elizbarruti guztien artean itzulpen-talde bakarra eratzea; Biblia batua itzultzeaz ere mintzatu ziren. Batzar horretan egindako erabaki-proposamenak izan zuen ondoriorik; lehenago esana dudanez, Bilboko, Gipuzkoako eta Iruñeko gotzainak Lizarran bildu ziren aipatu itzulpen-talde bakar horretaz hitz egiteko.

Aipatzekoa da, orobat, plazaratu den teologiako liburu-multzoa ere, euskara hutsean, goi-mailakoa; Deustuko Unibertsitateak sustaturik eta Jose Luiz Zinkunegi, jesuita, buru zela, 2000-2004 bitartean, «Erlijio Kulturaren Bilduma» delakoan plazaratutako hogeita piko liburu dira; gehienak itzulpenak. Beste sail bat aurrera darama Ibaizal Argitaletxeak «Erlijioen Jakinduria» delako bilduman, Jose Arregi koordinatzaile dela; hemen ere denak itzulpen.

Hainbeste teologo euskaldun eta biblialari omen den herri honetan, ez dago, esateko, ez teologian, ez biblian, ez liturgian, ez pastoraltzan, goi-mailako argitalpenik; bertan pentsatua denik; ez behintzat kalitate eta kopuru normal samar batean, HEMEN salbu. Horren arrazoia, dudarik gabe, euskarazko fakultaterik eza da. Teologiako gaiak euskaraz lantzeko aukerarik ez. Donostiako Seminarioan gertatua: irakasle bat prest gaia euskaraz azaltzeko, baina, tartean ikasle erdaldun bat zelako, erdaraz eman behar. Betiko sasi-tolerantzia, betiko sasi-kristau printzipioa Euskal Herrian: «denok dakigu gaztelania».

Alde horretatik, aipatu Txostenean, Anjel Unzueta Zamalloak dio: «Elizak baditu euskaraz jarduteko lanabesik beharrezkoenak..." (210-204??).

54

Asko esatea deritzot. Nik euskaraz bizi ahal izateko behar izango nituzkeen tresnetarik, zenbat ditut eskura euskaraz? Zoritxarrekoa ni euskaraz ditudanekin bakarrik bizi behar banu! Hirugarren mundukoak bezain urri gaudela esango nuke. Herri-mailan egin diren aurrerapenak kontuan izanik, mingarriago gertatzen zait eliz mailako egoera. Adibidez, Bibliaz zer dut eskura euskaraz, Bibliako testuaz aparte? Eta liturgiaz? Eta Kontzilioaz? Eta teologiaz? Eta... Subgarapenaren subgarapena.

Unzuetak berak (259-261) egiten duen konparazia ere lotsagarria. Euskal Herriko erakundeak eta elizarenak parekatzea lotsagarri samar iruditzen zait. Egia da, Euskal Herriko erakunde politikoak ez direla batere txalogarri euskararen normalkuntzari dagokionez; lotsagarria baita Euskararen Legea onartu zenetik hainbeste urte pasatu, eta gauden egoeran egotea. Halere, administrazioak urrats txiki bat emana du (egia esan, jende apalenaren lepotik); eliz erakundeen mailan, aitzitik, atzera egin da garbiro. Gainera, jendearen eta herrien eskubideaz, eliz jendeak politikoak baino sentiberago izan beharko lukeela iruditzen zait; euskara-kontuan ere bai. Edozein kasutan, askoz hobe horrelako konparazioak kolkoan gordetzea.

4.8.-Pastoraltza euskaraz

Katekesia. Azken aldi honetan gure katekisten eskuetan material ona samarrik ikusia naiz. Halere, zenbat haur euskaldun katekista erdaldunen baitan! Antzinagoko kristau-ikasbideez zerbait esana naiz lehenago.

Misioak euskaraz. 1970eko hamarkadan asko nabarmendu ziren aita Joan Jose Nuñez sakramentinoa eta Eugenio Agirretxe frantziskotarra (ik. Karmel 265. zk., 2009-1, 108. or.)

Kontzilio ondorenean, nabarmentzekoa da eremu desberdinetan emakumeen parte-hartzea. Bai gotzaindegietan, bai apaizik gabeko «elizkizunak» deitzen direnetan. Eta, jakina, ohikoa izan den katekesi-lanetan. Lazkaon, esaterako, katekista guztiak emakumeak dira. Eta katekesian ez ezik eta, aipatu bi eremu goragokoez aparte, hainbat egiteko partekatzen dute gizonezkoekin elizkizunetan. Nik zuzentzen dudan San Prudentzio ermitan (Lazkaon), adibidez, emakumea da igandetan korua zuzentzen duena; larunbatetan, berriz, emakume hirukotea arduratzen da ebanjelioa ez beste irakurgaiez, kantuez, kantuen eta power pointen proiekzioaz. Uste dut bazter askotan errepikatuko dela hori bera. Anekdotatxo bat. ordea: behin batean, herri-ikasketan aski eta oso prestatua den emakume bati eskaini nion tarteka homilia egingo zuen; pentsatzen uzteko eskatu zidan; erantzuna ezezkoa izan zen: «Zer esan behar dut nik» esan zidan.

55

Erantzun horren muinean, oso arazoa larri dago, nik uste: eliz hierarkiak ez diela eskaini laikoei, adin nagusikoei, goi-mailako teologia izan gabe, prestaketa egokirako aukerarik, ez emakumeei ez gizonezkoei.

Beste ekintza pastoralen artean, Hegoaldean, aipatzekoa da ERRI GAZTEDI; Gipuzkoan 1953an sortua, eta Bizkaian 1961ean. Oraindik ere, miresmenez gogoratzen du garai hartako esperientzia ezagutzen dudan zenbait jendek (Lazkaon Bibli bilerara etortzen diren Beatriz eta Maria Jesus Zubiarrain ahizpak ditut gogoan). Joseba Zulaikak ere asko preziatzen du Erri Gaztedia: «La convicción religioda de un pequeño grupo de jóvenes tuvo una importancia decisiva para que el pueblo tomara conciencia de las realidades sociales y políticas. Los dos jóvenes que se vieron envueltos en Itziar por primera vez en una organización clandestina nacionalista absorbida posteriormente por ETA, eran ejemplo de una intensa práctica religiosa» (Joseba Zulaika, Violencia vasca. Metáfora y sacramento, Edit NIRE, Madrid, 1990, 324). Erri Gaztedi eten 1973an.

Aipatzekoak dira: Herri Irratiak (Bilbo, Donostia-Loiola, Segura, Eibar…). Gotzaindegiek zeinek bere Web orria dute. Igandeko ebanjelioa argitze aldera, nik neuk bi homilia-edo euskaratzen ditut: bat, Iruñeko Asun Gutiérrezena: berak testua, berak Power Point; bestea Pagolarena: nik euskaratu, baina Power Pointa moldatu Irungo Bene Areskurrinaga karitateko ahizpak.

4.9.-Eukara batua

Gauza jakina da euskararen batasunaren arazoa aspaldidanikoa dela. Joanes Leizarraga bera mintzo da (Testamentu Berria, 1571); baita Axular ere (GERO, 1643). Baina modurik bizienean XX. mendean sumatu zen batzearen beharra. Hainbat entsegu egin ziren, batzuek alde batera, besteek bestera. Azkenean, 1968a izan da data-giltzarria; Arantzazun hartu zen bidea atzera ezineko bihurtu da.

Esan behar da, beste behin eliztar jendea izan zela bide horri nabarmenkien kontra egin ziona. Eta kontrakotasun hori liturgian agertu zen nagusiki; oraindik ere haren ondorioak jasaten ari gara liturgiako liburuak erabili beharra izaten dugunok. Liturgiako idazkien mundu horretan esku-hartze eta zerikusi erabakitzailea izan zuen eta du Eustasio Etxezarretak. Hainbat deklarazio ere egin izan du argitalpen desberdinetan, orduko jokabide hura zuritu nahian. Luze joko lidake denak biltzea. Hona bat edo beste.

56

Eustasiok bota dituen beste hainbat perlaren artean, ezin albora utzia gertatu zait hau: Hasiera hartan elizako sektore batek euskara batua bazterrean uzteaz ari dela, hau dio: «Ez ziren horretarako arrazoiak falta, hasieran behintzat». Eta hona aipatzen duen arrazoietako bat: euskara batua «hauts asko harrotu ondoren ez ote zen, berehalako batean, ahaztuta ezerezean geratuko asmo hau». Ez du esaten Eustasiok arrazoi hori baliozkotzat ote zuen berak meza-liburua eta irakurgaiak argitara eman zituztenean. Orduan ere bai? Ba, ordurako euskara batuaren mugimenduak, eliz liburu askotan beretan, aditzera emana zuen euskara batuarena ez zela axolagabe batzuen arazoa. Adibidez, 1975ean, meza-liburua eta irakurgaiak baino zenbait urte lehenago, argitaratua zuen JAKINek Nimegako Katekesi Institutuaren KRISTAU BIDEA, euskara batuan. 1977an jada hartua zuen talde handi batek ELIZEN ARTEKO BIBLIA izango zena euskara batuan jartzeko erabakia. Eustasio bera ere han zen batuan egiteko erabakia hartu zenean, Arantzazun.

Puntu honetaz ere esan behar da, elizbarruti hauetako gotzainak ez direla beren tokian egon euskarari zein tratu eman erabakitzean; askoz gutxiago beren praktikan.

Lehenik eta behin, ez dira ahalegindu gotzainak berak euskaren jabetzeaz, askoz gutxiago ere; horietako inor ez da izan gai, adibidez, artzain-gutun bat euskaraz emateko (Karmelo Etxenagusia salbu, baina hori geroago egin zuten gotzain eta, gainera, gotzain laguntzaile). Are gehiago, horietako batek Salamancako hizkuntzan Madrileko bati esandako honen testigu naiz: «Batzuek, hemen, nahi lukete ni euskara ikasten hastea». Ateraldi horri harrokeria-usaina ere hartu nion, besteak beste.

Elizen Arteko Biblia taldearen inguruan ere beren errezeloak izan zituzten; dena den, itzulpena bukatua zelarik eta Biblia Elkartearekin batean Euskal Herriko Gotzainek itzulpen hori plazaratu nahi zuten galdetu zitzaielarik, pozik asko hartu zuten eskaintza; hori bai, itzultzaile-taldearen oniritzirik gabe ezer ez aldatzekotan.

Dena den, euskara batua alde batera utzirik, lan eskerga izanda Liturgian egin izan dena: mezakoa irakurgai guztiak, salmo, antifona, otoitz. Eta sakramentuak ematekoak. Halere, agertu dezadan hau. Halere, ezin esan oraino euskara batuaren beharra baitaratua duenik zenbait eliz jendek (Ikus eranskinean 2. Dokumentua)

4.4.- Zergatik euskaraz

57

Oso fenomenoa bizia izan da apaizen jokabidea: bai Erromara, bai beren gotzainei, bai Madrileko gotzain-batzarrari hainbat idazki egin izan dizkiete, naziotasuna defendatuz, Euskal Herria (gutxienez Hego Euskal Herria) Gotzain-probintzia bihurtzeko eskatuz, gotzain euskaldunak eskatuz, euskara eskubide eta erabili beharreko dela baieztatuz,izendaturiko halako gotzain hura ez-gai dela aitortuz. Deklarazioetan bederen oso euskaldun agertu izan dira Euskal Herriko elizbarrutietako apaizak, oro har. (ik. eranskinean hainbat dokumentu).

Eta esan beharrik ez, denek, hobeto esan: ia denek, onartzen dute egundoko altxorra dela euskara kulturaren ikuspegitik beretik.

Jose Maria Cirarda apezpikuak berak idatzia da: «Euskara salbatzen lehiatu behar dugu, Nafarroak ondarez izan dituen arte-aberastasun diren hainbat oroitarri salbatzera lehiatzen garen bezala» (1990eko Iruñe eta Tuterako Elizbarrutietako Boletin ofiziala, 62. or.).

Baina, jakina, harribitxia baino askoz gehiago da euskara. Izaki bizia da, izaki bizien izaki da; izaki bizi hori bizirik gorde, erabili eta bizi nahi duten izaki bizien izaki bizia. Eta horretan apaizek ere hutsegite handia egin dute. Aspaldi samar idatzi nituen lerro kritikoak arazo honetaz (ik. Zeruko Argia 1976-01-07). Apaizen bilera handi bat, Setien buru zela, eta denak eta dena erdaraz. Bidenabar gogora dezadan, Euskaltzaindiak ere garai batean, 1950. urte inguru arte, erdaraz egiten zituela bilerak. Ohikoa zuen zenbait jendek, euskal petoak izan arren, erdaraz aritzea; entzuna dut on Manuel Lekuona bera apaiz euskaldun batekin gaztelaniaz hitz egiten. Lazkaoko beneditar monasterioan ere Belokeko monasterioan ikasi eta heziek frantsesez egiten zuten beren artean, euskaraz ondo baino hobeto hitz egiteko gai izan arren.

Gai horren beraren inguruan, aipatzekoa da garai batean, 1972an hasita, erlijioso-erlijiosa sail handiak Loiolan urtero abenduan egiten zituen bilerak. Dena euskaraz, noski. Horien lekuko dira Amunsak Zeruko Argian idatzitako lantxoak; besteak beste: 1972-1977 bitartean. Eta batzarra ez zen izaten otoitz egiteko bakarrik. Gai errepikakorrak izan ziren hauek: erlijiosoak eta erlijiosak herrian txertatu beharra; kanpoan diren erlijioso eta erlijiosak Euskal Herri ekarri beharra, bertan diren erdaldunak, behar izanez gero, hain ordez joaten direlarik; Euskal Herriko Probintzialei egin zitzaien eskaria, eta 1976ko urtarrilaren 15eko Z.A.n hau idatzi nuen: «Eta, o harridura! Euskal CONFER txikia eratu dute…». CONFER delako hori Espainiako erlijioso eta erlijosek eratzen duten erakundea da. 1975eko eta 1976ko batzarrek telegrama bidali zioten erregeari Amnistia Osoa eskatuz. Etab.

58

Konklusioa

«Gaur egun dakizkigunekin oso erraza izango litzateke, errazegia, egun batean elizaren alde sekulako mintzaldi apologetikoa egitea, eta biharamunean, ordu eta toki berean, hizlari berberak, halaxe nahi balu, haren kontra egundoko hitzaldia moldatzea. Alde baterako nahiz besterako materialik ez baita falta: azken buruan gaia behar bezala aztertu gabe ote dagoen susmoa sortzen zaio nornahiri: ezagutu, ez ote dugun oraindik ongi ezagutzen, alegia, elizak hizkuntzaren aldetik gure euskal hiztunekin izan duen burubidea» (Joseba Intxausti, «Eliza, euskararen historia sozialean», Herria 2000 Eliza 88. zk., 1987)

Eliza euskararen alde / kontra delakoaz, hona zer dioen Kurt Egger-ek: (1960ko hamarkadaz gero jende askok Euskal Herrian eliza utzi izanaz ari da) «Acciones espectaculares por parte de los sacerdotes han dado amplia resonancia a estas protestas. No obstante, la Iglesia es una de las grandes instituciones que se compromete en favor de la lengua y de la cultura vasca» (Kurt Egger, Iglesia y minorías étnicas. Desclée, 1998, 140. or.), eta Unzueta Zamalloaren ahoberokeria hau dakar segidan: «Al adoptar el euskera como lengua oficial, la Iglesia se sumaba a los movimientos que propugnaban el reconocimiento teórico y práctico de los valores peculiares del pueblo vasco por parte del Estado”» (Unzueta Zamalloa, Vaticano II e Iglesia local, Bilbao 1994, 262. or.).

Jacques Alliéres (1977) Les Basques liburuan: «… eta euskalduna izatea ezinbestean eta batez ere euskaraz egitea denez, zilegi bekio hizkuntzalariari sutsuki hau desiratzea herri osoarentzat: bizi dadin euskara, orain eta beti» (Xamar, Euskara Jendea 3. argit. Pamiela 2006, 250. or.).

Lazkao, 2011-02-02Dionisio Amundarain

1.-Dokumentua: Bibliaren tradizioa pil-pilean Ipar Euskal Herrian 2008-05-01 (ikus. Azpeitiko erabili.com; aski da “Bilatu”n Dionisio Amundarain idaztea)

59

2.-Dokumentua: Euskara batua eta liturgia Euskal Herrian 2009-10-22 (ikus: Azpeitiko erabili.com; aski da “Bilatu”n Dionisio Amundarain idaztea)

3.-Dokumentua: 2002–05–31

EUSKAL HERRIKO 358 APAIZEN DEKLARAPENA

EUSKAL HERRIAN EUSKAL ELIZA

Euskal Herriko bost elizbarrutietako (Baiona, Bilbo, Donostia, Gasteiz, Iruñea-Tutera) apaiz bezala kide gaituzten elkarteei laguntza eman beharrez, une bereziki zailak bizi dituen gure Herriarekiko solidaritzaz, indarberritzen gaituen fedearen eta esperantzaren testigantza eman nahi genuke idazki honen bidez. Sufrimendu orokortuak, aurrez aurre jarritako sektoreetan gotortua bereziki, eta esparru politikoan nabarmentzen diren tirabira gogorrek markatutako garaiak bizi ditugu; tirabira hauek, duela gutxi, kristau komunitatearen bizitzan ere azaldu dira gure existentzia bera eta Herri kontzientzia zalantzan jartzen duten baieztapen adierazgarriak direla eta.

EUSKAL HERRIAREN BEREZKO OSAGAIAK

Osagai hauek zerrendatzean duintasun berdina duten beste komunitate batzuei inolako irainik egiteko asmorik gabe, Euskal Herria deitzen dugun Herriaren berezko osagai bezala bere identitate kolektiboa itxuratu eta zehazten duten bereizgarri egiaztagarriak aipatu nahi ditugu; honatx, besteak beste, agirienak: jatorriko kultura propioa, jatorrizko hizkuntza, lurralde-ezarpena, etorkizunerako zenbait egitasmo, erakunde bereziak ...

Bestalde, aitortzen dugu gure Herriaren errealitatea aurkakotasun larriez eta gatazka politiko, sozial eta kultural samingarriez baldintzatuta dagoela; egoera honek enfrendamenduak gaindituko dituen soluziobideak behar ditu, indarkeria guztien etetea eta salbuespenik gabeko gizabanakoaren eskubideen eta eskubide kolektibo guztien aitorpena.

Errealitate eta egoera hau bere ondorio guztiekin zintzotasunez onartzea ezinbestekotzat jotzen dugu gure Herrian ebanjelioa iragarri ahal izateko. Euskal giza komunitatearen identitate kolektiboa eta bere gatazka eta

60

sufrimenduak kontutan hartu nahi gabe edo isilduz, zalantzan jarriz, ukatuz edo erasopean hartuz ebanjelizatu nahi izatea, Jainkoaren Gizakundearekin eta horren ondorio inkulturatzaile guztiekin kontraesanean dago.

HERRI KONTZIENTZIA

Ukaezina da Herri honen zati zabal batek, aipatutako ezaugarri egiaztagarriez gain, Euskal Herria izenaz ezagutzen den giza-komunitatea osatzearen kontzientzia argia duela eta hizkuntza sekularra den euskarari erro-errotik lotua ulertzen duela Herri hau. Modu askotara azaltzen da kontzientzia hori eta, etsaitasunezko ingurune estatalaren erdian ere, baieztatuz, garatuz eta sakonduz doa egunerik egunera. Kontzientzia hauxe da herria osatu eta herriari bere horretan eusten diona, eta Juan Pablo II.k gogoratzen zuenez, kanpotikako ezein legek ez instantziak ukatu ala galerazi ezin duena :

“Diskriminazio modu bereziki larria. Dirkriminazio modu dramatikoenetako bat da talde etnikoei eta gutxiengo nazionalei diren bezala bizirauteko funtsezko eskubidea ukatzea ala galeraztea. Horixe gertatzen da beraien ezabatzea ala erbesteratzea saiatzen denean eta beraien identitate etnikoa ezagutezina bihurtzeraino ahultzeko ahaleginak egiten direnean. Bidezkoa al da gizateriaren kontrako krimen hain larrien aurrean isilik gelditzea?.Ez da gehiegitzat jo daiteken ahaleginik gizakiaren lotsagarri diren aberrazio hauek bukatzeko eginahaletan”. ( 1999ko Bakearen aldeko Jardunaldi Mundiala.- “ Benetako bakearen muina giza eskubideen begirunean datza” ).

Globalizazioa deuseztatzen ari den garaiotan, egiaztatu egiten dugu irauteko eta suntsituak eta ezabatuak ez izateko duten eskubidea errebindikatzen ari diren munduko Herri txiki eta zapalduen esnatzea; jarrera hori Gizateriaren egungo historian garaien zantzu gailenenetako bat da.

Vatikano II.a kontzilioaren irakaspenen ildotik, giza duintasun indibidual eta kolektiboa, pobreen eta zapalduen egoera bai eta inola ere ez ezarritako botereak eta interes nagusiak kontutan hartuz, Herri minorizatu guztien aldeko azterketara eta solidaritzara garamatzan Ebanjelioa sinesten dugu; izan ere, Vatikano II.k dei egiten digu “gure garaietako gizasemeen, batez ere pobreen eta sufritzen dutenen pozetan eta esperantzetan, tristuretan eta estualdietan parte izatera” . (Past. K. GAUDIUM ET SPES, 1)

61

ASKOTARIKO GIZARTEA ETA GAUR EGUN ENFRENTATUA

Eskubide indibidual eta kolektiboetan oinarritutako gizarte batetan printzipio demokratikoek soilik dutela legitimotasuna baieztatzen dugu, eta eskubide horien begirune, defentsa eta garapenean datzala bai gure gizarteak eta bai munduko beste Herri askok pairatzen dituzten konfrontazio mingarrien irtenbidea.

Ohartzen gara Euskal Herriko egungo hiru administrazio politikoen eremuetan bizi diren hiritar guztiek ez dituztela beraien buruek Nazio/Herri desberdin baten partaidetzat. Horrexegatik aniztasunerako, pentsatzeko eta demokratikoki erabakitzeko askatasunerako, giza eskubideen erabilpenaren berdintasunerako, gure Herria osatzen duten sektore guztien - gutxiengoak eta etorkinak tarteko - komunitate nazional, kultural eta linguistikoaren partaidetza konszienterako eskubidea eta begirunea errebindikatzen dugu.

Gure Herri honek, nagusigo garrantzitsuz, bere identitate kolektiboaren kontzientzia argia izanik, eta ezarritako botere politikoen eta Elizaren aldetiko onarpena biziki nahi duelarik, bere etorkizunaren jabe izan nahi du eta uste dugu kemen berriekin jarraituko duela helburu hori berresten eta berrindartzen, barnetiko zein kanpotiko oztopo guztiek gora- behera. Honenbestez, baieztatzen dugu Nazio bezala bere xede eta izaera politikoa zehazteko balio demokratikoaren legitimotasuna duen jarrera bakarra Herri honetako biztanleen erabaki konsziente, libre eta demokratikoa dela. Eta, beraz, erabat antidemokratikoa eta antietikoa da autodeterminaziorako funtsezko eskubide hau oztopatzea, galeraztea ala ukatzea.

GURE HERRIAREN ZERBITZUAN

Euskal Herriko Elizaren apaiz garenez zerik onena nahi dugu gure Herriarentzat kristauekin eta borondate oneko beste gizon eta emakume askorekin bizitza eta bilaketa lan bateratsuan ekinez. Etengabeko gaurkotasuna duen Jesusen Berri Ona iragartzeko eginkizun eta premiatasunaren alorrean, honako hauetan kokatu eta kolaboratzeko jarrera adierazi nahi dugu:

* Gure Herriaren eta batez ere ekonomikoki, sozialki eta kulturalki baztertuenak direnen zerbitzari izateko, gune erdeinatuenetan justizia bultzatuz.

62

* Sufrimendu, esperantza eta ahaleginetan partaide izateko, eta humanizatzea azkartzea bidegabeki oztopatzen duen guztia salatzeko.

* Gatazkak gainditzeko eta bakerako bide bezala gure Herriaren eskubide guztiak defendatu eta sustatzeko.

* Jesus, Mesias eta historiaren Jaun denaren jarduera askatzailea Jainko Herri osoarekin, gure Herriaren, hots, Euskal Herriaren askapen osoko bideetan, ospatzeko.

* Euskal Herrian osoki inkulturizatutako Elizaren erribindikazioan eta gauzatzean, hainbeste aldiz eskatutako Euskal Eliz Probintzian administratiboki eta pastoralki elkartu eta munduzabaleko elizarekiko elkartasunean ariko dena.

Esperantza partekatua eta uste sendoa adierazten dugu gure Elizak ebanjelio berrituaren bideak zabaltzeari ekingo diola eta bizi dugun egoera larriari irtenbideak ahalbidetzeko ekarpen positiboaren bidez bere sinesgarritasuna areagotu egingo dela, elkartasun eta bake ikur eraginkor bilakatuz.

Euskal Herria, 2002 – 05 – 31

SINATZAILE GUZTIEN IZENEAN

Dionisio Amundarain Jesús Lezaun José Antonio Badiola

Donostia Iruñea/ Tuterako

Vitoria/Gasteizko

Adolphe Anchordoquy José Félix Zamakona

Baionako Elizbarrutia Bilboko Elizbarrutia

4.-Dokumentua: 31-05-2002

ALGUNAS PUNTUALIZACIONESSOBRE EL ESCRITO DE 358 SACERDOTES VASCO

63

PUBLICADO EL 31 DE MAYO DEL 2002

1. Demarcación de las diócesis vascas

Euskal Herria (País Vasco) comprende siete provincias (herrialdes): tres (Labourd/Lapurdi, Basse Navarre/Nafarroa Beherea y Soule/Zuberoa) bajo el imperio del Estado Francés y cuatro (Navarra/Nafarroa, Gipuzkoa, Alava/Araba y Bizkaia) bajo el imperio del Estado Español. (Históricamente, son 6 provincias [herrialdes], pero debido a que Francia y España han divido en dos a Navarra, se habla convencionalmente de 7).

Desde el punto de vista de la demarcación eclesiástica, las citadas siete provincias (herrialdes) están divididas en tres arzobispados:

-- Las tres provincias que están bajo el imperio del Estado Francés, constituyen la diócesis de Baiona, pero juntamente con el territorio de Oloron (de Béarn) y territorio de Lescar (de Béarn), y la sede arzobispal la tiene en Burdeos, conformada por 9 diócesis extranjeras al País Vasco y por Baiona; las diez diócesis forman la llamada "Région Apostolique", que comprende la "Région Sud-Ouest". Por lo tanto, las tres provincias vascas, además de pertenecer a un Arzobispado extranjero a Euskal Herria (País Vasco), forman parte de una diócesis con otros dos territorios extranjeros a Euskal Herria. Fue decisión de Napoleón la correspondencia "un département / un évêché"; de esta forma, las antiguas tres diócesis (Baiona, Oloron y Lescar) que había en un departamento formaron una única diócesis: la de Baiona.

-- Las cuatro provincias (herrialdes) que están bajo el imperio del Estado Español, constituyen cuatro diócesis, y forman parte de dos Arzobispados, junto con otras diócesis españolas (no vascas):

-- del Arzobispado de Pamplona/Iruñea-Tudela/Tutera (Navarra: Región Autómica: País Vasco) dependen tres diócesis: 1) la de San Sebastián/Donostia (Gipuzkoa: una de las tres provincias que forman la Región Autonómica Vasca: País Vasco, 2) la de Calahorra-La Calzada-Logroño (Región Autonómica de la Rioja: España) y 3) la de Jaca (territorio de una (la de Huesca) de las provincias de la Región Autonómica Aragonesa: España). Por lo tanto, dos diócesis del País Vasco y dos diócesis de España forman el Arzobispado de Pamplona; otras dos diócesis vascas sometidas al imperio del Estado español se dejan aparte, para hacerlas depender del Arzobispado de Burgos (Región Autonómica de Castilla/León: España)

- del Arzobispado de Burgos (Región Autonómica de Castilla/León: España), dependen cuatro diócesis: 1) la de Bilbao: una de

64

las tres provincias que forman la Región Autonómica Vasca: País Vasco; 2) la de Vitoria/Gasteiz: una de las tres provincias que forman la Región Autonómica Vasca: País Vasco; 3) la de Palencia (Región Autonómica de Castilla/León: España) y 4) la de Osma-Soria: (Región Autonómica de Castilla/León: España). Por lo tanto, el Arzobispado de Burgos lo forman dos diócesis vascas y tres diócesis españolas.

O sea que, en algunos casos, la distribución eclesiástica se ha hecho coincidir con las distribuciones administrativas civiles, y en otras se ha roto la distribución civil en el caso de la eclesiástica; es el caso de la diócesis de San Sebastián y de las diócesis de Bilbao y Vitoria (las tres forman una Región Autonómica y, sin embargo, forma parte de dos arzobispados distintos).

Es el fruto de la decisión del régimen franquista que quiso aplicar el lema: "Divide y vencerás".

2. Historia de la solicitud en pro de Provincia Eclesiástica Vasca

2.1. En 1977 103.000 firmas de sacerdotes y laicos pidieron a la Santa Sende (Roma) se erigiese, de una vez, la Provincia Eclesiástica Vasca, que comprendería las cuatro diócesis siguientes (bajo el Estado Español): Pamplona/Iruñea-Tudela/Tutera, San Sebastián/Donostia, Vitoria/Gasteiz, Bilbao/Bilbo. Se pedía a la Santa Sede se formara la Conferencia Episcopal Vasca. Se le pidió asimismo que nombrara obispos autóctonos vascos.

Por otra parte, se pedía que (bajo el Estado Francés) se erigiese la diócesis de Baiona comprendiendo exclusivamente las tres provincias/herrialdes vascas: Labourd/Lapurdi, Basse Navarre/Nafarroa Beherea y Soule/Zuberoa.

2.2. En 1997 se volvió a pedir a la Santa Sede (Roma) la Provincia Eclesiástica Vasca; esta vez, con la firma de 507 sacerdotes.

2.3. En 1998, 602 sacerdotes firmaron el documento titulado: "Zabaldu bideak bakeari" (Abrid el camino a la paz), que se entregó personalmente en la Santa Sede (Roma).

2.4. Por último, en mayo de 2002 358 sacerdotes (algunas firmas se han quedado fuera por haber llegado demasiado tarde) han firmado el documento titulado "Euskal Herrian Euskal Eliza"/"Iglesia Vasca en Euskal Herria", en el que, entre otros puntos, vuelven a solicitar la Provincia Eclesiástica Vasca. El documento se entregó personalmente a los cinco

65

obispos de Euskal Herria (Baiona, Donostia, Iruñea, Gasteiz y Bilbo). Se ha enviado también a varias Congregaciones de la Santa Sede (Roma). Asimismo se ha enviado a las Conferencias Epìscopales de España, de Francia y a otras de Europa. También se ha enviado a otras instancias internacionales.

3. Otras puntualizaciones sobre el documento "Euskal Herrian Euskal Eliza"/"Iglesia Vasca en Euskal Herria" de mayo del 2002, citado en 2.4.

3.1. Se han presentado a todos los obispos de las diócesis vascas (Baiona, Donostia, Iruñea, Gasteiz y Bilbo) todas la firmas, salvo las 76 firmas de los sacerdotes de la diócesis de Pamplona/Iruñea- Tudela/Tutera. La razón ha sido, sencillamente, que dichos firmantes no veían la necesidad de exponerse a las posibles represalias de su Arzobispo Fernando Sebastián, quien, desde su llegada a Pamplona/Iruñea, se ha mostrado altamente autoritario, rayando lo dictatorial, para con los sacerdotes de su diócesis; estas 76 firmas han quedado registradas ante un notario.

3.2. Naturalmente, la Carta Pastoral que los obispos de las tres diócesis (Donostia, Gasteiz y Bilbo) han publicado el 29 de mayo de 2002 ha sido debida a las preocupaciones pastorales de los autores. Con todo, cabe pensar en varios factores que los han movido a ello; los principales parecen se los siguientes:

-- el conocimiento de que los sacerdotes estaban recogiendo firmas;-- la intervención de varios laicos cristianos comprometidos que les han pedido que intervinieran;- las tristes declaraciones del Arzobispo de Pamplona/Iruñea-Tudela/Tutera en contra de las instituciones vascas a lo largo del 2001-2002.

3.3. Hasta la llegada del arzobispo Fernando Sebastián a Pamplona/Iruñea, a pesar de no haber relación canónica formal entre las cuatro diócesis (Iruñea, Donostia, Gasteiz y Bilbo) sometidas al Estado Español, las Cartas Pastorales sobre temas importantes, las solían firmar los cuatro obispos titulares (incluido el de Pamplona) y el auxiliar. En la presente (aunque no nos ha extrañado para nada), ha faltado la firma del Arzobispo Fernando Sebastián.

3.4. Por último, desde la óptica del Escrito de los 358 sacerdotes cabría hacerle la siguiente crítica a la Carta Pastoral de los Obispos : a diferencia del Escrito de los 358 Sacerdotes la Carta Pastoral de los Obispos no ha sabido recalcar los derechos colectivos: los de los pueblos, los de las etnias.

Dionisio Amundarain

66

5.-Dokumentua: Bizkaitik Nuntzioari 2010-06-03

GOTZAIN BARRIA DALA-ETA

Par : 677 lagun le 01 Juin 2010

Seiehun eta berrogeitahamar lagunek (euren artean laikoak, erligioso eta abadeak), Lekuko Bilbaoko Eliza honek berari dagokion Gotzainaren aukeraketan esku hartzea ukatzen jakola-ta arduraturik, Nuntzio Jaunari gutun bat bialdu deutsoe zera agertuz: Ordezkatuak diren Ardurakidetasun mahaietan ebazten dana-eta gogotan izan daian, gutunean agertzen danaren arabera.

Un grupo de seiscientas cincuenta personas (laicos/as, religiosos/as, sacerdotes), preocupados por la falta de participación de esta Iglesia Local de Bilbao en la designación de su Obispo, hemos remitido una carta al Sr. Nuncio, manifestándole la necesidad, ya perentoria, de ser tenidos en cuenta a través de las mesas de corresponsabilidad (Consejos diocesanos) que les representan, y en los términos en los que se recoge en dicha carta.

Renzo Fratini Monsinorea

Espainian Nuntzioa

Madrile

Fedean gure anaia hori:

Gaur egungo Zuzenbide Kanonikoko Kodeak argi eta garbi eskatzen du, baliozkotzat joz, Tokian tokiko Elizaren parte-hartzea bere Gotzainaren izendapenean.: C377 P 1 Aita Santuak askatasunez izendatzen ditu Gotzainak edo legez aukeratuak izan direnak berresten ditu.

Izatez, era batera edo bestera nabarmendurik, hauxe da gutxi ez diren Eliza europearren praktika; lehen milurte guztiko praktika sendotura jo beharrik gabe; gaur guztiz gaindituak diren zirkunstantziek eteniko praktika.

67

Bizkaiko Elizbarrutiko Eliza era desberdinez ahalegindu da aitortzen zaion eskubideaz baliatzen, aipaturiko kanonean azaltzen denez. Lehenengo aldietan, partikularrak izan arren garrantzitsuak ziren taldeetatik saiatu zen; azkenengoetan, taldeko ordezkatze organoetatik, elkartasun eta erantzukizun organoetatik; Elizbarrutiko Gotzainak berak parte-hartze honetarako eskubidea onarturiko organo ofizialetatik, agiri ofizialetan egiaztatzen zenez.

Baina Berorren aurretiko Nuntzioek esaniko esku-harmen horiek arbuiatu egin zituzten, edo onarturik ere, ez zituzten hartu aintzat benetan.

Eskatu egiten diogu Berorri gure Bilboko Elizbarrutiko Elizari erraztu egin dezaion bere Artzainaren izendapenean parte-hartzeko eskubidearen erabilera. Emazte honek ez du nahi derrigortutako senarrik. Ezta sekretismorik. Ezta guztiz ebanjelikoa ez den bestelako interes jokorik.

Beharrezko da, eta horregatik dugu eskatzen, Komunitate honetan Espirituak bultzatzen duen bizitzatik bereizkuntza bat egitea, eta hori ezin da bereizkuntza honetan Tokian tokiko Eliza ez bada berbalagun hartzen. Eta hori, bi prozeduren bidez: a) ebanjelizazio-lanetan benetan murgildurik eta arduraturik dauden pertsonak entzunez; b) eta, batez ere, Elizbarrutiko Elizako bertako elkartasun eta erantzukizun organo ofizialak zuzenki kontsultatuz.

Gauden premiatasuna halakoa izanik, erantzun bizkor baten zain gaituzu.

Anaitasunez

Bilbao, 2010ko ekainaren 1ean

Monseñor Renzo FratiniNuncio en EspañaMadrid

Hermano nuestro en la fe:

El actual CDC reclama explícitamente como válida la participación de la Iglesia Local en la designación de su Obispo: C377 P1 El Sumo Pontífice

68

nombra libremente a los Obispos o confirma a los que han sido legítimamente elegidos.

De hecho, de uno u otro modo, esa es la práctica en no pocas Iglesias europeas; sin necesidad de recurrir a la práctica consolidada de todo el primer milenio; práctica interrumpida por circunstancias hoy del todo superadas

La Iglesia Diocesana de Bilbao ha intentado de modos diversos hacer uso del derecho que se le reconoce , tal como se expresa en el canon citado. En las primeras ocasiones lo intentó desde grupos, aunque particulares, importantes; últimamente, desde órganos colectivos y representativos, órganos de comunión y responsabilidad; órganos oficiales, a los que el propio Obispo Diocesana reconocía el derecho a esta participación, tal como constaba en documentos oficiales.

Pero los Nuncios anteriores a Ud. o rechazaron dichas intervenciones o, aun aceptadas, no las tuvieron de hecho en consideración.

Reclamamos de Ud. facilite a nuestra Iglesia Diocesana de Bilbao el ejercicio del derecho a participar en la designación de su Pastor. Esta esposa no quiere un esposo impuesto. Ni secretismos. Ni juego de intereses que no sean los exclusivamente evangélicos.

Es preciso, y por eso lo reclamamos, un discernimiento desde la vida que el Espíritu alienta en esta Comunidad, lo que no es posible realizar sin tener a la propia Iglesia Local como interlocutora en ese discernimiento. Y ello, mediante dos procedimientos: a) escuchando a las personas realmente insertas y comprometidas en los trabajos de evangelización; b) y, sobre todo, consultando directamente a los órganos de comunión y responsabilidad oficiales de la propia Iglesia Diocesana.

Dada la urgencia en que nos encontramos, esperamos una respuesta pronta.

Fraternalmente.

Bilbao, 1 de junio de 2010  

6. DOKUMENTUA: Iruñetik Fernando Sebastián 1993-04-20an: Gotzainak euskaldun behar duela etab

69

Pamplona 20 de Abril de 1993

Al hermano en Cristo, D. Fernando Sebastián, Arzobispo de Pamplona y Obispo de Tudela. Gaztelaniaz eta euskaraz

Queremos comunicarle algunas reflexiones que hemos hecho un grupo de sacerdotes de las diócesis de Pamplona y Tudela, participantes en el Curso de Teología para sacerdotes, junto a otros compañeros que han querido adherirse a las mismas. El motivo es su nombramiento por el Papa como arzobispo para nuestras diócesis.

El primer sentimiento provocado por su nombramiento ha sido el de extrañeza. Por qué extrañeza?. Porque esperábamos que el obispo nombrado, cualquiera que fuese, se expresara en el idioma propio de esta tierra, el euskara. Que el obispo sea euskaldun tiene mucho que ver con la labor de evangelización en Navarra. Cada vez somos más conscientes de ello, y nos preocupa a los que somos colaboradores en la evangelización. Esta carta es consecuencia de esa misma preocupación.

Nos damos cuenta de que esta preocupación no la comparen todos los navarros, ni tampoco todos los sacerdotes; más aún, sabemos que se encontrará con actitudes de oposición al euskara, disimuladas con apariencias de sensatez. A pesar de ello, quisiéramos hacerle ver que nuestra preocupación y nuestro sentimiento no son fruto de la superficialidad o del maximalismo. Nos puede ayudar en esa tarea la NOTA SOBRE EL EUSKARA, publicada por los obispos de esta diócesis J. Mendez y J. M. Larrauri e! año 1974 Chace ya diecinueve añosC, texto que hizo suyo, con algunas anotacones, J. M. Cirarda en 1981. Ambos textos han sido publicados de nuevo en el Boletín Oficial de la Diócesis en el año 1990, junto con las proposiciones del Sínodo.

En esos escritos podemos leer lo siguiente: "En los últimos tiempos el euskera (en Navarra) ha sufrido un retroceso alarmante... Nos sentimos todos responsables, tambien la Iglesia, y debemos reaccionar convenientemente cara al futuro de nuestra lengua... Nuestra Iglesia tiene el deber de usar el euskera en todos los ámbitos de la evangelización y de la catequesis de los fieles euskaldunes de nuestra diócesis... La adaptación de la predicación de la palabra revelada a los conceptos y a la lengua de cada pueblo debe mantenerse como ley de toda evangelización (Gaudium et Spes, 44)... Además, dándose cuenta de las dificultades por que pasa el euskera en nuestra tierra, la Iglesia en Navarra piensa que debe poner un especial empeño e interés en la conservación y fomento de este gran valor cultural de nuestra comunidad cristiana .y humana...". Hay después, en las

70

concreciones, una declaración de oficialidad del euskara para las dos diócesis. A nuestro entender, en estos textos se dan suficientes argumentos para pensar que el obispo de Nafarroa debe ser euskaldun.

El anterior arzobispo, D. Jose M. Cirarda, conocía y podía utilizar, al menos en alguna medida, el euskara. Sinceramente, consideramos un paso atrás que quince años más tarde se nombre obispo a quien es desconocedor absoluto de la misma. Un paso atrás de la iglesia, cuando la conciencia de identidad y sus exigencias se han acrecentado entre las gentes. Un paso arras cuando el euskara está logrando, tanto en la administración como en la enseñanza, niveles no alcanzados anteriormente; cuando el conocimiento del euskara por parte de los funcionarios de los servicios públicos se va extendiendo cada vez más. Un paso atrás, cuando el Parlamento Foral está a punto de dar un paso adelante importante con la reforma de la Ley Foral del Vascuence, aprobada hace tan sólo seis años; reforma que extenderá la oficialidad del euskera a todo el territorio navarro.

Una visión semejante a la nuestra han manifestado el Consejo del Presbiterio y el Consejo de Pastoral diocesanos, cuando han señalado como cualidades del nuevo obispo, entre otras, que sea "conocedor del euskera y del castellano", "conviene que hable euskera". Lo mismo decía, más extensa y explícitamente, un grupo de Consejos parroquiales y arciprestales, que se dirigieron al Nuncio: "Que se haga cargo de la situación de opresión cultural y política de este pueblo, y que utilice correctamente sus dos lenguas, el castellano y el euskara".

Al comienzo de esta carta hemos afirmado que el ser o no euskaldun el obispo tiene que ver con la evangelización. Creemos que es difícil ser mensajeros de la Buena Nueva encarnada, marginando la lengua y cultura del pueblo. Anunciar a la persona y al pueblo que Dios les ama, pero en una lengua que no es la suya, resulta una contradicción. Si la Comunidad cristiana de Navarra, incluido el obispo, quiere que su mensaje sea creíble, deberá esforzarse en conservar y cultivar la lengua y cultura del pueblo, a tenor de lo dicho en el documento de los obispos, arriba mencionado.

La opción preferencial por los pobres es un lema que se repite con frecuencia, como signo de la Iglesia. Nadie negará que al euskara lo tenemos que incluir en Navarra entre los pobres, si por pobre entendemos al oprimido, marginado, minorizado. Sólo desde la situación del oprimido podrá la Iglesia de Navarra entender y asumir la responsabilidad especial que tiene para con el euskara.

71

Pues bien, a nuestro entender la iglesia en Navarra no está caminando de acuerdo con esas exigencias. Las instituciones civiles le están tomando la delantera en muchos campos y áreas, y no precisamente porque hagan demasiado, sino porque la Iglesia se ha quedado anquilosada en el pasado. Es triste constatar que muchos de los que trabajan en el campo de la cultura vasca están alejados de la iglesia, y que ésta les mira con desconfianza. Es más, algunos sectores de la Iglesia, sacerdotes incluidos, se han distanciado de las actitudes de apoyo hacia la cultura vasca. Entretanto va aumentando el número de niños y jóvenes que estudian el euskara o en euskara. Y no sólo en los pueblos euskaldunes. Cada año es mayor el número de los niños que comienzan sus estudios en el modelo D, Censeñanza íntegra en euskeraC, y eso sin ser aún oficial el euskera en esta zona.

Esperamos que tome muy en consideración estas reflexiones que le ofrecemos, haciendo también suya nuestra preocupación. En todo caso, quisiéramos que esta carta constituyera el primer paso de una reflexión más amplia, y de un trabajo conjunto, para los que desde ahora manifestamos nuestra disposición. Nuestro pueblo y nuestra comunidad cristiana nos lo agradecerán.

Iruñean, 1993ko apirilaren 20an

Kristorengan gure anaia eta Iruñeko Artzapezpikua eta Tuterako Apezpikua den Fernando Sebastiani.Teologia Ikastaroan parte hartzen dugun Iruñe eta Tuterako elizbarrutietako apezok zuzentzen dizugu idazki hau, atxeki nahi izan duten beste hainbatekin batera. Aita Sainduak gure elizbarrutietarako apezpiku izendatu zaituela-ta burutu ditugun zenbait gogoeta zuri agertzea erabaki dugu.

Zure izendapenak gure baitan eragin duen lehen sentipena, harridura izan da. Zergatik harridura?. Gaur egun izendatutako apezpikua, edozein izanik ere, euskaldun izanen zela espero bait genuen. Izan ere, apezpikuak lur honetako hizkuntza jakiteak Nafarroan ebangelizatzearekin zerikusi haundia duela, gero eta argiago jabetzen ari gara. Eta horrek ebangelizatzearen langile garenoi kezka sortzen digu. Gutun hau zuri zuzentzea ere kezka beraren ondorioa da.

Nahiz eta kezka hori nafartar guziena ez dela jakin, ezta apez guziena ere, are gehiago, euskararen aurkako jarrerak, zentzuzko itxuraz jantziak

72

gainera, ikusiko dituzula ohartzen bagara ere, gure kezka eta sentipena ez dela arinkeria edo gehiegikeria adierazi nahi genizuke. Horretarako lagungarri izan dakiguke Elizbarruti hauetako apezpiku ziren J. Mendez eta J. M. Larraurik 1974ean Chemeretzi une jadaC argitara emandako "EUSKERARI BURUZKO PASTORAL OHARRA", 1981ean J. M. Cirardak berea egin eta zehaztapen batzuk gehitu zizkiona. Bata nahiz bestea. Sinodoko proposamenekin batera, 1990ean Cirarda jaunak berrargitaratuak.

Idazki horietan honako hau irakur dezakegu: "Euskerak (Nafarroan) atzeraldi kezkagarria egin du... Erantzukizuna guziona bait da, baita Elizarena ere, egoki jokatu beharra dugu gure hizkuntzaren geroari buruz...". "Gure Elizak euskera erabili beharra dauka bere herriko kristau euskaldunei ebangelioa hotsegiterakoan eta kristau ikasgaiak ematerakoan...". "Jainkoaren hitza argitaratua herrikoi jakintza mailan emate hori, legetzat hartu behar da ebangelioa hotsegiterakoan" (Gaudium eta Spes, 44)... "Are gehiago: gogoan izanik euskerak gure artean dituen oztopoak, Nafarroako Elizak uste du, bereziki lehiatu eta saiatu behar duela zaintzen eta lantzen gure gizonek eta kristauek duten kultur ondasun haundi hau". Gero, xehetasunean, elizbarrutietarako euskararen ofizialtasuna aldarrikatzen dute. Testu horiek aintzat hartzea aski dela uste dugu, Nafarroako apezpikuak euskalduna behar duela pentsatzeko.

Aintzineko artzapezpikua, J. M. Cirarda jauna, euskaraz zerbait bederen egiteko gai zen. Gaur, hamabost une beranduago, erabat erdalduna izendatzea atzera pausotzat jotzen dugu. Elizaren atzerapausoa, herritarren norberatasunaren konstzientzia eta eskakizuna orain dela hamabost urte baino sakonagoak direnean. Atzerapausoa, euskara administralgo eta irakaskuntzan, neketan bada ere, lehen ez bezalako maila lortzen ari denean; Nafarroako zerbitzu publikoetako funtzonariek euskara jakitea gero eta gehiago zabaltzen ari denean. Arzerapausoa, Parlamentu Forala duela sei urte besterik ez duen Euskararen Legea aldatzeko asmotan dabilenean, hobera noski, euskararen ofizialtassna Nafarroa osora hedatuz.

Gure antzeko ikuspegia erakutsi dure Elizbarrutiko Apez Kontseiluak eta Pastoraltza Kontseiluak, apezpiku berriaren bereizgarrien artean honako hauek aipatu dituztenean: "euskararen eta gaztelaniaren jakitun", "euskaraz mintzatzen jakitea". Gauza bera zioten, luzeago eta argudioz jantziago, hori bai, Nuntzioari gatuna igorri zioten Parrokia eta Artzipresralde Kontseiluek: "Herri honen egoera kultural eta politiko zanpatuaz jabetuko den apezpikua, eta berarekin komunikatzeko bertako bi hizkuntzak ongi darabilzkiena, bai gaztelania, baita euskera ere".

73

Apezpikua euskaldun izateak ebangelizatzearekin zerikusia duela erran dizugu gutun honen hasieran. Izan ere, ezinezko da Berri Ona Haragituaren mezulariak izatea, herri hizkuntza eta kultura baztertuz. Jendeari eta Herriari, Jainkoak maite duela berea ez den hizkuntzan iragartzea, kontraerrana bihurtzen da. Lehen aipatu apezpikuen idazkiari jarraikiz, Herriaren kultura benetan onartu eta lantzen saiatu beharko du Nafarroako kristau Elkarteak, Apezpikua barne, bere mezuak sinesgarritasunik izatekotan.

Behartsuen aldeko aukeraketak lehentasuna behar duela kristau Elizaren ezaugarrietan, aipatzen da hainbat aldiz. Behartsua guttiengotua, zapaldua, baztertua eta indargabetua dela onartzen badugu, ezin uka Nafarroan euskara eta euskal kultura behartsuen artean dagoela. Zapalduaren ikuspuntutik bakarrik ulertu ahalko du Nafarroako Elizak euskararen egoerak eskatzen diona, eta dagokion erantzukizuna onartu.

Gaur, ordea, Nafarroako Eliza ez doa, gure ustez, eskakizun horien ildotik. Erakunde zibilak aurreratzen ari zaizkio aunitz alor eta arlotan, eta ez preziski gehiegi egiten ari direlako, eliza lehen egindakoari begira dagoelako baizik. Gaur Euskal Kulturaren lanetan ari diren asko elizaz kanpo daude, eta elizak zeharka eta mesfidantzaz begiratzen die. Are gehiago, Elizaren alderdi batzuk, apez rmultzoa barne, euskal kulturaren aldeko jarreratik urruntzen joan da. Haur eta gazte kopuru gero eta haundiagoa euskalduntzen ari den bitartean. Eta ez herri euskaldunetan bakarrik. Iruñean D eredua Ceuskarazko irakaskuntzaC urtetik urtera gehiagok hautatzen baitute, nahiz eta oraindik ofizialtasunik ez izan euskarak eremu honetan.

Eskeintzen dizkizugun gogoeta hauek serioski har ditzazun espero dugu, gure kezka zurea eginez. Dena den, gutun hau gogoeta luzeago eta araberako elkarlan baten hasiera izatea nahi genuke, zeinetarako gure gogo ona jadanik agertzen dizugun. Gure Herriak eta Kristau Elkarteak eskertuko digute.

7. DOKUMENTUA: Gipuzkoako erretoreek Munilari 2009-12-14, euskaraz eta gaztelaniaz; laburpena eta testu osoa

74

75

8. DOKUMENTUA: Gipuzkoako kristau-talde handi batek Munillari 2009-11-29. Gaztelaniaz

Ante el nombramiento del nuevo obispo

Kristau Taldea

A la Comunidad Cristiana de Gipuzkoa

Tras una larga y penosa espera, no exenta de rumores e indebidas filtraciones, hemos recibido la noticia del nombramiento de D. José Ignacio Munilla Aguirre como Obispo de la Diócesis de San Sebastián. Ante este nombramiento y conocedores del profundo malestar e indignación que por este hecho existe en amplios sectores de nuestra Comunidad Cristiana, queremos compartir una reflexión, que quiere ser serena y objetiva, con nuestros hermanos y hermanas en la fe; sobre todo, con aquellos que puedan sentirse, por su compromiso eclesial, más afectados y entristecidos.

Nuestra realidad diocesana:la Iglesia de Gipuzkoa, una comunidad viva al servicio de un pueblo vivo.

A la luz del «acontecimiento providencial» (Juan Pablo II, Tertio millennio adveniente, n. 18) que fue el Concilio Vaticano II, nuestra Diócesis ha vivido una rica y laboriosa experiencia de renovación de la vida cristiana, eclesial y pastoral a lo largo de estas décadas. Nuestros Obispos, verdaderos Pastores, queriendo ser fieles a la realidad social y al Evangelio de Jesús, han marcado una trayectoria, acompañando las alegrías, tristezas y esperanzas de nuestro pueblo. Un pueblo que, ante el doloroso problema de la violencia, busca la paz y la reconciliación; intenta defender su propia personalidad asumiendo la pluralidad de esta sociedad; quiere salvar su condición bilingüe; se esfuerza por la integración de la inmigración; ante la crisis económica que nos afecta vive una actitud, humilde pero real, de generosidad y solidaridad; un pueblo que se ha visto, además, afectado por la secularización y la increencia, con las consiguientes dificultades de la comunidad diocesana para un anuncio del Evangelio en el mundo de los jóvenes y para suscitar y acompañar procesos vocacionales.

76

Queriendo responder a esta realidad, nuestra Iglesia, con sus luces y sombras, ha buscado ofrecer su acogida y cercanía a esta sociedad, y ha tratado de asumir sus carencias y afrontar honestamente sus preocupaciones. Ha configurado un modelo de Iglesia que queda plasmado en el documento «Una Iglesia al servicio del Evangelio» que, con sus límites, expresa un estilo evangelizador que recoge la ilusión y el dinamismo de una Comunidad viva, que quiere caminar «dejándose renovar por el Espíritu, siendo acogedora y cercana, estando junto a los que sufren, trabajando por la paz y en comunión fraterna».

Impulsada por el espíritu del mencionado documento, se han ido renovando las estructuras, con una amplia participación de laicos y laicas, religiosos y religiosas, y sacerdotes, para potenciar la evangelización y la corresponsabilidad: Unidades Pastorales con sus equipos ministeriales, presencia de la mujer en responsabilidades eclesiales, creación de grupos de lectura creyente de la Palabra, grupos de oración, iniciativas para impulsar la reconciliación, desarrollo de la pastoral socio-caritativa y compromiso de los laicos en la vida social.

En este momento de la vida de la Diócesis y desde una visión de Iglesia en la línea del Vaticano II era de esperar:

• Un modo de actuar más veraz y evangélico en el nombramiento del nuevo Obispo. En el actual estado de cosas, es el Papa, como garante de la comunión y de la unidad eclesial, el responsable último de los nombramientos episcopales. Pero entendemos que el proceso seguido ha carecido de transparencia y verdad. Sospechamos que este nombramiento estaba previa y estratégicamente diseñado, sin tener en cuenta a nuestra Comunidad Dio cesana, adulta y comprometida, a la hora de recabar, acoger y valorar los datos para un mejor discernimiento. Nos sentimos minusvalorados, engañados y tratados como menores de edad. Este modo de actuación ha ocasionado no solo preocupación, sino un profundo dolor e indignación, cuando realizado de una manera más evangélica podía haber sido un momento de «gracia» para nuestra comunidad cristiana.

• Otro perfil de Obispo. No podemos sino expresar la desazón porque haya sido nombrada una persona que en el tiempo que vivió y desarrolló su ministerio pastoral entre nosotros, mostró una desafección manifiesta hacia las líneas pastorales diocesanas. Además, es percibido por muchas personas, como alguien que va a cambiar el rumbo de nuestra Diócesis, expresado en el documento «Una Iglesia al servicio del Evangelio» viniendo a resultar un verdadero freno y una desautorización de esta experiencia de renovación eclesial, especialmente para los cristianos más comprometidos.

77

Aunque nuestra confianza en la Jerarquía de la Iglesia ha sido seriamente herida, queremos seguir confiando y esperamos que el nuevo Obispo procure ser un Pastor al servicio de toda la Comunidad Cristiana de Gipuzkoa; promueva la participación y la corresponsabilidad eclesial; respete y asuma la trayectoria y orientación de nuestra Diócesis; y no se precipite en tomar decisiones que creen mayor división y desafección en una comunión ya deteriorada.

Asimismo, llamamos a los cristianos y cristianas de Gipuzkoa a acoger con responsabilidad al nuevo Obispo, en una actitud de crítica constructiva y fraterna, procurando mantener nuestra vinculación afectiva y efectiva con nuestras comunidades cristianas, sin alejarnos de ellas, impulsando con una fidelidad creativa los rasgos eclesiales plasmados en el documento «Una Iglesia al servicio del Evangelio».

Concluimos con dos citas significativas para la cuestión que afecta a nuestra Diócesis y al nombramiento del Obispo. La primera, que nos remonta al siglo V, es una manifestación del Papa San León Magno, quien afirmó que «el que debe ser puesto a la cabeza de todos, debe ser elegido por todos». La segunda se refiere a un texto del Episcopado de Austria, en una carta pastoral a los fieles, con ocasión del nombramiento de un Obispo en la Diócesis de Linz en febrero de 2009: «Los fieles están legítimamente preocupados de que el proceso de búsqueda de candidatos, el examen de las propuestas y las decisiones finales sean llevadas a cabo cuidadosamente y con toda la delicadeza pastoral que sea posible. Esto puede asegurar que los Obispos sean nombrados “no contra, sino para una Iglesia local”».

22 de noviembre de 2009

Sinadurak alfabeto-erara lerrokatuak / Firmas en orden alfabéticoAginaga Garmendia Begoña 15128291 HAgirre Betia Jabi 15365975 CAgirre Lizarribar Jose 16126310 KAguirrebengoa Ormazabal Carlos 15328119 EAlberdi Iriondo Miren Begoña 14591444 ZAlberdi Urrestarazu Ibon 44145664 QAlberdi Echeandia Maria Jesus 72633864 WAlberdi Garate Urrategi 72437508 CAlbistur Unanue Iñaki 13855837 QAldasoro Zurutuza Juan 16126292 AAlonso Lopez Angeles 16431238 SAnduaga Anduaga Paulo 16437939 TAngulo Miguel Conchi 16224103 EAperribay Madinabeitia Jose Luis 15140639 S

78

Apestegui Cardenal Luis Ricardo 72632804 TAramendi Arana Ma Isabel 15921922 BAranbarri Aperribai Begoña 72427479 LAranburu Raymond Jose Ramon 72562525 DAranguren Errasti Miren Arantzazu 15390092 XAranguren Goenaga Agustin 15290499 FAraujo Baron Puy 33443819 WArcay Letamendi Arantza 72761801 JAreizaga Beain Justa 15120309 VAreso Barquin Jesus 16125738 RArregi Olaizola Joxe 15895560 FArregi Uzin Marije 15136881 YArrieta Galarraga Maria Isabel 15149890 CArrieta Sagasti Jesus Ma 15154026 QArrieta Zubizarreta Rosario 72409939 MArruabarrena Isasa Mikel 15204353 LArruti Agirre Iñigo 72445763 HArtola Ibarguren Jesus 15965270 GArzuaga Erle Ikerne 15285477 EAsurmendi Arratibel Maixabel 15935847 KAuzmendi Larrarte Txema 15870390 EAyerza Gorriti Maria Carmen 15893191 FAzkune Beldarrain Maria Luisa 14766750 ZBasauri Landa Josefina 14428783 DBeobide Larrañaga Esther 44125926 NBerasategui Ayastuy Maria Asuncion 15892000 NBerasategui Ayastuy Maria Nieves 15125252 SBeristain Uzkudun Iñaki 15153867 HBiain Muñoa Karmen 72566777 YBrosa Ansa Maria Jesus 15115154 ZBuitron Escorza Julian 44165603 ZCano Arrillaga Juan Luis 15909764 CCincunegi Agirre Ma Dolores 14972938 FCuenca Lopez Filiberta 05173258 YDe Villa Libarona Fernando 16425925 SEchezarreta Echeverria Ma Carmen 15108561 EEguren Iñarra Jose Maria 16127036 BEguzkitza Iruretagoiena Jose Ignazio 15918627 MElicegi Zubeldia Mertxe 15864601 YErrasti Reparaz Juan Martin 14838660 DErrasti Odriozola Begoña 15124435 AEskisabel Zurutuza Daniel 16126378 CEtxaniz Mujika Ines 15637943 J

79

Etxeberria Altuna Ruben 72440961 TEtxeberria Arrese Jabier 16125471 XEtxezarraga Ortuondo Iosu 72490597 WEtxezarreta Zubizarreta Ion 15224416 AEtxezarreta Etxeberria Maria Jesus 15871824 FGalarregui Ciaurriz Socorro 15761438 KGamboa Landa Jose Ignacio 15944830 DGarcía Amigot Juan F. 15968875 KGarcia Maestu Raquel 16196266 BGerenabarrena Gerrikabeitia Juani 15335216 NGerenabarrena Gerrikabeitia Rosa Mari 15351549 ZGerrikagoitia Serrano Miren 14117093 SGoena Aizpurua Marian 15994816 CGoikoetxea Balentziaga Marina 15994367 YGomez Otermin Begoña 44136573 XGomez Carrasco Encarnacion 31431183 GGonzalez Pascual Yolanda 15904697 JGorosabel Eguiazu Maria Luisa 16178788 DGorritxo Gabarain Belen 15921209 BGorrotxategi Gallano Ma Teresa 14845432 JGuesalaga Aranzadi Maria Cruz 15148699 WIdígoras Egia Josu 30623991 CIraola Artola Iñaki 15126734 WIribar Icutza Milagros 15885853 YIriondo Sanmartin Mariasol 15321143 SIrizar Marculeta Leandro 16461917 NIrizar Amilibia Patxi 15157239 DIrizar Segurola Maria Luisa 72437703 PIrizar Isasa Pedro 15128724 ZIsusi Santander Ane Miren 14228986 JIturbe Balda Arantxa 15210842 EIturbe Yarza Angel Mari 15305984 JIturrioz Goenaga Jose Maria 15222655 JIzaguirre Gueresta Joxepi 15867365 XJauregui Goikoetxea Arantxa 15129721 EJauregui Iruretagoyena Inmaculada 72433418 RKortabarria Anduaga Arrate 15355239 WLarrañaga Egiguren Joanjo 72426990 JLarrañaga Galarraga Juan Ma 15137207 XLarrañaga Gallastegui Maria 15285824 PLarrañaga Udabe Rebeca 15391914 SLarrañaga Udabe Yagoba 15384592 FLarrañaga Urain Joxan 15914447 B

80

Larrea Soraluze Leire 44171349 XLasa Arsuaga Jose Ignazio 15955062 PLazkano Azkue Begoña 15080205 WLegorburu Etxebeste Mari Carmen 15004377 PLete Irizar Iñaxio 15346705 RLeunda Loidi Maria Jesus 15895176 ZLizarazu Salaberria Mirari 15125912 PLoidi Garmendia Ma Concepcion 15910289 QLopez Castañares Iñaki 08902227 PMadina Arrondo Luis Mari 15303683 NMarañon Olarra Jesus Maria 15909293 DMartiarena Arrastua Maider 44553123 FMartinez Perez Arantxa 15951931 MMendavia Gonzalez Fernando 15952918 AMendiburu Sorondo Maite 15147199 CMitxelena Illarramendi Maria Carmen 15075879 TMoyua Elguero Idoia 72571383 NMugica Mugica Maria 15322952 FMugika Goikoetxea Arantxa 15223940 XMujika Mendia Rufino 72509267 LNazabal Dorronsoro Milagros 72509081 VNelzer Arizmendi Maria Dolores 16417367 JOar-Arteta Muñoa Amaia 14894468 LOdriozola Aguirre Maria 15209576 KOdriozola Zubia Arantza 15946135 MOlano Uzkudun Jesus Ma 15009617 ROregui Oregui Mari Paz 15324250 VOregui Oregui Susana 15285606 YOrmazabal Gorrotxategi Javer 16320511 FOrmazabal Loinaz Mikel 15937958 QOrtega Martinez Esther 15688797 ZOstolaza Zamora Xabier 34105632 JOtaegi Esnaola Belen 15045843 WOtegi Dorronsoro Jose Manuel 15135837 COyarbide Erro Jose Manuel 15897045 CPagazaurtundua Larrazabal Hilari 14224401 MPagola Aizpurua Isabel 72420928 TPedro Ignacio Susperregi Lesaca 15922186 EPerez-Nievas Abascal Maite 15572909 YPikabea Aizpurua Jabier 15135709 FPikabea Lizarreta Bittoriano 15133127 RSagarna Olaskoaga Manuela 15076964 GSantamaria Ezeiza Jose Miguel 35778134 R

81

Santana Gonzalez Angeles 15090536 YSarasua Arrastoa Pello 34103149 ZSarriugarte Garitacelaya Obdulia 15688981 ZSegurola Larrañaga Luis Ma 15009588 HSudupe Lazkano Alex 72445691 SSudupe Lazkano Xanet 35767873 KSudupe Olaizola Pedro Ma 15089217 KSudupe Urbieta Inaxita 15084141 MTapia Garmendia Bittori 15222320 TTelleria Iraola Arantxa 15999617 NTrebiño Agirrebeña Jose Ramon 72420831 HTxurruka Etxezarreta Jon 34099701 QTxurruka Gonzalez Javier 72426696 HUbillos Apaolaza Miren Zubero 34085752 MUdabe Borda Maria Dolores 15135895 DUgalde Aguirresarobe Joaquin 15062604 LUgalde Echezarreta Iratxe 44149771 YUgalde Echezarreta Miren Zikuñaga 34092914 ZUranga Iturrioz Jose 15211080 FUranga Orbegozo Mila 15080208 MUrkiola Carton Javier 15070276 DUrquia Carrera Miren Josune 72438601 DUrteaga Madinabeitia Jose Antonio 14861616 MUsabiaga Martin Jose Ignacio 15877104 CVicuña Aguirre Maria Jesus 15210162 DViteri Ochoa Angela 16196098 GViteri Ochoa Luisa 16196097 AYaben Plaza Maria 15134035 NZabaleta Galarraga Iñaki 15133842 AZabaleta Pagalday Arantza 15338129 GZuazo Antia Isabel 15121999 MZubeldia Garmendia Jesus 15122762 DZubia Olaskoaga Itziar 35776385 TZubiaurre Artetxe Anton 15140636 NZubillaga Zubillaga Jexux 16125514 F

9. DOKUMENTUA: 339 apaizek hierarkia 1960ko maiatzean. Gaztelaniaz

DOCUMENTO DE LOS 339 SACERDOTES VASCOSMayo. 1960

82

“Resignarse ante la injusticia sin protestar contra ella, sin luchar,no es digno de un hombre ni de un cristiano.”(Card. SALIEGE)

Desde hace ya bastante tiempo no ha visto la luz ningún documento firmado por un grupo de sacerdotes vascos. El silencio podría ser mal interpretado, y, quizá atribuido a una ausencia de conciencia responsable ente hechos y acontecimientos que imperiosamente reclaman una actitud franca y abierta de parte de quienes sentimos el deber de proclamar los postulados de la verdad, de la justicia, de la libertad y de la dignidad del hombre. No queremos que nuestro silencio sea causa de que se nos acuse de complicidad.

Respondemos a un imperativo de nuestra conciencia refiriéndonos en este escrito al abismo que día a día se abre entre nosotros y las almas cuya custodia y guía nos han sido confiadas.

Las acusaciones que se nos hacen, por lo extensas y vehementes, constituyen un verdadero clamor. Y en las que a nosotros llegan hay todo un variado espectro de decepciones y de reacciones diversas, que son fiel reflejo del ambiente hostil que nos rodea y augurio inquietante en el horizonte espiritual de nuestro pueblo.

Esperamos que nuestro testimonio, el de los sacerdotes que a diario convivimos con el pueblo, no pueda recusarse. Muy grave error sería menospreciar la gravedad de una situación, que puede comprometer por generaciones el porvenir de la Iglesia en nuestra Diócesis.

Restar importancia a la presente situación, considerarla como un vaivén pasajero, que la Iglesia podrá sortear, es exponer a graves consecuencias y riesgos el porvenir espiritual de nuestros cristianos.

Nuestra actitud quiere ser la de un riguroso examen de conciencia; la de búsqueda serena, objetiva, desapasionada, de los males que nos asolan; la de reconocerlos públicamente, porque afectan a la vida cristiana de nuestro pueblo, y la de poner todo nuestro esfuerzo al servicio de la rectificación necesaria.

83

Este es el camino que hemos elegido nosotros, los sacerdotes que suscribimos este documento, tras madura y serena reflexión, asumiendo la plena responsabilidad del presente escrito, que sólo compromete a nuestras personas.

REAFIRMACION DE PRINCIPIOS

Fundamos nuestro análisis en la doctrina bien conocida de la Iglesia sobre los derechos naturales de los hombres y de los pueblos. No hace falta referenciar aquí los innumerables textos y documentos de la Jerarquía eclesiástica en los que se fundamenta y desarrolla esta doctrina. Por ser uno de los últimamente publicados y por aplicarse a una situación social que guarda alguna analogía con la de nuestro pueblo, citaremos solamente las siguientes líneas de la Carta Colectiva de los Obispos de la República Dominicana. Los Sres. Prelados de aquel País han declarado recientemente:

“La raíz y fundamento de todos los derechos está en la dignidad inviolable de la persona humana. Cada ser humano, aún antes de su nacimiento, ostenta un cúmulo de derechos anteriores y superiores a los de cualquier Estado. Son derechos intangibles que ni siquiera la suma de todas las potestades humanas puede impedir su libre ejercicio, disminuir o restringir el campo de sus actividades”.

De esta dignidad inviolable de la persona humana surgen todos los derechos naturales así de los hombres como de los pueblos. Tales son el derecho a la vida, el derecho a formar un hogar, el derecho al trabajo, a la emigración. Tal es el derecho a la libertad de conciencia, a la libertad de prensa, de libre asociación, etc.

La libertad es uno de los derechos más sacrosantos e inviolables, que el Estado debe reconocer y respetar.

En el concepto cristiano integro de la libertad entra necesariamente, y lo proclamamos públicamente, la inviolabilidad de la conciencia. Afirmamos que no es legitimo manejar conciencias humanas, ya sea penetrando por la violencia en sus secretos, ya sea cargándolas con vivencias extrañas por métodos divorciados de todo procedimiento racional; no es legitimo torturar, ni drogar, ni lavar cerebros, ni someter a la opinión pública a la presión de una super-propaganda, fundada en técnicas psicológicas desconocedoras del respeto a la dignidad transcendente de la persona.

En el ejercicio de esta libertad, al hombre le es indispensable el previo conocimiento de todos los elementos de juicio. Es ley moral. De ahí el

84

derecho del hombre a la verdad. La limitación partidista de la verdad o su falseamiento son una auténtica y sacrílega mutilación. De ahí las afirmaciones de Pío XII respecto a la opinión pública.

“La opinión pública es, en efecto, el patrimonio de toda sociedad normal compuesta de hombres que, conscientes de su conducta personal y social, están íntimamente ligados con la comunidad de la que forman parte. Ella es en todas partes, y en fin de cuentas, el eco de los sucesos y de la situación actual en sus espíritus y en sus juicios”... “Ahogar (la voz) de los ciudadanos, reducirla a un silencio forzado es, a los ojos de todo cristiano, un atentado contra el derecho natural del hombre, una violencia del orden del mundo, tal como ha sido establecido por Dios...” “Creemos que esta concepción católica de la opinión pública, de su funcionamiento y de los servicios que le presta la prensa es completamente justa y necesaria para abrir a los hombres, con arreglo a nuestro ideal, el camino de la verdad, de la justicia y de la paz.” (Pío XII a los periodistas, 18-2-1950).

Al defender la libertad como derecho sacrosanto de todo hombre, defendemos también el derecho a la libertad y a la autodeterminación de todo pueblo, de todo grupo étnico, de toda personalidad física o moral, dentro de los cauces establecidos por la ley natural y el derecho positivo-divino. El respeto a todos los valoresmorales es doctrina cristiana; y son varios los años que la sociedad condenó pública y oficialmente el genocidio.

ANALISIS DE LA REALIDAD

Recordados brevemente, como acabamos de hacerlo, los fundamentos de nuestra actitud, pasamos ahora al análisis de la situación real. Creemos sinceramente que ni los individuos, ni las clases, ni los pueblos que integran la comunidad política española gozan de suficiente libertad. Basta abrir los ojos para ver lo que es una triste realidad. Continuamente vemos que han sido detenidas personas por sus actividades temporales, no coincidentes con el pensamiento político a dirección única, impuesto por el Estado. Se detiene por manifestar pública e incluso privadamente opiniones políticas contrarias a las del Gobierno en materia de suyo opinable. Y al faltar los medios normales de expresión de la verdad, se convierte en delito lo que de suyo no es más que el ejercicio de un derecho: así ha podido ocurrir que hayan sido detenidas personas por haber repartido hojas no autorizadas, en las que no se decía nada falso ni injusto, sino al contrario, cosas que el propio Gobierno tiene el deber de decir o permitir que se digan, y que durante años viene silenciando. La ley, pues, que infringen estas personas es una ley injusta y de ahí el problema.

85

A lo largo de 24 años que dura el régimen, esas personas humanas son encarceladas “sine die” durante meses y años, para ser conducidas, después de un tiempo que queda al arbitrio de un Gobernador o Director de Seguridad o Ministro, ante un Tribunal Especial, bajo la gravísima acusación de “rebelión contra el Estado”, porque tuvieron el valor de no considerar impecables ni infalibles a los que les gobiernan. Una vez encarcelados, sus familiares viven en continua angustia, porque ignoran su paradero o no saben cuándo podrán ser juzgados. Se ha llegado a extremos tales que son muchos los que no se atreven a visitar siquiera a los presos por temor a caer en sospechas. Y altas personalidades y autoridades de orden moral consideran que es mucho pedirles si se les ruega que hagan las oportunas gestiones ante la autoridad competente en defensa de los detenidos.

Y las garantías de un juicio imparcial se ven de tal manera reducidas que es menester tomar todas las medidas posibles para impedir que el capricho o servilismo de un juez cometa una grave injusticia. El “Fuero de los Españoles” es letra muerta, y su presentación ante el mundo un reflejo de la insinceridad del clima español. La verdad es que todos los elementos del poder, todos los cargos de responsabilidad y de influencia civil, desde las carteras ministeriales hasta la alcaldía del pueblo, desde el Rectorado de una Universidad hasta la jefatura del último negociado, son atribuidos por una única, omnímoda e inapelable voluntad.

En ese clima es humanamente imposible evitar el servilismo.El mismo criminal no queda, por serlo, privado de todo derecho. Podrá en juicio garantizado, perder incluso el derecho a la vida, pero nunca sin que exista un ordenamiento jurídico según las exigencias del derecho natural. Se exige que ese ordenamiento cumpla unas garantías sin las cuales no sirve para conseguir el fin que se pretende, que es “seguridad judicial”, es decir, en frase de Pío XII, “una esfera concreta de derecho, protegida contra todo ataque arbitrario”. Ello supone, entre otras cosas, “normas jurídicas claras, que no se puedan tergiversar”. (Pío XII).

Y, no obstante, podemos afirmar que en España el Poder Ejecutivo interfiere en la vida judicial, orientando encaminando y dictaminando según las normas políticas del Jefe Político.

En las Comisarías de Policía de nuestro País se emplea el tormento como método de exploración y búsqueda del transgresor de una ley muchas veces intrascendente y no pocas injusta. Una malévola sospecha basta para que el policía o la guardia civil de turno pueda flagelar irresponsablemente,

86

torturar y herir a cualquier ciudadano muchas veces inocente de la fechoría que se le atribuye. No hablamos de hechos aislados. Se trata, puesto que las autoridades conocen los hechos, y los toleran, de un sistema. Sistema reñido con los elementos del Derecho. Y no se nos hable de la generalización en Europa o Argelia de tales métodos. La unanimidad de toda la Historia en el empleo de tales métodos no lo legitimaría, puesto que es totalmente inmoral. El derecho a la inviolabilidad de la conciencia nunca puede perderlo el hombre. Es patrimonio del alma y ésta es deDios.

Nadie puede dudar que estos hechos que apuntamos, aún sin poder abarcarlos, todos, existen en la vida española, y tenemos documentos y pruebas concretas de esto. Son estos hechos los que tienen conmovido al País, y no solo al País sino al mundo occidental, como lo demuestra el hecho de que varias legaciones extranjeras, bien sean miembros del Cuerpo Diplomático o Delegaciones de Partidos Políticos, hayan visitado España con el fin de presenciar juicios políticos, visitar cárceles, abrir encuestas, informarse en suma, y frenar, con su presencia y actitud, los desmanes del Estado Español contra la persona humana.

Es norma de moral que para que el hombre sea responsable de sus actos se requiera no solamente libertad de acción, sino previo conocimiento de los elementos de juicio.

Toda coacción, sea física, sea moral, atenta contra la libertad personal y desnaturaliza el acto humano. Y los lavados de cerebro, la super-propaganda, la presentación unilateral de los hechos atentan contra el previo conocimiento, que es condición fundamental para que el hombre pueda aceptar la plena responsabilidad de sus actos.

Y en España el Estado “es totalitario al servicio de la integridad de la Patria”. La Patria es la “suprema realidad”, es la encarnación del Estado y de la voluntad nacional. Copiando de la Religión el dogmatismo, establece la infalibilidad para el Jefe, con todas las consecuencias que de ello provienen.

Este programa de acción trazado por el mismo régimen desde sus comienzos, podemos decirlo que lo realiza en toda su amplitud. Ni los discursos ampulosos que afirman hoy lo contrario, ni los escritos verticalmente dirigidos a la opinión pueden desmentir los hechos patentes de la vida institucional española. La superpropaganda,acaparando la prensa, la radio y todo otro medio de difusión de ideas,

87

y el culto cuasi-idolátrico del Jefe son una realidad. Así se explica que un Delegado de Prensa y Propaganda pueda corregir, como si España entera fuese una escuela de Primera Enseñanza, a los maestros en Economía, Sociología, Pedagogía, etc. Y que un Ministro, en un Estado católico, se atreva a discutir públicamente a un miembro de la Jerarquía Católica, en su función de maestro de Moral, y que se prohíba a la Iglesia enseñar libremente en publicaciones que no sean las estrictamente concordadas.

“La opinión pública es necesaria para abrir a los hombres el camino de la verdad, de la justicia y de la paz”... “Y es un hecho que la prensa se encuentra entre los principales factores que contribuyen a la formación de la opinión pública” (Pío XII).

El hecho es que en España los responsables han extirpado hasta las raíces mismas de una opinión pública, mediante el acaparamiento e intervención de todos los medios de expresión pública del pensamiento y la represión, a través de tribunales militares, de todo intento de manifestación política, que no siga la línea de pensamiento impuesto en exclusiva. Sin una Ley de Prensa que garantice su labor y sometida toda ella a un rígido control y censura, dependiendo totalmente de los intereses del Estado, es humanamente imposible que pueda cumplir debidamente su misión.

La prensa española, invirtiendo el orden establecido por Dios, es instrumento de deformación de la opinión pública. No capacita al ciudadano para la gestión de la cosa pública; no permite la emisión de juicios serenos sobre la actuación de las fuerzas políticas, económicas o sociales del País, ni actuar contra las propagandas unilaterales, ni la formación de ideologías compatibles con la ley natural y divina. Reduce arbitrariamente el derecho de expresar la opinión. Y no permite a los ciudadanos el control público sobre la gerencia de la cosa pública. En lugar de formarla y difundirla, “ahogan a sangre fría toda espontaneidad de la opinión pública y la reducen a un conformismo ciego y dócil de ideas y juicios.”

Y lo que se diga de la prensa, podemos decir, y lo afirmamos, de la Radio.

Todo ello parece absurdo, pero podemos asegurar y garantizamos que es absolutamente cierto.

Rechazamos por antinatural y anticristiano este procedimiento y sistema absorbente.

88

Aun cuando se tratara de lavar así el mundo en aguas del Evangelio, lo rechazaríamos, recordando el “rationabile obsequium” de S. Pablo.

Y ¿qué decir de la libertad de asociación en sus dos aspectos: político y social?

Cuando un País vive en libertad ciudadana, funcionan órganos que protegen la libertad. El Parlamento, los Partidos Políticos, los Sindicatos salen al paso de los posibles abusos o atropellos y controlan el ejercicio de los poderes públicos. Hay que reconocer que la acción del hombre es defectuosa; pero el libre juego de los derechos ciudadanos es un factor de honradez pública. Y en España falta ese eficaz instrumento. Parece absurdo, pero en España no existe ni un auténtico Parlamento, ni libertad política, ni libertad sindical. El Partido Único y el Parlamento dirigido son la estructura básica del Estado Español, sometidos plenamente al jefe. El sindicato español, como muy bien lo dijo Mons. Pildain, “ni es sindicato, ni es cristiano”. Es obra del Estado y defiende los intereses del Estado, a quien representa, y con gran eficacia. ¿Qué garantía podrán ofrecer los sindicatos en la defensa de los intereses obreros en sus justas y naturales reivindicaciones?

Un sindicalismo auténtico, es decir, un sindicalismo libre, que emane de la clase obrera y que goce de su confianza, es no solamente un derecho que asiste a la masa, sino también el medio más eficaz y adecuado en nuestros tiempos para que pueda ejercer su responsabilidad en la vida económica y social, que entraña derechos a la par que deberes. La crisis económica actual, con la consecuencia de acontecimientos serios que se pueden seguir, no hace sino agudizar la urgencia de tal sindicalismo. No acertamos a ver cómo se podrá exigir a los obreros de nuestro País el que comprendan la necesidad de ciertas medidas de austeridad que sea menester adoptar, y menos el que se plieguen a ellas, si se continúa negándoles ese derecho y ese medio. Tampoco acertamos a ver cómo se podrán canalizar sus reacciones, en el caso de que se sientan injustamente atropellados.

Lo mismo podemos decir respecto a la libertad política. Sin libertad política no hay participación en la administración pública, ni acceso con carácter general a las funciones públicas. ¿Qué garantía de defensa del bien común, o qué garantía de respeto a la persona humana podrá ofrecer una administración que empieza por endiosar al Jefe y al Estado, mientras considera a la persona como un instrumento, nada más, del Estado?

DEFENSA DE LOS DERECHOS DEL PUEBLO VASCO

89

No podemos dejar de hablar de un modo más particular de nuestro Pueblo, el Pueblo Vasco al que pertenecemos y en el que ejercemos nuestro apostolado. Los sacerdotes vascos amamos a nuestro pueblo con el mismo derecho, con la misma obligación de piedad natural y cristiana con que el sacerdote castellano ama a Castilla y los Obispos de Uganda a la familia humana de la que Dios quiso que formaran parte. Creemos los sacerdotes vascos que el tener juicio y un sentimiento sobre las conveniencias temporales de nuestro pueblo está dentro de nuestras atribuciones. Este juicio y este sentimiento es el mismo que se permiten de mis pueblos respectivos todos los sacerdotes del mundo. Creemos además que es un deber y una necesidad biológica. Sabemos los sacerdotes vascos que nuestra consagración a Dios y a la Iglesia nos impone, entre otras cosas, la renuncia a nuestra implicación en los negocios temporales. Pero como Iglesia que somos y parte de la Iglesia docente, nos reservamos el derecho, que es a la vez obligación, de denunciar los atentados que por error o mala voluntad pudieran cometerse contra los derechos naturales de nuestro pueblo.

Así ahora denunciamos, ante los españoles y ante el mundo entero, la política, que hoy impera en España, de preterición, de olvido, cuando no de encarnizada persecución, de las características étnicas, lingüísticas y sociales que nos dio Dios a los vascos. Y ello sin provecho de nadie y con evidente perjuicio de nuestros más altos intereses: los espirituales.

Si las piedras de un monumento nacional se cuidan por la belleza de su arquitectura y el reflejo que conservan del alma de la época que las labró, EL EUZKERA, INSTRUMENTO NECESARIO PARA LA EVANGELIZACION Y CULTURA DEL PUEBLO VASCO, tiene derecho ante la Iglesia y ante la civilización, un derecho a la vida y a ser cultivado, cuyo desconocimiento denunciaría en la Iglesia un absurdo y una descarada contradicción, y en la sociedad una política reaccionaria y antihumana hasta el genocidio.

Y este es nuestro caso hoy en España. Y no hay razón histórica, social ni política que justifiquen semejante crimen.

He aquí, Excmos. Sres., expuesta a nuestro modesto parecer, una de las causas fundamentales del abismo que día a día se abre entre nosotros y las almas cuya custodia nos ha sido confiada. No es otra que la contradicción existente entre la doctrina católica sobre la persona humana y su incumplimiento por un régimen, que oficialmente se dice Católico y al que presta su apoyo decidido la Jerarquía Católica Española. Esa es la acusación que se nos hace.

90

Hemos intentado hacer un estudio sereno, objetivo, desapasionado de la situación real española.

Confiamos que sabrá comprender nuestra amargura y la honda preocupación que nos ha movido a tomar esta determinación.

Muy doloroso es para nosotros, sacerdotes, tener que dar testimonio de estos hechos. Pero nuestra misión sacerdotal no nos permite silenciarlos.

Ninguna doctrina, ni anhelo alguno más reiterado en el Cristianismo, que el pensamiento y el ansia de la paz. En los grandes vaticinios proféticos aparece el futuro reino de Dios como “reino de paz, obra de justicia”.

En un fragmento de subido lirismo se nos presenta el mundo, bajo el reinado del futuro Mesías, pacificando hasta tal punto que las fieras estarán en paz con los hombres: “el infante meterá su mano en los huecos de las piedras y el áspid no le morderá” (Is. 11).

La realidad del Cristianismo está impregnada del sentimiento y del voto de la paz, Jesucristo es el “Príncipe de la Paz”.

Esta es nuestra aspiración mayor y nuestro mayor deseo: la pacificación de los espíritus. La pacificación de los espíritus por la verdad y la caridad. Nuestro pueblo lo necesita y lo desea.

Excmos. Sres.: Les rogamos por la caridad de Dios que quiere que todos seamos una cosa en El, que como Padres y Pastores y Rectores de este nuestro Pueblo, busquen coincidencias y excogiten medios y hallen una formula eficaz y suave de devolver a nuestro pueblo la paz perdida. Aun cuando no se lograra más, se tendría el mayor bien que pueden apetecer los pueblos, porque es el fundamento de todo bien.Besan reverentemente su anillo pastoral.

NOTA IMPORTANTE: Copias de este escrito han sido enviadas a todos los Excmos. Señores Obispos de España, Nuncio de S.S. y Secretaria de stado del Vaticano, con la relación de todos los firmantes.

Con posterioridad a la entrega siguen llegando firmas de otros sacerdotes.

91

10. DOKUMENTUA: Biblia Euskal Herriko Historian (Dionisio Amundarain)

BIBLIA EUSKAL HERRIKO HISTORIAN

AURKEZPENA

Lerro hauen buruko titulu ponposoak besterik ematen duen arren, gainez gain bi alderdi hauez jardungo naiz:−batetik, zer leku izan du Bibliaren mezuak Euskal Herriko (E.H.) katolikoengan?; beste modu batean esanda, E.H.ko katolikoak kristau izan al dira?;−bestetik, Bibliaren edo Bibli zatien euskal itzulpen nagusienen deskripzio laburra egingo dut.Jakina denez, lan asko egin da Bibliaren euskal itzulpenen inguruan. Lanik gehienak, alabaina, itzulpen horiek euskararen munduan zer eragin izan duten aztertzen jardun dira. Asko tratatu izan da Leizarragaren Testamentu Berriak jarraipenik eta oihartzunik izan balu, euskarak izango zukeen balizko bilakaeraz. Eta beste herri batzuetan Bibliaren itzulpenek izan duten eraginez azterketa asko burutu da. Dudarik gabe, garrantzizko puntua da hori. Nola ez? Baina izan dena izan da. Eta balizko eiherak ez du irinik egiten.Beste alde batetik eta Joanes Leizarragaren Testamentu Berriaren inguruan, entsegu inportantea izan zitekeela ematen zuen titulu handia eskaini digu, duela gutxi, Xabier Kintanak: GURE TESTAMENTU BERRIAREN AURRETIKO ZAHARRAK1. Erreforma protestantearen aurretiazko eragile izan bide diren kausez ari da Kintana lan horretan, oro har. Izan zitekeela diot, zeren kutsadura handia eta isuri bakarrekoa izatea nabari baitiot lanari. Edonola ere, euskarazko idazkietarako bide-urratzaile handia gerta daiteke.Hirugarren, Bibliaren edo zatien euskal itzulpenen joan-etorriez ikerketa handi eta interesgarriak egin dira.Jakina, egindakoa handia delarik, ez da txikiagoa egiteke dagoena, beti ere testugintzari bakarrik atxikirik (Bibliaren inguruko beste gai batzuk zenbaki honetan berean aztertu dira); besteak beste:−itzulpenen kalitatea, ez euskararen kalitatearen aldetik − honetaz bada egindakorik−, baizik exegesiaren aldetik; Orixek badu zerbait esana han eta hemen2; bada zerbait esana, giro polemikoan, Koldo Mitxelenaren eta Orixeren artean ere3;, baina oso anekdotikoa deritzot horri guztiari; Ramon Irizarrek ere badu zerbait idatzia gai horretaz ELIZEN ARTEKO BIBLIAren (EAB) inguruan4; hori guztia, ordea, gaia aski puntual ukiturik egina da; azterketa sistematikoaren falta nabari dut;−E. H.n izan diren eta diren bibli adituek euskarazko lanaren inguruan izan duten nagikeriaz ere balegoke zer esanik.

92

Azken honetaz jarduna naiz noizbait. Azken aurrekoaz idazteko ez naiz gai.

Hasieran aipatu bi gaiez, ausardia handiaz armaturik, lerro batzuk idatziko ditut. Bi haietako bigarrenaz, ni baino abilago jardun denik bada; halere, modu laburrean ikuspegi orokor bat emango ote dudan hasiko naiz. Bi haietako lehenengoaz jarduteko, berriz, mundu lainotsuan sartuko naizen beldur eta jakitun naiz; halere, beste jantziago batzuentzat iradokizun eta erronka izango delakoan, burruntzalia lotsagabeki sartzera noa.

I. ZER LEKU IZAN DU BIBLIAREN MEZUAK EUSKAL HERRIKO (E.H.) KATOLIKOEN BIZITZAN?

«Kristau-bizitza sortu zen une beretik hasi ziren fededunak beren bizitza Hitzarekin argitzen, eta hau izan da kristautasunaren bizitzarako elikagai sakon eta beharrezkoena».

Nire adiskide baten esaldi xume horren inguruan, eta E.H.ko katolikoei dagokienez, bi galdera garatu nahi nituzke, gaingiroki bada ere.

1.-E.H.ko katolikoak Bibliarik gabeko kristau?

Lehenik eta behin, Biblia esatean, ez dut esanahi Biblia idatziaren eza soilik. Gauza jakina da lehen kristauek, Itun Berriari dagokionez bederen, ez zutela Biblia idatzirik; halere, ahoz ahoko Bibliaz, nagusiki, bizi zuten beren kristautasuna.

E.H.ko katolikoez ari naizela, ahoz ahoko Bibliarik izan ote duten da galdera, zeren idatzizkorik izan ez dutela, oso berandu arte, gauza historikoa baita.

Galdera hori arrazoizkoa dela, oinarririk baduela adierazko bada arrastorik gure herri honen historian.

E.H.n kristautasuna sartu baino askoz geroagokoa da ezagutzen dugun lehen euskal liburua: Bernat Dechepare, Linguae Vasconum Primitiae; 1545ekoa, hain zuzen. Liburu horretan, lehenengo poemak izenburu hau du: Doctrina Christiana5.

Poema horrek 19 orritan 500 lerro inguru ditu; behin ere ez du aipatu Jesus edo Jesu Kristo izena. Gurutzea aipatu du, Gorputz Santua ere bai, Jainkoaren Semea orobat, baina Jesu Kristo aipatu ere gabe, eta askoz gutxiago piztuera. Jedinek6 Europako XV. mendeko joeraz dioena nabari zaio XVI. mendeko poema honi: «irakaspen moral praktikoa» da nagusi; eta hori baino okerragoa: ebanjelioko pasarte apokaliptikoei hondamendizko esanahia ezarri die; zoritxarrez, katolikoen artean oraintsu arte bizirik egon den ikuspegia, hain zuzen (oraindik ere dagoena?).

93

Gogoan dut, Elizen Arteko Biblia (EAB) moldatzen ari ginela, Felipe Fuenterrabia-k, I.B.ko gaietan adituak erdi-txantxetan esan ohi ziguna I.B.ko Santiagoren Gutunaz: «idazki hau ez da kristaua», zeinak bi bider bakarrik aipatzen baitu Jesu Kristo izena eta fedeaz baino gehiago jarduera moralaz ari baita. Aipatu dudan XVI. mendeko euskarazko poemaz beste horrenbeste esan behar ote?Baina nago, E.H.ko katolikoek, ordu arte, urte eta mende askotan bizi izandako «kristau» izaeraren errainua ote den poema hori. Azken batean, gure herria ez da izan, ez egoera zibilean, ez politikoan, ez erlijiosoan uharte isolatua, baizik Europari neurri handian lotua, Europaren eraginaren pean bizia. VIII. mendeaz ari dela, maila politikoaz, hona Jedinen baieztapena: «Aldi honetan frankoek beren mugak Pirinioetaraino zabaltzeko era izan zuten. Marca Hispanica deritzona fundatu zuten, baita nola-halako subiranotasuna ere Nafarroa euskaldunaren gain (Iruñea anexionatzea 796-798 inguruan)»7.(nik euskaratua, jakina) Ez dakit, halere, Jedinen baieztapen hori, Iruñea anexionatzeaz dioena, zenbateraino den egia. Europaren eragina bizi izan zuen, maila erlijiosoan, geroago Clunytarren aldetik (XI. mendeaz gero), zistertarren (XII mendeaz gero) aldetik. Eta, jakina, askoz lehenago, Europatik etorririk, kristautasuna sarrarazi zutenen aldetik. Ez da nire asmoa horretan luzatzea. Baina horrek indar ematen dit esateko Europan katolikoek bizi zuten jarrera orokorrak bazuela zerikusirik E.H.koen artean ere. Horiek horrela, Zirilo eta Metodio santuek, IX. mendean, zailtasunak izan bazituzten testu liturgikoak herri-hizkuntzan emateko, E.H. mezako testu bibliko apurrak entzutez hartzeko ere barau egin behar izango zuten; katekesian ere ezer gutxi entzuten bide zuten Bibliaz; alde horretatik, Danubio inguruko ebanjelizazioaz, VIII. mendearen azken aldera, hona Jedinek dakarrena: «Kristoren misterioa, fedeari dagokionez, modu harrigarriro sumarioan ageri da idazki kateketikoetan»8 . Baina luze joko luke prozesu hori guztia adierazteak. Geroago ere ez da nabari, Bibliaren ikusmolde nagusia herri-mailan txertatzeko mugimendu orokorrik. Behin eta berriz irakurtzen da predikua bera kaxkarra zela, kleroak ez zuela prestaketa egokirik, liturgia bera arduragabe ospatu ohi zela. Juan Gerson (+1429) kexu da Biblia mespretxatua delako. Jakinik, herriak latina ez zuela ezagutzen, guztiz bitxia gertatzen zaigu 1397an eginiko kontsulta hau: «Utrum sit licitum, sacrae scripturae libros in vulgari editos vel translatos legere eta habere» (ea zilegi den herri-hizkuntzan argitaratuak edo jarriak izan diren eskritura santuko liburuak irakurtzea edo edukitzea). Harrigarria, baina Bibliaz zuten atxikipenaz esanahi handikoa.Europan Bibliaren inguruan zen jarreraz azken testigantza gisa, hona lerrokada hau: XIV. eta XV. mendeetako Europa erdialdeko kristau-predikuari gagozkiola, ikuspegi ilun hau dakarte C. Bihlmeyer eta H.

94

Tuchle historialariek9: alde batetik, sona eta hitz-jario handiko predikari batzuk bai, baina, bestetik eta, oro har, hitzaldietan eskola teologikoen arteko eztabaidez jardun ohi ziren; prediku herrikoian, berriz, gustu eskaseko legendak, adibideak eta anekdotak ziren nagusi. Humanismoa gailurrean zenean, Italian nagusiki, antzinako klasikoen aipamenek alde batera utzarazten zuten Biblia. «Predikari asko oso gutxi mintzo ohi ziren Kristoz». Prediku ona monasterioetara eta zenbait talde txikitara mugatu ohi zen.E.H.ko egoerara zehazkiago gagozkiola, hor daukagu Axularren GERO famatua. Bere handitasunean, ez du salbamenduaren historia jardungai, baizik aszetika; zehazkiago esanda, liburuaren tituluak berak −GEROk− adierazten duen eta Axularrek berak IRAKURTZAILEARI delako pasartean, 6. zk.an10 dakarrena: «etzuela deusek ere hanbat kalte egiten arimako, eta ez gorputzeko ere, nola egitekoen geroko utzteak, egunetik egunera, biharretik biharrera luzatzeak».Villasantek argitalpen horri egindako AITZINSOLASAn liburuaren hainbat ezaugarri aipatu ditu esku artean dudan auziaren inguruan: «erdi mailako jende diruduna eta zerbait eskolatua dena»rentzat egina da, «kristau fedearen ikuspegitik hartua da», «eskolastiko on gisa» dihardu autoreak, «Eskritura Saindutik hartutako pasarteek dute lehen tokia Gero-ren aipamenetan», «Behin baino gehiagotan esan da... Kristau bizitzearen saiets edo alderdi negatiboak azaltzen dituela». Horrek guztiak aski ondo deskribatzen du liburuaren izaera; halere, baditut neure dudak laugarren ezaugarri horretaz: Bibliako aipamenek ote duten ala antzinako autoreenek ote duten lehentasuna. Nolanahi ere, Biblia ez da hartu, askoz gutxiago ere, kontakizun gisa, baizik autoreak «eskolastiko on» bezala frogatu nahi duen zerbaiti plus bat emateko; hau da, Biblia sententzia-sail handi bat duen zaku handitzat hartu da, behar denean, autoritate bila, eskua nora bota izan dadin.Esan beharra dago hemen, GEROren lehen edizioa 1643koa dela. Hau da, Trentoko kontzilio ondokoa, eta Kontrarreforma garaikoa. Esan nahi da, alegia, Ipar Euskal Herrian, Donibane Lohitzuneko idazle taldetxoak, euskaraz eta erlijioaz liburu on bat idatzi beharra ikusi, akuilatu eta erabaki zuenean, ez zuela ikusi Joanes Leizarragak, ia mende bat lehenago, urratu zuen bideari jarraipena emateko aukerarik. Izan ere, lehenago Biblia herri-hizkuntzan ematearen kontrako jarrera handia izan bazen, areagotu egin zuen hori Trentok berak, bere anbiguotasunen bidez. Kontrarreformak, berriz, debekatu ere egin zuen11. Jesusen gurutzean ezarritako idazkiari eskaini zizkioten hiru hizkuntzetan soilik idatzi, irakurri eta entzun omen zitekeen Biblia: hebreeraz, grekoz eta latinez. Luter-en eta lagunen Erreformaren kontrako jarrera itsua izan zen. Benedikto XIV.a aita santuak Brevis agiria atera zuen 1757an Biblia herri-hizkuntzan irakurtzeko baimena emanez.

95

Bibliaren gabezia hori ordaindu nahian, Europa guztian sortu zen dotrina-saila, kristau-ikasbideen sail handia. Euskal Herrian, proportzioz, inon baino sail handiagoa. Baina hona zer dioskun E.H.ko dotrinen kontuan aditua den Jose Mari Rementeriak, Trento ondoko kristau-ikasbideez ari dela: «Azken gizaldiotan, Eliza osoan erabili diren Kristau Ikasbide gehienak 1566an agertu zen Catechismus Romanus-en oinarrituak izan dira; baina Trento-ko Dotrina honen alderdi on asko −haren Bibli kutsua, Irakatsi guztiak Kristoren inguruan eratzea, metodu aldetik ematen dituen argibideak... − guztiz alde batera uzten dituztela. Dotrina hauen ardura guztia, herejeen aurka, fede egiak argi irakastea izango da»12. Catechismus hori Pio V.a aita santuak 1566an argitarazitako dotrina da.

2. E.H.ko katolikoek Biblia kontuan izan

Duela gutxi, galdera egin zioten Jon Sobrinori ea zergatik ez den ikusten gaur egun XX. mendean izan ziren teologo handiak bezalakorik. Erantzuna: «Ez da egia teologo handirik ez dagoelako hori; gertatzen dena da gaur egungo teologoak herriaren teologo direla, teologia narratiboa, kontatzailea, egiten dutenak»13.

Ez dakit erantzun hori egokitu dakiokeen gure kasuari. Hein batean bai. E.H.ko kristaua ez ote da izan Biblian ikasi gabea, baina egintzetan bibliaren betetzailea? Eta ez ote da izan, Bibliaren irakurlea ez, baina bai Bibliaren kontatzailea?

Erdi Aroaz bederen nekez aurkituko dugu erantzunik bigarren galderarentzat: Bibliaren kontatzailea ote zen E.H.ko kristau hori? Lehenengo galderari dagokionez, baikorrago erantzun genezake agian. Berariazko testigantzarik esku artean izan gabe ere, aztarna edo susmo batzuk aipa genitzake.

Aro modernoari gagozkiola, kontatzaile izan delakoaz badugu testigantza argiagorik; badu euskaraz alde horretatik hainbat liburu, erruz erabili izan denik; Bibliako testua izan gabe, Bibliako pasadizoen kontakizun direnez ari naiz; ezin jardun ninteke puntu honetaz, lana entregatzeko epea gainditua eta lana luzeegi egiten ari zaidalako; dena den, testigantza idatziak hor daude. Irakurri gabe, Bibliaren betetzaile izateaz, berriz, Erdi Aroko kasu berean izango ginateke aro modernoan ere. Ikus dezagun zerbait puntu honetaz.

2.1. Irakurri gabe, Bibliaren betetzaile

Gauza jakina da: 1571 arte euskaraz ez dugu izan ez Bibliarik, ez Itun Berririk. Eta 1571ko Testamentu Berriak, Joanes Leizarragarenak, bizi laburra izan zuen, geroago azalduko dugunez. Eta Vatikano II.a kontzilio

96

arte euskaratu zirenek ez zuten izan, esateko, irakurlerik, Orixeren meza liburuko14 bibli pasarteak salbu.

Halere, nondik edo handik jaso izan du euskaldun askok ebanjelioaren kutsua, izan duen jokabideak adierazten duenez; ez, jakina, beste herri batzuk baino hobea izan delako, ezta txarragoa ere, ordea. J.I. Tellecheak, Loiolako Ignazioz ari dela15, dioen hau oso zabal hartu izan da euskaldun jendeaz: «Egun hartan aurkitu zituen (Inaziok) arrantzaleen eskuzabaltasun eta bihotz ezagun-ezagunak».

Bestetik, pentsatzekoa da kleroak gutxi-asko ezagutuko eta agertuko zuela Biblia herrian. Alabaina, egia esan, alde horretatik klero hori ez da gehiegi famatu izan predikuan eta katekesian egindako lanagatik; askoz gutxiago Bibliaren ikuspegitik egindakoagatik. Baina, pentsatzekoa da ere ez zela jardungo Bibliari inolako erreferentziarik egin gabe. Kalbinismoak XVI. mendean Bibliako Itun Berria euskaraz emateko hain jende abila eta trebea, Joanes Leizarraga eta lagunak, aurkitu izanak zerbait esan nahi du; bazela, alegia, jende aski treberik; ikus «Leizarragaren talde-lagunak» Joseba Intxaustigan16 . Bestetik, Bibliaz erreferentziarik egiten ez bada ere, kleroan batzuek bederen bazutela kezkarik agertzen du Axularrek dakarren esaldi honek: «Egun batez, konpainia on batean, euskaldunik baizen etzen lekhuan nengoela, ekharri zuen solasak, izan zen perpausa, etzuela deusek ere hanbat kalte egiten arimako, eta ez gorputzeko ere, nola egitekoen geroko utzteak...»17.

Alde horretatik, XIV. eta XV. mendeetako Europa erdialdeko kristau-predikuari gagozkiola, ikuspegi iluna dakarte C. Bihlmeyer eta H. Tuchle-k18: alde batetik, sona eta hitz-jario handiko predikari batzuk bai, baina, bestetik eta oro har, hitzaldietan eskola teologikoen arteko eztabaidez jardun ohi ziren; prediku herrikoian, berriz, gustu eskaseko legendak, adibideak eta anekdotak ziren nagusi. Humanismoa gailurrean zenean, Italian nagusiki, antzinako klasikoen aipamenek alde batera utzarazten zuten Biblia. «Predikari askok oso gutxi mintzo ohi ziren Kristoz». Prediku ona monasterioetara eta zenbait talde txikitara mugatu ohi zen. E.H.an ere horrelatsu?

Hirugarren, monasterioak eta bestelako eraikin erlijiosoak aski garaiz kokatu ziren E.H.an: Leire (XI. m.), Uxue (XII. m.), Aralarko San Mikel (1098an), Zangotzako Sta. Maria (XII/XIII. m.), etab.19 Horietako apaindurek bazuketen Bibliako erreferentziarik. Esan nahi dut, batetik, Bibliarekiko erreferentziarik ikusiko zuela euskal jendeak; bestetik, monumentu famatu horietara mugatu gabe, E.H.ko zokoetan egin ziren eliza, ermita etab.etan Bibliaren kutsuak eragindako eskua ikusiko nuke, bai artistengan, bai monumentuak eragin eta egin zituen herriagan.

Badirudi, hasiera batean katekesia ez zutela gehiegi lantzen. Halere, ez zen ez-ohikoa Tellecheak Loiolako Ignazioz dakarren pasadizoak ondo adierazten duenez20: Ignaziori, Parisen gaixotu delarik, bere jatorriko

97

haizeak eta giroak on egingo lioketeela esan diote; etorri (1535ean) eta katekesia ematen hasi nahi du; anaia batek agertu dio ez zaiola inor etorriko entzutera, baina hark «bat bakarra aski nuke»; bat ez, baizik entzule asko izan zuen. Ez dakigu euskaraz jardun ote zuen; segur aski, bai. Trentoko kontzilioaren ondoren, E.H.ko gotzainek askotan eskatzen diote kleroari katekesia eman dezan, eta euskaraz eman dezan, gainera. Zoritxarrez, dotrina inprimatuek adierazten dutenez, erreferentzia gutxi egiten zaio Bibliari.

Axularrek, halere, askotan aipatzen du Biblia21..Obra aszetikoa da. Ezin jakin zertaraino sartu zen lan hori herri xehean.

Horiek horrela, modu lausotsuan geldituz bada ere, hainbat alderditik harturik, esan genezake E.H.ko jendeak Biblia bizi zuela, nola edo hala, neurri batean. Askoz bortitzago baiezta genezake hori jarri dugun mugaren, Vatikano II.a kontzilioaren, bezperako jende asko ezagutzeko zoria izan dugunok. Horretan, agian, segidan dakargun zati honek, Bibliaren kontatzaile izatearenak, zerikusirik izan du.

2.2. Irakurri gabe, Bibliaren kontatzaile

Lehenago aipatu dudan Jon Sobrinok hau dio: gaur egun «teologia narratiboa, kontatzailea» egiten da. Baieztapen horri nabari zaion ahoberokeria kendurik, garbi dago zein duen xede Sobrinok teologia egitean. Biblia salbamen-historia baldin bada, kontatu egin behar da. Ez da dialektika-kontua, ez da burua hausten ibiltzea Jainkoa badela eta horrelakoak argudioka frogatzeko. Bibliak herri batek bizi izan duen esperientzia kontatu digu.

Alde horretatik, zer egin da Euskal Herriko katolikoen historian? Pentsatzekoa da Euskal Herrian kristautasuna sartu zenetik, Jesu

Kristo izango zutela erdigune. Baina Europa osoan gertatu zen bezala, eliz gurasoen aroa bukatu zenetik, kontatzearena baino gehiago argudiatzearena nagusituko zen.

Halere, Itun Zaharreko eta Berriko kideek egiten zuten bezala, gure aurrekoek izango zuten sutondoan zer kontaturik ebanjelioaz, argindarrik eta telebistarik ez zuten iluntze luze haietan. Kontu zaharrek eta ebanjelioko pasadizoek izango zuten tokirik. Gure herria kontatzaile izatearen testigantza argia dakarkigu Orixek Euskaldunak poemari ezarritako Itzaurrean22: «Eunetatik larogeita amabost, gutxienik, neure begiz ikusiak, neure belarriz entzunak ditut», dio poemakoak nondik hartuak dituen adieraztean.Dena den, berandu samarrekoa bada ere, eta euskarazkoa ez izanik ere, badugu testigantza bat kontatzearena neurritxo batean bizirik agertzen diguna Euskal Herrian: Loiolako Ignaziorena. Iruñean, 1521ean, larri zauritua delarik, Loiolara erretiratu da, «eta Vita Christi bat eta santuen

98

bizitzaren beste liburu bat eman zizkioten». Vita Christi ez zen kontakizun purua, ezta, ordea, ohikoak ziren liburu teologikoak bezalakoa ere; neurri batean, bederen, kontatzaileetakotzat eman daiteke. Izan zen antzerki liturgikorik ere XVI. mendean, Koldo Mitxelenak dioskunez23. Zuberoako pastoraletan ere egin ohi zaio erreferentziarik Bibliari; baina horietarik XVIII. mendea baino lehenagoko testurik ez da gorde.

Aski geroago, baditugu idatzizko hainbat testigantza. Esaterako, Etcheberry apheza, Testament Zaharreco eta Berrico istorioa (1874); I.Z.eko 36 kap. eta I.B.ko 18 ditu; Lardizabal, Francisco Ignacio de, Testamentu Zarreco eta Berrico condaira (1887); I.Z.ko 31 gai eta I.B.ko 17, etab.

Katolikoen artean, Bibliarekiko atxikimendua handitzean, XX. mendean, asko ugaldu dira horrelako obrak. Esan daiteke, predikuan eta katekesian ere indar handia hartu duela Bibliako pasadizoak kontatzearen joerak. Katekesiari dagokionez, hala egiaztatzen dute erabiltzen diren testuek, bai paperekoek bai bideoek. Igandeko bibli testuen inguruko homilia prestatzeko osagarriak ere indarra hartzen ari dira, bai paperean bai internetez emandakoak. Halere, harrigarria da euskaraz emana den Holandako Dotrinak24 oihartzun handiagoa ez izana.

Azkenik, Bibliaren inguruan oso emankor bihur daitekeen beste fenomeno bat. Han eta hemen, laikoen artean Bibliaz nola baliatu ikasteko taldetxoak eratzen hasiak dira. Baditut bi herrialdetako datu xume batzuk, Ipar Euskal Herrikoak, Belokeko Marcel Etchehandyren eskutik jasoak, eta Gipuzkoakoak, Mª Jesus Amundarainen eskutik.

Hona Mª Jesusena (2009-10-29):

- «Nire hemengo [Donostiako Elizbarrutiko] lana Hitzaren irakurketa fede ikuspegitik egin nahi duten taldeak sortzea da; hauei lagundu eta beroien animatzaileen formazioa prestatu, horretarako behar diren ikastaroak antolatuz.- Gaur egun, Gipuzkoan ehun inguru dira irakurketa hau egiten duten taldeak; hauetatik hamabiren bat talde euskaraz eta gaineranzkoak erdaraz.- Ikastetxeetan, oraingoz, Oñatiko Elkar hezi ikastetxean dago irakasle talde bat eta baita gurasoen beste talde bat ere. Gehienak parrokien inguruan sortutako taldeak dira- Nik dakiten elizbarrutietan, proiektu orokorra bezala, Santander, hemen eta Huelvan; baina parrokietan badira esperientzi gehiago. Adibidez Durangon hasten dabiltza…».

Hona Martzel Etchehandyrena (2009-10-22):

99

«Orai berean mintzatu naiz elizbarrutiko arduradunarekin :

- Bibli formakuntza arduradun bat bada Euskal Herrirako (beste bat Biarnorako) : Jean - Pierre Etcheverry.- 6 talde baditu, Iparraldeko 6 herri-nagusitan.- Talde bakotxak 2 oreneko ikastaldia badu hilabetero, 8 hilabetez.- Talde bakotxak 20/30 ikasle ditu. Orotara 150 bat.- Dena frantsesez egiten da. Duela 4 urte arte euskaraz ere egiten zen. - Beloken, 10 hilabetez, oren bat eta erdi hilabetean, Ebanjelio irakurketa bat egiten da, ikasleek berek eskaturik, eta euskaraz bakarrik. 10 bat ikasle.- Beloken, 8 hilabetez urtean, hilabetero egun bat osoz, kurtso bat emaiten da Bibliari buruz. Joan den urtean Jondoni Paulo zen ikasgai. 20 bat entzule. - Ikastetxeetan ez da bibli kurtso berezirik, katekesian ez bada». Nire lehenengo sail hau bukatzeko, galdera bat utzi nahi nuke airean, lehenago aipatua dudan Jon Sobrinoren erantzunaren haritik. Hau dio Jonek: garai bateko teologia monjeek eta klerigoek egina zen, teologia espekulatiboa «XX. mendearen azken aldera bakarrik hasi dira arduratzen, ez bakarrik Jesusek irakatsitako egiez eta doktrinaz, baita egintzez ere. Teologo klasiko bati ez zion sekula buruak emango hau esatea: “Jesus jateko moduagatik hil zuten”. Duela gutxi arte, Jesusen otorduak ez zitzaizkion axola teologiari. Bestetik, askapen-teologiak dio ezen bigarren datorren egintza dela teologia. Jardutea da lehenengo gauza, zuzenaren alde borroka egitea; ondoren soilik egin daiteke teologia»25 . Eta nire galdera: zer-nolakoa da gaur azaltzen ari garen Biblia?

II. BIBLIA EDO BIBLI ZATIAK EUSKARAZ

Orain artekoan saiatu naiz azpimarratzen, Bibliari dagokionean, guztia ez dela idatzia izatea. Hain juxtu, euskal literaturak ere, guztira harturik, idatzia izan dena baino osagarri gehiago izan ditu eta ditu. Esan beharrik ez.

Baina, sail honetan, idatzia izan denari lotuko natzaio. Itzulpenen kontu ematearekin batera, on zatekeen Bibliako pasadizoekin egin izan diren antologia nagusienak ere aipatzea, baina hori beste norbaitek egin beharko.

1. Joanes Leizarragaren Testamentu Berria

100

Leizarragaren hau hainbat aldiz berrargitaratu izan da osorik26; zatika ere bai.Ugaria da liburu honen inguruko bibliografia; eskurakoienak aipatuko ditut oharrean27. Zertzelada ugari aurkituko dugu aipatu bibliografia-lan horietan, bibliografia gehiago ere bai. Nire gusturako, bi osagai ikusi dut eskas lan horietan: batetik, itzulpenaren exegesi-balioaz ezer gutxi argitu izana; bestetik, Schuchardt-en goi-mailako azterketa filologikoaz aparte, maila apalagoko euskararen deskripzio egokirik eman ez izana; azken puntu honetaz, Akesolo luzatu da gehienik eta Kintana ere aski; ez da nire asmoa −gai ere izan behar da− hutsune hori betetzekoa.Horiek esanik, bil ditzadan egileaz eta obraz datu eta ezaugarri berezienak.Luter handiak XVI. mendean harrotu eta eragin zuen erreformak adar asko bota zuen. Horietan bat, kalbinismoa. Katolikoen aldetik ere eliz erreformatzaile baikor handiak sortu ziren garai bertsuan; baina ezagunagoa eta indar handikoa joera negatiboko kontrarreforma nagusitu zen ondoren. Horrek, esku artean dugun arazoari −euskarazko bibli liburuaren hedapenari− dagokionez, eragozpen handia sortu zion: Biblia herri-hizkuntzan jartzea debekatzeraino iritsi zen aipatu kontrarreforma hori, lehenago esana dudanez, eta, debeku hori alboratzeko, XVIII. mendea arte ez zuen burua altxatuko herri-gogoak.Kalbin-ek (1509-1564), joan-etorri eta liskar askoren ondoren, Genevan kokatzea eta han indartsu eta boteretsu egitea lortu zuen. Luter baino oldartsuagoa zen, eta geografi alde askotara egin zituen keinadak. Euskal Herrira ere bai. Eta giro aproposa aurkitu zuen Nafarroa Beherean, erreforma protestante erlijiosoari zegokionez baino gehiago egoera politikoagatik.

Hain zuzen, Euskal Herriarentzat hain galgarri gertatu ziren Aragoi-Gaztelako errege katoliko izenekoek, indarra eta aita santuaren balizko bulda28 zirela medio, Nafarroa txiki eta zimur utzi zuten: Nafarroa Garaia lapurtu (1512) eta Nafarroa Beherearekin bakarrik utzi Nafarroako zinezko (ez jatorrizko, halere) erregeak. [Zein ote da euskaldunen zoria, orduan bezala, behin eta berriz herri-agintariek eta eliz agintariek gure aurka bat eginda agertu behar izateko: Fernando eta bulda, Franco eta eliz hierarkia, Francoren ondoko espainol agintea eta Espainiako gotzain-batzarra, besteetan ez bada ere, gure auzian bat eginik kontra agertzeko? (Barkakizun izango ahal dut, bihotz-mina husteko, lekuz kanpoko digresio hori!)]. Urte batzuk geroago, Enrike II.a aita hiltzean, Joana III.a Albretekoa gertatu zen «Nafarroako erregina eta Biarnoko Andre gehien». Hegoaldeko erregea eta Pariskoa kontra zituela, ez baterako ez besterako, inorako ez zela gertatu zen Joana. Egoera hartan, zirriztu bakartzat protestante erreformatzaileen, zehazki kalbindarren, laguntza ikusi zuen, eta hartara jo zuen.

101

Hala, jendea bereganatzeko, kalbindarren arma nagusia Biblia zela nabariturik, buru-belarri ekin zion Testamentu Berria euskaraz emateko baliabideak eskaintzeari. Erreforma finkatzeko asmoaz, orobat eragin zuen Joana Albretekoak salmo-sail osoa biarnesez eman zezaten.

Horrela lotu zitzaizkion Joanes Leizarraga −Lapurdin jaioa zen 1506 inguruan eta 1600 inguruan hil: ohi ez bezala ez zen izan Pabe-n urte horretako Sinodoan, 1598an Bastidan jarraitzen zuen artzain, eta 1601ean beste bat ageri da han artzain− eta lagunak (leizarragatarrak Joseba Intxaustiren hitzetan29) lanari, Pabe-ko sinodoan 1563an eskatu zioten Leizarragari itzulpenari; handik bi urtera bukatua zuen lana. Baina, lagunekin eta gabe, askotan orraztu behar izan zuen hasierako lan hura. Azkenean, 1571n eman zuten argitara, Rochellan, erregina hil (1572) baino zerbait lehenago. Testamentu Berria-z gain, hasieran aurkezpena eta sarrera eman zituen liburuan, eta bukaeran hiztegitxo bat, Othoitza Ecclesiasticoen Forma (otoitzak eta sakramentuak), Catechismea, Testamentu Berrico hitz eta minçatzeko manera difficil bacoitz batzu bere declarationequin, Testamentu Berrico materien erideiteco taula, Kalendrera, Heuscal Herrian gaztetassunaren iracasteko cargüa dutenér..., Christino batec iaquiteco dituen punctu... Esan behar da, ordea, testu biblikoaren ondoko osagarriak ez datozela bat Euskaltzaindiaren argitalpenean eta Caja Navarrakoarenean.

Leizarragaren itzulpenaren kalitateari dagokionez, gogo duenak jo beza emandako bibliografiara. Niri dagokidanez, neure hitzez adierazten hasi ordez, nahiago dut irakurleak berak ebatzi dezan. Hartarako, gure itzultzailearen testu labur bat gaur egungo behe-nafar baten, Martzel Etchehandyren, itzulpenarekin konpara dezan eskainiko dut: 1 Korintoarrei 13,4-13.

Leizarraga Marcel Etchehandy1 Ko 13,4 Charitatea patient da, benigno da, charitatea ezta inuidiofo: charitateac eztu insolentiaric, eta ezta hancen:5 Eztu deshonestateric eguiten, eztabila bere probetchuén ondoan, ezta despitatzen: eztu gaitzic pensatzen: 6 Ezta bidegabeaz alegueratzen, baina alegueratzen da eguiáz.7 Gauça guciac pairatzen ditu, gauça guciac sinhesten ditu, gauça guciac speratzen ditu, gauça guciac suffritzen ditu.

1 Ko 13,4 Maitasuna jasankorra eta laguntza emailea da; ez da bekaiztia, ez ahoberoa, ez urguluntzia.5 Ez da ahalgegabea, ez berekoia, ez haserrekorra; ez du herrarik atxikitzen. 6 Zuzengabekeriak ez du bozkariatzen, egiak du bozkariatzen. 7 Maitasunak dena barkatzen du, dena sinesten, dena igurikatzen, dena jasaiten.

102

8 Charitatea nehoiz-ere ezta erorten: baina are prophetiác abolituren dirade, eta lengoagéc fin harturen duté, eta scientiá abolituren da. 9 Ecen partez eçagutzen dugu eta partez prophetizatzen.10 Eta perfectionea ethorri datenean, orduan partez dena abolituren date.11 Haourra nincenean, haour anço minço nincén, haour anço iugeatzen nuen, haour anço pensatzen nuen: baina guiçón eguin naicenean, abolitu vkan ditut haourtassuneco manerác.12 Ecen orain mirail batez ikusten dugu ilhunqui: baina orduan beguithartez beguitharte ikusiren dugu: orain eçagutzen dut partez, baina orduan eçaguturen dut eçagutu-ere naicén beçala. 13 Bada orain badaude hirur gauça hauc, fedea, sperançá, charitatea: baina hautarico handiena charitatea da.

8 Maitasuna betiko da. Profezi dohaina itzaliko da, hizketa arrotzez mintzatzea ixilduko, jakitatea ere itzaliko. 9 Erdizkakoa baita orai gure jakitatea, erdizkakoa gure profezia; 10 bainan betearen betea etorriko denean, erdizkakoa itzaliko da. 11 Haurra nintzenean, haur eleak nituen, haur-asmoak, haur-arrazoinak. Gizondu naizenean, haurkeriak utzi ditut. 12 Orai nabar ikusten dugu, mirailan bezala; egun batez aurpegiz aurpegi ikusiko dugu Jainkoa; orai erdizka ezagutzen dut; egun batez berak ezagutzen nauen bezala ezagutuko dut. 13 Hiru gauza ditugu oraidanik, iraunkor direnak: fedea, esperantza eta maitasuna; bainan horietan handiena maitasuna.

1617ko dekretuaz, batean bildu zituzten Frantziako eta Nafarroako erreinuak, eta erreforma protestanteak atzera egin behar izan zuen; ondorioz, Leizarragaren lana zokoraturik gelditu zen; are gehiago, haren Testamentu Berria-ren ale asko erre egin zituzten, ale bakan batzuk salbatu ziren.

Leizarragaz luzatzen ari banaiz ere eta beste puntu asko alde batera utzi badut ere, bi hitz haren eraginaz.

Alde batetik, Euskal Herrian Kristoren ebanjelioa sustatzeko, esan daiteke ez zuela modurik eta aukerarik izan. Denbora gutxiko bizia izan zuen haren liburuak herri-mailan. Bizirik iraun zuten liburu bakanetatik egindako berrargitalpenak, berriz, ez dira txertatu.

Bestetik, darabilen euskararen aldetik, euskalarien artean, oro har, harrera ona izan du. Orixek30 ez du gogoko haren euskara. Esanak esan,

103

Bibliaren edo zatien itzultzaileekin beste hizkuntza askoren kasuan gertatu den bezala, euskarari ere eremu zabala eta handia ireki dio Leizarragak: hiztegiaren, joskeraren, askotariko alorrak lantzearen aldetik; gaur egun kazetaritzara, unibertsitatera etab. zabalkiro eraman izanak egin dionaren antzera: sukalde-zokotik munduko plazara irten ahal izateko atea handi-handi zabaltzen urrats handia izan da XVI. mendeko Testamentu Berria hau.Ioannes de Haraneder-ek31 mespretxu gogorra egin dio Leizarragaren liburuari, exegesiari dagokionez, itzultzailea kalbindarra delakoa. Alabaina, bistakoa denez, itzultzailea kalbindarra izanak ez du zertan oker bihurtu itzulpena.

Leizarragarena bukatzeko, esan dezadan: merezimendu handia du zeren katolikoek, momentuz Bibliari ekin ez bazioten ere, Axularrek eta Trento ondoko dotrina-idazleek enbidoa jaso behar izateko adinakoa izan baita haren akuilatzea.

2. Beste protestante batzuen bibli lana

Leizarragaren ondoren, beste itzulpen txiki batzuk egin zituzten protestanteek. Batez ere, ordea, haren lanaren zati batzuk berrargitaratu zituzten. Azkenean, XX. mendean, haren lan osoa berrargitaratu zuten.

Aipa ditzadan garrantzizkoenak, labur bada ere.

2.1.-Pierre d´Urte32

Ezer gutxi dakigu, garbi, autore honetaz. Donibane Lohizunen jaioa omen. Kaputxino izana. Ingalaterran protestante ageri da (Ipar Euskal Herrian eta Frantzian protestanteen kontrako pertsekuzioa zela eta ihesi joana?); 1706-1719 bitartean idazle ageri da Ingalaterran. Urte horietan egin bide zuen, beraz, bere bibli itzulpena.

Titulu handia eman zion bere lanari: BIBLIA SAINDUA. Testament zaharra eta berria idukitzen dituena...

Egiaz, ordea, Bibliaren hasierako bi liburuetara mugatu zen haren lana: Ethorkia (Hasiera) eta Ilkhitzea (Irteera), hau XXI. kapituluraino. Euskarazko bestelako lanik ere egin zuen.

Bi argitalpen izan ditu: 1884an, osorik, eta 1898an Ethorkia soilik. Akesolok dioenez, errepasatu faltaz ageri diren akats edo huts batzuk gorabehera, «euskera on eta jatorra darabil». Vinsonentzat, Leizarragarrena baino askoz hobea. Jakina, herriari biblia janaritzat emateari dagokionez, oso labur gelditu zen.

4.2.- Protestanteen geroztiko bibli lanak33

104

Protestanteek Itun Berriko liburu bakanak askotan argitaratu dituzte 19. mendean; gehienak lapurteraz; gipuzkeraz eta zubereraz ere bai aleren bat edo beste. Testamentu Berri oso bat ere bai lapurteraz. Denak ere kalitate eskasekoak.

Leizarragaren Testamentu Berria hiru bider argitaratu dute XIX. mendearen amaieran eta XX.aren hasieran: Linschman-ek eta Schuchard-ek 1900ean, eta Dogson-ek, Trinitarian Bible Societyren eskuz, 1903an eta 1908an.

3. Katolikoen bibli lanak XX. mendea arte

Katolikoek ez diote ekin oso berandu arte Biblia nahiz Itun Berria euskaraz emateari. Halere, Haraneder-en aitorpen honek adierazten duenez, bazuten kontzientzia txarrik horretan berandu ibili izanaz: Bainan Jaïncoak haiñitz gracia bereciz seiñalatu içan dituën arren euscaldunac bere haür maïteènetaric batçu beçala, ondicoz oraï arteraïnocoan nihor ez da içatu iracurtcerat eman içan daroënic bere Aita onaren Testamenta, escararat, escaldun guciek adi deçaqueten lengoayarat, itçulia...34.

Baina, noizbait ere, Itun Berriaren itzulpen on batekin ekin zioten.

3.1. Ioannes de Haraneder35

Lapurdiko apaiza zen Haraneder. Badira zailtasunak lagun hau identifikatzeko orduan. Baina gure kasurako, konforma gaitezen datu bakan hauekin: Jesu Christoren Evangelio Sainduaren itzultzailea da Haraneder, eta ez beste titulu hau duenarena: Iesu-Christo gure Iaunaren Testament Berria lehenago I. N. Haraneder done Ioane Lohitsuco iaun aphez batec eskoararat itçulia; orai, artha bereci batequin, garbikiago, lehembicico aldicotçat aguer-aracia, laphurtar bi iaun aphecec; Iaun Aphezpicuaren. Baionan. E Lasarre, M.DCCC.LV; hau, gero ikusiko dugunez, lehenengo hura beste bi lagunek berridatzirik emana da; halere, lehenengo hark, titulu laburraren pean, ebanjelioa bakarrik aipatzen badu ere, Itun Berri osoa dakar; bestalde, zahartzaroan bukatu zuen itzulpena Haraneder-ek, 1740an.

Bere Aitcin Solhasa-n dioskunez: Vulgata-tik egina du itzulpena, eta, horko pasarteren bat ulertzeko zail gertatu zaionerako, frantsesezko bi itzulpen izan ditu begi aurrean: «Jaun Maïtre De Saci eta Aïta Bouhours»ek egindakoak.

Biblian datorren Jainkoaren hitzak duen indarrak eragin dio itzulpena egitera, hura euskaldunen esku jartzeko.

Gainera, badaki «Joannes Leiçarraga ceritçan Beracoïzco aphez edo erretor cen batek noizbeït aspaldi inprimaraci içan çuëla Testament berrico liburua, berac escararat itçuliric; baiñan nola dohacabe hura, erreligione catholica eta eguiazcoa utciric orducotz ja itçulia baitcen Calvinen secta

105

içurriztaturat eta heren heresia poçoatuaz cutsatua, ecin guelditu da bere obrari iretchequi gabe cembeït lekhutan berac hartu içan çuë içurritic eta irentsi içan çuën poçoïnatic...». Leizarragaren uste gaizto horrek areagotu egin dio bere asmoa gure Haraneder-i.

Itzulpegintzari dagokionez, testuari zorrotz lotu zaio: «garbiqui eta fidelqui» itzuli nahi du; «ez choïlqui sensuari, baiñan oraiño eguin ahal beçambat lettrari berari çorrotxqui eta urratsez urrats jarraïquiz».

Poztekoa da Haraneder-ek Aitcin Solhasa-n Bibliarekiko, hau da, Jainkoaren hitzarekiko agertu duen atxikimendu bizia. Harrigarria da era berean, ordea, Leizarragari eta haren lanari agertu dien mespretxua. Larramendik garai bertsuan Leizarragaren lanaz eman zuen iritzia guztiz bestelakoa izan zen: «Por lo demás, no se puede conocer que sea calvinista el traductor, que está a mi entender muy ajustado en su traducción»36.

Lan ona egin zuen Haranederrek. Euskarari dagokionez, atseginez irakurtzen da. Exegesiari dagokionez, ez da gehiegi aztertua izan; alde horretatik, letrari zorrotz lotu izan nahiak, berak dioenez, ez zion gehiegi lagunduko, jakina. Nolanahi ere, Biblia herriaren esku jarri nahi izana ez zuen lortu, zuzenean bederen. Haren itzulpena ez zen argitara eman, ez dakigu zergatik, harik eta 1990ean Euskaltzaindiak, Patxi Altunak paraturik, plazaratu zuen arte; Haraneder-en eskuizbribua, bitartean, azken aldian bederen, Uztaritzeko Seminario Txikian egon zen, isil-isil, Lafittek Euskaltzaindiari fotokopiak egiteko modua egin zion arte37. Gaur egun, inork gutxik joko du liburu horretara Jainkoaren hitzaren bila. Euskarazko senaren bila joateko, ordea, altxortegi bikaina dateke.

3.2. Joannes Haraneder-en lana berridatzia38

Esana dugunez, bukatua zuen Haraneder-ek bere itzulpena 1740an. Eta herriaren esku jartzeko antsia agertu zuen. Alferrik; 1990a arte ez zen argitara eman haren lana, honen aurreko azpiatalean ikusi dugunez. Halere, hein batean bederen, bete zen haren gogoa aipatu hori baino lehenago.

Segidako titulu hau zeraman liburu bat agertu zen 1855ean, ehun eta hamabost urte geroago: Iesu-Christo gure Iaunaren Testament Berria lehenago I. N. Haraneder done Ioane Lohitsuco iaun aphez batec eskoararat itçulia; orai, artha bereci batequin, garbikiago, lehembicico aldicotçat aguer-aracia, laphurtar bi iaun aphecec; Iaun Aphezpicuaren. Baionan. E Lasarre, M.DCCC.LV.

«Testament Berria» badio ere, lau ebanjelioak soilik dakartza liburu honek, Haraneder-enak ez bezala. Maurice Harriet-ek (1814-1904) eta Pierre-Berrea Dassance-k (1801-1858) eraberritu egin zuten Haraneder-en jatorrizkoa.

Orixeren ustez, «euskera ederra, ugarian» dator39.

106

3.3. Louis-Lucien Bonaparte printzea (1813-1891)40

Euskal itzultzailea ez izanik ere, merezi du aipamen handi bat eragile bezala egin zuen lanagatik.

Ingalaterran jaio zen printze frantses hau; euskaltzale sutsua, eta hizkuntzalaria; Napoleon I.aren iloba.

Euskal idazle onen lankidetzaren bila jardun zuen, eta itzulpen asko eragin zien. Haien lan asko inprimarazi ere bai bere kontura. Lanik nagusienak Duvoisin-ek lapurteraz eta Uriarte-k gipuzkeraz jarritako bi Biblia osoak izan ziren. Baina Bibliako liburu bakanak eta liburuen zatiak ere euskararazi zituen. Egundoko lana Bonaparterena. «Buruan asmo nagusia ahozko hizkuntza zuen arren, ikuspuntu literariotik zorionekotzat ematekoa den inkontsekuentzia batengatik, prestarazi zituen bertsiorik gehienak tradizio idatziak jada finkatuak eta normalduak zituen hizkuntz aldaeretan datoz, hau da, haren jarraitzaile Campionek, 1884an, “euskararen lau euskalki literario” deitu zituenetan: bizkaiera, gipuzkera, lapurtera eta zuberera» (Michelena, L.; nik euskaratua).

Bonaparteren helburua, Biblia euskararaztean, ez zen erlijiosoa, filologikoa baizik. Nolanahi ere, eragin koxkorra izan zuten euskararen munduan berean ere, tirada txikiak egiten baitzituen.

Gainera, asko inprimatu gabe gelditu ziren. Gaur, zorionez, eskura ditugu horietan gehienak Deustuko Unibertsitateak kaleratutako 26 liburukitan eta, azkenik, guztiak CD batean: «Bilduma osoaren Edizio Digitala Bonaparte Ondareko Eskuizkribuak». Bizkaiko eta Gipuzkoako Foru Aldundietako liburutegietan eta Nafarroako Foru Artxiboan banatuak ziren lan horiek. Halere, beste edizio batean eskura dagoelako, Deustun ez dute argitaratu Duvoisinen Biblia osoa.

Segidan, Duvoisinen eta Uriarteren Biblia osoei eskaini dizkiet lerro batzuk.

3.3.1- Jean Duvoisin (1810-1891)41

Mugazainen kapitaina zen Duvoisin. Biblia lapurteraz jartzeko eskatu zion Bonapartek. Bibliako testua eman behar zuen soilik, ez sarrera, ez ohar. Hori zuen helburu mandatu-emaileak; horretan, Leizarraga kalbindarrak berak baino zorrotzago jokatu zuen Bonapartek; ez, arrazoi erlijiosoengatik, helburu filologikoengatik baizik: Bibliako testua nahi zuen soilik.

Printzeak aukera ona egin zuen kapitaina hautatzean. Trebea zen hau, euskaraz beste hainbat lan egina, euskarari atxikia 1828 inguruan Larresoroko Seminarioan egin zituen urte apurrak ezkero.

Biblia osoa euskaratzeko, Bardozera (Lapurdi) erretiratu zen, eta liburu-sailaz inguratu: Bibliak latinez, erdaraz (batez ere, frantsesez);

107

bestelako liburu argitzaileak ere franko. Eskura ditu Leizarragaren Testamentu Berria eta 1855ean Harrietek eta Dassancek argitaratua ere. Halere, zalantza guztiak ez dizkiote argitu: «Or konpon, dio bein, or konpon frantses-itzultzailleek beren egitekoa nola burutu duten. Emen behar duguna auxe da beiñik bein: Bibliaren esan-naia ongi artu, pasarterik illunenak irakasleek nola ulertu dituzten ikusi; eta, gero, aurrean ditugun itzak aalik eta argien eta zeatzen itzuli. Gaizki egin badut ere, bide ortatik ibiltzen saiatu naiz, beintzat»42.

Ez zuen berehalakoan bukatu lana; bidean kezka handiak izan zituen. Baina sei urteren buruan entregatu zuen itzulpena, 1865ean.

Itzulpenari dagokionez, latinari lotuegia dela esan izan da −kontuan behar da izan, jatorri-liburu nagusia Vulgata izan zuela−.

Euskararen kalitateaz, berriz, bikaintzat eman dute bai Mitxelenak bai Villasantek; Orixek ere ontzat eman du, nahiz batzuetan euskara behartu behar izan duen.

Bai itzulpenaren bai euskararen aje horiez jabeturik da autorea bera ere. Beste baten agindu zorrotzera makurtu beharra ez du batere gustuko izan. Baina egindakoak balio duelakoan da. Eta gara.

Herrian ez du eraginik izan. Batez ere tirada txikia egin zuelako; gainera, katolikoen aldetik bederen, agindua zegoen hierarkiaren baimenik ez zuen.

3.3.2. Uriarte, Jose Antonio (1812-1869)42

Uriartek, bizkaitarra izanik, Biblia gipuzkerara itzultzeari ekin zion. Uriarteri prediku ematen entzun ziolarik (1856), Printzeari gustatu eta hari eskatu zion Biblia gipuzkerara itzultzea.

Frantziskotarra zen Uriarte, eta Euskal Herri osoan ibilia; ez, noski, ibilkari huts, baizik, erleak bezala, non zer onik aurkituko. Aproposa zen, beraz, Printzearen gogoko itzulpenerako. Biblia osoaz gain, lan asko egin zizkion. Londresera dei egin zion Bonapartek 1858ko uda partean, Biblia osoaren lana eskaintzeko. Aitzaki-maitzaki hasi zitzaion bizkaitarra, baina azkenean onartu. Hala, 1859an Bermeon ekin zion lanari. Duvoisinek bezalako lan-girorik ez zuen izan han: Bibliaz aparte, lan bat orain, beste bat gero... Hiltzeko zorira iristeraino gaixotu zen behin; lanaren lanaz, esan zioten ingurukoek. Baina Uriarte aurrera eta aurrera, bere burua engainatu nahi izateraino: «sendagileek eta elkarte-buruek nagoen baino okerrago nagoela uste dute».

Bere azken lana 1868an bidali zion Printzeari. Biblia osoa euskaratua zuen. 1868ko udazkenean, frantziskotarrek Bermeo utzi beharra izan zuten, eta Uriarte Zarautzera eraman. Oso gaixo. 1869ko otsailaren 20an hil zen, 67 urte zituela.

108

Latinari oso loturik egin behar izan zuen bere itzulpena, Printzearen gustura egiteko. Vulgata ilunegi aurkitzen zuenean, gaztelaniazko bi autoretara jotzen zuen: Scio eta Torres Amat.

Irakurri ez dudan liburuko euskararen kalitateaz ezin ezer esan. Halere, bai Mitxelenak bai Villasantek inportantetzat eman dute lana. Eta Villasantek behinola agertu zuen gogoa betea da: Deustuko Unibertsitateak argitaratu du.

4. Biblia euskaraz 20. mendean eta 21. mendeko 1. hamarkadan

Tituluan aipatu aldiak aupada handia, oso handia, eman zaio Bibliari mundu osoan, bai protestanteen aldetik, bai katolikoen aldetik. Euskal Herriari dagokionez, berriz, are handiagoa, esango nuke; kasu honetan, nagusiki, katolikoen aldetik.

Kopuruz eta kalitatez bultzada handia eman diogu. Zorionez.Kopuruz, besteak beste, Biblia osoaren lau itzulpen lortu ditugu:

Olabide (1958),Kerexeta (1976, 1993, 1994) ( Elizen Arteko Biblia (EAB) (bi argitalpen: 1994, 2004) eta Marcel Etchehandy (2007). Horiez aparte, Liturgi Batzordeek (Bizkaia, Gipuzkoa, Ipar E.H.) zeinek bere itzulpena egin dute, Biblia oso-osoa ez bada ere, gehien-gehiena zeinek bere “euskalkian” emanez44.

Kalitatea. Batetik, guztiek helburu erlijiosoa izan dute, hau da, Biblia herrian txertatu nahia; egokiago esanda, herriak duen galdera gizatarrari eta erlijiosoari salbamen-historiaren esperientzia eskura jarri nahia. Bestetik, itzulpen nagusienetan jatorrizko testura jo da: hebreera, arameera, grekoa.

Euskal Herriak, euskararen kontuan, izan duen eta duen arazoari erantzun desberdina eman diote aldi honetako itzulpenek. Euskara batuaz edo baturanzkoaz ari naiz. EABren itzulpena abian jarri eta burutu arte, ez da izan inolako erantzun beterik gai horretan. Ondoren, Marcel Etchehandyk ahalegin handia egin du, baina, berak errepikatu bezala, Iparraldeko bere garaiko belaunaldiari erantzun nahi izan dio; dena den, Marcel-ek EAB oinarritzat hartu izana urrats handia izan da. Hirugarren, Liturgi testuetan oso uzkur jokatu izan dute euskara batuaren inguruan; azkenean, herriaren jarrera zindoari amore eman beharrean gertatu dira; hein handian. Hein handian, diot, zeren zuzentzat emanik ere herrialde desberdinetako elizetan biltzen den jendeak, oraino bederen, testu egokituak eskatzen dituela, ez da onargarria testu horietan, ahal den guztietan, forma komunak emateko ahaleginik ez egin izana, are okerragoa ahal izan den guztian bat egiteaz inolako ardurarik ez agertzea45.

Horiek horrela, labur bada ere, bihoa berri apur bat Biblia osoko lan horiez.

4.1. Olabide, Erraimun (1869-1942)46

109

Sebastian Garcia Trujillok dioen bezala, «Biblia osoaren argitalpen hori [Olabideren Itun Zar eta Berria] Trentoko Elizbatzar Nagusiaren aginduen arabera burututako lehenbizikoa izan zen euskaldunen artean»; ez dadila irakurlea baieztapen horretaz harritu. Biblia oso bana euskaratuak zituzten aspaldi Duvoisin-ek eta Uriartek, baina, beren gogoaren kontra, Bonaparteren agindura ari zirelako, ezin erantsi izan zioten oharrik, ezta eliz hierarkiaren baimenik ere. Olabidek, berriz, bai.

Bibliaren itzulpenari heldu aurretik, euskarazko hainbat lan burutuak zituen Olabidek. Bat-batean, ordea, Biblia euskaratzea otu zitzaion; ezin jasan zuen euskaldunak Biblia euskaraz ezin irakurri izatea. Hala, lehendabizi, Itun Berriari ekin zion, eta 1930ean plazaratu zuen; Orixek dakarrenez, 1924rako bukatua zuen, baina atzerapena izan zuen argitara emateko. Ondoren, Itun Zaharrari ekin zion, baina ezin izan zuen argitaratua ikusi. Azken orrazketa Txinan misiolari ari zen eta lan horretarako etorrarazi zuten aita Frantzisko Etxeberriak eman zion.

Gasteizen jaio zen Olabide. Salamancan zela erabaki zuen euskara ikastea; 27 urte zituen. Bere inguruan, batzuetan, nola-halako euskal ingurunea eratzen saiatu zen; nola-halakoa, ordea. Eta hori antzematen zaio bere euskal idazkietan. Ibilaldi eta egonaldi asko egin behar izan zuen Euskal Herritik kanpo: Salamanca, Oña, Gijon, La Guardia (Pontevedra), Valladolid. Bazituen euskarazko liburu batzuk berekin; gehiena maite zuena Azkueren hiztegia.

1932an Loiolan ari zen Itun Zaharra euskaratzeko lanari atxikirik. Baina Errepublikak Jesusen Lagundia desegitea agindurik, ihesari eman behar izan zion: Arantzazura 1935a arte; Gernikara gero, beste jesuita batzuekin bizitzeko; han harrapatu zuen Francoren altxamenduak; hango larrialdi batean bere eskuizkribuak galtzeko zorian egon zen; 1937an Okzitaniako Tolosara joan zen; han bukatu zuen bai Itun Zaharra, bai bere bizitza istripu batean.

Bukatu, esan dut. Neurri handian, bai. Orixek eta Martin Oiartzabalek asko lagundu zioten Olabideri bere lana goxatzen. Idatziz ere utzi omen zioten oharrik, Tolosan bizi zela: ohar-zerrenda. Eta itzultzaileak eskua eman zien bi lagunei ohar haien arabera testua zuzentzeko47. Baina Jesuiten Gaztelako Buruak beste bide bat hartu zuen, eta, esana denez, eskuizkribu guztien prestaketa aita Frantzisko Etxeberriaren esku utzi zuen. Hala, beste batzuen laguntzarekin, orrazketa koxkor bat egin, Olabidek berak eginak zituen orri oineko oharrak eta beste osatu eta 1958an argitaratu zuten «Olabide´tar Erraimun, S.I. 1869-1942, ITUN Z´R eta BERRIA, Yesu´ren Biotzaren Deia, Bidari berezia 73. BILBO´N, 1958» bezala.

Zein iritzi? Luze joka lidake batarena eta bestearena biltzeak. Neurea labur-labur. Itzulpena jatorrizko testuetatik egina da; merezimendu handiko

110

gauza. Euskarari dagokionez, oso gogorra eta zaila alde askotatik; Mitxelenak hizkuntza esperimentala deitu dio. Inolako gozorik gabeko euskara, esango nuke. Orixe haserretuko litzaidake; egia esan ez dakit zein aldartek jo zuen autore hau itzulpen horretaz bota zituen bezalako laudorioak botatzeko; bestalde, agertu du Orixek beste iritzi bat aski xelebrea: «euskera ori ez da erri xumearentzat egina... apaizak aunitz baliatuko dira»48; ez da, beraz, jende xehearentzat, ikasiarentzat baizik; apaizek-eta altxor ona izango omen dute hori. Agian, Orixeren garaiko iritzia da Bibliaren irakurle-gaiei dakarren hori. Gaur egun, Biblia kristau-herri osoarentzat dela uste dugu, batez ere xumeentzat. Izan beharko lukeela.

Hori esanik, herrian Bibliarekiko atxikimendua sortzeari dagokionez, esana dago: ez du balio Biblia horrek. Jakin nahi nuke, zeinek hartu duen inolako gozaturik liburu horretan. Pena. Beste behin, nahiz Olabidek aitortua zuen ez zela onartzekoa Euskal Herriak Jainkoaren hitza euskaraz irakurtzeko aukerarik ez izatea; beste behin −diot− irizpide ez-bibliko eta ez-erlijioso bat gailendu zen: Olabideren garai hartan berean ere onartua ez zegoen hizkuntz garbizalekeria. Har horrek, garbizalekeriak, joa jaio zen Olabideren lan eskerga hau. Esan beharra da: boluntarismoa ez da aski, explizitazioa ez da aski; lehenago aipatu dudan Jon Sobrinoren hura izan behar da kontuan: «herriaren teologo» izan behar da.

4.2. Beste itzulpen txikiago batzuk

Aipamen laburra bakarrik.

4.2.1. Aita Erromal Galdos49

Eibarren jaioa. Jesuita. Erroman bibli irakasle. Gaztelaniazko itzulpen batzuez gain, euskaraz eman bide zuen, 1922an, Ruten liburua. Nagusiki 150 salmoak euskaratu zituen, baina lehen berrogeiak bakarrik argitaratu; 1936ko gerrateak hautsi omen zuen haria. Auskalo zertan diren beste guztiak. Bi argitalpen egin zituen: bat, esan bezala, 40 salmoena; bestea 23 salmoena; bukaeran biek oharrak dituzte. Ez du ematen erabilgarritasun handirik dutenik.

4.2.2. Leon Leon apeza (1896-1962)50

1947an plazaratu zen Leon-en Jesu-Kristo gure Jaunaren Ebanjelio Saindua.

Lafittek honela kalifikatu zuen itzulpen hori: «guk biziki ederrak dauzkagu eta herri usain gozo batez phiztuak», dio Leon-ek euskaratutako ebanjelio horiez51. «Gure giputz adiskideentzat, balinba, ulergaitz samarra

111

bada ere, guretzat argia da, apaiña, eta dotorea L. Léonen euskera, iturritik arako ur gozo garbia»; Lafitteren aipamen hau dakar Akesolok52, nondikoa den adierazi gabe. Lafitterena beste hau ere: «avec une fidelité, une clarté et une pureté de langue incomparables»53

Hazparnen jaio zen Leon. Uztaritzen egon zen apaiz. Lapurteraz eman zituen lau ebanjelioak.

4.2.3. Arantzazuko frantziskotarrek lau ebanjelioak

Asmo hau izan dute lan horretan, sarreran adierazi dutenez: «Onako asmo hauxe izan da liburutxo onen egilleen zuzendari: gure euskaldun erri maiteari Ebanjelioak euskeraz ematea, alik eta leialena gerkeratik itzuliaz, euskera atseginez irakurtzeko moduan». Oharrez hornitua dator.

Buru eta zuzendari Fernando Mendizabal izan zen; Jose Goitia exegeta gainbegirale; beste hamaika frantziskotar laguntzaile.

Bai Koldo Mitxelenak, bai Lino Akesolok oniritzi handia eman diote darabilen euskara herrikoi, argi, ez-garbizale etab.engatik.

4.2.4. Nikolas Ormatxea (ORIXE) (1888-1961)54

Orexan jaioa, baina Nafarroako Uitzin hazia. Gazterik Jesusen Lagundira jo zuen, baina ezin izan zuen hartan aurrera egin.

Idazle oparoa. Arlo askotan. Sortzaile eta itzultzaile handia. Gureari atxikiz, bi lan aipatuko ditut hemen, hirugarren bat segidako atalerako utziz:

a.- Urte Guziko Meza Bezperak euskaratu zituen, eta Garikoitz´tar Laguntzaileek argitaratu zuten liburua 1950ean, latinez eta euskaraz. Biblia osoa, askoz gutxiago ere (garai hartan mezan ez zen irakurtzen gaur adina biblia-zati), ez zuen arren, eskura beste ezer asko ez genuenok pozik eta gogotsu hartu genuen liburua. Besteak beste, geure burua euskaraz alfabetatzeko tresna aproposa gertatu zitzaigun.

Euskara erraza eta argia du. Harritzekoa da, Olabideren Biblia garbizale hura hainbeste abonatu eta laudatu zuen hark berak bere obra hau hain hizkera lauan eman izana. Gaur bazter utzia dugu, egungo meza-liburuak beste egitura bat eta beste eduki bat dituelako. Halere, gustura hartzen da Orixeren liburu honetan argibidea gaurko meza-liburuaren zatiekin bat datorrenean.

b.- Salmutegia. 150 salmoak eta garai bateko Breviarioan erabili ohi ziren Bibliako 17 kantika prestatu zituen euskaraz, eta 1967an argitara eman zuten liburua Lazkaoko Beneditarrek.

Manuel Lekuonak badu gogoeta politik liburuari egin dion Itzaurrean; ez noa hona aldatzera. Neure baitarik hau, bai, ordea. Orixerena baino lehenago egin da Salmoen euskaratzerik, gero ere bai. Orixerenak,

112

alabaina, badu xarma berezi bat; Salmoen bizia bizi-bizi eman duela idatziz esango nuke, eta idatzizko horrek sortzen duela bizirik neure baitan, nahiz baduen, batzuetan, zailtasun-puntu bat ere. Halere, niretzat on-on dena, beste batzuentzat ez omen hainbeste. Eta elkarrekin jardun behar denean, norberarena albora utzi behar askotan.

4.2.5. Nikolas Ormaetxea (Orixe) (1888-1961), Jaime Kerexeta apaiza (1918-1998) eta Anizeto Zugasti apaiza (1904-1983)

Hil baino zerbait lehentxeago euskaraturik utzi zituen Orixek lau ebanjelioak. Kerexetak ekina zion ordurako Bibliaren bere itzulpen-sail handiari. Orixeren lanari falta zitzaizkion Apostoluen Eginak, Gutunak eta Apokalipsia Kerexetak bizkaieraz eta Zugastik gipuzkeraz jarririk, osatua zegoen Itun Berri osoa, Lazkaoko Beneditarrek 1967an eta, bigarrenez, 1974an argitaratu zutena. Hizkera herrikoia, xumea, erraza guztiak ere.

4.2.6. Frantzisko Olariaga (1927)

Itun Berria, Jesusen Lagundiko Olariaga Frantziskok, Mensajero-n, Bilbon argitara emana, 1978an.Sarreran dioenez, grekotik itzulia du. Hizkerari dagokionez, garai hartako kleroko beste askok ez bezala, euskara batuari ez dio alergiarik, nahiz oso forma gutxitan aplikatzen duen. Badu forma bitxiren bat edo beste; adibidez, «... zabaldu ez tako (sic) tokian biltzen zenuela» (Mt 25,24). Baina, oro har, euskara txukuna, xaloa eta atsegina du; gaur erabiltzen den euskara estandarren harira egokitzeko ukitu txiki bat emanez, oso ona izango litzateke.Ezin esan zenbateraino sartu den gure jendearen artean. Baina merezi luke bere balioa aitortu eta probetxua ateratzea.Andoainen jaioa da autorea, baina, hamabi urteko zela, familiarekin donostiaratua. 1945ean Jesusen Lagundira jo zuen: Loiolatik Urduñara, handik Loiolara, hemendik Oñara, Zaragozara, Oñara, Valentziara eta Tuterara. Azkenean, 1974an, Loiolara. Tuterako ikastetxean greko-irakasle zela ekin zion Itun Berria euskaratzeari: «Ni itzultzen asi eta geroxeago atera zuten Orixe, Kerejeta eta Zugastirena. Ni asterako, egina egon balitz, ez nintzen seguru asko lan ori egiten asiko, baina, behin asi nuenez gero, aurrera jarraitu nuen bukatu arte» agertu dit e-postaz.“4.2.7. Xabier Diharce (IRATZEDER) (1920-2008)55

Hasteko, Azpeitiko www.erabili.com-en, Bibliaren tradizioa pil pilean Ipar Euskal Herrian delakoan idatzi nuen hau: «Esan behar da, bidenabar, aipatu Iratzaderrek eta Lertxundik argitara eman zutela (1963)

113

Euskal Herri osoan iturri handi gertatuko zen Salmoak liburu mardul eta aberatsa, emari handiko liburua: salmo guztien itzulpen-sintesia kantuz emana. Aita Gelineau eliz kantu-sortzaile frantses famatuaren gogoeta da Salmoak liburu horretaz: “Un si grand travail pour un si petit peuple!” (hain lan handia hain txikia den herri batentzat). −Musikari handia, nonbait, Gelineau hori, baina herrien handitasuna / txikitasuna neurtzean bista-motza edo, agian, “Frantzia handia” delako ikusmoldeak kamustua−». Hainbat lan egin zuen Diharce-k liturgiako beste testuen inguruan ere. Batez ere, Vatikano II.a kontzilioaren ondoren, lan eskerga egin zuten Pierre Andiazabal buru zutela, batzuk Beloke-en biltzen zirela eta besteak Uztaritzen.Baina, Bibliako lanari gagozkiola, azpimarragarriena Iratzeder-en kasuan, SALMOAK dela esango nuke. Beloken berean, Editions Ezkila-n, argitara emana, 1963an. Liburu mardula: hasieran Liminaire laburra frantsesez; segidan, Salmoak zer hamar orrialdetan, euskaraz; hurrena, Introduction technique hemeretzi orrialdetan, frantsesez; laugarren, Salmoak kantuz ematen laguntzeko liburua denez, Tons communs hogeita bi orrialdetan, tonuen partitura barne, jakina; bosgarren, SALMOAK: 150 Salmoak eta Bibliako beste sei kantika, zein bere antifonarekin, letra eta partitura; bukaeran, argibide luzea (ehun eta hamar orrialde) liburuaz nola baliatu agertuz.Iratzeder-en Salmoak itzulpen baino gehiago egokitzapen da; goragoko aipamenean, «itzulpen-sintesia» bezala definitu dut.Bibliaren inguruan Euskal Herriak zerbait erabili badu, hauxe erabili du beste ezer baino mila bider gehiago. Etxetiar bihurtu zaio Euskal Herriko fededunari. Jatorrizko bertsioa ez ezik, Isidro Baztarrikak moldaturiko gipuzkoar bertsioa, 1963an berean argitara emana, ere erruz erabili izan da liturgian. Baita Lino Akesolok bizkaieraz eman eta 1964an argitaratu zutena ere. Gainera, Liturgiarako gerora egin izan diren testuek oinarri izan dute Iratzederren eta Lertxundiren liburua, bai testuari dagokionez, bai musikari.Iratzeder bataiokoan Jean Marie Diharce zen. Donibane Lohizunen jaioa. 1933an Uztaritzeko Seminario Txikira joan zen; 1937a arte laguntzaile handia izan zuen han Lafitte. 1939an, Baionako Seminario Nagusitik Belokera jo zuen eta, bataioko Jean Marie izenaren ordez eta Nafarroako gure gizon handiaren omenez, Xabier izena hartu zuen. Lan eskerga egin du euskararen inguruan.

4.2.8. Agustin Apaolaza (1932)

Elizbarrutietako Bibliaren itzulpen-lanetan ibilia da. Baditu, gainera, lau lan berak bakarrik eginak «Bibliarekin Otoitzean» sailean: Asiera (1985), Irteera (1987), San Markos-en ebanjelioa (1990), Jesukristoren

114

Berriona: Mateo•Markos•Lukas•Joan (1994). Laurak Estibalizko Beneditarrek argitaratuak.

Irteerari egindako Sarreran dioenez, Euskal Herriko itzulpen liturgikoak kontuan izan ditu; alabaina, bere zuzenketak egin ditu hebreerak hala eskatzen zionean; gainera, liturgian ez datozen testuak berak euskaratu ditu. Itun Berrikoetan, berriz, grekoa izan du oinarri.

Bere itzulpenei giro berezia ezarri nahi izan die: Lectio Divina delakoarena. Horretarako, Bibliako testuaz aparte, osagarri askoz eta ederrez hornitu ditu lau liburuak

Prestaketa ona du Apaolazak, bai Bibliari, bai euskarari dagokionez. Eta oso lan txukuna atera zaio.

Tamalgarria da Apaolazak lan horiek garatu zituenean euskara batua sendo errotua zelarik, gure itzultzaileak batuari muzin egin izana.

Are tamalgarriagoa hain gazterik Bibliaren inguruan hasitako lanari utzi izana.

Zerainen jaio zen Agustin Apaolaza. Artean ume, Lazkaoko Beneditarretara jo zuen. Gizon heldua eta ikasia, Lazkaokoek «fundatua» den Estibalizko Monasteriora joan zen.

5. Jaime Kerexeta (1918-1998)55

Aipatua dut lehen ere 4.2.5 azpiatalean. Baina atala ere zor diot Kerexetari. Euskal-Biblia (Bizkaieraz) eman zigun, Bilboko Elizbarrutiko Gotzaintzak argitaraturik, 1976an eta, bigarren aldiz, 1993an, eta, hirugarren aldiz formatu txikian eta zenbait osagarririk gabe, 1994an. Laugarren euskarazko Biblia osoa da.

Biblia osoan, oinarrizko testutzat Jerusalemgo Biblia izan du Kerexetak. Eskintzan Euskal-Biblia Baztordea-k dioskunez, Sarrerak Lorentzo Zugazaga apaizak moldatu ditu, eta oharrak apaiz-talde batek Jerusalemgo Bibliatik. Bukaeran badu Geigarriak izeneko atal berezia: Bibliako itzak eta gaiak; garrantzizko atala: Bibliako termino-sail handi baten erreferentziak dakartza.

Aipatzekoa da Eskintzan datorren hau: «... ez dogu Biblia au jakintsuentzat eskintzen, erriarentzat baiño: gure eliztarrak Jaunaren Itza ulertu, ausnartu ta bizi dagien». Ageri denez, oso urrun gaude, zorionez, Bonaparte Printzeak Duvoisinen eta Uriarteren Bibliaren itzulpenetan buruan zuen eta biei ezarri zien asmotik. Oso urrun, era berean, Trento ondoko Kontrarreforman agertu zen ikuspegitik ere; «Izan ere, Biblia herri-hizkuntzan ematearen kontrako jarrera handia izan bazen, areagotu egin zuen hori Trentok berak, bere anbiguotasunen bidez. Kontrarreformak, berriz, debekatu ere egin zuen»57. Oso urrun, zorionez, Olabidez ari dela Orixek, lehenago agertu dudanez, jaulkitako irizpide honetatik ere: «euskera ori ez da erri xumearentzat egina... apaizak aunitz baliatuko dira».

115

Beste bat da Kerexetaren honetan asmoa eta xedea: Biblia herrira helaraztea.

Biblia osoa egin aurretik Bibliako beste hainbat zati euskaratu zituen Kerexetak: Barri Ona (lau ebanjelioak elkarturik, 1960), Apostoluen Eginak (1961), Eguneroko Meza (1963), Apostoluen Eginak eta Idazkiak (1965), Jesukristoren Barri Ona (lau ebanjelioak, 1966; Jerusalemgo Bibliatik), Salmutegia (1967).

Elorrion jaio zen Kerexeta. Goi-ikasketak atzerrian egin zituen: Galizia, Comillas, Burgos, Sevilla. Han ere euskarari atxikia. Jaioterrira itzulirik, gogotsu ekin zion lanari.

6. Liturgiako Itzulpen Batzordea58

Gauza jakina da: Vatikano II.a kontzilioaz gero, liturgi testuak euskaraz irakurtzen eta entzuten ari gara. Lan handia egin behar izan da hori lortu ahal izateko. Kontzilio aurretik hasiak ziren Beloken59. Baina Kontzilioaz gero, indar berriz ekin zioten itzultze-lanari E.H.ko lau (bost) elizbarrutiek, zeinek bere aldetik. Geroago lanak bateratu beharra ikusi zuten. Hala sortu zen «Liturgiako Itzulpen Batzordea», 1969an: «itzulpen talde bakarra eratu zen elizbarruti guztietako ordezkariekin»60. Horretarako, ordea, zirikada handia izan urte batzuk lehenago, Jaunaren Deia-koek eraginda, Urretxun apaiz-talde handi batek egin zuen batzarra, zeinetan hain zuzen elizbarruti guztien arteko lana eskatzen baitzen, besteak beste. Horiek horrela, Mezan erabiltzen ditugun Bibliako testuak euskaratzeari ekin zion aipatu itzulpen-taldeak. Hala argitaratu zuten, lehenik, 1978an, IRAKURGAIAK izeneko liburu mardula, mezan hiru urtetako jai-igandeetan eta bi urtetako astegunetan irakurri eta entzun ohi diren Bibliako irakurgaiak (ez Biblia osoa, baina zati oso handia); gero, 1980an, liburu horretako Itun Berriko irakurgaiekin ITUN BERRIA plazatu zuten.IRAKURGAIAK liburuak, dakidala, hiru bertsio izan ditu: bizkaiera, gipuzkera eta Ipar E.H.koa.Eustasio Etxezarretari jarraituz61, hona aipatu itzulpen horren gorabehera eta ezaugarri batzuk: «liturgi testuen euskal itzulpen guztiak bateratu beharra» ageri zen; «ordukoz [1967] ezin zitekeen inola ere argitalpen bakarra egin»; «Itzulpen gaurkotua dugu, herriarentzat egina»; «euskararen duintasuna, alde batetik, eta herrikoitasuna, bestetik»; taldea «euskalki desberdinetako ordezkari ziren lankideez osatutako taldean»; testu horiek behin eta berriz entzuteak «pixkanaka buruz jasotzea dakar eta beti ere errazago ulertzea»; batzuentzat garai hartan, euskara batuaz hitz egitean, ortografia zen kontua; taldearentzat beste bat zen xedea: euskararen bikaintasuna, joskera egokia.Baieztapen horiek kontuan izanik, zenbait gogoetatxo neure baitarik.

116

Batetik, euskara batuaren arazoa, oro har, hizkuntzaren azalari dagokiona baino sakonagoa zen, hasieratik beretik. Eta Eustasiok puntua jarri didanez, zer galduko zuen irakurgai horietako euskarak, taldea Euskaltzaindiaren ortografia-arauei atxiki balitzaio? Garai hura bizi izan dugunok badakigu setakeria zela arazoa; batez ere, kleroaren partaide askoren aldetik; sektakeria, alegia, gaur egun Benedikto XVI.a behin eta berriz aipatzen ari den puntu baten inguruan: erlijioa ezin bateratua zuten zientziarekin; gogoan izan behar da, euskara batuaren arazoa ez zela txotxopiko batzuen lana; bestean beste, hartan zebilen buru-belarri Koldo Mitxelena bat. Sektakerian zebiltzanen arazoaren muina ez zen euskara jatorra, bai ala ez, Ezta euskara batuaren alde ari zirenena. Hori begi-bistakotzat eman zen; beste arlotekeria batzuk ziren jokoan batuaren kontrakoen artean. Ez al genuen entzun, adibidez, «h» ateoen kontua zela? Uste dut aski helduak garela gaur egungo sofistaren argudiatzeari antzemateko; zertan jardun zurigarri ez direnak zuritu nahian. Batez ere, zergatik ari sofistarena egiten, 1978. urte inguruko jokabide setati haren ondorioz, beste erremediorik ez eta, 30 urte luze hauetan begiko eta tripako mina degiguten irakurgaiak eta beste jasan beharra bizi dugunoi mina areagotuz? Ez zeuden hitzez euskara batuaren kontra, baina jardueran kontra agertu ziren.Bigarren, Eustasiok aipatu dituen ezaugarri horiek ez ote zituen bete egoki asko Euskaltzaindiaren ortografia-arauen arabera handik laster plazaratu zen EABren Itun Berriak?Hirugarren, eta, iragana (neurri batean) alde batera utzirik, hau dut inportanteena. Azken hamar urte hauetan, mezako irakurgaien eta besteen inguruan, egin den berriztapenean (1999-2009), non eta zertan gelditu da euskalki guztietako testuak bateratu nahi hori? Dakidala −eta badut arrazoirik asko hau baieztatzeko−, lan horretan ez da euskalki guztietako ordezkaririk ibili. Dakidala, ez da kontuan hartu euskalki guztietan batera eman zitezkeen formak onartzea; aitzitik, jakinaren gainean, baztertu egin izan dira asko eta asko. Ez luzatzeko, ik. azken puntu honetaz50.

7. Elizen Arteko Biblia (1994, 2004)63

Asko kostatu zen Bibliaren itzulpen honi izen hau jartzea: Elizen Arteko Biblia (EAB). Alde batetik, katolikoen eta protestanteen artean egina zelako, alderdi hori agertu nahi zen izenburuan. Bestetik, inguruko hizkuntzetan antzeko elkarlanean egindako itzulpenetan, «konfesio arteko» terminoa erabiltzen dute aipatu kontzeptu hori agertzeko. Euskaldunei ez zitzaien egokia iruditu besteen termino hori. Azkenean, bat etorri ziren guztiak aipatu izenarekin.

Bi talderen asmoak bateratu ziren 1970eko hamarkadaren hasieran: alde batetik, protestanteak ordezkatzen dituen Bibli Elkarte Batuak izeneko

117

taldearena eta, bestetik, garai hartan Loiolan urtero elkartu ohi zen erlijioso-talde batena.

Bi taldeen ordezkariek (ez ziren formalki izendatuak izan, baina Loiolan amestutako asmoa zen), zenbait bilera egin ondoren, 1977ko apirilaren 21eko bileran Bibliaren itzulpengintzaz Mintegia egitea eta jende-sail bat hartara deitzea erabaki zuten.

Esan bezala, dei zabala egin zen eta aipatu urteko irailean 30 lagun inguru elkartu ziren Arantzazun. Mintegi honetako irakasleak Alemaniako irakasle sonatu bat, Peter Rüger, eta Madrileko beste bat, Ignacio Mendoza, izan ziren. Bibliaren itzulpengintzak planteatzen dituen arazo bereziez (duela 2000 urteko testua, kultura arrotza, literatur mota asko ...) jardun ziren. Itun Berria bakarrik euskaratzeko asmoa izan zen hasieran.

Mintegia bukatzean, itzulpenari ekiteko prest zeudenen izenak bildu ziren. Handik aurrera, talde horren esku gelditu zen lana; beti ere, ordea, Bibli Elkarte Batuaren izenean, Ignacio Mendozak hurbiletik jarraitu zion lanari. Euskal Herrian bizi ziren oinarriko zenbait protestanteen aurreiritzien aurrean erabakiak hartzeko orduan garrantzizko zeregina izan zuen Mendozak.

Gerora, Itun Berria euskaratu, argitaratu eta hiruzpalau urte atsedenean igaro ondoren, Itun Zaharra euskaratzeko asmoari ekin zion aurreko taldeko kide-sail batek. Honetarako ere Mintegia antolatu zuten lehenik eta behin. Oraingo hau Lazkaoko Beneditarretan egin zuten (1986ko irailean). Irakasleak Frantziako Jan de Ward eta Italiako Carlo Buzzeti irakasleak izan ziren.

Bai Itun Berrikoan, bai Itun Zaharrekoan lan-prozedura berdintsua izan zuten. Halere, Itun Berrikoa astunegia eta korapilatsuegia (talde txiki asko, itzultzaile asko, talde osoko bilera asko...) zela ikusirik, asko arindu zuten prozedura Itun Zaharraren kasuan. Baina, esan bezala, funtsean, bat bera izan zen bi kasuetan.

Alde batetik, oinarrizko itzulpena talde txiki batek (bizpahiru lagunekoak) egin ohi zuen. Ondoren, taldekide bakoitzak bere iritzia ematen zuen idatziz. Talde txikiak, besteen iritziak jasota, berraztertu egiten zuen bere lana. Eta azkenean batzar nagusira pasatu ohi zen emaitza, zintzilik gelditzen ziren arazoak konpontzeko. Esan behar da, talde txiki bakoitzean, gutxienez exegeta edo biblialari bat egon ohi zela, testua jatorrizko hizkuntzatik kontrolatzeko, eta bat edo bi euskal itzultzaile trebeago.

Hasteko, itzulpena euskara batuan egitea erabaki zen, lehenengo Mintegian jadanik. Garai hartan hori ez zen artean gaur bezain begi-bistako erabakia, batez ere eliza katolikoaren arduradunen artean.

Bestalde, lehenago esana denez, elizen arteko itzulpena izango zen: katolikoen eta protestanteen artekoa (gauza jakina denez, ortodoxoek ez dute ordezkorik, esateko, Euskal Herrian; horregatik, ezin deitu

118

ziezaioketen ekumeniko esku arteko itzulpenari). Horrek ere arau batzuk bete beharra zekarren: horrelako itzulpen-kasuetarako Vatikanoak eta Bibli Elkarte Batuak-ek hitzarmenduak zituztenak; besteak beste, ezin emango zuten itzulpenean ohar doktrinazkorik.

Itzulpen-iritziei dagokienez, atzerriko zenbait lurraldetan, Bibliaren itzulpengintzan, indar handia hartua zuen ordurako baliokidetasun dinamiko funtzionalaren joerak. Hitz gutxitan esateko, honetan datza joera hori: hitzez hitzeko itzulpena baino gehiago, adiera bizia kontuan hartzean; baliokidetasun formala baino gehiago, adierari dagokion baliokidetasuna kontuan hartzean; jatorrizkoaren hizkera ongi eta leial ulertu eta interpretatu eta, xede hizkuntzaren izaera kontuan hartuz, mezua era argian eta bizian ematean.

Joera hau, EABren itzulpenean, biziki areagotu zen Biblia osoa euskaratzeari ekitean, 1986tik aurrera.

Kontua zera da: eskuarki ondo ulertu gabe erabili ohi diren terminoak, esapideak eta esamoldeak, xede-hizkuntzan era argian eta ulergarrian eta sarkorrean ematea; izan ere, Bibliaren irakurleak ez du zertan izan exegeta edo teologo. Joera honen adibide batzuk emateko, hona: "justizia" ordez "salbamen-indarra" erabili da (Erm 3,21), "justifikatu, justifikazioa" ordez "Jainkoak onartu" erabili da (Erm 3,24.28), "tradere, traditio" euskaratzeko "eskualdatu" esan da (1 Ko 15,3)...

Esandako irizpide horrez gain, baina hari beretik, beste hainbat puntu landu dira:

--esaldi luzeak puskatu egin dira;--puntuazioa oso kontuan hartu da, testua ahalik eta ulergarrien

egiteko;--askotan subjektua esplizitatu egin da; adibidez, "bere merezia

hartuko du, Jainkoak ez baitu bereizkeriarik egiten" ("Jainkoa" gehitu da: Kol 3,25); "dohain hau eman dizu Jainkoak ("Jainkoak" gehitu da: Flp 1,29).

Hiztegia eta aipatu beste irizpide horiek ez ezik, jatorrizko testuko irudi literarioak (metaforak, aliterazioak, paralelismoak...) itzultzeari ere arreta berezia eskaini zaio. Horretarako, laguntza handikoak izan dituzte inguruko beste hizkuntzetan emandako irtenbideak.

Hitz batean esateko, sinplekerian eta geldotasunean erori gabe, itzulpen laua, argia, bizia egin nahi izan da. Vatikano II.a kontzilioko Dei Verbum-ek (22. zk.) ere hala eskatzen du: Biblia erraz irakurtzeko aukera izan behar dutela fededunek.

Itzulpen hauen inguruan egin diren argitalpenei dagokienez, hona zerrendatxoa: EAB Itun Berria (I.B) (2. argit. 1987), EAB San Joanen ebanjelioa (1983ko EAB I.B.tik hartua, 1988), EAB osoa (formatu handia, 1994), EAB I.B hiru eleduna (grekoa, latina, euskara, 1995), EABko Pasarte Aukeratuak (bi CD 1997), EAB I.B. (oraingoan 1994ko EAB

119

osotik hartua, 1997), EAB osoa (formatu txikia, 1998), EAB osoa (formatu txikia, 2001), EAB osoa (formatu handia, 2. argit. CDarekin batean, 2004an argitaratua, baina 2006an plazaratua, CDaren zain egon ondoren), EAB osoa Interneten (2006ko ekainean; besteak beste, www.biblija-net), EAB I.B. (EAB osotik hartua, 2. argit. 2006), EAB osoa (formatu txikia, 2008), EAB I.B. (EAB osotik hartua, 3. argit. 2009).

Aipatu argitalpen gehienak, Euskal Herriko bost elizbarrutien eta Madrileko Biblia Elkarte Batuak-en artean egin dira.

Azkenik, neure iritzia askotan agertu izan dut, baina baditut bi kolkoan gorde izanak. Batetik, Elizen Artekoa izanik, argibide asko dituen arren, Bibliako pasarteak zein bere testuinguruan jartzeko eta herriari ulergarri egiteko azalpenak falta ditu. Bestetik, taldeko lana izanik, azken ukitu gozoa eman liezaiokeen eskuaren lana falta zaio; nolabait esateko, Orixe-z ari dela, On Manuel Lekuonak64 bere testu osoan iradokitzen duena, baina zehazki puska honetan: «Amar-amaika urtetan −oraindik jakintzan ondo “jantzi” gabe− irten izan gera gu geren etxeetatik, “estudietan” joan izan geranik geienok. Zortzi urteren bentaja atera izan zigun guri Orixe´k gai ortan». Exegetak, itzultzaileak oro har, arriskua izan ohi du, printzipioa printzipio eta asmoak asmo, gaur eskaintzen diguten itzultzaile automatikoek bezala jokatzeko, gehiegi pentsatu gabe, a quo testukoa ad quem testuan egin nahi bada, buruak prozesatu egin behar izaten duela; nolabait esateko, jatorrizko testua hartu eta buruko errotarria bueltaka jarri behar izaten dela. Uste dut, EABri azken esku hori falta zaiola, Lekuonak iradoki duen hori, etxean, lagunartean eta liburuetan euskararen bustialdi sakona eta bizia hartu izan duen baten eskuaren falta.

8. Marcel Echehandy (1932)65

Marcelek Testamentu Berria argitaratu zuen lehenik, 1999an, eta 2001ean 2. argit. EABko I.B. lapurtar-baxenabartarrera egokituz. Laster, bide beretik aita Junes Casenave-Harigilek Xuberoko euskalkiarat egokitua eman zuen argitara Marcelek (2002): Batarzün Berria.

Hasiera batean, horretan planto egitekoan izan bazen ere, bizkarralde handia izaki eta, laster heldu zion Marcelek bide beretik Biblia osoa egokitzeari. Esan dezadan, Marcel ez dela konformatu hizkera batetik beste batera pasatzearekin. Jatorrizko testuarekin erkatu eta egiaztatu nahi izan du guztia. Gizon ikasia eta trebea baita Bibliako hizkuntzetan: hebreera, arameera, grekoa. Eta Biblia osoa eman digu 2004an, Madrileko Biblia Elkarte Batuak-en baimenarekin, Testamendu Berriaren kasuan egin zuen bezala

Testamendu Berria asko zabaldu da Ipar Euskal Herrian. Hainbeste ez bada ere, hala ari da gertatzen Biblia osoarekin. Arrazoi osoz; hain herrikoia, hain aparta, hain atsegina da Marcelen euskara! EABren kasuan

120

aipatu dudan On Manuel Lekuonarena, ondo, oso bikain bete du Belokeko beneditar honek.

Egokitzapen lan hauetan hasi aurretik, eginak zituen Marcelek Bibliako beste itzulpen batzuk: Hasera (hebrearretik euskararat itzulia, Elkar, 1979; badu Sarrera luze bat; oharrak bestek eginak dira), Jalgitza eta Lebitikoa (hebrearretik euskararat itzulia, Elkar, 1985; badu Sarrera bat; oharrak Marcelek beste batekin eginak dira), Jondoni Pauloren Gutunak (grekotik euskararat itzuliak, Elkar, 1983; Sarrera bana eskaini die; oharrak Marcelek beste batekin eginak dira), Hebrearrei gutuna eta Jakoberen-Petriren-Joaniren-Judaren gutunak eta Apokalipsia (grekotik euskararat itzulia, Elkar, 1991; Sarrera eta Oharrak beste batzuek eginak dira).

Marcel Etchehandy Nafarroa Behereko Eiheralarre-n jaioa da; haurtzaroan ondotxo zaildua etxeko artzaintzan eta laborantzan. 1942an, Lapurdiko Ahurti (Baionatik 20 km inguru) herrixkan, gaintxo batean, kokatua den Beloke beneditar monasteriora jo zuen. 1957an apaiztua. Ordudanik hainbat kultur lanetan ibilia; besteak beste liturgiako testuen itzulpenean. Berak aitortu bezala, liturgiako biblia-testuek sakristiako zokoan gelditzeko arriskua zutela eta, Biblia herrian zabaltzeko, beste zerbait egin beharra zela gogoan zuela, 1967an −35 urteko zela− Palestinara jo zuen hebreera ikastera. Ondoren, Erromako Instituto Biblico-ra joan nahi, baina han aurrez teologiako lizentzia eskatzen zutela jakinik, 1958ko udazkenean Estrasburgora joan zen teologian eskolatzera. Orduan, bai, orduan Erromara Bibliako ikasketak egitera. Hangoa lorturik, Belokera, bere aspaldiko gogoko lanari ekiteko.

Lan hau bukatua nuela, jakinarazi dit Marcelek ezarria duena bere Biblia osoa Interneten; helbide hauetan : http://amarauna.org/biblia/ edo http://diocese-bayonne.org

Azken hitza

Biblia Euskal Herriko Historian hau nola garatuko hasi nintzenetik, gogoetagai bizi gertatu da nire baitan puntu hori. Maila abstraktu edo/eta zabaletik maila biziagora eta pertsonalagora pasatu da, eta maila bizi eta pertsonal horretatik zabalago hartara.

Maila bizi eta pertsonala. Neure buruari galdera hau egitera eraman nau: zer, nor, norengan sinesten zuten gure aittak eta amak? Eta, Euskal Herriko familia asko eta askotara transferri datekeen erantzun honetara iritsi naiz.

Izango (izan) zuten argibiderik familian norbait jaiotzean/hiltzean, egun osoa lanean ematean eta iluntzean sukaldean atsedentxo bat hartzean, eguzkiaren distira, ilargiaren ipurtargia eta izarren argizuzi-ugaritasuna sumatzean, aldapan gorako arnasestua eta aldapan beherako belaunen larria

121

sentitzean, telebistarik eta irratirik gabeko ingurune estu hartako berri bakanak entzutean; bai, argibide asko barruak eragiten zien galdera sakonari erantzuteko. Izango (izan) zuten argibiderik ezin baztertua zuten igandeko mezan, iluntzeko familia osoaren arrosarioan, amak irakurriko zuen Argi Doneako66 orritxoan, bai. Baina nago, gustura hartu izango zutela, eskura izan bazuten, Itun Berriko orrietan aurkitu ahal izango zuten Jainkoaren Hitza.

Gogora etorri zait langile handia eta kristau zintzoa izan zen emakume harena ere. Azken arnasa eman baino ordu laurden bat lehenago, «salbatuko al naiz» galdetu zidan harena. Neure iritzia eta erantzuna eman niolarik, «hau poza» erantzun zidan harena. Baina nago, bere bizitzan Itun Berria irakurtzeko aukera eta zoria izan balu, niri ezer galdu beharrik izan gabe, gogora bizi-bizi ekarriko zuen honek gogobeteko zuela: «Hau guztia egia dela baieztatzen duenak dio: “Bai, laster nator”». Dudarik gabe, erantzun bizi hau aterako zitzaiolarik: «Amen! Zatoz, Jesus Jauna!» (Apokalipsia 22,20).

OHARRAK

1. Kintana, Xabier, «Gure Testamentu Berriaren Aurretiko Zaharrak», in Leizarraga, Joanes, Nouveau Testament Basque, Caja de Ahorros y Monte de Piedad de Navarra, 2007, 49-131 or. (Leizarragaren testuaren ondoren).2. Ormaetxea, Nikolas, Orixe, Idazlan Guztiak III, Eusko Jaurlaritza - Etor Argitaletxea, 1998, 347-349; 355-356;439-442. (Berraipatzeko: Orixe III)3. Orixe III, 442-446 or. 4. Irizar, Ramon, “Elizen Arteko Biblia, Berriro”, in Senez 23, 2001, 41-58 or.5. 1968an EDILIk egindako argitalpena dut esku artean.6. Jedin, Hubert, Manual de Historia de la Iglesia IV, Bercelona, Edit. Herder, 1973, 567. or. 7. Jedin III, 1970, 237. or.8. Jedin III, 474. or.9. Bihlmeyer, C. −Tuchle, C., Histoire de l´Église III. L.Église des Temps Modernes, Salvator – Mulouse, 1964, 118. or. (Berraipatzeko: Bihlmeyer)10. Pedro Axular, Gero, Jakin, Arantzazu, Oñati 1976, 13. or. (Aita Luis Villasantek prestatu argitalpena) (Berraipatzeko GERO).11. Artola, Antonio M. − Sánchez Caro, José Manuel, Biblia y Palabra de Dios, Verbo Divino, Lizarra, 1992, 426. or. 12. Rementeria, J.M. (1975) “Euskal «Kristau Ikasbideen» historia laburra”, in: Nimegako Katekesi Institutua. Kristau Ikasbidea. Oñati: Jakin. XX.

122

13. Barberá, Carlos F., Los pequeños teólogos, Alander revista nº 262 Versión digital, noviembre 2009.14. Orixe, Urte Guziko Meza Bezperak, Garikoitz´tar Laguntzaileak Argitaratua, Askain, Ipar Euskal Herria, 1950.15. Tellechea, José Ignacio, Ignacio de Loyola, solo y a pie, Ediciones Sígueme, 11 Edición, Salamanca 2009, 255. or.16. Intxausti, Joseba, “Leizarraga eta Leizarragatarrak (1563-1571), Erreforma-Kontrarreformetako Ilun-Argitan”, in RIEV Año 43. Tomo XL, Nº 1 (1995), 153. or. (Berraipatzeko: Intxausti, Leizarraga).17. GERO, 13. or.18. Bihlmeyer, 118. or.19. Ugalde, Martin, Nueva Síntesis de la Historia del País Vasco, Sendoa Argitaldaria, Donostia, 1983, 184. or.20. Tellechea 251. or.21. GERO.22. Ormaetxea, Nikolas, Orixe, Idazlan guztiak I Sorkuntzazkoak, Eusko Jaurlaritza, Etor Argitaldaria, Arduraduna: Paulo Iztueta. (Berraipatzeko: Orixe I).23. Michelena, Luis, Historia de la literatura vasca, 2ª ed., Erein, Donostia, 31. or. 24. Nimegako Katekesi Institutua. Kristau Ikasbidea. Oñati: Jakin Arantzazu, 1975.25. Barberá, Carlos F., Los pequeños teólogos, Alander revista nº 262 Versión digital, noviembre 2009.26. Bi hauek dira eskurakoienak: Lehena: Ioannes Leizarraga, Iesus Christ Gure Iaunaren Testamentu Berria..., Euskaltzaindia, Bilbo, 1990; 1900ean Hugo Schuchardt-ek, Theodor Linschmann-en laguntzarekin, argitaratuaren faksimila da; hasieran badu H. Schuchardt-en testu filologiko argigarri luzea, lehenik alemanez eta gero espainolez; baita «Índice de nombres propios», Schuchardt-en aipatu testuari dagozkienak; baita «Índice de términos vascos», hauek ere Schuchardt-en aipatu testuari dagozkienak. Bigarrena: Joannes Leizarraga, Nouveau Testament Basque, CAN (Caja Ahorros Navarra), 2007. Aipatu Kutxak 2005ean enkante batean Londresen lortutako jatorrizko ale baten faksimila da; bukaeran lau lan argitzaile dakartza: Pérez Ollo, Fernando, El ejemplar regio de un libro real; Kintana, Xabier, Gure Testamentu Berriaren aurretiko zaharrak (berraipatzeko: Kintana, Leizarraga); Knörr, Henrike, Joanes Leizarraga: Vida y Obra; Peillen Karrikaburu, Txomin, La Réforme: Un humanisme. (Azken obra hau CAN-ek berak banatzen du).27. Guztietan zehatzena: Intxausti, Leizarraga // Akesolo, Lino, Euskera eta Biblia, in Idazlan Guztiak II, Larrea-Zornotza, 1989, 823-903 or. (Prestatazilea: Julen Urkiza); lehenago: «Joannes Leizarraga. Testamentu Berriaren leenengo euskeratzaillea», in Jaunaren Deia, 33. zk., 1971, 271-

123

283 or. // berariaz, Biblia-liburu guztiez-edo ari delako: García Trujillo, Sebastian, Euskarazko Bibliak, GERO, Mensajero, Bilbo, 1999: Iesus Christ Gure Iaunaren Testamentu Berria (1571), 19-30 or. (Berraipatzeko: Trujillo)// azkenik, honen aurreko oharrean, 26an, aipatu bi obretan ageri diren lanak.28. Kintana, Leizarraga, 75-76 or. Julio II.a aita santuak eman omen zuen eskumikatze-buldaz baliatu zen Fernando II.a (1452-1516) Gaztelako erregea Nafarroa Garaiko bere konkista sendotzeko; buldarena, ordea, ez da gauza segurua.29. Intxausti, Leizarraga, 153. or.30. Orixe III, 202. or, 255. or. 31. Haraneder, Ioannes de, Jesu Christoren Evangelio Saindua, Patxi Altunak paratua, Euskaltzaindia, Bilbao 1990, 1-2 or. (Berraipatzeko: Haraneder).32. Akesolo, Lino, «Protestanteen euskerazko bibli-itzulpenak», in Jaunaren Deia 34 zk., 1971, 19-22 or. // Akesolo, Lino, Euskera eta Biblia, in Idazlan Guztiak II, Larrea-Zornotza, 823-903 or. (Berraipatzeko: Akeso II) // Trujillo 33-42 or.33. Akesolo, Lino, «Protestanteen euskerazko bibli-itzulpenak», in Jaunaren Deia 34 zk., 1971, 22-29 or. // Akesolo II.34. Haraneder 1. or.35. Altuna, Patxi, Atarikoa, in Haraneder III-XXI or. // Akesolo, Lino, in Jaunaren Deia, 35. zk. (1971), 86-89 or. // Akesolo II. // Trujillo 43-48 or.36. Larramendi, M., Diccionario trilingüe, 1. liburukia, XXI.37. Altuna, Patxi, a. l. XIV. or.38. Altuna, Patxi, Atarikoa, in Haraneder III-XXI or. // Akesolo, Lino, in Jaunaren Deia, 35. zk. (1971), 86-89 or. // Akesolo II. // Trujillo 43-48 or.39. Orixe III, 255. or.40. Michelena, a.l. 127-131 or.; Trujillo 53-63 or.41. Duvoisin, Jean, Bible Saindua, edo Testament Zahar eta Berria, Duvoisin kapitainak latinezko Bulgatatik lehembiziko aldiko Laphurduko eskarara itzulia. Luis-Luziano Bonaparte printzeak argitara eman. Editorial La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbao, 1972. Lino Akesoloren Irakurleari delakoa du hasieran (Berraipatzeko: Duvoisin).42. Duvoisin, Akesolo, Irakurleari, XII-XIII or. (Ez du ematen idatzi dudan aipamen hori Duvoisin-ek euskara-molde horretan emango zuenik; jatorrizkoa ezin aurkitu izan dut).43. Uriarte, Jose Antonio aita fray (1812-1869), Biblia edo Testamentu Zar eta Berria. Latiñezco Vulgatatic Lembicico aldiz Guipuzcoaco Euscarara itzulia. Luis-Luciano Bonaparte Principeac eta Don José Antonio de Azpiazu Guipuzcoatarrac Lagunduric. Londresen 1859. Baina segidako liburu hauek bakarrik argitaratu zituen Bonapartek: Hasiera, Irteera eta Lebitarrena 17. kap. arte (hau barne). // Uriartek egindako Biblia osoaren

124

itzulpena Deustuko Unibertsitateak argitaratu du; ik. «Bonaparte Ondareko Eskuizkribuak: Gipuzkera, sei liburuki...». // Trujillo, 71-80 or. // Akesolo, Lino, in Jaunaren Deia 35. zk. (1971) 91-84 or. // Akesolo II.44. Liturgi itzulpen hauetaz ikus zehaztasun batzuk: Eustasio Etxezarreta, Eliz testuen itzultzaileak, in Itzulpen Antologia III, EIZIE 2002, 19-33 or. (hiru euskalkietako adibide-sail bat barne) // Akesolo III, Liturgiako itzulpenak 866-887 or..45. Amundarain, Dionisio, Euskara batua eta liturgia Euskal Herrian, Azpeitiko www.erabili.com 2009-10-22.46.- Orixe III, 347-349 (gaztelaniaz), 355-356, 425, 442-446, 446-447 // Trujillo 81-90 // Akesolo II // Mitxelena, L., «Olabide, Itun zar eta berria», in EGAN, 1959 (1-4),85-94 or. // Ordenagailuak /r/ kakodunik onartzen ez didanez, hemen eta besteetan /r/ bikoitza erabiliko dut.47. Orixe III, 442-446.48. Orixe III, 443.49. Akesolo II, 866-887.50. Akesolo II, 866-887.51. Lafitte, Pierre, «Biblea Euskal Herrian», in Euzko Gogoa, 1958, 499.or.52. Akesolo II, 866-887.53. Trujillo, 91. or.54. Michelena 150-153 or.55. Marcel Etchehandyrekin (2008-03-27) izandako solasaldi luzea bildu nuen «Bibliaren tradizioa pil pilean Ipar Euskal Herrian», eta Azpeitiko www.erabili.com web orrian zintzilikatu.56. Trujillo 97-100 or. // Akesolo III, 187-190 or.: Jaime Kerexeta, Bibliaren euskeratzaile, Hitzaldia.57. Ik. lantxo honetan berean 1. atalean.58. Etxezarreta, Eustasio, «Liturgiako Itzulpen Batzordearen Itun Berria», in SENEZ 1988, 1-2, 111-126 or. (berraipatzeko: Etxezarreta SENEZ) // Etxezarreta, Eustasio, «Eliz testuak», in Itzulpen Antologia III, EIZIE, 2002, 19-21 or. // Akesolo II, Liturgiako itzulpenak.59. Ik. lantxo honetan berean SALMOAK, «6.2.7. Xabier Diharce» azpiatala.60. Etxezarreta SENEZ, 113. or.61. Etxezarreta SENEZ.62. Amundarain, Dionisio, «Euskara batua eta liturgia Euskal Herrian», in www.erabili.com 2009-10-22.63. Intxausti, Joseba, «Euskarazko biblien historiaz», in Euskera 1994, 1, Euskaltzaindia, 299-314 or. // Amundarain, Dionisio, «Elizen arteko Bibliaren itzulpen taldea», in SENEZ, 1988, 1-2 zk., 97-109 or. // Irizar, Ramon, «Elizen Arteko Biblia, berriro», in SENEZ 2001, 23. zk., // Amundarain, Dionisio, «Elizen Arteko Biblia», in Itzulpen Antologia III, EIZIE, 2002, 37-40 or. // Irizar, Ramon, «Elizen Arteko Biblia. Talde

125

lanean», in Itzulpen Antologia III, EIZIE, 2002, 41-58 or. (jatorrizko testuaren eta EABkoaren adibide-saila dakar).64. Lekuona´tar Manuel, «Itzaurrea», in Orixe, Salmutegia, Lazkaoko Beneditarrak, 1967, VII-IX or.65. Amundarain, Dionisio, «Bibliaren tradizioa pil pilean Ipar Euskal Herrian», in www.erabili.com 2008-07-02.66. Balzola, Prantzisko, Argi Donea, 3. argitaldia, Itxaropena Argitaldaria, Zarautz, 1932. Ama 1966-04-27an joan zitzaigunean, neuretzat hartu nuen haren liburua, idazkitxo hau ezarri niolarik: «Amundarain-dar Dionisio nere ama maite zanaren oroigailutzat, bizi osorako».

OHARRA. Gasteizko “Facultad de Teología del Norte de España”ko “Scriptorium Victoriense” aldizkarian euskaraz eta gaztelaniaz argitara emana (Volumen LVII, Nº 1-2, 2010 Enero-Junio). Nire oraingo honetan aldaketatxo batzuk eginak. Ezarri dute Azpeitiko web orrian ere: www.erabili.com (aski da “Bilatu”n Dionisio amundarain idaztea)

126