1 GEOGRAFIA – 2. Batxilergoa 2005-2006 Ikasturtea

o1 - ERLIEBEA

1.1- EREMU GEOGRAFIKOA

1.1.1 Azalera: - 504.750 km2. (%97,55 penintsulan, %0,1 Afrikan, gainerakoa artxipielagoetan)

1.1.2 Konstrasteen herria- Harriak, baliabideak, lurrak, klimak, urak,

1.1.3 Kokapen geografikoa- Alde epelean: 36 eta44º arteko ipar latitudean

1.1.4 Bidegurutze natural eta geopolitikoa- Haizeak- Zibilizazioen elkargunea: Afrikatik, Atlantikotik, mediterraneotik, Europatik,

o Aniztasun kultural eta antropologikoa

1.2 PENINTSULAKO ERLIEBEA

Ezaugarriak

- Itxura sendoa: itsasoaren eragina nekez sartzen da.- Altitude nahiko handia (660 m)- Mendilerroak periferian- Mendebalderantzako aldapa

1.2.1 UNITATE MORFOESTRUKTURALEN MOTAK

o Zokalo edo ezkutuak,mendigune zaharrak

o Lehen Aroa , Paleozoikoa (duela 570-232 milioi urte)o Orogenesis Herziniana (Ezkutu Hesperiarra lautadaren muinoa)

Materialak: granitoa, arbelak, kuartzita eta eskistoako Higaduraren prozezu luzea: goi-lautadako Mendigune zaharrak: Lehen Aroko mendigune hondarrak, tontor leun eta

biribila. Sistema Zentrala Galiziako mendigunea Kantabriar mendikatearen mendebaldeko zatia. (Asturias mend.)

o Jalkitze arroak, sakonuneak

o Bigarren Aroan , Mesozoikoa, (225 – 68 milioi urte)

1

2 GEOGRAFIA – 2. Batxilergoa 2005-2006 Ikasturtea

o Jalkiera: Mendigune Hesperiarraren inguruan zegoen itsasoan hondoratu eta sedimentatuz kare-harriz, buztinez, harearriz, …

o Jalkitze arro motak Hirugarren Aroko orogenia dela eta zokalo baten hondoratzeagatik, goi

ordoki erakoak (Duero, Tajo, Guadianako sakonuneak) Orogenia hori baino lehenagoko sakonuneak: Ebro eta

Guadalquivirrekoak.

o Toleste mendikateak

o Hirugarren Aroko orogeniak bigarren aroko materialak tolestu zituen Tarteko mendikateak: Iberiar sistema eta Kantabriar mendikatea. Mendikate alpetarrak: Pirinioak, Mendikate Betikoak

1.2.2 PENINTSULAKO UNITATE MORFOESTRUKTURALEN EBOLUZIOA

A) Aro Arkaiko edo Aurrekanbriarra (4000 – 600 milioi urte)

o Lur zerrenda makurra mendebaldeko penintsulan o Mendigune aurrekambriarra higadurak jan zueno Itxaso Paleozoikoak estali zuen

B) Lehen Aro edo Paleozoikoa (600 – 225 milioi urte)

o Orogenesi hertziniarra gertatu zen.o Mendigune Hesperiarra eratu zen.o Higadura denbora luzeo Mediterraneorantz makurtuta goi ordoki bihurtu zen.o Akitaniako mendigunea, Katalunia-Balearretakoa eta Ebrokoa sortu ziren.o Hego-ekialdean mendigune Betiko-Riftarra sortu zen.

C) Bigarren Aroa edo Mesozoikoa (225 - 68 milioi urte)

o Higadura eta sedimentazio garaiao Mesetaren ekialdeko ertzean itsasoak sedimentazio plastikoz osaturiko estalkia

utzi zuen (kare-harriz, harearriz eta tuparriz)o Itsas fosetan sedimentu piloak jailki ziren. (Piriniarra eta betikoa diren lekuetan)

D) Hirugarren Aroa (6,8 – 1,7 milioi urte)

o Orogenesi alpetarrao Fosetan zeuden materialak tolestu egin zireno Pirinioak eta mendikate Betikoak altxatu ziren.o Ebroko eta Guadalquivirreko sakonuneak sortu ziren.o Meseta Atlantikorantz makurtu zeno Mesetaren ertzeetako inguru menditsuak sortu ziren. (Bigarren Aroko

materialaz) Kantabriar mendikatea

2

3 GEOGRAFIA – 2. Batxilergoa 2005-2006 Ikasturtea

Iberiar sistema Sierra Morena

o Mesetako zokalonan: material paleozoikoo zurrunetan failak eta hausturak Fosa tektonikoak Horsta edo harroinak

o Altxatutako blokeak Galiziako mendigunea Sistema Zentrala Toledoko mendiak

o Sakonuneak: inguruko mendikateetatik erauzitako sedimentuz bete ziren lautadakEdo malda gutxiko zabaldi bihurtuz.

E) Laugarren Aroa (duela 1,7 milioi urtetik hona)

o Glaziarismoak Zirkulu glaziarrak goi ibarretan Haraneko glaziarrak

- U itxurazko haranak - Pirinioetan Ibaietako terrazak

1.2.3 HARRIAK ETA ERLIEBE MOTAK

o Silizea Erliebe granitikoao Kare-harria Erliebe karstikoao Buztina Buztinezkoa edo higadura ezberdineko Erliebea

a) Silizezko eremua

o Material kristalino eta zorrunao Modelaketa ren elementuak

Urazkoa (kimikoa): harea arre-horiak Diaklasen bitartez: (perpendikularrak) hartxingadiak, bolak, torrak (horizontalak) paisaje biribildua, uhin modukoa (ezkatatzeak)

b) Kare-harrizko eremua

o Bigarren Aroan pilatutako materialako Hirugarren Aroan tolestuak: Z itxura duteo Kantabriar mendikatean, Pirinioetan, Iberiar sisteman, Kataluniako kostaldeko mendikatean

Subbetikoano Eratzen diren formazioak:

Lenarrak Arroila edo zintzurrak, trokarteak (ibar ireki eta sakonak) Poljeak: Ibar txikiak hondo horizontalekoa, insurbide batetik (ponor) galtzen da ura

3

4 GEOGRAFIA – 2. Batxilergoa 2005-2006 Ikasturtea

Dolina edo tortak: (leizearen sarrerak urak eginda) Haitzuloak Leizeak

c) Buztinezko eremua

o Hirugarren Aroa-ren amaieran eta Laugarrenean jalkitako sedimentazio biguna: Buztina Tuparria Igeltsua

o Ipar eta Hegoaldeko meseetako sakonuneak eta mediterranear itsas ertzeko zabaldi alubialak

o Erliebe horizontala funtsean Higadurak eratzen dituen formazioak:

Badland edo karkabak Mahai izeneko muinoak Muino bakartua Aldapak

o Estratuak tolestuta Erliebe apalachiensea

Mendigune hertziniar zaharretan Gailur paraleloan eto garaia antzekoa Gailurretan cluseak eta haran antiklinalak sortzen dira

Erliebe jurasikoa Mendikate gazteetan Txandaka tolestura ganbilak (antiklinalak) eta ahurrak (sinklinalak) Haran antiklinalak edo combeak (haran esekia) cluseak

1.2 PENINTSULAKO ERLIEBEA

Ezaugarriak

- Itxura sendoa: itsasoaren eragina nekez sartzen da.- Altitude nahiko handia (660 m)- Mendilerroak periferian- Mendebalderantzako aldapa

4

5 GEOGRAFIA – 2. Batxilergoa 2005-2006 Ikasturtea

1.2.4 ERLIEBEKO UNITATE MORFOESTRUKTURAL HANDIAK

A) Mesetao Aintzinako Zokalo Paleozoikoao Kanpoaldeko mendikateako Barnealdeko Duero eta Tajoko sakonuneak

B) Mesetako ertz menditsuako Mendigune Galiziar-Leondarrao Kantabriar mendikateako Iberiar sistemao Sierra Morena

C) Mesetaz kanpoko sakonuneako Ebroren sakonuneao Gauadalquivirren sakonunea

D) Mesetaz kanpoko mendikateako Pirinioek ardatz aldeao Euskal mendiako Kataluniako mendikateako Mendikate Betikoak

A) Meseta

- Goi ordokia (600 metrotik – 800 metrora arteko garaiera)- Erliebez inguratua

Kantabriar mendikateak Iberiar sistema Sierra Morena

- Sistema Zentralak bitan erdibanatuta Ipar meseta Hegoaldeko meseta

1. Aintzinako Zokalo Paleozoikoao Material oso aintzinak (silizea, neis

eta arbelak gehien) o Tolestura hertziniarrak (Ipar-

mendebaldetik Hego-ekialderantz)o Higadurak material tertziarioen

estalkia suntsitu duo Zamora-Salamancako eta

Extremadurako penilautadak geratu dira.

2. Kanpoaldeko mendikateak (erdiko mendikateak)

5

6 GEOGRAFIA – 2. Batxilergoa 2005-2006 Ikasturtea

- Material primarioak (granito, arbelak, neis)- Erliebe leunak- Sistema Zentrala

- Guadarrama, Somosierra eta Gredos - Altitude nagusiak: Almanzor (2.548 m)eta

Peñalara- Toledoko mendikateak

- Altitude xumeagoak (Las Villuercas 1600 m)- Hego meseta erdibanatzen du

3. Barnealdeko Duero eta Tajoko sakonuneak

Hirugarren Aroan eratuta Hasieran barruko lakua izan ziren

- Geroago sedimentoz bete ziren Bekaldean sedimento bigunak: harea, buztina, igeltsua, tuparria Goian gogorrak: kare-harria

3.1 Ipar meseta – Dueroko sakonunea - 700-800 metro garaierakoa- Mendebaldean: granitoz, arbelaz, kuartzitazko penilautadak- Ekialdean: jalkitze lautadak

3.2 Hegoaldeko meseta – Tajo eta Guadianako sakonunea- Iparraldekoa baino baxuagoa (600-700 metro)- Bitan erdibanatuta Toledoko Mendiek- Erliebe malkartsuagoa

Zabaldi garaiak edo eremuak (paramo) kare-harrizko lekuetan Zabaldi baxu uhindunak edo landa zabal errekadunak buztin eta

hareazko lekuetan.

B) Mesetako ertz menditsuak

1. Mendigune Galiziar-Leondarra- Aintzinako zokalo Paleozoikoaren zati bat.- Orogenesi alpetarrean zatitu eta gaztetu egin zen- Zeharkako haranen faltak komunikazioak zailtzen ditu,- Gune orografikoak:

Segundera, Teleno, (2188 m) (Orense eta Leonen artean) Cabeza de Manzaneda (Orensen) Ankares-eko mendiserrak (Lugo etaLeonen artean)

- Mendate nagusia: Piedrafita de Cebrero

6

7 GEOGRAFIA – 2. Batxilergoa 2005-2006 Ikasturtea

2. Kantabriar mendikateak

- Mendebaldean material paleozoikoz osaturik (Asturias mendigunean)- Ekialdean kare-harrizko material sekundarios osaturik- Orogenia alpetarrak tolestu zituen- Itsas-haizearen eragina zailtzen dute- Altuera nagusiak: Picos de Europa eta Peña Labra

3. Iberiar sistema

- Meseta Ebroko sakonunetik banatzen du- Ipar-mendebaldean material paleozoikoak (bi mila metro baino gutxiagokoa)- Bi zati bereiz daitezke:

IM-HE norabidea hartuta.o Demanda (2033 m) , Urbión (2.235 m), Cebollera (2.147 m)

Zeharkako sakonunea: Calatayud-Teruel Jalon ibaitik zeharkatuta Terueletik bi adarretan banatuta:

o Gaztelako adarra Albarracin mendikatea (1921 m), Moncayo mendigunea,

o Kanpoko adarra edo Aragoikoa: Maestrazgo, Javalambre, Gúdaro Bien artean fosa tektonikoa

4. Sierra Morena

- Egitura germaniarrekoa (blokez osaturik)- Ez da mendikaterik berez, mesetaren labarra baizik- Flexiozko faila erraldoi bezala hartuta.- Badirudi zokaloren makurgune hautsia bat dela- Materialez paleozoikoz osaturik: arbelak, kuartzitak- Mendikate garrantzitsuak: Madrona, Pedroches, Arocena.

C) Mesetaz kanpoko sakonuneak

- Hirugarren Aroan eratuak- Tertziario eta Kuaternarioko sedimentuz beteta- Ia horizontalak dira

7

8 GEOGRAFIA – 2. Batxilergoa 2005-2006 Ikasturtea

1. Ebroren sakonunea

- Pririneo, Iberiar sistema eta kataluniako mendikatearen artean dago.- Miozenotik itsasoren isolaturik geratu zen.- Tertziarioan eratua: Zokalo hondoratzeagatik- Itsas metaketak eta gero kontinentalek bete zuten

Tuparriak, kare-harriak: erliebe horizontala Buztinak, hare-harriak, konglomeratuak: karkabak (badlands)

2. Gauadalquivirren sakonunea

- Hasieran itsasoari irekita- Geroago, itsasertzeko aintzira bihurtu zen- Orogenia alpetarrean eratuta.- Itsas sedimentoz beteta: erliebe ia laua

D) Mesetaz kanpoko mendikateak

1. Pirinioak

425 km luzerakoa dituzte M-E- Ardatz aldea (axial)

Material paleozoikoz osaturik Orogenia alpetarrean gaztetua Alde garaiena Monte Perdido (3.353 m) eta Aneto (3.404 m) tontorrak

- Sakonune ertaina Material tertziarioz beteta

- Aurrepirinioak Kare-harrizkoak ez hain altuak Ardatzetik bi aldeetan Guara mendikatea hegoaldean (Huesca)

3. Euskal mendiako Mendebaldeko Pirinioen jarraipena dirao Garaiera txikiako Forma leunak eta uhindunako Glazirismoak ez du eduki eraginiko Erliebe karstikoa nagusia da (Gorbea, Aralar)o Altuera nagusiak: Aizkorri (1554 m) Gorbea (1475 m)

3. Kataluniako mendikateak

o Kostaldearekiko bi mendikate paraleloak Kostaldekoa garaiera txikikoak Barrukaldekoa altuera handiagoak (Montseny, Montserrat)

o Erdian Vallés-Penedes sakonunea, material tertziarioz eta kuaternarioz beteta.

8

9 GEOGRAFIA – 2. Batxilergoa 2005-2006 Ikasturtea

- Iparraldekoa Mendigune Hertziniarraren hondarrak dira. Material paleozoikoz osatuta

- Hegoaldekoa kare-harrizko lur sekundarioz osatuta dago.- Zeharkako failek sare hidrografikoa antolatu dute

- Mendikate Betikoak

o Konplexutasun geologiko handia duteo Penintsulako tontorrik altuena: Mulhacen (3.470 m)

Bi unitate:- Mendikate Penibetikoak

Aintzinako mendigune betiko-riftar Material paleozoikoz osatuta Orogenia alpertarrean altxatu zen.(Sierra Nevada, 3.480 m)

- Mendikate Subbetikoa

Barrualdean, material mesozoikoz osatuta Grazalema, Ubrique etaCazorlako mendikateak

- Sakonune intrabetikoa

Boyar-eko korridorea hainbat sakonune txikiagotan zatituta (Ronda, Antequera, Granada, Guadix,.Baza.)

1.2.5- PENINTSULAKO KOSTAKO ERLIEBEA- Ezaugarriak

- Kostak oso zuzenak

- Itsas eragina nekez igarotzen du

- Espainiako kostak 3167 km du

A) Kostalde atlantikoa

o Bizkaiko itsasoko kosta

- Kosta zuzenak: faila batekiko paraleloa- Itsaslabarrak itsasoan malda zorrotzez sartzen dira.- Urperatze kosta- Labar asko- Itsasadarrak txikiak- Hondartzak urriak- Itsas higadurak sortzen dituen akzidenteak:

Itsas arkuak

o Galiziako itsasadarrak

9

10 GEOGRAFIA – 2. Batxilergoa 2005-2006 Ikasturtea

- Hainbat haran itsasoak harrapatu dituenak- 25 eta 35 kilometroraino heltzen dira barrukalderan zehar

o Andaluziako kosta atlantikoa (Ayamontetik Gibraltaraino)

- Padurak: Kostalde baxuetan: ibaiek garraiatzen duten sedimentazioaz osatuta Lokatzezko zabaldiak Ur gazitako landareak hazten dira.

- Itsasertzeko geziak Harea mareek eramaten dute badiaren barrurantz Gako itxura dute

- Duna zelaiak

B) Mediterraneoko itsasertzea

o Sektore betikoa

- Gibrataltarreko haitzetik Nao lurmuturreraino- Itsasertzak labarrak ditu (mendikate Betikoengatik)- Kosta baxuko zati luze hareatsuak daude.- Itsasertza altxatuz joan da Pliozenotik hona: itsas terrazak- Dunak

o Valentziako golkoa

- Nao lurmuterretik Ebroren deltaraino (400 km) Hondartzak

Zabal samarrak Albuferak

Padurak hasieran Kostarekiko lerro paraleloak eratu eta itxi

Deltak Ibaien ahoan metatutako materiala Korronteek eraman ezin dutena

Tonboloak Itsasoko harkaitzak kostaldera hondar barraz lotuta

o Kataluniako kostaldea

- Oso ugaria- Delta- Hondartza zabalak- Itsaslabarrak

Ampurdaneko lautadatikRosas-en golkoa failabatek banatzen du

10

11 GEOGRAFIA – 2. Batxilergoa 2005-2006 Ikasturtea

- Hondartza txikiak

1.3 UHARTEETAKO ERLIEBEA

1.3.1 BALEAR ARTXIPIELAGOA

- Bost uharte: Mallorca, Eivissa, Menorca, Formentera eta Cabrera- Malloca eta Eivissa: mendikate Betikoen zatiak dira- Menorka: Kataluniako kostaldeko mendikatearekin harremanetan dago.

Mallorkako guneak Tramontana mendizerra:

o Malkartsuao Kare-harrizkoa

Levanteko mendikateao Kare-harrizko harkaitzak itsasorainoo Altuera txikiak (500 metro baino gutxiagokoak)

Erdialdeko sakonunea: Plao Erliebe leunao Buztinezko harkaitza

1.3.2 KANARIAR ARTXIPIELAGOA

- Áfrika kontinentetik ehun kilometroraino dago- Zazpi uharte nagusi eta bi probintzia:

Las Palmas: Kanaria Handia, Lanzarote eta Fuerteventura Tenerife: Tenerife, La Palma, Gomera eta Hierro

- Izaera bolkanikoa- Hirugarren Aroan eratuta

11