3HIZPIDE 71 (2009), 3-7 orr.

TESTU-ARKITEKTURA ETA GRAMATIKA, EKINTZA KOMUNIKATIBOAREN BAITAN

Pello Esnal

Atarikoak

Kultura sailburuaren 2000ko urtarrilaren 24ko aginduak (EHAA, 2000) jarri zuen indarrean Helduen Euskaldunt zearen Oinarri zko Kurrikulua [HEOK]. Aurreko uda zkenean plazaratu zuen HABEk (HABE, 1999), helduen euskaldunt zea sakonetik eraberrit zea helburu. Hala ere, garatu gabe gelditu ziren laugarren mailaren eduki eta ebaluazio-irizpideak.

Agindu horretan, hiru urteko epea ematen zit zaien euskaltegiei, bakoit zak bere kurrikulu-proiektua [EKP] egin zezan. Lourdes Elosegik eta biok, hamazazpi euskaltegitan EKPak elikatu ondoren, jardunbidea-ren berri eskaini genuen HIZPIDE 57an (Elosegi, Esnal, 2004).

Berehala, 2005-2006 ikasturtean, HEOKaren laugarren maila probat zen hasi zen HABE bost euskaltegitan: Azpeitiko Udal Euskaltegian, Bilbo Zaharrean, Ila zkin, Lea Artibaiko AEK Euskaltegian (Ondarroan) eta Maizpiden. Kultura sailburuaren beste agindu batek –2006ko mart xoaren 13koak– onartu zituen laugarren mailaren eduki eta ebalua-zio-irizpideak (EHAA, 2006). Horrela, osatua geratu zen HEOK.

Gai monografi koaGai monografi koa

4 Pello Esnal

HEOK

Hiru oinarri

Ekint za komunikatiboa

HEOKaren laugarren maila hiru ikasturtetan zazpi saio-euskaltegitan probatu ondoren –Labayru Ikastegia eta Deustuko Unibert sitatea gehitu ziren 2006-2007 eta 2007-2008 ikasturteetan–, euskaltegi guztiei eman zit zaien aukera maila hori eskaint zeko 2008-2009 ikasturtetik aurrera. Horretarako, hogeita hamaika irakasle prestat zen aritu ginen 2007-2008 ikasturtean, berariaz eratutako berrehun orduko gaikunt za-ikastaro batean. Eta beste hogeita hamar irakaslek egin dute gaikunt za-ikastaro bera 2008-2009an.

Horrek guztiak aukera eman digu HEOK zehaztu, xehatu, garatu eta geureganat zen jarrait zeko. Besteak beste, lan horren emait za da zenbaki honetan bildua. Aldi berean, egindako ibilbidearen isla izan nahi du, eta HEOKak zabaldutako bideak urrat zen jarrait zeko tresna eta gonbidapen.

##

Dokumentu aberat sa da HEOK. Baina, at zeman ezean, zail eta nahasia ere gerta daiteke. Behin at zemanez gero, ordea, argia eta argigarria suer-tat zen da, eragilea eta oparoa.

Hiru puntu jorratuz has gaite zke HEOK at zematen; eta, horrez gain, batasun batean geureganat zen.

##

Hiru oinarri ditu HEOKak, beste horrenbeste galdera gidari: oinarri lin-guistikoa (zer da hi zkunt za?), oinarri psikopedagogikoa (nola ikasten du helduak hi zkunt za?) eta oinarri soziokulturala (zer testuingurutan ikas-ten du helduak hi zkunt za?). Hiru galdera horiei erant zunez azalt zen ditu dokumentuak hi zkunt zaren ikuspegi komunikatiboa, hi zkunt z ikas-kunt zaren ikuspegi eraikit zailea eta euskararen egoera soziokulturala.

Hiru erant zun horiek bakarrera ere ekar daite zke. Izan ere, a zken batean, ikuspegi komunikatiboak bere baitan bil dit zake beste bi ikuspegiak, baldin eta betiere didaktikaren zerbit zuan eta euskararen testuingurua kontuan izanda baliat zen badugu.

Bestalde, bi kont zeptu landuz laburbil daiteke hi zkunt zaren ikuspegi komunikatiboa, HEOKaren arabera: ekint za komunikatiboa eta gaitasun komunikatiboa.

##

Nahiz eta dokumentuan ez datorren terminoa bera1, han-hemenka ageri da bertan ekint za komunikatiboa kont zeptuaren it zala eta eragina. Are gehiago, kont zeptu horrek eskaint zen digu HEOK ulert zeko gilt za nagu-

1. HEOK dokumentuak ez darabil ekint za komunikatiboa terminoa; bai, ordea, komunikazio-egint za, kurrikuluaren oinarri linguistikoak azalt zean. Baina, batez ere, hi zketako egint zak aipat zen ditu (HABE, 1999: 19). Eta, metodo-logiari eskainitako atalean, ataza jot zen du begiz, eta atazetan oinarritutako ikaskunt zaz dihardu gogoz (87-89). Beraz, nahiz eta terminoa bera erabili ez, iradokit zen ari da behin eta berriro; eta, a zken batean, zirriborrat zen eta eskat zen.

5Atarikoak

Gaitasun komunikatiboa

sietako bat, esanez egitea dela hit z egitea (ahoz nahiz idat ziz), Austinen How to do things with words –Nola egin gauzak hit zez– obraren harian (Austin, 1982).

Gu bost aldagairen bidez saiat zen gara ekint za komunikatiboa zehaz-ten: enunt ziat zailea, enunt ziatarioa, xedea, erabilera-esparrua eta testu-generoa (Elosegi, Esnal, 2004: 32-33). Lehenengo laurak, ekoiz-pen-testuinguruaz ari dela erabilt zen ditu Bronckartek, argi bereiziz testuinguru fi sikoa eta testuinguru sozio-subjektiboa (Bronckart, 1996: 95-96)2. Bronckarti berari zor diogu testu-generoena argitu izana ere (Bronckart, 1996: 74-79, 110)3.

Baina, aldagaiak aldagai, ekint za komunikatiboaren kont zeptua bera at zematea da funt se zkoa, ekint za eta komunikatiboa horien esanahietan sakonduz eta irakaskunt zan dituen ondorioak geureganatuz (Elosegi, Esnal, 2004: 25-33).

##

Erabiliaren erabiliaz, gastatu samarra dugu terminoa, baina oraindik ez diogu kendu behar bezalako etekinik, nahiz eta han-hemenka saio politik ikusi.

Ikuspegi komunikatiboa, a zken batean, ikuspegi gramatikala zuzent zera, osat zera eta orde zkat zera dator. Ez da, ordea, aldaketa soila; erro-erro-tiko aldaketa baizik: paradigma-aldaketa. Horrexegatik ari gara nekez geureganat zen eta dari zkion ondorioak tantaka aterat zen.

Lehen, gaitasun gramatikalak edo hi zkunt z gaitasunak hart zen zuen gure arreta (ia) osoa; orain, ikuspegia aldatuz, gaitasun komunikatiboaz dihardugu, eta gaitasun hori osat zen duten lau (azpi)gaitasunak bereizten ditugu, Canale eta Swainen eredua oinarri hartuta (Canale, Swain, 1980; Canale, 1983): hi zkunt z gaitasuna edo gramatikala, gaitasun testuala edo diskurt siboa, gaitasun soziolinguistikoa eta, a zkenik, gaitasun estrategikoa.

Era berean, lau ikuspegiz osatut zat jo dezakegu ikuspegi komunikati-boa: ikuspegi gramatikalaz, ikuspegi testualaz, ikuspegi soziolinguis-tikoaz eta ikuspegi estrategikoaz.

Baina ez ikuspegi komunikatiboa eta ez gaitasun komunikatiboa dira aipatutako ikuspegi edo (azpi)gaitasun horien batuketa. Eta osotasunean at zematen saiatu behar dugu, nahiz apurka eta zatika joan bakoit zaz jabet zen.##

2. Bronckarten arabera, lau dira testuinguru fi sikoaren parametro nagusiak: igorlea, hart zailea, ekoizpenaren lekua eta ekoizpenaren unea; testuinguru sozio-subjektiboaren parametro nagusiak, berriz, ekint za komunikatiboa zehazteko darabilt zagun lau lehenak: enunt ziat zailea (edo igorlearen rola), enunt ziatarioa (edo hart zailearen rola), xedea eta erabilera-esparrua (eskola, familia, komunikabideak, administrazioa…).

3. A zken batean, molde dira testu-generoak: gizarte batek erabileraren erabile-raz eratu dituen moldeak.

6 Pello Esnal

Zenbaki honetan

Bi atal

Bi ezaugarri

Arestian esan bezala, a zken urte hauetako lanaren emait za da zenbaki hau. Hainbat euskaltegi eta irakasleren ahalegina baliatuz eta bidera-tuz hezurmamitu da, haiekin elkarreraginean, HEOK oinarri hartuta, EKPak elikatuz eta HEOKaren laugarren maila hezurmamituz.

HIZPIDE 57an saiatu ginen, aldez edo moldez, EKPak elikatuz egin-dakoa bilt zen. Ekint za komunikatiboari eskaini genion kapitulu bat; eta bost gehiago testu-arkitekturari, beste horrenbeste elementu azaldu eta jorratuz.

Hain zuzen, ekint za komunikatiboa izan genuen oinarri eta abiapuntu, HEOKaren laugarren maila erat zen hasi ginenean ere. Horrek eskaini zigun ikuspegi osoa at zemateko aukera, eta horrek zabaldu zigun bidea ikuspegi komunikatiboa lant zeko, ikuspegi soziolinguistikotik hasita.

Bestalde, testu-arkitektura landuz joan ginen geureganat zen, ikuspegi testuala ez ezik, ikuspegi estrategikoa ere. Are gehiago, testu-arkitek-turaren eskutik joan gara gramatika bera ere beste ikuspegi batetik at zematen eta sakont zen.

Orain, zenbaki honetan, ahalik eta argien eman nahi dugu horren berri, bi ataletan eta beti ere didaktikaren baitan.

##

Bi ataletan banatu dugu zenbaki honen edukia. Lehenengoan, testu-arki-tektura dugu gai; bigarrenean, gramatikaren alorretan sartu gara.

Abiapuntu asko aukera dit zakegu ikuspegi komunikatiboa lant zen eta ustiat zen hasteko. Testu-arkitekturarena da horietako bat, baina betiere ekint za (ikuspegi, gaitasun) komunikatiboaren baitan. Horregatik eskaini diogu zenbaki honen lehen atala.

Testu-arkitektura landuz, ikuspegi testuala geureganat zen saiatu gara, jakina. Baina ez hori soilik. Batetik, ez dugu inoiz perspektiba osoa galdu behar: gaitasun komunikatiboa lant zea dugu xede; eta gaitasun komunikatiboa osotasun bat da. Eta, bestetik, testu-arkitektura lant zeak zabalduko di zkigu bideak bai estrategien eremua zabalt zeko eta lant zeko, bai gramatikarena beste modu batera at zemateko.

Hain zuzen, gramatikaz dihardu bigarren atalak, lau kapitulutan. Lehenengoan, gramatika berrirant z begira jarri gara, galdera nagusi bat gidari: nola bideratu aldi berean komunikatiboa eta didaktikoa izango den gramatika. Beste hiru kapituluek, berriz, puntuazioa, hit z-ordena eta lexikoa lant zen dituzte; kontuan izan behar baititugu baliabide hauek, normalizazio-bidean den hi zkunt za izanik euskara eta gaitasun soziolinguistikoa ere geureganatu behar dugunez.

##

Dena den, argi izan behar ditugu, hasiera-hasieratik, lan honen bi oina-rri zko ezaugarriak.

Lehenik eta behin, didaktika egiten ari gara, eta ez hi zkunt zalarit za, eta ezta hi zkunt zalarit za aplikatua ere. Didaktika dugu abiaburu eta helburu.

7Atarikoak

Esker onez

Ez dugu inoiz behar bezala azpimarratuko ezaugarri hau (Bronckart, 1993; Esnal, 2001: 34-35). HIZPIDE honetako lana, beraz, euskara--irakasleent zat pent satua dago eta euskara-irakasleekin probatua.

Horregatik, ekint za komunikatiboaren baitan ulertu behar da, eta gaita-sun komunikatiboa lant zeari begira, eta kontuan izanik kurrikuluaren lau osagai nagusiak: helburuak, edukiak, metodologia eta ebaluazioa. Sarritan azpimarratu beharra dago hori; izan ere, askotan, ikuspegi komunikatiboa ent zun orduko, metodologiaz akordat zen gara soilik, ohartu gabe, batetik, zein estu lotuta dauden elkarrekin kurrikuluaren lau osagaiak eta, bestetik, zein alferrikakoa den osagai bakoit za bere aldetik lant zea, beste hirurak ere aldi berean aint zakot zat hartu gabe.

Bigarren ezaugarria ere funt sekoa da. Irakaskunt zan pent satua egina dago lana, baina euskararen irakaskunt zan. Horrek esan nahi duen guz-tiarekin. Askotan, errazegi onart zen ditugu beste hi zkunt zen irakas-kunt zarako pent satutako planteamenduak eta materialak, behar hainbat bahetatik pasatu gabe eta behar hainbat egokipen egin gabe. Pixkana--pixkana ari gara ohart zen, ordea, zer ondorio duen bai euskarak berez dituen berezitasunak eta bai bizi duen egoerak.

##

Honelakoetan, ohikoa da eskerrak emanez amait zea lanaren atarikoa. Askotan, konplimendu-kut sua ere izaten du. Oraingoan, ordea, bihot za mint zo da.

Bihot zez eman behar di zkiet eskerrak, lehenik, EKPak zehazten lan-kide izandako euskaltegietako irakasleei. Lehen urrat sak beti izaten dira erabakigarriak, eta halaxe izan ziren elkarrekin egindako haiek ere. Eta bihot zez eskertu behar ditut, agian indar handiagoz, HEOKaren lauga-rren maila hezurmamit zen gogaide eta bidaide izandako irakasleak. Ez ditut zuen izenak banan-banan aipatuko, baina badira betiko gerat zen diren oroit zapenak eta loturak.

A zkenik, begiak HABEra it zulita, biziki eskert zekoak izaten dira erakundeak horrelako lanetan arit zeko emandako konfi ant za eta erraz-tasunak. Eskerrik asko, aldez edo moldez, aurrera egiten lagundu digu-zuen guztioi. Eta mila esker Alex Mungia lankideari, a zken bizpahiru urteotan erakut sitako gizatasunagatik. Dena esana zagok horrekin. Eta mila esker, eta bat gehiago, Lourdes Elosegiri. Ondo asko dakin: heu gabe ezine zkoa izango zukenan hau guztia.

Hasiak egina dirudi; eginak, berriz, urregorri.

9HIZPIDE 71 (2009), 9-99 orr.

Sarrera

Testu arkitektura

Lehen atal honetan, testu-arkitektura langai, kapituluz kapitulu joango gara zehazten eta xehat zen zer den testua ikuspegi komunikatiboaren baitan eta zer ondorio dituen horrek euskararen irakaskunt zan.

Jean Paul Bronckarten obran aurkitu genuen Lourdes Elosegik eta biok, testuak aztert zeko eredu egokia ez ezik (Bronckart, 1996), euskararen irakaskunt za ikuspegi komunikatibotik biderat zeko oinarria eta gida ere (Bronckart, 1992).

Ez gara, ordea, geurean Bronckart begiz jo dugun lehenengoak eta, are gut xiago, bakarrak. Duela hogei urte hasi zen It ziar Plazaola ait zindaria (Plazaola: 1988, 1990) eta ondoren etorri zen Rosa Mari Arano, It ziar Idiazabal, Anton Kaifer, Luis Mari Larringan eta Begoña Ociok ondu-tako lana (Arano et alii, 1990). Geroxeagokoak ditugu Larringanenak berarenak (Larringan, 1996, 1998) eta Matilde Sainzenak (Sainz, 2001) eta Maria Pilar Alonso Fourcaderen doktore-tesia (Alonso Fourcade, 2002). Duela bi urte argitaratu zen, bestalde, Testuak, diskurt soak eta generoak, It ziar Plazaolak eta Maria Pilar Alonso Fourcadek paratua, bilduz bien ekarriak eta Jean-Paul Bronckart, It ziar Idiazabal, Luis Mari Larringan, Matilde Sainz, Ines Mª García A zkoaga, Mariam Bilbatua, Begoña Ocio eta Roberto Mielgorena (Plazaola, Alonso Fourcade, 2007). Hain zuzen, bere artikuluan aipat zen ditu It ziar Idiazabalek zehat zago ildo hori urratuz egindako hainbat urrat s eta ibilitako zenbait bide (Idiazabal, 2007).

Lourdes Elosegik eta biok 2004an eman genuen geure lehen urrat sen berri; besteak beste, testu-arkitekturaren bost mekanismoren inguruan zehaztutakoa eskainiz (Elosegi, Esnal, 2004). Eta urrat s horiek berriro ere probatu eta sendot zeko aukera izan dugu a zken bost urteotan, ora-ingoan HEOKaren laugarren maila biderat zen, Alex Mungia ere lankide eta hainbat euskaltegitako irakasleak bidelagun.

Bost urteotan eginari esker dugu orain eskueran, ustez, testu-arkitek-turaren ikuspegi osoago eta egokiagoa. Osoagoa, mekanismo guztien berri eman dezakegulako; egokiagoa, esperient zia didaktikoak irakat sia geureganat zeko modua izan dugulako.

Bronckartek hiru maila bereizten ditu testu-arkitekturan: 1) azpiegitu-rarena, 2) testualizat zearena eta 3) ardura enunt ziatiboarena; eta zort zi mekanismo at zematen ditu horien baitan: lehenengoan, plan orokorra, diskurt so-tipoak eta testu-motak; bigarrenean, konexioa, izen-kohesioa eta adit z-kohesioa; eta hirugarrenean, ahot s enunt ziat zaileak eta moda-lizazioa (Elosegi, Esnal, 2004: 36).

Guk, berriz, aldaketa nagusi bat egin dugu eskema horretan, didaktika-ren ikuspegitik onuragarria delakoan –guri hala gertat zen ari zaigu,

10 Pello Esnal

behint zat–. Eta, a zkenean, honako maila eta mekanismoak ari gara kon-tuan hart zen:

1. Testuaren azpiegitura orokorra 1.1 plan orokorra 1.2 sekuent ziak 1.3 interaktibotasuna

2. Testualizat ze-mekanismoak (loturak) 2.1 konexioa: testu-antolat zaileak 2.2 izen-kohesioa 2.3 adit z-kohesioa

3. Ardura enunt ziatiboaren mekanismoak 3.1 ahot s enunt ziat zaileak 3.2 modalizazioa

Beraz, 1.2 eta 1.3 osagaietan dago Bronckarten eta gure eskemen (eta edukien) arteko alde nagusia. Beste guztia, mailak barne, Bronckart oinarri hartuta landu dugu.

Testuaren lehen mailan, azpiegitura dago.

Funt se zkoa da ohart zea zer oinarri zko hiru erabaki hart zen ditugun dena delako ekint za komunikatiboa testu zehat z batean (aho zkoan nahiz idat zian) gauzat zera goazela: 1) gaia ordenatu, eskema egin (plan oroko-rra), 2) zer sekuent zia erabiliko ditugun erabaki eta 3) NI enunt ziatuan sartuko dugun ala ez aurreikusi.

Oinarri zko erabaki horien gainean eraikiko dugu testua; horiek zeharkat zen eta baldint zat zen dute testu osoa. Eta erabaki horiek meka-nismo jakin bat zuk erabiliz gauzatuko ditugu: plan orokorra, sekuent ziak eta interaktibotasuna edo ez-interaktibotasuna gauzat zen dutenak.

Bigarren mailan, testuari berari erreparat zen diogu; edo, hobeto esan, testu osoaren loturari eta joskerari. Hiru mekanismo motak gau-zat zen dute maila hau: lehenengoak (konexioak) testu-zati handi nahiz t xikiak lotuz eta lotura lineala gauzatuz; beste biek (izen-kohesioak eta adit z-kohesioak) sakonagoko loturak gauzatuz.

Hirugarren mailan (agerikoenean), zein ahot sek eta nola gauzat zen duten enunt ziazioa dugu langai. A zken batean, horiek azalt zen digute testua.

11Testu arkitektura

1. Plan orokorra

Testuaren azpiegituran, plan orokorra (eskema) dugu lehen elementua. Lerro gut xi bat zuk eskaint zen di zkio Bronckartek. Didaktikaren aldetik, merezi du pixka bat garat zea Bronckartek dioena, euskal testu bat zuk adibide hartuta. Batetik, elkarrekin oso lotuta daudelako ekint za komu-nikatiboa eta testuaren plan orokorra. Bestetik, egoki datorkigulako plan orokorra, lehen pausoak emateko gaitasun estrategikoaren lanketan.

Bi lekutan dihardu Bronckartek plan orokorraz. Lehenengoan, zer den esateko (Bronckart, 1996: 121):

El plan general concierne a la organización de conjunto del contenido temático; se manifi esta en el proceso de lectura y puede ser codifi cado en un resumen.

Plan orokorra, beraz, eduki tematikoaren eraketari dagokio, irakurt zean (edo ent zutean) at zeman ohi da, eta laburpen batean bil daiteke.

Bigarrenean, zenbait kontu oinarri zko argit zen ditu plan orokorraren inguruan (Bronckart, 1996: 253-254):

El plan general de un texto puede tomar formas extremadamente varia-bles. En primer lugar, porque depende del género en el que se inscribe, y porque los géneros son innumerables. Después, porque depende de diver-sos factores que confi eren a un texto empírico su irreductible singulari-dad: su extensión, que puede abarcar desde un par de enunciados a varios miles de páginas; la naturaleza de su contenido temático; las condiciones externas de producción (tipo de soporte, variante oral-escrita y dialogal--monologal), etc. Por último, y sobre todo, porque este plan general está sobredeterminado por la combinatoria específi ca de los tipos de discurso, de las secuencias y de otras formas de planifi cación que aparecen en el texto. Por eso, si uno se propone describir un plan de texto teniendo en cuenta esta combinatoria de formas de organización lingüística, acabará en esquemas muy complejos, que por una parte no aportan ninguna infor-mación suplementaria respecto al ofrecido por el análisis de los tipos de discurso y de las formas de planifi cación y por otra ofrecen resistencia a toda tentativa de categorización y de clasifi cación.

Bost ondorio atera dit zakegu, pasarte horiek eta horien markoa gidari ditugula eta jardun didaktikoaren harian:

• Zer garrant zi funt se zko duen plan orokorrak (eskemak) testu batean, azpiegituraren lehen elementua izaki.

• Nola baldint zat zen duten plan orokorra, askotan, testuinguruaren zen-bait aldagaik (generoak, gaiak berak, enunt ziat zailearen xedeak…).

• Zein konplexu izan daitekeen testu baten plan orokorra.

12 Pello Esnal

1. Ipuin tradizionala:

“Hiru arrainak”

• Zein alferrikakoa den eskema bat a zken muturreraino at zematea.

• Zer-nolako garrant zia eman behar diogun euskaltegietan plan orokorra lant zeari, jakinaren gaineko bihurtuz normalean oharkabean egiten dena.

Horiek horrela, zenbait iru zkin eta gogoeta egingo ditugu plan oroko-rraz, zazpi testu abiapuntu hartuta. A zken batean, plan orokorra ikuspegi zabalagoaz ikustea eta lant zea bideratu nahi dugu, ahalik eta etekinik handiena aterat zea xede.

##

Eskema, zenbait generotan, argia ez ezik, nabarmena ere bada. Esaterako, jakina da ipuin tradizionaletan erabili ohi dena: markoa (edo plantea-mendua), korapiloa eta askaera (amaiera).

Baina eskema berak balio du, oro har, narrazio diren (ia) testu-genero guztietarako. Honela diote Eduardo Aznar, Anna Cros eta Lluís Quintana irakasleek (Aznar et alii, 1991: 49):

Generalmente, las narraciones pueden dividirse en las siguientes partes:

1. Marco.– Expone el contexto donde se producen los hechos (presenta-ción de los personajes y de la situación, relato de sucesos anteriores, situación en el espacio y el tiempo…). Suele aparecer en el inicio de la narración o en los pasajes descriptivos de la complicación, en la expli-cación de sucesos secundarios… También puede ser implícito.

2. Complicación.– Conjunto de sucesos que provocan un confl icto y suponen una transformación de la situación inicial y de los personajes a través de una serie de acciones. Constituye el núcleo de la narración y, por lo tanto, es indispensable que sea explícita en el texto.

3. Resolución.– Resolución de los confl ictos: retorno a una situación de equilibrio. Debe ser también una categoría explícita. Incluida dentro de la resolución o aparte, se puede encontrar una moraleja. A veces, esta moraleja es explícita, se desprende de la propia narración, pero muchas veces es implícita y tiene, pues, un carácter pragmático.

En las narraciones cortas, esta estructura puede constituir toda la narra-ción, pero en las narraciones más largas (una novela o una película, por ejemplo) este esquema es recursivo.

Orrialde bat zuk geroxeago, ohar esangurat su hau eransten dute (Aznar et alii, 1991: 85-86):

Hemos simplifi cado al máximo la estructura de la narración –en realidad hemos respetado la estructura tripartita que se ha estudiado tradicional-mente en literatura: planteamiento, nudo y desenlace–, porque creemos que es el sistema más productivo para trabajar en clase.

Honako, ipuin tradizional bat aukeratu dugu: “Hiru arrainak” izenekoa (Shah, 1981).

13Testu arkitektura

Hiru arrainak

1. Hiru arrain bizi ziren put zu batean. Bata a zkarra zen, bestea erdi a zkarra eta hirugarrena ergela. Beste edozein lekutako arrainak bezala bizi ziren, harik eta egun batean gizon bat etorri zen arte.

2. Gizonak sarea zeraman, eta arrain a zkarrak berehala ikusi zuen ur barren-dik. Bere eskarmentuari, ent zundako ipuinei eta jatorri zko abileziari kasu eginez, zerbait egitea erabaki zuen.

3. “Put zu honetan leku gut xi dago e zkutat zeko. Beraz, hildakoarena egingo dut”, pent satu zuen.

4. Bere indarrak bildu eta jauzi egin zuen put zutik kanpora, arrant zalearen oinetara. Hau nahiko harriturik gelditu zen. Baina arrain a zkarra arnasari eusten ari bait zen, arrant zaleak hilik zegoela pent satu eta berriro uretara bota zuen. Orduan arrain hori han bazterreko zulo t xiki batean sartu zen.

5. Alabaina, bigarren arrainak, erdi a zkarrak, ez zuen erabat ulert zen zer ger-tat zen ari zen. Arrain a zkarrarengana igerian joan eta hango arazoari buruz galdegin zion zehat z-mehat z.

6. –Oso erraza –esan zion arrain a zkarrak–. Hildakoarena egin nuen eta bota egin ninduen berriro.

7. Segituan arrain erdi a zkarrak salto egin zuen uretatik kanpora, arrant zalea-ren oinetara. “Harrigarria”, pent satu zuen honek, “denak nire inguruan sal-toka dabilt za”. Baina, arrain erdi a zkarrari ahaztu egin bait zit zaion arnasari eustea, arrant zaleak bizirik zegoela sumatu eta polt san jarri zuen.

8. Arrant zalea uretara begira jarri zen adi-adi eta, harrituxea bait zegoen bere ondora saltat zen zuten arrainengatik, ez zuen polt saren hegala it xi. Arrain erdi a zkarra horretaz konturatu eta zalapartaka it zuli zen uretara ihesi. Bilatu zuen lehen arraina eta arnasestuka et zan zit zaion ondoan.

9. Bien bitartean, hirugarren arrainak ez zuen ezer konprenitu, lehen arraina-ren eta bigarrenaren kontakizuna ent zun arren. Xehetasun guztiak azaldu zi zkioten, batez ere arnasari eustearen garrant zia azpimarratuz, horrela hil-dakoarena hobeki egin zezan.

10. –Mila esker. Orain ulertu dut –esan zuen arrain ergelak. Hit zok esanez, uretatik kanpora jauzi egin eta arrant zalearen ondora erori zen.

11. Orduan arrant zaleak, aurreko bi arrainak galdu zituela ikusirik, hirugarren hau polt san sartu zuen, arnasarik hart zen zuen ala ez begiratu ere gabe. Bota zuen sarea behin eta berriro put zuan, baina lehen arraina eta bigarrena kuxkurturik zeuden bazterreko zuloan. Eta oraingo honetan ondo it xita zegoen arrant zalearen polt saren hegala.

12. A zkenean, et si egin zuen arrant zaleak. Polt sa ireki, arnasarik hart zen ez zuela egiaztatu, eta et xera eraman zuen katuarent zat.

Oso eskema soila du: markoa (arrainen egoera eta arrant zalearen eto-rrera), korapiloa-edo (lehenengo arrainaren abentura, bigarrenaren aben-tura, hirugarrenaren heriot za) eta askaera (arrant zalearen et xerat zea).

##

14 Pello Esnal

2. Kronika: “E zkont za”

Kontakizuna dugu bigarren testua ere; baina, oraingo honetan, kronika testu-generokoa, aldi zkari arrosa-edo horietako batean irakur dezake-guna (Nazabal, 2001).

E zkont za

1. Joan den larunbatean, ekainak 13, e zkondu ziren Aint zane Azpiolea modelo ospet sua eta Jose Mari Alonso futbolaria, Urkiolako San Antonio eliza eza-gunean. E zkont za-eli zkizuna eguerdiko ordu batean izan zen. Ordurako, goiz-goizetik, eliz atarian ehunka pert sona zeuden e zkongaiak noiz irit siko zain. Senargaia lehenengo irit si zen, ordu bata laurden gut xitan; eta, ondo-ren, andregaia, Aint zane, ordu baterako bi minutu eskas baino falta ez zirela. Bertaratutako guztiek t xaloka hartu zuten modeloa. Anfi trioiak iristerako, gonbidatu guztiak, laurehun, bertan ziren. Gonbidatuen artean zeuden, bien senide eta lagun minez gainera, Jose Mariren taldekideak, ikusleen artean arreta gehien erakarri zutenetakoak.

2. Andregaiak “Fama” denda ospet suan erositako soineko zuria zeraman, zeta naturalez egindakoa. Soinekoa pieza osokoa zen –60 metro oihal, guztira–, lepoa it xia zeukan eta mahuka japoniar estilokoa. Soinekoaren beheko aldea, gerritik beherakoa, oso zabala zen eta izurrez betea. Izur hauek ziren soinekoaren dandar luzeari forma ematen ziotenak. Jant zi osoa eskuz bordatua zegoen, harrit xoekin, eta botoiak zeu zkan eskotetik hasi eta gerrirai no. Osagarri, larru zko eskularru zuriak eta saloiko zapatak zera-mat zan, larru zkoak hauek ere, soinekoarekin ondo zetozenak. Mantelina ere zeta naturalez egindakoa zen. Ez zeramat zan bit xi asko: lepokoa, amarena; belarritakoak, amonarenak izandakoak; eta eskumuturrekoa, gainont zeko bit xiekin ondo zetorrena. Lore-sortak, berriz, arrosa zuriak, orkideoak eta laranjondo-loreak zituen.

3. Ordu bata eta bostean, gonbidatu guztiak eliza barruan zeudela, ekin zit zaion mezari. Eli zkizuna ederra izan zen. Aint zaneren herriko abes-bat zak, Durangokoak alegia, lagundu zuen meza. Gauza jakina da Aint zane abesbat za honetako kide izan zela hamar urtez. Eliza, berriz, lorez eta lazoz apaindua zegoen. Aldarean, lore zuriz, arrosaz, orkideoz eta bit xilorez egindako lore-sortak zeuden; eta elizako aulkietan, zeta zko lazo ederrak josita.

4. Bikotearen jarrait zaileek hant xe, eliz atarian, eman zuten mezak iraun zuen ordubete luzea eta e zkonberriak elizatik atera zirenean berebiziko t xalo--zaparrada eskaini zieten. Izan zen arroza bota zienik ere. E zkonberriek irribarrez jaso zuten atrebimendua. A zkenik, ordu biak eta erdiak aldera joan ziren gonbidatu guztiak ba zkalt zera, Gastei zko Sant xotena izen han-diko jatet xera, jarrait zaileen begirada eta t xalo artean.

Aldi zkari edo kazeta bateko e zkont za-kronika izateak markat zen du tes-tuaren izaera: 1) informazio-testua da (“objektiboa”), 2) lehendik datu bat zuk ezagunak dituzte irakurleek (e zkontideak zein diren), 3) infor-mat zaile hut s da kazetaria (ez, beraz, irit zi-emaile), 4) eta e zkont za du gai; hortaz, badaki zer jakin nahi duen irakurleak: andregaia garaiz irit si ote zen elizara, nola zihoan jant zita, zenbat gonbidatu izan ziren, non ba zkaldu zuten…

15Testu arkitektura

3. Albistea: “Karmelo

Et xenagusia zendu da”

Eta horrek berak markat zen du testuaren plan orokorra. Lau lerrokada ditu, denbora ardat z hartuta moldatuak: 1) eliza atarikoak, 2) andregaia-ren jant zia, 3) eliza barruko funt zioa eta 4) e zkont zaren ondorengoa.

Merezi du azpimarrat zea nola tratat zen duen kazetariak denbora: lehe-nengo lerrokadan, une jakin bat hartu (ordu bata) eta at zera eginez, lehendik gertatutakoen berri emanez; hirugarren lerrokadan, une bat hartu (ordu bata eta bost) eta aurrera eginez; eta laugarren lerrokadan, denetik (bitartekoa…).

##

Kontakizunen artean, bada genero berezi bat eskemari dagokionez: albistea. Ezaguna da honen eskema klasikoa: iraulitako piramidearena (garrant zi zkoena hasieran duela; eta ondoren, gero eta garrant zi t xikia-goko kontuak, paragrafoz paragrafo).

Nahiz eta euskaltegietan oso bakan erabili genero hau (idazteko jardue-retan, behint zat), merezi du ohart zea zergatik duen aipatutako eskema, besteak beste konturat zeko zer arrazoi historiko eta funt zional egon daite zkeen genero baten oinarrian eta nola, a zken batean, moldea den generoa (erabileraren erabileraz gizarteak eratu duen moldea).

Arrazoi historikoa, honela azalt zen du Javier Díaz Nocik (Díaz Noci, 1995: 146-147):

Estatu Batuetako Sezesio Gerran gata zka-landetatik beren kronikak bidalt zen zituzten berri-emaileek […]. Telegrafoa ez zen artean oso fi daga-rria, eta moztu egiten zen maiz. Horregatik, kronika bidalt zen hasi bezain laster, garrant zit suena ematen zuten, badaezpada ere. Gainera, telegrafo--bulego gehienetan, kazetari gehiegi bilt zen ziren beren berriak bidalt zera. Eztabaida asko gertatu ziren, eta telegrafoaren arduradunek konponbide bat asmatu zuten: bakoit zak bere kronika osoa bidali beharrean (horrela lehen iristen zenak zeukan abantaila), kazetari bakoit zak lehen lerrokada bakarrik igorriko zuen. Berri-emaile guztiek lehen lerrokada igorri ondo-ren hasten ziren guztiak bigarrena bidalt zen; eta horrela, informazio osoa bukatu arte. Nolabait, guztiei ematen zit zaien aukera zerbait bidalt zeko: telegrafoa hondatu arte igor zezaketena. Horrek nabarmenki baldint zatu zuen albisteak osat zeko egitura; eta funt sean horixe dugu gaur ere egitu-rarik erabiliena.

Baina egitura horrek ez zuen gaurdaino iraungo, beste arrazoirik ere ez balego. Horien artean, bi aipa dit zakegu. Batetik, egunkarietako konpo-sizio-lana egiten dutenei ere ongi datorkie egitura hori. Hala, deskuiduan lekurik ezagatik albistearen testua moztu behar izanez gero, badakite nondik moztu. Are gehiago: lasai ken dit zakete behar adina lerrokada, amaieratik hasita; badakitelako garrant zi t xikiko informazioa kent zen ari direla (nahiz eta garrant zi hori handit zen joan lerrokadak kendu aha-lean). Bestalde, irakurlea ere ohitua dago egitura horretara, eta badaki non aurkituko duen informazioaren muina eta non bigarren edo hiruga-rren mailako kontuak.

Adibidez, ikus dezagun nola eman zuen Berriak Karmelo Et xenagusia-ren heriot zaren berri (Berria, 2008):

16 Pello Esnal

4. Preskripzio--artikulua,

puntuz puntu: “Ondo idazteko

zer egin?”

Karmelo Et xenagusia Bilboko got zain lagunt zaile emeritua zendu da

1. Karmelo Et xenagusia, Bilboko got zain lagunt zaile emeritua, at zo goi-zean zendu zen Bilbon, 76 urte zituela. Duela hilabete ospitaleratu zuten hezur-muin arazo bat zela-eta, Bilboko Apezpikut zak jakinarazi due-naren arabera. Apezpikut zako iturriek azaldu dutenez, “bukaera sai-hestezina ezustean agertu eta a zkar joan den gaixotasun baten ondorioz heldu zaio”.

2. 1995. urtetik 2008ra bitarte Bilboko got zain lagunt zaile emeritua izan zena-ren hileta gaur arrat saldeko bostetan izango da, Begoñako Basilikan. Toki horretan bertan apaiz egin zen 1955. urteko ekainaren 29an, hain zuzen ere. Begoñako basilikarekin duen lotura harago doa, bertako parroko izan bait zen bost urtez. Eli zkizunaren ostean jaioterrian emango diote lur, Iurretan (Bi zkaia).

3. Karmelo Et xenagusia 1932. urteko apirilaren 24an jaio zen Iurretan. Derioko apaiztegian irakasle izan zen, eta Zuzenbide Kanonikoko ikasketak egin zituen Comillasko Unibert sitate Pontifi kalean (Kantabria, Espainia). Horren ostean Derioko apaiztegira it zuli zen, eta han euskara eta Zuzenbide Kanonikoko irakasle izan zen.

4. Euskalt zale handia

5. Apaiz bizit za guztia Bilboko Apezpikut zara lotuta egin zuen, eta 60ko hamarkadatik got zainen hurbileko aholkularia izan zen. Jose Maria Zirarda got zainaren ida zkaria izan zen; Antonio Añoverosen lurralde bikarioa; Luis Maria de Larrearekin bikario nagusia; eta, a zkenik, Ricardo Blazquezekin got zain lagunt zaile izan zen 1995. urteko irailetik. Kargu horretan egon zen, aurten Mario Izetak haren lekukoa hartu zuen arte.

6. Apaiz eta erlijio gizona ez ezik, euskalt zalea ere izan zen Et xenagu-sia. Derioko apaiztegiko abadegaiei emandako eskolez gain, Bilboko Euskerazaleak Elkarteko irakaslea izan zen 60ko hamarkadan. Derioko Labayru Institutu Diozesiarraren sort zaileetako bat izan zen, eta bertan irakasle izan zen hogei urtez.

7. Euskal literaturaren inguruko bost antologia idat zi zituen, eta baita hainbat aldi zkaritan artikuluak ere. 1964. urtetik euskalt zain urgazle zen, eta gaur egun, ohore zko kide zen.

Proba t xiki bat egin daiteke, ikusiz zer informazio galt zen duen berriak, lerrokadak at zetik hasita kendu ahalean.

Bestalde, gogora dezagun testu-generoekin ere jolas egin daitekeela. Adibidez, piramide irauliaren eskema erabil izuen García Márquezek Crónica de una muerte anunciada eleberria idazteko. (Kolonbiarra kazetari izan da urte askotan.)

##

Bada beste idat zi mota bat eskema oso markatua duena: preskribit zai-lea. Zereginak berak erakusten du horrelakoetan zer eskemari jarraitu, oraingo honetan bezala (Mugerza, 2004; jatorri zkoak dira letra lodiak eta et zanak).

17Testu arkitektura

Ondo idazteko, zer egin?

1. Gauza asko, baina lasai, ez estutu; jorratu beharreko ibilbide luzean norae-zean ibil ez gaitezen, Got zon Garatek aholku bat zuk emango di zkigu-eta.

2. Lehenengo puntua. Zaletasuna. Gogoz kontra ezin da ezer egin. Idazlea izan nahi duenak idazteko beharra izango du. Sabeleko mamorro gosetia ate joka arituko zaio etengabe; eta, behin eta berriro, idazteko atea zabaldu behar izango dio, aseko badu.

3. Bigarren puntua. Irakurri eta idat zi. Bikotekide bereiztezin horren ondoan bizi izaten ohituko gara, baldin eta t xukun idat zi nahi badugu.

4. Hasiera batean, liburu errazak, gustukoak irakurri; eta, ahal dela, poliki. Zerbait ondo esanda baldin badago, interesgarria irudit zen bazaizu, azpi-marratu edota koaderno batean idat zi; horrela, berriro irakurt zen baduzu, alt xor baten ant zera gordetako pasarteak baino ez dituzu irakurriko.

5. Behin liburu errazak irakurri ostean, literatura-balio handia duten liburuak bakarrik irakurri. Ez irakurri literatura merkea. Hasi, esaterako, idazle klasikoekin: Cervantes, Gabriel Garcia Marquez, Faulkner, Flaubert… Egungo egunean ospe handia duten idazleen liburuak irakurri. Horrelakoen liburuak irakurriz gero, beti ikasiko duzu zerbait: gauzak nola esaten dituz-ten, zer-nolako ikuspuntua duten, kontalaria nor den… Eta, honekin batera, idat zi, idat zi eta idat zi. Kirolariek euren sasoi-puntuari eusteko, zer egiten dute, bada? Jardun. Aritu. Orduak sartu. Bada, idazle ona izan nahi due-nak egunero-egunero idat zi behar izango du; eta, horrekin batera, egunero irakurri.

6. Hirugarren puntua. Teoria. Iparramerikan oso zabalduta dago eleberriei buru zko teoria irakurt zea. William Faulkner-ek idat zitako lanen gainean kritika asko egin dira. Horrelako idazleen kritika irakurrita ikasten da nola idat zi, esaldiak nola osatu, eleberriak nola eraiki, kontalariak nola erabili: orojakilea, hirugarren pert sona subjektiboa, lehenengo pert sona… Punta--puntako idazleek nola idat zi dituzten liburuak jakiteak guri mesede handia egingo digu.

7. Laugarren puntua. Zertaz idat zi. Idazteko, zent zu guztiak ipini behar izango ditugu dant zan; eta, ahal badugu, munduan barna ibiliko gara, hemendik eta handik ikusten duguna xurgat zeko; bai et xean, bai kanpoan gauza interesgarri asko gertat zen baitira. Beraz, bizit zak berak emango digu aukera idazteko, eta hori dena eleberrietan t xertatuko dugu.

8. Bosgarren puntua. Euskara aberastu. Euskaraz t xukun idazteko, iturriko ur gozoa edan behar da. Inolako kalterik sortuko ez duen ur gardena das-tatu. Baserritarrekin mint zatu, gazteleraz gai zki mint zat zen diren zazpi lurraldeetako euskaldunekin hit z egin, eta idazle klasikoak irakurri: Axular, Leizarraga, Et xepare… Horrelakoen liburuak irakurriz, egun galduta dauden esamoldeak, adit zak… ikasteko aukera izango duzu. Eta Auspoa argitalet xekoek argitaratutako liburuak irakurri, bertan idazten dutenak euskaldun peto-petoak baitira.

9. Bukat zeko. Ekin lanari. Berriketak alde batera ut zi eta ekin lanari. Esandako guztia gogoan baduzu, idazle ona izan zaite zke. Inoiz t xapelke-taren batean parte hart zen baduzu eta saririk ez baduzu irabazten, ez et si; Dostoievski, Flaubert saririk izan gabe idazle onak izan dira-eta.

18 Pello Esnal

5. Irit zi-artikulua (argudio zko

testua): “Emakume nekazarien

inguruan”

Bat zuetan, nabarmendu egiten da eskema, letra lodiak erabiliz. Egiteko bera dute idat ziaren barruko izenburuek ere; adibidez, Karmelo Et xena-gusiaren heriot zaren berriko “Euskalt zale handia” horrek. Ondorengo irit zi-artikuluan, berriz, are markatuagoa dago eskema; beste baliabide tipografi ko bat zuk ere erabilt zen baititu idazleak.

##

Eskema nahiko jakina erabili ohi dute argudio zko testuek. Lau fase izan ohi dituzte: 1) premisen (edo datuen) fasea, 2) argudioena, 3) kontra--argudioena eta 4) ondorioen fasea (edo tesi berriarena).

Hona hemen, adibide bat (Juaristi, 1996).

Emakume nekazarien inguruan

1. Baserriko bizigiroa mundu bukoliko eta miresgarri bezala azaldu izan digute behin eta berriz. Askok, batez ere hirietan bizi direnek, zorionta-sun eta gardentasunarekin lotu izan dute. Eta, egia esan, baserria hiriak ukat zen di zkigun gauza asko eta askoren babesgune eta iturri bihurtu dela aitortu behar dugu. Hala ere, ez dago ukat zerik errealitatea ez dela askok uste duen bezain baikorra. Izan ere, larregi dira nekazarit zak dituen arazo eta desorekak; hala nola, nekazari-politika egoki eta orekaturik eza, bene-tan nekazarit zatik bizi direnent zako lagunt zen urritasuna, ustiaketen behar bezalako eraberrit ze falta, nekazarien munduan azpiegitura eta zerbit zuen eskasia… Alde horretatik, ez da gehiegi esatea nekazarien munduak −eta, zeha zki, bizimoduak− zailtasun eta garraztasun ugari dituela. Are gehiago, nekazarit zaren gordintasuna pairat zen dutenak batez ere emakumeak direla irudit zen zait. Ugari dira ondorio honetara naramaten arrazoiak:

2. • Lehenengo eta behin, emakume nekazariaren lan gogorra aipatu behar dut. Bakardadea, gehiegi zko lan-orduak (et xeko zein soro eta abereekiko lanak egin behar izaten ditu gehienetan), askotan eta askotan inolako opo-rrik gabe, gainera… Emakume nekazariek bizi duten errealitatearen zenbait adierazle besterik ez dira. Eta ezin dugu ahant zi egoera hori t xartu egiten dela gizonak kanpoan lan egiten duenean. Orduan, emakumearen ardura-pean geldit zen da baserriko ia lan guztia eta, gainera, bakarrik igaro behar izaten du ia egun guztia.

3. • Gainera, emakume nekazarien lana e zkutuan geldit zen da, hau da, lan hori ez da ezagut zen eta, ondorioz, sektore honetan lan egiten duten emakumeek ez dute beren buruaren estimazio handirik. Zent zu hone-tan, iraganean zein gaur egun, emakumeek baserriaren aurrerabidean eta sostenguan garrant zi ukaezina badute ere, ez dute inoiz behar bezalako aitormen eta babes ofi zial eta juridikorik izan. Horren adierazle da, esate-rako, esplotazioaren titularitatea gehienetan gizone zkoen eskuetan dago-ela (Estatu Espainiarrean esplotazioen %10ak du emakume bat buru) eta, horren ondorioz, e zkont za hausten denean edo senar-emazteak bereizten direnean edo alarguntasunean, emakumeak inolako babesik gabe geldit zen direla.

4. • Era berean, ustiaketa-buruak (ia gehienetan gizonak) lagunt zaren bat jasot zen duenean, emazteari lagunt za horiek eskat zeko aukerak it xi egiten zai zkio. Hau da, emakumeari ustiaketa-buruaren lagunt zaile-funt zioa ema-ten zaio eta, ondorioz, izan dit zakeen ekimen propioak oztopat zen zai zkio.

19Testu arkitektura

5. • Bestalde, kontuan hartu beharrekoa da oso emakume nekazari gut xi daudela Gizarte Segurant zaren nekazarient zako erregimen berezian. Ez dute, beraz, elbarritasun-pent sioak edota gaixotasun- edo amatasun-baja hart zeko eskubiderik, ezta jubilaziorik ere. Hit z gut xitan esateko, neka-zarit zako ekonomiaren oinarri garrant zit sua izanik ere, inolako babes eta eskubiderik gabe bizi dira.

6. Arazo hauen guztien aurrean, eta berehalako irtenbideak bilat zea zaila dela aitortuta ere, argi dago emakume nekazarien egoera hobeagot zeko ekime-nak sortu eta bult zatu beharra dagoela. Ekimen horiek egoera gai zkiagotu baino lehen jarri behar dira mart xan, gainera. Eta arlo honetan, zeregin eta erant zukizun handiak dituzte administrazioek, nekazarien sindikatuek, zein emakumeek. Nire irudiko, honako ekimen hauek bult zatu beharra dago.

7. – Emakume nekazarien ekimena, ezagut za eta autoestima berresku-rat zeko ekint zak. Eta, horretarako, emakumeak baserriko anonimatutik irten, elkartu eta interesat zen zai zkien gaien inguruko bat zar eta ekint zak antolatu beharko dira. Hit z gut xitan, emakumeak ohar daitezela nekazari--munduan gauzak egin eta antolat zeko dituzten ahalmenaz, hau da, norbere ahalmenen kont zient zia har dezatela.

8. – Emakumearen ekimenari ateak irekit zeko, ustiaketa berean lan egiten duten gizon zein emakumeei lagunt zak jasot zeko eskubide berdinak aitortu behar zai zkie.

9. – Honekin batera, familiarteko esplotazioetan emakumeek egiten duten lan e zkutua juridikoki onartu eta behar bezala baloratu behar da. Zent zu hone-tan, nahitae zkoa da ustiaketaren jabegokidet za lort zea, e zkont za-hauste, bereizte- edo alarguntasun-kasuetan emakumeak inolako babesik gabe gel-ditu ez daitezen.

10. – Era berean, nekazarit zan lan egiten duten emakumeek Gizarte Segu-rant zaren nekazarient zako erregimen berezian sartu beharra dute, elbarri-tasun-, gaixotasun-, amatasun- edo jubilazio-pent sioak hart zeko eskubidea izan dezaten.

11. – Eta, gauzak aldatu eta hobet zeko, nahitae zkoa da emakume nekazarien sindikat ze-mailak handit zea. Izan ere, emakume nekazari gut xi daude sindikatuetan sartuta, nahiz eta handia izan nekazari-ustiaketetan duten garrant zia. Emakundek egindako ikerketa baten arabera, Euskal Erkidego Autonomoan nekazarien sindikatuetan izen emandako ehun gizoneko, bederat zi dira bakarrik emakumeak; aldiz, EUSTATek 1995. urtean atera dituen datuen arabera, nekazarit zan ari diren ehun gizoneko, hogeita hama-sei dira emakumeak.

12. – Honek guztiak sindikatuen ikuspuntuak aldat zea ere eskat zen du. Gizone zkoek zuzendua eta gizone zkoent zako pent satua dagoen dinamika sindikala aldat zea. Horregatik, zenbait sindikatu egiten ari den ahalegina t xalot zekoa bada ere, hau da, emakumeen inguruan gauzak mugit zen ari direla sumat zen den arren, oraindik ere asko dago egiteko.

13. Ez dago ukat zerik zaila dela ekimen hauek guztiak aurrera aterat zea; izan ere, aldaketa sakonak eskat zen ditu nekazarit zaren arlo eta maila ezberdine-tan. Eta, bereziki, gai honetan zeresana duten sindikatu, emakume-elkarte eta administrazio ezberdinen konpromisoa eskat zen du. Eta, honekin batera, erabakiak hartuko dituzten organoetan, hau da, nekazarien munduaren

20 Pello Esnal

6. Irit zi-artikulua: “Perfekzioaren

bila”

bilakaera zehazten eta gestionat zen den tokietan emakumeek partaidet za handiagoa izatea. Eta, horretarako, nahitae zkoa da sindikat ze-maila han-diagotu eta ekint za eta informazio-ekimenak bult zat zea. Horrela bakarrik lortuko baita nekazarien munduan gizon zein emakumeent zako bilakaera orekatua.

Zeha zki, honako eskema hau at zeman dezakegu artikulu honetan: 1) hasierako tesia [1]: gaiaren aurkezpena eta irit zia azalt zen du, hart zai-leak bere ikuspuntua ezagut zeko; 2) argudioak [2-5]: irit zia indartuko duten lau arrazoi ematen ditu, 3) ondorioak [6-13]: proposamenak.

Normalean, horrelako moldetan erat zen dira argudio zko sekuent ziak; bat zuetan, testu luzeak hartuz eta instrukzioak ere emanez; “Jainko t xikia” artikuluan ere gauza bera gertat zen da 11. lerrokadatik aurrera (Rose, 1991; HIZPIDE honetan, 4. kapituluan); bestetan, pasarte labu-rragoak osatuz.

##

Irit zi-artikuluek, ordea, eskema konplexuagoak ere izan dit zakete. Honako honek bezala (Mateos, 2006).

Perfekzioaren bila

1. Hilaren 6an, Sigmund Freud jaio zela 150 urte bete dira; eta, horren karie-tara, austriar medikuaz eta psikoanalisiaz ikusi ahal izan dugu han-hemenka irit zi sorta. It xarotekoa zenez, gehienek pent salari handi baten ahalak eta gizakiaren psikearen ezagut zari egindako ekarriak nabarmendu dituzte, nahiz eta egon den, egon ere, bai Freud eta bai haren jarrait zaile guztiak ere hit zont zi hut sak direla baieztatu duenik. Ez noakizu ni, irakurle, horrelako ur handitan igeri egitea proposat zera, Freud intelektual erakargarria dela uste dudan arren, eta ez bakarrik psikologiaren ikuspuntutik begiratuta.

2. Ez horixe. Bestelakoa da proposat zen dizudan ariketa. Esaten dutenez, Freudek landutako tresna terapeutikoetako bat asoziazio askea zen. Honat x galdera: zer datorkizu burura Freud izena ent zutean? Terapia berba, larru belt ze zko dibana, gizon edadetu eta pipa-erret zaile bat emakume histeriko baten negarrak ent zuten. Topikoz gaine zka ageri zaigu psikoanalisiaren kontu hori.

3. Beste alde batetik, gizaki modernoak bere buruari iseka egiteko sarritan erabili du psikoanalisia. Erreparatu, bestela, Woody Allenen fi lmetako zen-bait sekuent zia gogoangarriri. Hona hemen adibide bat: pantaila erdibituta dago; alde batean, Woody Allen bere terapeutarekin ari da; bestean, unean uneko emaztea gauza bera eginez. Hot s, nor bere terapeutarekin hi zketan. “Zenbatetan dituzue sexu-harremanak?”, galdet zen dute terapeuta biek. “Oso gut xitan: astean birritan, besterik ez”, erant zuten du gizonak. “Ufa, askotan: astean birritan”, erant zuten du emazteak.

4. Dela hedabideen eragina, dela eskarmentu propioa edo hurbilekoena, egungo gizarte modernoetan, inor gut xik esan dezake ez dakiela zer den terapia psikologikoa, nahiz eta psikoanalisiaz, Freudez edota terapia psikologikoen artean dagoen aniztasunaz tutik ere jakin ez. Eta topiko eta isekatik harago, gero eta jende gehiagok parte hart zen du terapien mundu horretan. Bat zuek

21Testu arkitektura

diote Estatu Batuetatik datorren modaren menpeko izatea besterik ez duela erakusten ohitura horrek. Beste bat zuen irit ziz, gizarte modernoetako apaiz berriak dira terapeutak; a zken batez, gaixoa artaldera berriro bilt zean bai-tat za haien lana.

5. Direnak direla, kontua da horrelako terapia batera hurbilt zen den gizakia nola edo halako mina sufrit zen ari dela; giza oinazeaz ari baikara terapia hizpide dugularik. Hona fi losofi a-irakasle bati ebat sitako hit zok: “psikoa-nalistaren kont sultara sart zen den subjektua errudun sentit zen da: gehien maite dituenekin gai zki portat zen delako, pozik egon behar duenean triste dagoelako, berak aukeratu duen hori soportat zen ez duelako, ideia gaiztoak izaten dituelako…”. Bestela esanda, sozialki eraikita dagoen gizaki ideal horretatik urrun ikusten duelako bere burua. Terapia psikologikoaren iro-nia garrat za horretan dago: gizarteak sort zen digu ezinegona eta gizarteak berak jart zen ditu bideak sentimendu hori artat zeko. Zeren eta, gaur egun, zoriont su izatea ia-ia gizarte-agindua baita. Oreka psikologikoa eta koles-terolik gabeko dieta kitt berean etort zen dira. Agian, beste garai historiko bat zuetan tristezia sormenaren iturrit zat jo zitekeen, baina gure gizartean tristezia ez dator bat arrakastarekin. Bateraezinak ere direla esan liteke.

6. Calvinoren hasierako jarrait zaileek ulertezint zat jot zen zuten kristau jen-deak t xirotasunean bizit zeko egiten zuen ahalegina. Pobre izan gura iza-tea –esaten zuten– gaixorik egotea gura izatea bezalakoxea da! Ant zeko zerbait esan zitekeen gaur egun tristeziak jota profesional on baten eskuetan ipint zen ez denari buruz. Gizaki autonomo eta askea balio gorent zat jot zen dituen gizarte honek perfekzioaren bila ibilt zera kondenat zen gaitu. Nola ez dira ugarituko, bada, mota guztietako terapiak? Beharbada, terapeu-tak esango digu ez dugula joan behar eredu perfektu horren bila…; baina, orduan, beste eredu baten bila abiatuko gara. Ez dago irtenbiderik.

7. Freuden garaian, bizimoduari eut si ezin zioten gaixoak hurbilt zen ziren terapiara; gaur egun, gut xien espero dugunean ent zun diezaiokegu geure ondokoari terapeutarekin hit zordua duela. Maila kultural eta ekonomiko jakin bat zuei bakarrik dagokien arren, terapia psikologikoaren erabilera herritartu egin dela esan genezake. Eta, horrez gain, desmedikalizatu ere bai, zilegi bazait hit z hori erabilt zea. Jende askoren egunerokotasunean t xertatu da, apurka-apurka, isil-isilik.

8. Diogun berriro. Terapia psikologikoaren erabilera hedatuari buru zko irakurketa asko egin daite zke, eta horietako bat zuk ez dira batere samurrak. Baina nork salbatuko gaitu terapeutarengandik, perfekzioaren etengabeko bilaketa honetan murgildurik?

Enunt zaiat zaileak, Freuden jaiot zaren 150. urteurrena dela-eta, gogoeta pert sonala egin nahi du (1. lerrokada), behin psikoanalisiari buru zko topikoak (2. ler.) eta isekak (3. ler.) aipatu ondoren eta terapia horretaz denok zerbait badakigula baieztatuta gero (4. ler.). A zken batean, erabat zabaldutako (8. ler.) oinazeak garamat za terapiara: geure burua gizaki idealetik urrun ikusteak (5. ler.), perfekzioa lortu ezinak (6. ler.). Horiek horrela, galdera batekin amait zen du: “nork salbatuko gaitu terapeuta-rengandik”? (8. ler.).

22 Pello Esnal

7. Zuzendariari gutuna:

“Etorkinak”

##A zkenik, ikus dezagun idat zi bat, Berrian azaldutakoa, zuzendariari zuzendutako sailean (Mungia, 2004).

Etorkinak

1. Aurreko ilunt ze batean Antiguako pilotalekura joan nint zen 21:00ak aldera, eta handik ordu laurden batera ikusi nituen etort zen. Ez ziren bat edo bi, dozenaren bat baizik. Isil-isilik eseri ziren alde batean, zer edo zer atera zuten jateko eta bertan gelditu ziren pilotariei begira. Gero, udalt zain bat zuk igaro ziren beren aurretik lasai, baina porra eskuan, eta, a zkenik, 21:30ak aldera-edo kartoi bat zuk hartuta desagertu ziren, lo-tokiaren bila, nonbait.

2. Eta gu, pilotalekuaren beste aldean, harri eta zur. Bat zuetan, haiei begira; beste bat zuetan, berriz, geure artean berriketan, sinet si ezinik…

3. Film belt z eta ilun bateko irudiak ziruditen arren, egia zkoak ziren, bene--benetakoak, mundu honetako errealitate gordinaren ondorio zuzena, mise-riak eragindakoa, alegia. Et xerik gabeko etorkinez ari naiz. Eta hement xe ditugu, gure alboan, Donostiako t xokorik donostiarrenetako batean.

4. Aurrekoa gau freskoa izan zen, et xeko epelera it zuli ginenont zat, eta nahikoa hot za, seguru aski, et xerik gabekoent zat. Lo egin al duzue sekula kale gorrian? Nik, behin, gaztet xoa nint zela, Pirinioetatik it zuli eta Jacan autobusa galdu genuen batean. Uda zkena zen, eta lo-zaku xahar batean sar-tuta egin nuen gaupasa, berokia jant zita eta ongi janda. Eta, hala ere, hot zak egon nint zen gau osoan.

5. Pilotalekutik alde egin baino lehen, auzotar batekin hit z egin genuen: ingu-ruko bizilagunak beldurtuta daudela, etorkin horiek hor bertan errotuz gero, t xarrera egin dezakeelako egoerak; et xe barruan egin ohi ditugunak denon begien bistan egiten dituztela; Caritasek kalean dituen arropa bilt zeko edu-kiont zietatik harrapat zen dituztela jant ziak; goizean goiz Antigua auzo-tik Erdialdera joaten direla auskalo nora eta zertara; gainerako etorkinak (afrikarrak, amerikarrak…) lanean arit zen direla eta horiek, nonbait, ez; konponbide zaila duen gaia dela, konplexua; ez genukeela egon nahi haien larruazalean; zer edo zer egin beharko lit zatekeela lagunt zeko, etab., etab., etab.

6. Bart ederki lo egin ondoren, behin eta berriro etorri zait burura haien irudia. Eta neure baitan sentit zen dudan ondoeza arint zeko idat zi dut gutun hau. Ez dut nahi beste alde batera begiratu, ezer gertatuko ez balit z bezala. Gu bezalako pert sonak dira, eta uste dut irtenbideren bat eskaini behar diegula. Nik, behint zat, horixe nahiko nuke.

7. Horregatik, galdera hauxe egin nahi diot etorkin horiei lagundu diezaie-keen edonori: zer egin dezakegu? Negua badator, eta ez da giro izango kale gorrian.

Enunt ziat zaileak, berak bizi izandako gertaera bat abiapuntu hartuta, nahi duen galderara darama testua –eta enunt ziatarioa (irakurlea)–, pixkana-pixkana.

Lehen bi lerrokadetan gertaera kontatu ondoren (protagonistak azaldu gabe), hirugarren lerrokadan aurkezten ditu protagonistak. Laugarren lerrokadan, enunt ziatarioari zuzent zen zaio, lehen galdera eginez, eta

23Testu arkitektura

aurreko bere esperient zia bat kontatuz, protagonistekiko hurbiltasun fi sikoa lortu nahian. Bosgarren lerrokadan, beste baten ahoz azalt zen du protagonisten egoera gordina. Seigarrenean, bere beste gertaera bat kontat zen digu eta zergatik idat zi duen gutuna esaten. A zkenean, zazpi-garren lerrokadan, egiten du hasieratik buruan zeukan galdera.

24 Pello Esnal

2. Sekuent ziak

Bronckarten ereduan, testuaren azpiegituraren bigarren eta hirugarren osagai dira, hurrenez hurren, diskurt so-tipoak eta testu-motak. Ezagun zaharrak ditugu testu-motak; Bronckarten eskutik ezagutuak diskurt so--tipoak. Bien berri emana dugu lehendik (Elosegi, Esnal, 2004), eta bien erabilera didaktikoa ere egina.

Erabilera didaktikoak, hain zuzen, gauzak soilt zea eskat zen digu bate-tik eta berei zketa bat egitea bestetik. Berei zketa datorren kapitulurako ut zita, sekuent ziak landuko ditugu oraingo honetan.

Sekuent zia terminoa Adami hartuta darabil Bronckartek testu-motez jar-duteko. Guk ere sekuent zia erabiliko dugu; batetik, neurri batean testu--mota eta diskurt so-tipo terminoak orde zkatuz eta, bestetik, testuen zati--izaera azpimarratuz.

Lau sekuent zia bereiziko ditugu: kontaketa, azalpena, preskripzioa eta sekuent zia gauzat zailea. Dagoeneko, ohikoak gertat zen zai zkigu lehen hirurak; pixkana-pixkana ari gara laugarrenaz jabet zen (Esnal, 2007, 2008a).

Didaktikaren aldetik, joko handia ematen du sekuent zien erabilera estra-tegikoak. Eta erabakigarria gerta daiteke ohart zea nola lau sekuent zia horietako bakoit zak bere gramatika propioa duen, bederat zigarren kapi-tuluan ikusteko aukera izango dugunez.

Sekuent zia deituko diegu. Adami jarraiki, termino bera darabil Bronc-kartek testu-motak izendat zeko. Baina badago alderik Adamen testu--mota (Adam, 1996) eta gure sekuent zia hauen artean. Horrela deit zean, zer horien zati-izaera azpimarratu nahi dugu; apenas baitago testurik erabat horietako bakar batez osatua. Eta, horren harian, beroriek era estrategikoan erabilt zeko ematen duten aukera ere nabarmendu nahi genuke.

Edozein ekint za komunikatiboa gauzat zera goazela, besteak beste testu-generoen arteko aukera egin beharko dugu. Erabileraren erabile-raz gizartea eratuz joan den molde horien artean zein hautatu erabaki beharko dugu. Eta, molde zabal horren baitan, zein sekuent zia baliatu izango dugu hurrengo erabakia: zein sekuent zia baliatu eta nola lotu elkarrekin eta nola ordenatu eta uztartu sekuent zia horiek…

Izan ere, sekuent zia horiek ez dira soilik zati. Zerbait egiten duten zati dira batik bat: kontatu, azaldu, preskribitu edo esaten dutena egin (gau-zatu). Hain zuzen, lau sekuent zia horiek bereizten ditugu. Bestelako izen bat ere erabil dezakegu horiek izendat zeko –hi zkunt z ekint za, esaterako– sekuent zien egile-izaera hori ageriago gera dadin (Esnal, 2004), baina horretan ut ziko ditugu oraingoz.

25Testu arkitektura

1. Azalpena eta kontaketa

1.1. Azalpena eta kontaketa, aurrez

aurre

Izenak izen, kontaketa eta azalpenetan agerikoa da bai Bronckarten diskurt so-tipoen oihart zuna, bai narrazio eta esplikazio testu-motena ere. Hirugarrena, preskripzioa, bat dator izen bereko testu-motarekin. Laugarrena, sekuent zia gauzat zailea, berria da. Austinen How to do things whit words obran du oinarri (Austin, 1962).

Irakasleon erronka da kont zeptu eta eduki horiek didaktikara ekart zea; eta euskara-irakasleona, jakina, euskararen didaktikan ere gauzat zea.

##

Azalpena eta kontaketa zer diren, biak aurrez aurre ipinita ohartuko gara ongien, horretarako adibide argiak baliatuz. Ondoren at zemango ditugu, soil-soil bada ere, bi sekuent zien ezaugarri nagusiak. Gero, bien arteko muga lausot zen ikusiko dugu beste adibide batean.

##

Bi adibide baliatuko ditugu azalpena eta kontaketa zer diren at zematen hasteko.

Samariar ona

Samariar onaren parabolarena da lehenengo adibidea. Ezaguna da tes-tuingurua: lege-maisuaren eta Jesusen arteko hi zketa. Hona hemen, osorik (Elizen Arteko Biblia Elkartea, 1994: Itun Berria, 115):

1. Orduan, lege-maisu batek jaiki eta azpikeriaz galdetu zion:

2. –Maisu, zer egin behar dut ondaret zat betiko bizia jasot zeko?

3. Jesusek esan zion:

4. –Zer dago idat zia Moisesen legean? Zer irakurt zen duzu?

5. Hark erant zun:

6. –Maita ezazu Jauna, zeure Jainkoa, bihot z-bihot zez, gogo onez, indar guz-tiz eta adimen guztiz. Eta lagun hurkoa zeure burua bezala.

7. Jesusek erant zun zion:

8. –Ederki erant zun duzu. Bete hori eta bizia izango duzu.

9. Baina lege-maisuak, bere galdera bide zkoa zela adierazi nahirik, galdetu zion Jesusi:

10. –Eta nor da lagun hurkoa?

11. Jesusek erant zun zion:

12. –Behin batean, gizon bat zihoan Jerusalemdik behera Jerikorant z eta lapu-rren eskuetan erori zen; zeu zkanak kendu eta, egurtu ondoren, alde egin zuten, erdi hilik ut ziz. Apaiz bat gertatu zen, hain zuzen, bide hartan behera, eta, gizona ikustean, bidetik okertu eta aurrera jo zuen. Gauza bera egin zuen handik igaro zen tenpluko lebitar batek ere: ikustean, bidetik okertu eta aurrera jo zuen. Baina bidaian zen samariar bat bertara irit si eta, hura ikustean, errukitu egin zit zaion. Hurbildu eta zauriak lotu zi zkion, olioz

26 Pello Esnal

eta ardoz igurt zi ondoren; gero, bere asto gainean ezarri, ostatura eraman eta bere ardurapean hartu zuen. Biharamunean, zilarre zko bi t xanpon atera eta ostalariari eman zi zkion, esanez: “Zain ezazu eta, gehiago gastat zen baduzu, hurrena natorrenean ordainduko dizut”. Zure ustez, hirurotan zei-nek jokatu zuen lagun hurko bezala lapurren esku eroritako gizonarekin?

13. Lege-maisuak erant zun zion:

14. –Hartaz errukitu zenak.

15. Jesusek esan zion, orduan:

16. –Zoaz eta egin zuk ere beste horrenbeste.

Lege-maisuak, 10. lerrokadan, nor den lagun hurkoa galdet zen dio Jesusi. Erant zun gisa, honako honen ant zekoa espero zitekeen, esaterako:

–Lagun hurkoa da, hit zak berak esaten duen bezala, hurrean duguna. Orain, adibidez, zu niret zat hurkoa zara eta ni ere bai zuret zat. Bat zuetan, hurkoa ezaguna dugu; eta beste bat zuetan, ez. Are gehiago: et saia ere izan dezakegu lagun hurkoa. Kontua da…

Jesusek, ordea, bestela erant zuten dio: parabola kontatuz.

Hain zuzen, horra hor, bi erant zun horietan –bali zkoan eta bene-takoan–, azalpenaren mundua (geuk asmatua) eta kontaketaren mundua (parabolarena).

Funt se zkoa da berei zketa, eta funt se zkoa dugu bien arteko aldeaz jabet zea. A zken batean, bi mundu diskurt sibo erabat ezberdinetara gara-mat zate, eta bi diskurt so erabat ezberdin gauzat zen dituzte.

Consumer

Bigarren adibidea, berriz, kont sumit zaileent zako aldi zkari batetik dago hartua. Bi zati ditu testuak: 1) irakurle baten galdera (lehen lerrokada) eta 2) adituaren erant zuna (ondorengo bi lerrokadak). Hona hemen (Consumer, 2002):

Ospitale batek salatu egin behar du zakur baten ho zkada,nahiz eta honek bere jabeari egindakoa izan

1. Ospitaleko larrialdi-zerbit zura joan nint zen, et xeko neure t xakurrak ho zka eginda. Izan ere, haginka egin zidan, gizon batek lotu gabe zeraman beste zakur batengandik apartat zera joan nint zenean. Handik hilabetera, epaite-giko jakinarazpen bat jaso nuen. Dei bat zen: deklarat zera joateko; bestela, isuna jarriko zidatela, ez banuen horretarako arrazoirik alegat zen. Zilegi da beste pert sona edo entitate batek nire baimenik gabe salaketa jart zea?

2. Zilegi ez ezik, betebeharra da edozein hiritarrent zat delitua salat zea eta justiziari lagunt zea. Hala ikusi ohi du gure zuzenbideak. Kaltetuaren edo horren orde zkaria ez den norbaiten salaketak prozesu penala abiaraz dezake. Baina delitu publikoak bakarrik zigor daite zke kaltetuak berak salatu gabe. Delitu pribatu eta erdi-publikoengatik zigort zeko, berriz, kaltetu partiku-larrak jarri behar du salaketa. Delitu pribatuak dira kalumniak eta irainak.

27Testu arkitektura

1.2. Ezaugarri orokorrak

1.3. Mugak lausot zen

Eta delitu erdi-publikoak dira sexu-eraso, -jazarpen eta -abusuak, sekretuak azaldu edo jakinaraztea, funt zionarioen, agintarien edo agintarit zako agen-teen aurkako kalumniak eta irainak, familia abandonat zea, zuhurgabeke-riaz eragindako kalteak, eta jabet za intelektual eta industrialaren aurkako delituak, eta kont sumit zaileen aurkakoak. A zkenik, delitu publikoak daude (edozeinek sala dit zakeenak). Kode Penalak tipifi katutako gainerakoak dira; besteak beste, zakurrak ho zka egitea.

3. Aurrekoa kontuan izanda, ospitaleak bere egitekoa bete du lesioen berri epaitegiari ematean; izan ere, delitu baten ondorio izan daite zke lesioak eta delitu horren biktima ospitalean tratatutako pert sona. Horregatik, epaite-giak deia bidalt zen dio biktimari, honek ekint za legalak hasi nahiko balitu. Kasu honetan, ordea, nahikoa du ez salat zearekin. Ez baitu, noski, bere buruaren aurka egingo.

Horra hor, berriro ere, erabat bi mundu ezberdinak: kontaketarena eta azalpenarena. Galdera, zatirik handienean (a zken esaldia ez beste guz-tia), kontaketa da. Irakurle batek argibidea eskat zen dio aldi zkariko adi-tuari; hain zuzen, a zken esaldian egindako galderan. Horretarako, zer gertatu zit zaion kontat zen dio aurretik. Erant zunean ere, bi zati bereiz dit zakegu: erant zuna bera (funt sean, lehen esaldia) eta gainerako guztia, adituak, kontatuz ez baina, azalduz ont zen duena.

##

Bien arteko aldea honetan dago. Kontaketan, koordenada leku-den-bora zkoak dira ardat z; horien inguruan egiturat zen dira gertaerak, benetakoak izan edo fi kzio zkoak, lehen gertatuak izan edo oraindik ger-takizun egon. Azalpenean, ordea, ez dago koordenada leku-denbora zko berezirik; hi zkunt z ekint za hezurmamit zen ari den leku-denborak dira koordenada orokor. Beste era batera esanda, Bronckarten hit zak era-biliz: disjuntuak (disjointes) dira ohiko koordenadak eta kontaketa-ren diskurt so-mundukoak; eta konjuntuak (conjointes), berriz, ohiko koordenadak eta azalpenaren diskurt so-mundukoak (Bronckart, 1996: 158-167).

##

Kontraste hori argia da aurreko adibideetan; kontaketa iraganean bai-tago eta azalpena orainaldian. Baina zer gertat zen da, baldin eta kon-taketa orainaldian egiten bada eta azalpena iraganean? Orduan, mugak lausot zen ikusiko ditugu.

Esaterako, hona hemen Nikolas Zendoiaren idazlan bat, kontatuz (ala azalduz?) nola bilt zen zituzten mutikotan gaztainak. Plazaratu bezala dakargu hona; euskara batuan ipint zea besterik ez dugu egin.

Guztira, hemeret zi lerrokada ditu idazlanak: lehen hirurak, aurkez-pena eginez; bi a zkenekoak, agur moduan; eta tartean, 4. lerrokadatik 17.era bitartean, gaztainak nola bilt zen zituzten esanez (Zendoia, 2008: 19-21).

28 Pello Esnal

Gaztainak bilt zen

1. Kaixo, lagunok. Norbaitek esango du: “Nikolas orain ere kontu zaharre-kin zetorrek”. Bai. Baina ez dakienarent zako, kontu zaharra berria da. Hor zegok, ba, koxka.

2. Garai batean, gaztaina bilt zeko ibilerak nola bizit zen genituen pixka bat azalt zera natorkizue. Askotan hit z egin da “gaztaina erre jana dugu” eta “danbolinean erreak, tarran-tarran” eta “gero a zer haize-tiroak” eta betiko kontu horiek. Nik uste dut horrek guztiak hit zaurre bat merezi duela.

3. Gure mutikotako garaian, honela ohi zen gaztaina bilt zea.

4. Gaztainadiak zeuden orduan nonahi. Baina gaztainadi zaharrak. Hondo zko handiak, gehienak. Nola bildu hain handiak izanik? Nola erait si lakat zak? Begira: horretarako, zardaiak behar izaten ziren.

5. Zardaia egur mehe luzea zen. Bat, luzea: zort zi bat metrokoa. Bestea, mot zagoa. Bat, goialdekoak eraisteko. Eta bestea, behealdekoak. Baina zar-daia delako hori ez zen edozein modu zkoa, e? Urte bat lehenagotik bilat zen zen mendian. Kostata, gainera. Ea non hainbeste luzekoa! Gainera, azala kendu, t xuri-t xuri egin eta mandioko sabaiari lotu; zuzen egon zedin, eta arint zeko, gogort zeko.

6. Hurrengo urteko gaztaina-garaia iristen zenean, aitaren osabak, Mart xiel zaharrak, han jait siko zuen mandiotik zardai t xuri luzea et xe atarira. Tente jarri eta harri-losa bati kanka-kanka joaraziko zion, eta gure aitari eman:

7. –Ederki ihartu duk. A zer hot sa jot zen duen!

8. Giro ederra zaindu, eta goizean aita joango zen aurrena gaztainak botat zera, bere bi zardaiak hartuta. Bere arropaz gainera, jert se lodi bat buruan bilt zeko, lakat zek zulatu ez zezaten. Ondoren, hiru edo lau mutiko aitonare-kin. At zena, osaba zaharra, idi parearekin, gurdi kurtola handiari erant sita. Kurtola deit zen genion gurdi it xiari. Beste bat zuek esaten zioten gurkaja; kaxadun gurdia zen, alegia.

9. Baina, hori bai: bakoit za bere saskia eta mat xardearekin joaten ginen gaz-tainak bilt zera. Saskia bete ahala, gurdira hustu. Aitak erait si ahala, guk jaso.

10. Norbaitek ez badaki mat xardea zer den… Gaztainak lurretik saskira jasot zeko egurre zko tresna bat. Sahat sa- edo gaztaina-zepatik makila lodi ant zekoa moztu eta hari azal-lakaina kendu, metro erdi-edo luzekoa, okertu bi puntak elkar jo arte –haut si gabe, jakina–, puntan lotu, okertutako bueltan arto-lokot x lodi samarra sartu bere hartan, forma har zezan. Hori udan egin behar zen, egur berdearekin. Gero, ihartutakoan, muturra askatu, eta egina. Garai bateko ilea mozteko eskuko makina bezala erabilt zen zen eskuan: ireki eta it xi, lakat za hartu eta lakat za ut zi.

11. Giro lehorrean jaso behar izaten zen gaztaina. Bestela, gero pilan zegoela, lizundu egiten zen, ondu beharrean. Hargatik aukeratu ohi zen hego-haize giroa.

12. Gaztaina-arbola handi haiek zein dotoreak jart zen ziren helt zen ziren garaian! Jarri bestaldeko maldatik begira eta, lakat zak hori-hori; orriak ere ant zeko, bete-beteak; pago-uso urdinak alboetako hariztietan paparoak e zkurrez bapo beteta gaztainadian jolasean… Gaur baino eskopeta gut xiago zen orduan. Begira jarrita begiak gozat zen ziren.

29Testu arkitektura

2. Preskripzioa

13. Horrela, goizean hasi eta eguerdirako gurdikada bat bete oi zen. Hura era-mango zuen Mart xiel zaharrak kontu handiz, bidean lakat zik galdu gabe. Egun hartan, berak egingo zituen ukuiluko lanak. Eta arrat saldean, bigarren gurdikadaren bila. Guk, ordurako, bilduta edukit zen genuen pila.

14. Ba zkaria, astoan eramaten zigun emakumeren batek. Alajainkoa, han ez zen izaten baba t xarrik! “Hau ez dut nahi” eta “hori ez zait gustat zen” eta horrelakorik ere ez. Dena ona eta dena gozoa. Bai horixe! T xakur t xikia ere, belarriak tente-tente zituela zain, ogi-koxkor bat edo urdai-zati bat nork luzatuko ote zion.

15. Arrat saldeko gurdikada a zkarrago osat zen genuen, et xera garaiz etort zea-rren. Et xera bidean, denok kantari. Orduan ere, Mart xiel zaharra at zean uzten genuen, bere idi eta gurdi.

16. A! Eta lehen esatea ahaztu egin zait. Gaztainek beren izenak zeu zkaten. Onena eta aurrena helt zen zena, ihart za. Arbola bera ere sendoa ohi zen. Bestea, kelemet za. Hura ere gaztaina ona zen, pixka bat gorrixeagoa. Eta bestea, gaztaina makat za, t xertatu gabea. Haiek gut xi genituen eta beran-duago helt zen ziren. Baina gut xi ematen zuten, eta t xerriarent zat edo gana-duren bat gizent zeko-edo bildu ohi ziren.

17. Mandioan ere, pila bat ihart zarekin egiten zen. Eta beste pila, kelemet zare-kin. Nahastu gabe, alegia.

18. Handik aurrera, “kaixo, motel”. Goizean aletu eta gauean jan.

19. Garai batean nahiko gaztaindi bikaina. Haiek eman ziguten hamaika gaztaina. Bilt zen ere egiten zen, bai, ahalegina. Gaur egun dendatikan erosten da, baina.

Idat zia arretaz irakurriz gero, ohart zen gara idazleak ez duela gertaera-rik edo pasadizorik kontat zen. Gauzak zehat zago esanda, kontaketaren bigarren planoa besterik ez du eraikit zen. Horregatik du azalpen-kut sua. (Seigarren kapituluan landuko ditugu kontaketaren planoak-eta.)

##

Preskripzio zko sekuent ziek beste “mundu” batera garamat zate. Hala ikus dezakegu bai Samariar onaren parabolaren testuinguruan, bai kont sumit zaileent zako aldi zkariko galde-erant zunetan; honako preskrip-zio zko esaldiak baitituzte tartekatuak:

• Samariar onarenean.–

2. –Maisu, zer egin behar dut ondaret zat betiko bizia jasot zeko?

6. –Maita ezazu Jauna, zeure Jainkoa, bihot z-bihot zez, gogo onez, indar guztiz eta adimen guztiz. Eta lagun hurkoa zeure burua bezala.

8. –Bete hori eta bizia izango duzu.

16. –Zoaz eta egin zuk ere beste horrenbeste.

30 Pello Esnal

2.1. Agindua

• Kont sumit zaileent zako aldi zkarian.–

1. Zilegi da beste pert sona edo entitate batek nire baimenik gabe salaketa jart zea?

2. Zilegi ez ezik, betebeharra da edozein hiritarrent zat delitua salat zea eta justiziari lagunt zea. […] Delitu pribatu eta erdi-publikoengatik zigort zeko, berriz, kaltetu partikularrak jarri behar du salaketa.

Are gehiago: orain ohart zen garenez, preskripzio zko esaldi horiek osat zen dute bi testuen muina.

Hiru mult zo bereiz dit zakegu preskripzio zko sekuent zien baitan: agindu zkoak, instrukzio zkoak eta prozedura zkoak (Esnal, 2003a: 63-64; 2004: 80-85; Elosegi, Esnal: 2004: 61-65). Hirurak aztertuko ditugu ondoren, hiru testu baliatuz: 1) agindu-testu bat (“Zer egin seme--alabak nabigat zen ari direnean?”), 2) instrukzio-testu bat (“Kont zen-trazio-arazorik?”) eta 3) prozedura zkoa (“Sagardoa egiteko prozesua”).

Adi zkiak soilik kontuan hartuz (esaldi nagusietako adi zkiak, eta bal-dint za-adi zkiak) eta horiek gauzat zen dituzten funt zioei erreparatuz (modalizazioa ere barne dela), honela bereiz dit zakegu:

• Letra lodiaz eta azpimarraz: aginte-adi zkiak, partizipio ez-joka-tuak, baldint za-adi zkiak eta behar izan adi zkiak.

• Letra lodiaz: balorazio-adjektiboak + izan formak eta modalizazioak.

• Azpimarra soilaz: azalpen-adi zkiak (ez-burutuak eta puntualak) eta geroaldi-adi zkiak.

Horrela, ikusiko dugu 1) zein adi zkik adierazten dituzten funt sean sail bakoit zaren ezaugarriak, 2) nola oso gertuko diren agindu zko eta instrukzio zko testuak eta 3) nola azalpenaren mundukoak diren prozedura zkoak.

##

Agindu zko testu bat aztertuko dugu lehenik (HABE, 2001b). Baina, aurre-tik, merezi du ohartaraztea formaz dela agindu zkoa eta instrukzio zkoa esanahiaz. Egunkari bateko testua izateak esplikat zen du hori: kazeta-ria ohiko irakurleari mint zo zaio, azalpen eta it zulingururik gabe, gau-zak ahalik zuzenen adieraziz. Bide batez, ondo datorkigu nahi duguna azpimarrat zeko: zein gertuko diren agindu zko eta instrukzio zko testuak.

1. Zer egin seme-alabak nabigat zen ari direnean?

2. Saia zaitez Internet senide arteko aktibitate bihurt zen. Seme-alabekin nabigatu sarean, eta ez ezazu ordenagailua beren logelan ut zi. Berekin zauden bitartean, sarearen erabilera ardurat su eta seguruari buruz hit z egin dezakezu. Ikas ezazu teknologiari buruz, galdera asko egin eta ez zaitez lot sa seme-alabek zuk baino gehiago badakite.

3. Umeei irakat si behar zaie inoiz ez di zkietela norberaren datuak eman behar on line ezagut zen dituzten pert sonei, bereziki sareko eztabaida-leku eta topa-lekuetan ezagut zen dituztenei.

31Testu arkitektura

2.2. Instrukzioa

4. Seme-alabei azaldu behar zaie inoiz ez dutela on line ezagutu duten pert sona batekin hit zordurik antolatu behar. Esan iezaiezu, halaber, norbait horrelakorik egiten saiat zen bada, zuri jakinarazteko berehala.

5. Ipin it zazu et xean Interneten erabilerari buru zko arauak. Noiz ibili eta zenbat orduz nabiga dezaketen umeek. Informa zaitez seme-alabak babes-teko dauden kontrol-mekanismoez: iraga zki-softwareak eta merkatuan dau-den beste hainbat aukera.

6. Iraingarri den posta elektronikorik edo bestelako komunikaziorik jasot zen badute, ez erant zuteko esaiezu seme-alabei. Deseroso sentit zen diren web orri edo chat-room batean badaude, lehen baino lehen handik irtetea ere gomendatu. Adieraz iezaiezu edonolako komunikazio iraingarririk jasoz gero zuri erakut si behar dizutela, baina argi adierazi ez zarela haiekin haserretuko eta errua ez dela berena. Harreman irekiak eta konfi ant za edu-kit zea oso garrant zit sua da horretarako.

7. Zure seme-alabak edo beste umeren bat arriskuan dagoela uste baduzu, dagokion agintarit zarekin harremanetan jar zaitez lehenbailehen.

Guztira, hogeita bost forma bereizi ditugu: lehen saileko hogeita hiru (hamar aginte-adi zki, bost partizipio ez-jokatu, sei baldint za-adi zki eta bi behar izan) eta bigarren saileko bi (balorazio-adjektiboa + izan eta modalizazioa).

##

Ondorengo testu honek ere aurrekoaren ant zeko testuingurua du, baina ñabardura bat zuekin. Kazetaria du idazlea; gaztea irakurlea; eta argital-pena, berriz, herri-mailako aldi zkaria (HABE, 2000a).

Kont zentrazio-arazorik?

1. Ikasteko, lan egiteko edo beste edozertarako kont zentrazio-arazoak badi-tuzu, hona hemen sei aholku, lan-orduei ahalik eta etekinik handiena aterat zeko.

2. ORDURIK ONENA AUKERATU

3. Komenigarria da, lan egiteko edo ikasteko, egunero ordutegi bera iza-tea. Zenbaitek etekin handiagoa lort zen dute goizean lan eginda; eta beste bat zuek, aldiz, arrat salde gauean. Dena den, kont zentraziorako ordurik onenak honako hauek dira: goizean, 08:00etatik 12:00etara; eta arrat sal-dean, 19:00etatik aurrera.

4. ATSEDENA HARTU

5. Noizbehinka lana ut zi eta etenak egin behar dira. Hobe da at seden labu-rrak egitea maiztasun handiarekin, gut xi eta luzeak egitea baino. Ordu erdiro edo hiru ordu laurdenero bost minutuko tartea hart zea egokiena izango lit zateke.

6. HELBURUAK JARRI

7. Egunero lanean edo ikasten hasi baino lehen, helburu bat zuk jar i zkiozu zeure buruari. Hasi kont zentrazio-behar handiena eskat zen duten gaiak lant zen; eta gainerakoak bukaerarako ut zi; nekatuta zaudenerako, alegia.

32 Pello Esnal

2.3. Prozedura

8. LEKU EGOKIA BILATU

9. Toki erosoan lan egin behar da; baina ez du erosoegia izan behar, ordea. Argiak zuria edo urdinxka izan behar du, gut xiago nekat zen du-eta. Tenperatura ere garrant zit sua da; 20 gradu ingurukoa da onena.

10. KONTUZ KAFEAREKIN

11. Kafea bizigarria da, eta logurari aurre egiteko erabil daiteke. Dena den, nekatuta egonez gero, ant sietatea sor dezake. Gauza bera gerta daiteke tabakoarekin.

12. MUSIKA KLASIKOA

13. Musika lagungarria izaten da kont zentrazioa lort zeko. Hala ere, ez du edozein musikak balio. Musika klasikoa edota letrarik gabekoa oso ona da. Kantu ezagunak edota letradunak aukerat zen baditugu, berriz, kontrakoa lortuko dugu.

Guztira, hogeita bederat zi forma bereizi ditugu: lehen saileko hamalau (agindu-adi zki bat, sei partizipio ez-jokatu, hiru baldint za-adi zki eta lau behar izan), bigarren saileko hamabi (balorazio-adi zki bat, zazpi balorazio-adjektiboa + izan eta lau modalizazio) eta hirugarren saileko hiru (bi azalpen-adi zki eta geroaldi-adi zki bat).

##

Hirugarren testua, berez eskolan lant zeko sortua izan ala ez, dibulga-zio-testu ere izan zitekeen, aurreko bien ant zera: kazetari batek idat zia ohiko aldi zkari edo egunkariren batean (IKA, 1998).

Sagardoa egiteko prozesua

1. Lehenik, sagar mota ezberdinak kantitate ezberdinetan nahasten dira: gozoak eta garrat zak. A zken sagar mota horrek sagardo bizia ematen du. Adituek diotenaren arabera, zenbat eta sagar mota gehiago nahastu, orduan eta sagardo hobea aterat zen da.

2. Sagarrak nahastu ondoren, uretan garbit zen dira.

3. Hurrengo pausoa sagarra t xikit zea da. Sagarra makina batean sart zen da; eta honek sagarrak puskatu egiten ditu, baina hazia apurtu gabe; bestela, muztioak zapore t xarra hartuko luke. Geldit zen diren hondarrei pat sa deit zen zaie.

4. Hirugarren pausoa dolarerat zea da. Pat sa dolarera (prent sara) pasat zen da. Han, edozein tramankuluz zapalt zen da: eskuz, palankaz, motorez, hidrau-likoki… Zapalt ze horren bidez lort zen den likidoa muztioa da.

5. Ondoren, ont zirat ze prozesua dator. Muztioa dolaretik ont zira aldat zea da. Ont ziak neurri, bolumen eta forma askotakoak dira. Guk sagardotegietan aurki dezakeguna 10.000 litrotik gora duen ont zia da, eta (K)UPELA, UPA edo KUPA deit zen zaio.

6. Jarraian, irakinaldiak datoz. Muztioa, ont ziaren barruan bi irakinaldi pasa ondoren, sagardo bihurtuko da. Lehenengo irakinaldia a zkarra da, eta ont zia irekita ut zi behar da. Hamar egunetik hilabete t’erdirako irakinaldia da hau.

33Testu arkitektura

3. Gauzat zailea

7. Bigarren irakinaldia lehenengoa baino lasaiagoa da. Ont zia geldi-geldi eduki behar da bi-lau hilabetetan. Oraingoan, muztioaren azukre guztia alkohol eta anhidrido karboniko bihurtuko da, sagardoa egin arte. Muztioa gazituz eta garbituz joango da.

8. Bukat zeko, sagardoa kupeletik botiletara pasatuko da. Kupeletan dagoen sagardoa lauzpabost hilabetera botilaratuko da. Orduan, sagardoak 5 gra-duko alkohola izango du eta 1.000 eta 1.010 bitarteko dent sitatea. Salt zeko prest dago.

Bereizitako formak aztertuz, agerikoa da aurreko bi sailetakoen eta hirugarren honen arteko aldea. Hemen, guztira, hogeita hamaika forma bereizi ditugu: lehen saileko bi, bigarren saileko bat, eta hirugarren sai-leko hogeita zort zi (hogeita bi azalpen-adi zki eta sei geroaldi-adi zki). Beraz, a zken batean, hirugarren saileko adi zkiak ditu prozedura zko tes-tuak protagonista, aurreko biek besteak zituzten bezala.

Hiru testuen azterketako datuak taula batera ekarrita, horra hor 1) zein adi zkik adierazten dituzten funt sean sail bakoit zaren ezaugarriak, 2) nola oso gertuko diren agindu zko eta instrukzio zko testuak eta 3) nola azalpenaren diskurt so-mundukoak diren prozedura zkoak.

Agindua Instrukzioa Prozedura

Aginte-adi zkiak 10 1 0Partizipio ez-jokatuak 5 6 0Baldint za-adi zkiak 6 3 0Behar izan 2 4 2Balorazio-adi zkia 0 1 0Balorazio-adj. + izan 1 7 0Modalizazioak 1 4 1Azalpen-adi zkiak 0 2 22Geroaldi-adi zkiak 0 1 6

##

Sekuent zia hau ez dugu aurkit zen ez Bronckarten diskurt so-tipoen artean eta ez Bronckartek berak edo Adamek edo gainerako adituek lan-dutako testu-moten artean ere. Baina sarritan egiten dugu topo berarekin eguneroko testu aho zko nahiz idat zietan. Beraz, ezinbestekoa dugu hori ere didaktikara ekart zea (Esnal, 2007; 2008a).

Zergatik dagoen hut sune hori ulert zeko, aski da kontuan izatea duela gut xi ohartu garela zenbait hit z eta esaldi bereziren ezaugarri nagusiaz: esan ez baina, egin egiten dutela.

Seguruenik, Émile Benveniste izan zen horretaz ohartu zen lehena, 1958an plazaratutako “Los verbos delocutivos” artikuluak salat zen due-nez (Benveniste, 1971: 198-206). Lau urte geroagokoa da J.L. Austinen How to do things with words liburua ospet sua (Austin, 1962).

34 Pello Esnal

Austinen liburu horretan, zabalago lant zen da kont zeptua, berak perfor-mative utterance terminoaz bataiatu zuena; gaztelaniaz, expresión rea-lizativa it zuli dute; euskaraz, adierazpen gauzat zailea esan dezakegu, batik bat gauzat zailea azpimarratuz.

Terminoak termino, kont zeptua interesat zen zaigu hemen. Austinek lau adibide erabili zituen argit zeko. Honela dakart za gaztelania zko it zulpe-nak, testuingurua ere zehaztuz; hain da erabakigarria testuinguruarena (Austin, 1982: 46):

“Sí, juro (desempeñar el cargo con lealtad, honradez, etc.)”, expresado en el curso de la ceremonia de asunción de un cargo.

“Bautizo este barco Queen Elizabeth”, expresado al romper la botella de champaña contra la proa.

“Lego mi reloj a mi hermano”, como cláusula de un testamento.

“Te apuesto cien pesos a que mañana va a llover”. [Apustua benetan eginez.]

Funt se zkoa da konturat zea zer egiten duten esaldi horiek, bakoit za berari dagokion testuinguruan eta egoera komunikatiboan behar bezala erabilita. Ez dute kontat zen zer gertatu den edo azalt zen gauzak nola diren edo agint zen zer egin behar den; hau da, ez dira kontaketa, azalpen edo preskripzio. Besterik egiten dute: egin. Egin egiten dute une horre-tant xe, eta hit z horiexen bidez egin ere, kasuan kasuko ekint za gauzatuz: zin egin, bataiatu, testamentuz ut zi, apustu egin.

Hort xe dago gakoa eta gilt za. Behin horretaz konturatuz gero, ez dago horren zaila esaldi edo testu-zati horiek at zematen. Are gehiago: uste baino maizago erabilt zen ditugula ohartuko gara.

Esaterako, Elizan-eta, ohikoak dira esaldi gauzat zaileak. Apaizak, esate-rako, formula hau erabili ohi du norbait bataiat zean:

Nik bataiaT ZEN zaitut, Aitaren eta Semearen eta Espiritu Santuaren izenean.

Aitort zako sakramentuan, berriz:

Nik barkaT ZEN di zkizut bekatuak, Aitaren eta Semearen eta Espiritu Santuaren izenean.

E zkont zan, aldiz, e zkongaiek dute hit z gauzat zailea:

Nik, ….-k, zu, … , harT ZEN zaitut emaztet zat.

Nik, ….-k, zu, …, harT ZEN zaitut senart zat.

Eguneroko bizit zan, maiz erabilt zen ditugu horrelako esaldiak, zenbait egoera jakinetan: “hit z ematen dizut”, “hau zuret zat ematen dizut”, “barkat zen dizut”… Mota horretakoak dira zenbait formula ere: “egun on”, “eskerrik asko”, “mesedez”… Are gehiago: horrelako formulak-eta ikasiz hasi ohi gara hi zkunt za ezezagunak ikasten. Beraz, arreta berezia eskaini beharko diegu horrelako esaldiei-eta, nahiz eta horien izaeraz oraindik behar adinako kont zient ziarik izan ez.

35Testu arkitektura

Esaterako, gabezia hori salat zen ari da Euskal Autonomia Erkidegoaren aldi zkari ofi ziala, non behin eta berriro irakurt zen ditugun “aginDU dut”, “xedaTU dut”, “ebaT ZI dut” eta ant zeko formak, noiz eta “aginT ZEN dut”, “xedaT ZEN dut” eta “ebazTEN” dut idat zi beharko liratekeenean (Esnal, 2007). Horrek Eusko Jaurlarit zaren agindu bat aldat zea eskat zen du: Lege Egitasmoak, Dekretuak, Aginduak eta Erabakiak lant zeko jokabideak araut zen dituena (EHAA, 1993). Era berean, EGLU II ere osatu beharko da, adi zki orain ez-burutuaren [-T(Z)EN] balio nozionalei dagokienez (Euskalt zaindia: Gramatika bat zordea, 1987b: 419-420).

Emankorra da Austinen lanak zabaldu duen bidea, eta ezaguna eta opa-roa Searleren ekarpena (Searle, 1969), speech-act s (hi zketako egint zak, actos de habla) direlakoen harian. Esan gabe doa zein lagungarri diren ekint za komunikatiboa kont zeptua lant zeko.

Orain, beste urrat s bat ere egin behar dugu: konturatu beharrean gara, zenbait hit z eta esaldi ez ezik, testu osoak ere izan daite zkeela gau-zat zaile. Adibidez, administrazioko lege, xedapen eta ebazpenak. Adibide adierazgarriak dira, gainera. Izan ere, formaz esaldi baka-rra dute gauzat zailea; aipatu berri ditugunetako bat: “agint zen dut”, “xedat zen dut” edo “ebazten dut”. Izatez, ordea, testu osoa da gauzat zai-lea: testu osoak araut zen du. Gauzat zaileak dira, era berean, bandoak, ziurtagiriak…

Urrat s berri hori egiteko, zenbait zailtasun eta oztopo aurki dit zakegu, EAEko administrazioko aipatu testuek salat zen dutenez. Gaztelaniaz, gauzak bideratuago dituzte erabileraren erabileraz; praktikan, behint zat. Eta teorian ere urratuak dituzte bideak. Adibidez, Gramática descriptiva de la Lengua Española obran (Bosque; Demonte [dir.], 1999), hamaika orrialdeko lana eskaint zen diete “Expresiones realizativas” direlakoei (Garrido, 1999), baina esaldi mailan gerat zen dira.

Dena den, lan horretan badugu argirik euskal testuak ere aztert zeko. Izan ere, a zken batean, benetako testuak onduz eta aztertuz joango gara gauzak argit zen eta, besteak beste, sekuent zia gauzat zaile hauen grama-tika ere at zematen. Adierazpen gauzat zaileak defi nituz hasten da lana (Garrido, 1999: 3.888):

Una expresión realizativa está constituida por un verbo realizativo en primera persona de indicativo (sin expresión de afi rmación ni negación). Al pronunciar una expresión realizativa se lleva a cabo el acto descrito mediante la expresión.

Hort xe ditugu adierazpen gauzat zaileen hiru ezaugarriak: 1) adit z gau-zat zailea dute osagai, 2) adi zkia lehen pert sonan (singularrean nahiz pluralean) eta orainaldian doa eta 3) esatean, esaten dena egiten da.

Ezaugarri horiek azalduz eta zehaztuz osat zen du lana egileak, baina esaldi mailara mugatuz. Guk testu bat balia dezakegu, sekuent zia gau-zat zailearen ezaugarriez jabet zeko; esaterako, zenbait euskaldun eza-gunek sinatutako agiri bat. Lehenik, testua bera emango dugu (Arteaga et alii, 2008; nireak dira letra lodiak); ondoren, iru zkin bat zuk egingo ditugu.

36 Pello Esnal

Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibert sala ospat zekoeuskal kanpaina

AGIRIA

1. Duela 60 urte onartu zuen Nazio Batuen Bat zar Orokorrak Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibert sala. René Cassin, baionarra, izan zen Aldarrikape-naren idazlari nagusia. Aginte publiko eta herritar guztiok bete eta betea-razi behar ditugun eskubide unibert salen katalogo bat da Aldarrikapena. Aurrerapen handia izan da Aldarrikapena gizateriaren historian. NBEko ida zkari nagusiak zioenez, “Aldarrikapena da ongia eta gai zkia derit zegun horien neurria”. Adierazpenaren garrant ziaz ohart zeko, saiatu galdera honi erant zuten: “… eta Aldarrikapenik ez balego?”.

2. Zorionez, badago Aldarrikapenik, eta munduko estatu ia guztiek onartua dute eta beren legedietara eramana. Alabaina, ez da aski horrekin. Indar ahalt suek dihardute eskubideak urrat zen, eta mundu osoan bort xat zen dira. Urrakorrak dira giza eskubideak, eta arriskuan izaten dira bidegabekeria-, desoreka- eta desberdintasun-testuinguruetan.

3. Giza eskubideak aint zat hart zea du gizateriak eginkizun nagusia. Hiru bal-dint za, gut xienik, bete behar dira helburu hori lort zeko: giza eskubideak ezagut zea, haien garrant ziaz ohart zea eta haien alde jardutea. Lehenik eta behin, Aldarrikapenak zer dioen jakin behar da, irakurri, hedatu; et xean, eskolan, lanean… eduki, gure jardunean eskura izan. Izan ere, gizakiak inoiz idat zi duen testurik garrant zit suenetakoa da.

4. Bigarren baldint za Aldarrikapenaren esanahi sakonaz jabet zea da. Gizaki guztiok, salbuespenik gabe, daukagu zer erkide bat: gure bere zko giza duintasuna. Gizakiok ez gara bitartekoak, tresnak edo ordez daite zkeen objektuak; gizaki bakoit za berez da helburu bat, bakarra, ordeztezina eta hautat zeko gaitasuna duena (Kant). Helburu garenez, gizon-emakume guz-tiok dugu giza duintasuna, errespetua zor zaigu eta hainbat eskubideren jabe gara. Baieztapen biribil hori da, hain zuzen ere, Aldarrikapenaren mamia eta euskarria.

5. Norberaren duintasun-esperient ziaz baliat zean, besteenarekin egiten dugu topo. Gizakion mugaz eta sormen mugatuaz ohart zean dat za esperient zia hori. Elkarri zketa, enpatia eta berradiskidet zea gauza daite zke baldin eta jabet zen bagara gure ahalmenak mugatuak direla. Ez gara egia absolu-tuaren jabe. Mugatuak gara. Hala eta guztiz ere, helburu bat gara. Gizaki bakoit zak arrazoia eta kont zient zia ditu, eta egoera, dohain eta ahalmen izu-garriz hornitua dago. Horri esker, gai da hautat zeko, sort zeko, zoriontasuna bilat zeko…, a zken batean, bizit zaren bidea egiteko.

6. Duintasunaren funt se zko zati dira gure mugak eta gure sormen mugagabea, eta gizakiaren alderdirik unibert sal eta gizatiarrenak bilat zeko lagungarri zai zkigu. Gure kont zient ziaren barruan gizakiaren lehentasunak ulert zen lagunt zen digute, haren duintasunaren balio absolutuaz eta giza eskubideak aint zat hart zearen ezinbestekotasunaz jabet zen. Horregatik, giza duinta-sunaren eta bakearen etika ditugu gizakion eginkizun nagusia gure jarduera sozialean.

7. Hirugarren baldint za, berriz, konpromisoa dugu. Beste zenbait errefe-rent ziarekin nahasturik dakusa gizarteak Aldarrikapena, beste balio bat zuekin alderagarria, edo are apalagoa. Ez dirudi dagoenik kont zient zia argirik Aldarrikapenaren balio izugarri eta unibert salaz. Beharbada, gaz-

37Testu arkitektura

teek bere zko eskubidet zat dakusate Aldarrikapenak dioena, babestu eta sustatu beharrik ez dagoen zer higiezin gisara. Alabaina, gure mundu honetako urrakortasunak erakut si digu etengabe berritu beharra dagoela giza eskubideen indarraldiarekiko eta bere garrant ziaren eta beharraren zent zuarekiko konpromisoa.

8. Nazio Batuen Erakundeko Giza Eskubideetarako Goi Mandatariak dei egin du mundu osoan ospat zeko, 2008an, Aldarrikapenaren 60. urteurrena, “Duintasuna eta justizia denont zat” esloganarekin. Bat egin dugu Euskadin deialdiarekin eta proiektu global bati at xiki gat zai zkio, duintasunaren eta justiziaren aldeko nazioarteko sinergia batekin bat egin dugu. Era berean, gure herrira begira ere jarri gara, hemen ere urrat zen eta mehat xupean jart zen baitira zenbait giza eskubide.

9. Agiri hau dugu konpromisoaren adierazpena. Giza duintasunaren eta oina-rri zko eskubideen lehentasuna (ongia) aldarrikat zen dugu, haien zeinahi urraketari (gai zkia) kontrajarririk. Agiri honen sinat zaileok berret si egiten dugu gizaki guztien giza eskubide guztiekiko konpromiso behin betikoa. Dena dela, eskubide urrakorrenei erreparat zen diegu bereziki, bai gure herrian bai munduan. Hala, bada, konpromiso orokor hori harturik, beste zehat zago bat zuk ere gureganat zen ditugu:

10. Urratu den giza duintasuna berreskurat zea da lehentasun nagusia. Gure lehen konpromisoa da giza eskubideen aurkako zeinahi urraketaren bikti-mekiko elkartasuna. Bai gure herrian bai munduan, biktimei duintasuna it zult zeko, haien sufrimendua sendat zeko eta jasan duten egoera bidega-bearen berrikuspen kritikoa eta argit zailea egiteko konpromisoa hart zen dugu.

11. Bizit za da giza eskubiderik gorena, beste guztien euskarria; hura gabe, gainerakoek ez dute zent zurik. Ez inongo kausa politiko edo ideologikok, ez estatu-arrazoiak ez dute justifi kat zen eskubide hori urrat zea. Inork ez du eskubiderik beste gizaki bati bizia kent zeko. Bai gure herrian bai munduan bizit zeko eskubidearen alde jarduteko konpromisoa hart zen dugu, beste zeinahi irizpideren gainetik.

12. Bereziki zorrot za izan behar du giza eskubideen zaint zak botere publikoen aginduz at xilotutakoei edo espet xeratutakoei dagokienez. Tortura da giza duintasunaren urraketa arbuiagarrienetako bat. Gure herrian eta munduan at xilotu eta espet xeratuen eskubideak zaint zeko konpromisoa hart zen dugu, zigorgabetasunari batere tarterik ut zi gabe, lege-hut sunerik onartu gabe eta egia zko berme judizialak ezarriz.

13. Desberdintasunak eta bazterkeria dira duintasun-ezaren eta giza eskubideen urraketen sorburu. Gure herrian eta munduan berdintasunaren alde jardu-teko konpromisoa hart zen dugu, gizarteko baztertuenen alde arit zeko baztertuenak izan ez daitezen, eta, hori lortutakoan, hurrengo baztertuenen alde segit zeko.

14. Giza duintasunak ez du sexu-berei zketarik egiten. Emakumeen diskrimi-nazioak sufrimendu handia eragin du iraganean, eta oraindik ere bidegabe-keria eta indarkeria asko jasaten dituzte emakume zkoek. Gure herrian eta munduan diskriminazio-mota oro salat zeko konpromisoa hart zen dugu, eta egia zko genero-berdintasun sozial eta legalaren alde jardutekoa.

15. Giza duintasuna aint zat hart zeak berekin dakar oinarri zko zenbait eskubide eta askatasun (indibidual eta kolektiboak) onart zea. Sarritan,

38 Pello Esnal

ordea, segurtasunaren edo eraginkortasunaren mende jart zen dira aska-tasun eta eskubide horiek. Gure herrian eta munduan adierazpen-, mani-festazio- eta elkart ze-eskubideen alde egiteko konpromisoa hart zen dugu, eta gehiengoak demokratikoki adierazitako borondatea bete eta betearaztekoa.

16. Denok sentitu gara noizbait gut xiengoren bateko partaide. Denok gara, nolabait, emigranteak edo emigranteen ondorengoak. Gure herrian eta mun-duan gut xiengoekin eta emigranteekin adeitasunez jarduteko konpromisoa hart zen dugu, gainerako herritar guztien eskubide eta betekizun berekin integrat zeko gizartean, inongo berei zketarik egin gabe jatorri, erlijio, sexu--joera, egoera sozial edo ideia politikoengatik.

17. Munduko edozein bazterretan, edo gure auzoan bertan, bidegabekeriak eta tragediak izaten ditugu. Ekologiari dagokionez, berriz, munduaren irau-pena arriskuan dago. Gure herrian eta munduan bidegabekeriei aurre egi-teko, ahulenak babesteko eta planetaren jasangarritasunaren alde egiteko konpromisoa hart zen dugu.

18. Gerra eta indarkeria dira bidegabekeriaren adierazpenik muturrekoenak, giza kont zient ziaren kontraesanik bortit zena. Gure herrian eta munduan gerrari eta indarkeriari bidea ixteko konpromisoa hart zen dugu, zibili-zazio, erlijio, nortasun eta ideologia desberdinen arteko elkarri zketa eta akordioa bult zat zeko konpromisoa.

19. Bizikidet zak eskat zen du giza eskubideei buru zko informazioa izatea gizarteak, giza duintasuna hart zea haien euskarrit zat, eta mundu guztiak onart zen duen konpromisoa izatea eskubide horiek. Giza eskubideeta-rako he zkunt za eskat zen du hauen aldeko kultura, modu sistematikoan, hedat zeko oinarri zko tresna gisa. Gure herrian eta munduan giza eskubi-deetan hezit zeko konpromisoa hart zen dugu, hauen berri emateko eta haien premia eta indarrak bizirik iraunarazteko, giza eskubideak bete eta betearazteko konpromisoa.

20. Giza eskubideak zatiezinak eta unibert salak izateaz gain elkarrekin lotuta doaz. Ez da onart zen hauekiko at xikimendurik zatika edo aukeran. Bere erabilera alderdikoi edo interesatua iruzurra da eta hauen heriot za dakar. Pert sona guztien eskubide guztiak defendit zeko konpromisoa hart zen dugu politika eta ideologia aurreko oinarri gisa. Hauek babesteko eta zaint zeko konpromisoa hart zen dugu, arraza, etnia, nazio, jatorri sozial, ideologia politikoa edo beste bazterketa adierarik gabe.

2008ko maiat zak 15

Txaro Arteaga, Bernardo At xaga, Nestor Basterret xea, Garbiñe Biurrun, Gurut ze Irizar, Mikel Laboa, Gorka Landaburu, Anjel Lert xundi, Ramón

Múgica, Dora Salazar eta Joan Mari Torrealdai

Agiria irakurt zen ari garela, doinu-aldaketa bat sumat zen dugu une jakin batean. Hobeto esanda, doinu- eta ekint za-aldaketa. Argia eta zehat za da muga. Testuak, lehen zort zi lerrokadetan, azaldu egiten ditu kontuak. Bederat zigarrenean dator aldaketa, bigarren esaldiarekin; oraindik azal-penaren mundukoa baitugu lehen esaldia –“Agiri hau dugu konpromi-soaren adierazpena”–. Bigarren esaldiak, ordea, aldarrikat zen dugu dio; eta horrekin hasten da doinu- eta ekint za-aldaketa.

39Testu arkitektura

Hortik aurrera, behin eta berriro at zemango ditugu adierazpen gau-zat zaileen hiru ezaugarriak: 1) adit z gauzat zaileak, 2) adi zkiak lehen pert sonan eta orainaldian eta 3) zer esaten duen, hura egiten.

Aldarrikat zen dugu da testuko lehen adit z gauzat zailea, eta orainal-dian doa (zehat zago, orainaldi ez-burutuan) eta lehen pert sonan (plura-lean). Adi zki horrek, azaldu ez baina, egin egiten du: esaten duena egin: aldarrikatu. Adit z gauzat zailea da, eta ekint za gauzat zaileari dago-kion forman dago. Baldint za berak betet zen dituzte lerrokada bereko berret si egiten dugu [konpromisoa] eta [beste konpromiso bat zuk] gureganat zen ditugu horiek. Eta esaten dutena egiten dute: konpromiso orokorra berret si eta beste konpromiso zehat z bat zuk hartu.

Baina, bederat zigarren lerrokada horretan, a zken bigarren esaldiko [eskubide urrakorrenei] erreparat zen diegu adi zkia ez da gauzat zai-lea, nahiz eta orainaldi ez-burutuan eta lehen pert sonan egon; adit za bera ez delako gauzat zailea.

Garridok honela bereizten ditu adit z gauzat zaileak eta bestelakoak (Garrido, 1999: 3.889):

En virtud del signifi cado léxico de los verbos realizativos empleados en primera persona del singular del presente del indicativo, las expresiones realizativas [“te contrato”, “le doy mi más sentido pésame”, “te apuesto mil duros”] describen los actos que se realizan diciéndolas. Cuando el verbo no es realizativo, puede ocurrir que se describa la acción que se está realizando, pero la acción no consiste en decir la expresión en cuestión.

Ondoren, “me voy” eta “me estás pisando” esaldiak adibidet zat harturik, eransten du:

Para irse no hace falta decir “me voy”, ni para que a alguien le pisen es necesario decir “me estás pisando”. Dichas expresiones no son, por tanto, realizativas.

Beste horrenbeste gertat zen da agiriko erreparat zen diegu horrekin ere.

Agirian, hamargarren lerrokadatik amaiera arteko hamaika lerrokade-tan, behin eta berriro ditugu t xandaka adi zki gauzat zaileak eta ez-gau-zat zaileak, eskema berari jarraiki: lerrokadaren lehen partean, adi zki ez-gauzat zaileak gauzak azalduz (hamabigarrenean dago salbuespen bakarra: izan behar du adi zki preskribait zailea); bigarren partean, adi zki gauzat zailea, beti bera (konpromisoa aurretik duela: konpromi-soa hart zen dugu; gaztelaniaz, nos comprometemos genuke).

Adi zki ez-gauzat zaile horiei erreparatuz, denak daude orainaldian; bi soilik, ordea, lehen pert sonan: sentitu gara [16] eta izaten ditugu [17]. Baina ez sentitu eta ez izan dira adit z gauzat zaileak. Gainerako adi zkietatik, eskatu eta onartu badira gauzat zaileak, baina ez doaz lehen pert sonan.

Horiek horrela, at zemanak ditugu sekuent zia gauzat zailearen ezaugarri nagusiak ere. Jarduera didaktikoak lagunduko digu sekuent zia hau era-bilt zen eta euskararen irakaskunt zara ere gero eta egokiago ekart zen, gainerako sekuent ziak geureganat zen lagundu digun bezala.

40 Pello Esnal

3. Interaktibotasuna

Aurreko kapituluan gogoratu dugunez, testu-arkitekturaren bigarren eta hirugarren osagai dira, Bronckarten ereduan, diskurt so-tipoak eta testu--motak (Elosegi, Esnal, 2004). Gure ereduan, aldaketa bikoit za egin dugu, gauzak soilduz eta beti ere jarduera didaktikoa abiapuntu eta hori elikat zea xede: batetik, sekuent zien baitara ekarri ditugu, nolabait eta neurri batean, bai diskurt so-tipoak eta bai testu-motak; eta, bestetik, dis-kurt so-tipoetatik bereizi egin dugu interaktibotasunaren gaia.

Hain zuzen, interaktibotasuna dugu hirugarren kapitulu honetan langai. Interaktibotasuna eta ez-interaktibotasuna.

Ikuspegi gramatikalean, ezaguna genuen zer den “lehen pert sonan” eta “hirugarren pert sonan” jardutea. Ikuspegi testualak gauzak zabalago ikustera garamat za.

Bronckartek bitan banat zen ditu testuak, segun eta hi zkunt z ekint zaren parametroak (enunt ziat zailea, enunt ziatarioa, denbora eta espazioa) testuan azalt zen diren ala ez. Honelaxe dio berak (Bronckart, 1996: 156-157):

Las operaciones de explicitación en relación con los parámetros de la acción lingüística en curso parecen poder igualmente ser descritas en términos de una oposición binaria. O bien un texto o segmento de texto explicita la relación que sus instancias de agentividad mantienen con los parámetros materiales de la acción lingüística (agente productor, interlo-cutor eventual, y su situación en el espacio-tiempo), o bien esa relación no se explicita y las instancias de agentividad del texto mantienen entonces una relación de independencia o de indiferencia con los parámetros de la acción lingüística en curso.

En el primer caso, el texto moviliza o “implica” los parámetros de la acción lingüística, bajo la forma de alusiones deícticas a esos mismos pará-metros, que se integran en el contenido temático mismo; y en consecuen-cia, para interpretar de forma completa dicho texto, hace falta tener acceso a sus condiciones de producción. En el segundo caso, el texto se presenta en una relación de autonomía con respecto a los parámetros de la acción lingüística, y su interpretación no requiere entonces ningún conocimiento de las condiciones de producción.

Kontuak erabat soilduz, enunt ziat zailea enunt ziatuan egon ala ez, horrek egiten du sekuent zia bat inplikatu (interaktibo) ala autonomo (ez-inte-raktibo); deiktikoek eta bokatiboek gauzat zen dute interaktibotasuna; eta horien eza da sekuent zia ez-interaktiboen ezaugarri.

Berriro ere testuek lagunduko digute hori argit zen. Hasteko, sekuent zia interaktiboak eta ez-interaktiboak kontrajarriko ditugu; ondoren, inte-raktibotasunaren (inplikazioaren) adierazleak at zemango (deiktikoak eta bokatiboak).##

41Testu arkitektura

1. Sekuent zia interaktiboak

eta ez-interaktiboak

Eman dezagun lagun baten et xean gaudela eta, umetako jostailuak hizpide, puxtarriak (kanikak) aipat zen ditugula. Eta norbaitek –gazte batek– gehiago jakin nahi duela horretaz. Laguna, orduan, jasota dituen puxtarriak aterata, honela hasten zaio hi zketan gazteari (testua bene-takoa da, nahiz eta testuingurua beste bat izan: euskal artista ezagun bat umetako oroit zapenez eta jostailuez mint zo da, bideo-kamera baten aurrean) (HABE, 2001a):

Kanikak

1. Gure haurt zaroan, jostailuak ez ziren, noski, orain diren bezala…; orain dagoen aniztasunarekin eta dagoen sofi stikazioarekin. Oso gauza sinpleak ziren. Eta izaten ziren, ba, oso gauza sinpleak eta… Baina opariak, noski, izugarri zko ilusioa egiten zigun, nahiz eta sinple-sinplea izan; ze gero hori: irudimenaren bitartez, horri etekin handia aterat zen genion. Eta horietako gauza bat zen kanikak.

2. Eta… hemen dau zkat garai hartako kanikak: beren kaxa herdoildu honetan.

3. Ba, hauek, kanika hauek, anai-arreba guztienak… Gu zazpi anai-arreba ginen, eta denonak ziren, eta denon artean hasi ginen… Hasieran, pent sat zen dut opari bat izango zela: ba, hiruzpalau kanika. Eta hori: gero, norberaren trebeziaren arabera, ba, lagunei kanikak irabazi eta pixkanaka-pixkanaka handit zen joan zen mult zo hau. Eta, a zkenean, ni gogorat zen naiz milatik gora ere pasa zela kaniken zifra. Eta, bueno, garai hartan mila kanika edu-kit zea, ba… Orain bankuan mila milioi edukit zearen modukoa izango zen horrek ematen zuen poza.

4. Eta, bueno, gogorat zen naiz joaten ginela parkera eta zulo bat ikusi bezain laster, ba, “bertan t xulo” esan, eta zuloa zeurea. Eta beste norbaitek hor sartu nahi bazuen, ba, irabazi egin behar jokoan.

5. Eta, bueno, kanikak denetik zeuden. Hemen ikusten duzue pixka bat: ba, frant sesak, kubanoak –nire gustukoenak–, bustine zkoak –nahiz eta pobreenak izan, ba, jolasteko neurria eta pisuaren zera… oreka, egokia–. Eta, gero, “ure zkoak” esaten genienak; nonbait, zera: gaseosa-botileta-tik aterat zen ziren ure zkoak. Ez zeukaten kolorerik: kristale zkoak… Eta, bueno, denetik.

6. Eta, bueno, hau da niri haurt zaroa gehien oroit zen…, oroit zapenik han-dienak ekart zen di zkidan jostailua. Jostailu, ikusten duzunez, sinplea.

Ezaugarri jakinak ditu testuak (enunt ziatuak): ni mint zo zaio zuri, orain eta hemen. Horra hor, beraz, enunt ziazio ororen lau aldagai nagusiak (hi zkunt z ekint zaren lau parametroak, Bronckarten hit zetan: enunt ziat zailea, hart zailea, lekua eta denbora), baina enunt ziat zailea-ren ikuspegitik ikusita: enunt ziat zailea bera ekint zaren eta enunt zia-tuaren barnean dela. Horixe da hi zketa interaktiboaren (inplikatuaren) ezaugarria; eta deiktikoetan eta bokatiboetan islat zen da testuan, bere-hala ikusiko dugunez. Adibide horretan, gainera, enunt ziat zaileak eta hart zaileak aurrean dituzte erreferenteak: puxtarriak.

Hi zketa ez-interaktiboan (autonomoan), ordea, ez dira azalduko ni, zu, orain eta hemen horiek. Izan ere, enunt ziat zailea ez da enunt ziatuaren

42 Pello Esnal

baitan egongo. Hirugarren pert sonan egongo da hi zketa, eta ez du ez deiktikorik eta ez bokatiborik izango.

Esaterako, har dezagun berriro ere Consumer aldi zkariko artikulua (Consumer, 2002). Bigarren kapituluan, kontaketa eta azalpena bereiz-teko erabili dugu; orain, sekuent zia interaktiboa eta ez-interaktiboa bereizteko izango zaigu baliagarri. Gogora dezagun: kont sumit zaile-ent zako aldi zkari batetik dago hartua eta bi zati ditu: 1) irakurle baten galdera (lehen lerrokada) eta 2) adituaren erant zuna (ondorengo bi lerrokadak).

Ospitale batek salatu egin behar du zakur baten ho zkada,nahiz eta honek bere jabeari egindakoa izan

1. Ospitaleko larrialdi-zerbit zura joan nint zen, et xeko neure t xakurrak ho zka eginda. Izan ere, haginka egin zidan, gizon batek lotu gabe zeraman beste zakur batengandik apartat zera joan nint zenean. Handik hilabetera, epaite-giko jakinarazpen bat jaso nuen. Dei bat zen: deklarat zera joateko; bestela, isuna jarriko zidatela, ez banuen horretarako arrazoirik alegat zen. Zilegi da beste pert sona edo entitate batek nire baimenik gabe salaketa jart zea?

2. Zilegi ez ezik, betebeharra da edozein hiritarrent zat delitua salat zea eta justiziari lagunt zea. Hala ikusi ohi du gure zuzenbideak. Kaltetuaren edo horren orde zkaria ez den norbaiten salaketak prozesu penala abiaraz dezake. Baina delitu publikoak bakarrik zigor daite zke kaltetuak berak salatu gabe. Delitu pribatu eta erdi-publikoengatik zigort zeko, berriz, kaltetu partiku-larrak jarri behar du salaketa. Delitu pribatuak dira kalumniak eta irainak. Eta delitu erdi-publikoak dira sexu-eraso, -jazarpen eta -abusuak, sekretuak azaldu edo jakinaraztea, funt zionarioen, agintarien edo agintarit zako agen-teen aurkako kalumniak eta irainak, familia abandonat zea, zuhurgabeke-riaz eragindako kalteak, eta jabet za intelektual eta industrialaren aurkako delituak, eta kont sumit zaileen aurkakoak. A zkenik, delitu publikoak daude (edozeinek sala dit zakeenak). Kode Penalak tipifi katutako gainerakoak dira; besteak beste, zakurrak ho zka egitea.

3. Aurrekoa kontuan izanda, ospitaleak bere egitekoa bete du lesioen berri epaitegiari ematean; izan ere, delitu baten ondorio izan daite zke lesioak eta delitu horren biktima ospitalean tratatutako pert sona. Horregatik, epaite-giak deia bidalt zen dio biktimari, honek ekint za legalak hasi nahiko balitu. Kasu honetan, ordea, nahikoa du ez salat zearekin. Ez baitu, noski, bere buruaren aurka egingo.

Interaktiboa da lehenengo lerrokada; eta ez-interaktiboak dira ondo-rengoak. Lehenengo pert sonan dihardu galdet zaileak; hirugarrenean erant zuleak. Deiktikoak darabilt za hark; honek ez.

Ant zekoa gertat zen da Samariar onaren parabolaren pasartean ere (Elizen Arteko Biblia Elkartea, 1994: Itun Berria, 115). Hemen, inte-raktiboak dira testuaren hasiera eta amaiera; erdian, berriz, kontaketa ez-interaktiboa (parabola bera) du t xertatua (hona hemen, kontalariaren ahot sik gabe transkribatua).

43Testu arkitektura

2. Deiktikoak eta bokatiboak:

inplikazioaren adierazle

Samariar ona

1. –Maisu, zer egin behar dut ondaret zat betiko bizia jasot zeko?

2. –Zer dago idat zia Moisesen legean? Zer irakurt zen duzu?

3. –Maita ezazu Jauna, zeure Jainkoa, bihot z-bihot zez, gogo onez, indar guz-tiz eta adimen guztiz. Eta lagun hurkoa zeure burua bezala.

4. –Ederki erant zun duzu. Bete hori eta bizia izango duzu.

5. –Eta nor da lagun hurkoa?

6. –Behin batean, gizon bat zihoan Jerusalemdik behera Jerikorant z eta lapu-rren eskuetan erori zen; zeu zkanak kendu eta, egurtu ondoren, alde egin zuten, erdi hilik ut ziz. Apaiz bat gertatu zen, hain zuzen, bide hartan behera, eta, gizona ikustean, bidetik okertu eta aurrera jo zuen. Gauza bera egin zuen handik igaro zen tenpluko lebitar batek ere: ikustean, bidetik okertu eta aurrera jo zuen. Baina bidaian zen samariar bat bertara irit si eta, hura ikustean, errukitu egin zit zaion. Hurbildu eta zauriak lotu zi zkion, olioz eta ardoz igurt zi ondoren; gero, bere asto gainean ezarri, ostatura eraman eta bere ardurapean hartu zuen. Biharamunean, zilarre zko bi t xanpon atera eta ostalariari eman zi zkion, esanez: “Zain ezazu eta, gehiago gastat zen baduzu, hurrena natorrenean ordainduko dizut”. Zure ustez, hirurotan zei-nek jokatu zuen lagun hurko bezala lapurren esku eroritako gizonarekin?

7. –Hartaz errukitu zenak.

8. –Zoaz eta egin zuk ere beste horrenbeste.

##

Beraz, enunt ziat zailea enunt ziatuan egon ala ez, horrek egiten du sekuent zia bat interaktibo ala ez-interaktibo. Eta hori, esan dugunez, deiktikoetan (deixian) eta bokatiboetan gauzat zen da.

Deixia eta deiktikoak era askotan defi ni dit zakegu. Esaterako, honela diote Eduardo Aznarrek eta lankideek deixiaz (Aznar et alii, 1991: 29):

La deixis es un fenómeno que indica cómo los elementos del contexto (enunciador, destinatario, tiempo, lugar, lugar social) aparecen en el texto, vistos siempre a través de la perspectiva del enunciador. Estos elementos aparecen, se codifi can, mediante signos lingüísticos, como adverbios o pronombres o, incluso, algunos verbos. La deixis nos permite, por lo tanto, la localización y la identifi cación de las personas, hechos, objetos… de que habla el enunciador al relacionarlas con el contexto.

Luis J. Egurenek, berriz, hauxe dio deiktikoei buruz (Eguren, 1999: 932):

Se trata de expresiones referenciales, cuya interpretación gira alrededor del centro deíctico o punto cero de las coordenadas espacio-temporales del contexto deíctico (el YO, el AQUÍ y el AHORA).

Eta aurreraxeago (934):

Las expresiones deícticas, así defi nidas, constituyen una lista relativamente cerrada. Pertenecen a dicha clase de unidades los pronombres personales, los pronombres y determinantes demostrativos, los posesivos, un número reducido de adverbios de lugar, tiempo (y manera), los morfemas verbales de tiempo y persona y verbos de movimiento como ir, venir, llevar o traer.

44 Pello Esnal

Horiek horrela, bereiz dit zagun deiktikoak (letra lodiaz) adibide moduan erabilitako hiru testuetan. Bide batez, egin dit zagun zenbait ohar ere, baina xehetasun handitan sartu gabe. Eta aurrera dezagun: bokatibo bakar bat azalduko zaigu (hirugarren testuan; letra lodiaz eta azpimarra-tuz nabarmendu dugu).

Kanikak

1. Gure haurt zaroan, jostailuak ez ziren, noski, orain diren bezala…; orain dagoen aniztasunarekin eta dagoen sofi stikazioarekin. Oso gauza sinpleak ziren. Eta izaten ziren, ba, oso gauza sinpleak eta… Baina opariak, noski, izugarri zko ilusioa egiten zigun, nahiz eta sinple-sinplea izan; ze gero hori: irudimenaren bitartez, horri etekin handia aterat zen genion. Eta horietako gauza bat zen kanikak.

2. Eta… hemen dau zkat garai hartako kanikak: beren kaxa herdoildu honetan.

3. Ba, hauek, kanika hauek, anai-arreba guztienak… Gu zazpi anai-arreba ginen, eta denonak ziren, eta denon artean hasi ginen… Hasieran, pent sat zen dut opari bat izango zela: ba, hiruzpalau kanika. Eta hori: gero, norberaren trebeziaren arabera, ba, lagunei kanikak irabazi eta pixkanaka--pixkanaka handit zen joan zen mult zo hau. Eta, a zkenean, ni gogorat zen naiz milatik gora ere pasa zela kaniken zifra. Eta, bueno, garai hartan mila kanika edukit zea, ba… Orain bankuan mila milioi edukit zearen modukoa izango zen horrek ematen zuen poza.

4. Eta, bueno, gogorat zen naiz joaten ginela parkera eta zulo bat ikusi bezain laster, ba, “bertan t xulo” esan, eta zuloa zeurea. Eta beste norbaitek hor sartu nahi bazuen, ba, irabazi egin behar jokoan.

5. Eta, bueno, kanikak denetik zeuden. Hemen ikusten duzue pixka bat: ba, frant sesak, kubanoak –nire gustukoenak–, bustine zkoak –nahiz eta pobreenak izan, ba, jolasteko neurria eta pisuaren zera… oreka, egokia–. Eta, gero, “ure zkoak” esaten genienak; nonbait, zera: gaseosa-botileta-tik aterat zen ziren ure zkoak. Ez zeukaten kolorerik: kristale zkoak… Eta, bueno, denetik.

6. Eta, bueno, hau da niri haurt zaroa gehien oroit zen…, oroit zapenik han-dienak ekart zen di zkidan jostailua. Jostailu, ikusten duzunez, sinplea.

Lehenengo testu honetan –osorik baita interaktiboa–, ez dago bokatibo-rik baina ugariak dira deiktikoak: bereizitako hogeita hamarrak. Baina kontuz: deiktiko it xurako guztiak ez dira deiktiko; esaterako, 4. lerroka-dako zeurea eta hor; izan ere, ez bataren eta ez bestearen erreferenteak daude hi zketa-lekuan. Zalant zak zalant za, ez dira deiktiko, halaber, 1. lerrokadako hori, horri eta horietako ere; edo 3.eko hartan eta horrek; diskurt soan (testuan) bertan baitaude bost horien erreferenteak; beraz, anaforak edo kataforak dira.

Ondoren datorren testuan, berriz, nabarmena da zati interaktiboaren (1. lerrokada) eta zati ez-interaktiboaren (2. eta 3. lerrokadak) arteko aldea: lehenengoa deiktikoz betea eta bigarrena deiktikorik gabea (ia).

45Testu arkitektura

Ospitale batek salatu egin behar du zakur baten ho zkada,nahiz eta honek bere jabeari egindakoa izan

1. Ospitaleko larrialdi-zerbit zura joan nint zen, et xeko neure t xakurrak ho zka eginda. Izan ere, haginka egin zidan, gizon batek lotu gabe zeraman beste zakur batengandik apartat zera joan nint zenean. Handik hilabetera, epaite-giko jakinarazpen bat jaso nuen. Dei bat zen: deklarat zera joateko; bestela, isuna jarriko zidatela, ez banuen horretarako arrazoirik alegat zen. Zilegi da beste pert sona edo entitate batek nire baimenik gabe salaketa jart zea?

2. Zilegi ez ezik, betebeharra da edozein hiritarrent zat delitua salat zea eta justiziari lagunt zea. Hala ikusi ohi du gure zuzenbideak. Kaltetuaren edo horren orde zkaria ez den norbaiten salaketak prozesu penala abiaraz dezake. Baina delitu publikoak bakarrik zigor daite zke kaltetuak berak salatu gabe. Delitu pribatu eta erdi-publikoengatik zigort zeko, berriz, kaltetu partiku-larrak jarri behar du salaketa. Delitu pribatuak dira kalumniak eta irainak. Eta delitu erdi-publikoak dira sexu-eraso, -jazarpen eta -abusuak, sekretuak azaldu edo jakinaraztea, funt zionarioen, agintarien edo agintarit zako agen-teen aurkako kalumniak eta irainak, familia abandonat zea, zuhurgabeke-riaz eragindako kalteak, eta jabet za intelektual eta industrialaren aurkako delituak, eta kont sumit zaileen aurkakoak. A zkenik, delitu publikoak daude (edozeinek sala dit zakeenak). Kode Penalak tipifi katutako gainerakoak dira; besteak beste, zakurrak ho zka egitea.

3. Aurrekoa kontuan izanda, ospitaleak bere egitekoa bete du lesioen berri epaitegiari ematean; izan ere, delitu baten ondorio izan daite zke lesioak eta delitu horren biktima ospitalean tratatutako pert sona. Horregatik, epaite-giak deia bidalt zen dio biktimari, honek ekint za legalak hasi nahiko balitu. Kasu honetan, ordea, nahikoa du ez salat zearekin. Ez baitu, noski, bere buruaren aurka egingo.

Merezi du bigarren zatian ohartaraztea, batik bat, hirugarren pert sonan daudela adi zki guztien sintagma guztiak (azpimarratu egin ditugu), lehenengoan ez bezala. Horrexek bereizten ditu testu ez-interaktiboak eta interaktiboak. Bestelako deiktikorik ere ez dute izaten, normalean, testu ez-interaktiboek; tarteka, bai, ordea, bakarren bat; 2. lerrokadako gure hori bezala. A zkenik, 3. lerrokadako horren, honek eta honetan anaforak dira, eta ez deiktikoak.

Hirugarren testuan, Samariar onaren parabolarenean, berriro ere nabar-mena da zati interaktiboaren eta ez-interaktiboaren arteko aldea. Hona hemen osorik, bigarren lerrokadan maisu bokatiboa daramala.

Samariar ona

1. Orduan, lege-maisu batek jaiki eta azpikeriaz galdetu zion:

2. –Maisu, zer egin behar dut ondaret zat betiko bizia jasot zeko?

3. Jesusek esan zion:

4. –Zer dago idat zia Moisesen legean? Zer irakurt zen duzu?

5. Hark erant zun:

46 Pello Esnal

6. –Maita ezazu Jauna, zeure Jainkoa, bihot z-bihot zez, gogo onez, indar guz-tiz eta adimen guztiz. Eta lagun hurkoa zeure burua bezala.

7. Jesusek erant zun zion:

8. –Ederki erant zun duzu. Bete hori eta bizia izango duzu.

9. Baina lege-maisuak, bere galdera bide zkoa zela adierazi nahirik, galdetu zion Jesusi:

10. –Eta nor da lagun hurkoa?

11. Jesusek erant zun zion:

12. –Behin batean, gizon bat zihoan Jerusalemdik behera Jerikorant z eta lapurren eskuetan erori zen; zeu zkanak kendu eta, egurtu ondoren, alde egin zuten, erdi hilik ut ziz. Apaiz bat gertatu zen, hain zuzen, bide hartan behera, eta, gizona ikustean, bidetik okertu eta aurrera jo zuen. Gauza bera egin zuen handik igaro zen tenpluko lebitar batek ere: ikustean, bidetik okertu eta aurrera jo zuen. Baina bidaian zen samariar bat bertara irit si eta, hura ikustean, errukitu egin zit zaion. Hurbildu eta zauriak lotu zi zkion, olioz eta ardoz igurt zi ondoren; gero, bere asto gainean ezarri, ostatura era-man eta bere ardurapean hartu zuen. Biharamunean, zilarre zko bi t xanpon atera eta ostalariari eman zi zkion, esanez: “Zain ezazu eta, gehiago gastat zen baduzu, hurrena natorrenean ordainduko dizut”. Zure ustez, hirurotan zeinek jokatu zuen lagun hurko bezala lapurren esku eroritako gizonarekin?

13. Lege-maisuak erant zun zion:

14. –Hartaz errukitu zenak.

15. Jesusek esan zion, orduan:

16. –Zoaz eta egin zuk ere beste horrenbeste.

Bat zuetan, testu osoak dira interaktiboak edo ez-interaktiboak. Beste bat zuetan, sekuent zia interaktiboz eta ez-interaktiboz osatutako testuak aurkituko ditugu. Tarteka, lausotu ere egingo da hi zketa interaktiboaren eta ez-interaktiboaren muga, edo testu-generoak berak ezaugarri hori duelako edo hi zkunt z erabilt zaileak berariaz lausotuta, erabaki estra-tegikoren baten ondorioz, lortu nahi duen xedeari begira. Ildo horre-tan, argigarriak dira Lozano eta lankideen hit zak (Lozano et alii, 1982: 118-119):

Respecto a la cancelación del sujeto de la enunciación, tras el caso clásico del relato “objetivo” hay que considerar otros como el informe imperso-nal, o […] la crónica del periodista-testigo que refi ere hechos y aconteci-mientos deícticamente (/hoy/, /mañana/, /aquí/…), eludiendo sin embargo la primera y segunda personas y las expresiones “subjetivas” (práctica que escenifi ca a los medios de comunicación como testigos “objetivos” y “directos” de lo que acontece). Es diferente aún el caso de aquellos tex-tos comentativos que pretenden el máximo de despersonalización, como hacen algunos textos teóricos y científi cos y, por ejemplo, los editoria-les periodísticos, que eluden no sólo la primera persona, sino también la manifestación de opiniones, evaluaciones, etcétera, que no aparezcan sus-tentadas por la “evidencia de los hechos”, la lógica de los argumentos, el

47Testu arkitektura

buen sentido, las reglas de la observación científi ca, los principios inape-lables… Como textos comentativos, en que la relación comunicativa, la intención de un sujeto de convencer, informar, persuadir, a otro se halla inscrita en el propio discurso, la cancelación de enunciador y enunciatario se logra sólo provisionalmente instaurando otra instancia garante del dis-curso: la “realidad evidente”, el saber, la ciencia…, que toman a su cargo las modalidades argumentativas (o bien una necesidad, un deber que se imponen al sujeto).

48 Pello Esnal

4. Konexioa: testu-antolat zaileak

Testu-antolat zaileek gauzat zen dute testu baten osagaien arteko lotura lineala, esaldiz esaldi, testu-zati handiak nahiz t xikiak elkarrekin josiz.

Bide luzea eta esangurat sua egina du gurean testu-arkitekturaren ele-mentu honek. Mugarri garrant zi zkoa gertatu zen EGLU III, Euskalt zain-diaren Gramatika bat zordeak lokailuei buruz ondutako liburua (Euskalt zaindia, 1990). Nahiz eta ikuspegi gramatikaletik ondua izan, horrek zabaldu zigun askori ikuspegi testuala jorrat zen hasteko bidea. Ikuspegi berri horren argitan saiatu nint zen azalt zen aldi zkari honetan bertan testu-antolat zaileak (Esnal, 2002a), aurreko hainbat ekarpen oparo baliatuz (Agirre, 1991; Zock, 1992; Larringan, 1996; Zabala, 1996; Eusko Jaurlarit za, 1997).

Baina testu-antolat zaileak, gaitasun testuala lant zeko aukera ez ezik, gaitasun estrategikoa garat zeko baliabide ere gertatu zai zkigu. Horretaz jabetu ginen berehala (Zubimendi, Esnal, 1993), eta horren berri xehe-agoa ekarri nuen HIZPIDEra urte bat zuk geroago (Esnal, 2002b). Hain zuzen, lan horretan oinarri hartuz plazaratu du Euskalt zaindiak Testu--antolat zailek. Erabilera estrategikoa (Esnal, 2008c), berariaz antola-tutako jardunaldi bat zuetan (Esnal, 2008b; Goikoet xea, 2008; Elosegi, 2008; Urrutia, 2008).

Kapitulu honetara, 2004an argitaratua dakargu (Elosegi, Esnal 2004).

Euskalt zaindiak 1990ean argitaratu zuen Euskal Gramatika. Lehen Urrat sak III (EGLU III), Gramatika bat zordeak lokailuak aztertuz egin-dako lan bikaina. Garrant zi handiko lana da, bai aztert zen duen gaiaga-tik, bai zabalt zen duen ikuspegiagatik.

Lokailuak aztergai, honela dio (Euskalt zaindia, 1990: XIII):

Edukiari dagokionez, liburuki berri honek, lokailu deitu ditugun zer gra-matikal bat zu ditu aztergai. Ez dakigu asmatu ote dugun izen honekin. Baina hor zehar perpausen artean, testuari lotura ematerakoan perpaus batetik bestera eraman behar izaten den hariari eusten lagunt zen diguten hainbat hit z eta esapide berezirent zat lekua bilatu nahi izan dugu geure gramatikan. Hemen aurkituko diren hit zak askotan perpausen arteko zirri-kitu horietan kokatuak ikusten ditugu, sarri ez dakigularik zein den garbi beren gramatika kategoria. Hauek dira lokailu izenez bataiatu ditugun elementuak.

Gero, jakina denez, bost sail handitan banat zen ditu lokailuak: emen-dio zkoak, hautakariak, aurkarit zakoak, ondorio zkoak eta kausa zkoak. Eta lokailu horiekin batera aipat zen ditu, era berean, lokailu moduan

49Testu arkitektura

erabil daite zkeen juntagailuak (eta, edo, ala, baina) eta esapide bat zuk (zernahi gisaz, nolanahi ere, edozelan bere, edozein modutan ere, edozein moduz, guztiarekin ere).

Hala, ondorengo lokailuak aipat zen eta jorrat zen ditu EGLU III-ak (letra lodian doaz juntagailuak eta esapideak).

Emendio zkoak: Eta, ere, gainera, bestalde / bert zalde, halaber (orobat, berebat), behint zat, bederen, bederik, behinik behin, badere, badarik (ere).

Hautakariak: Edo, ala, bestela / bert zenaz, osterant zean, gainerant zean (gainerakoan, gaineratikoan, gainerakoz), ezpere(n), ezpabere.

Aurkarit zakoak: Baina, ordea, berriz, ostera, aldiz, ait zitik, bi zkitartean, bitartean, bien bitartean, (t)arte horretan, artean, alta, ala-baina, alabadere, dena dela, dena den, hala ere (halere), hala eta guztiz ere, haatik / hargatik, horratik /horregatik, barren, badarik ere, zernahi gisaz, nolanahi ere, edoze-lan bere, edozein modutan ere, edozein moduz, guztia-rekin ere…

Ondorio zkoak: Beraz, bada, hortaz, orduan, honenbestez, horrenbestez, hainbestez, halatan, hala.

Kausa zkoak: Zeren, zergatik, alabaina, bada, izan ere.

EGLU III-ak, lokailuak definitu, at zeman eta sailkatu ez ezik, hi zkunt zaren ikuspegi berria ere zabalt zen digu: ikuspegi testuala. Hit z gut xitan esanda, testua ez da esaldi-pilaketa hut sa; eta esaldiek, elkarrekin lotuz, esaldi mailakoa baino unitate handiagoa osat zen dute: testu mailako unitatea. Horrek ondorio bat zuk ditu, bai testu bat ekoizteko, bai at zemateko. Esaterako, idazterakoan, dena esaldi batean sart zen ibili gabe, beharre zkoa izango da informazioa egoki antolat zen eta banat zen eta lot zen jakitea, lerrokadaz lerrokada eta esaldiz esaldi. Irakurt zerakoan ere, hori guztia kontuan izanda jardun beharko da, esal-diz esaldiko irakurketara mugatu gabe.

Funt se zko urrat sak egin zituen EGLU III-ak, nahiz eta lehenak eta mugatuak izan. Zent zu hert sian ulertu zituen lokailuak, baina urra-tua zegoen bidea. Aztertu, beti lokailu diren elementuak soilik aztertu zituen; baina, aldi berean, aipatu zituen lokailu-funt zioa ere egin lezake-ten juntagailuak eta lokailu diren zenbait lokuzio eta esapide.

Ondoren, batez ere bi lan geldit zen dira eginkizun: batetik, zent zu zaba-lagoan ulertu lokailuak eta, bestetik, testu-antolat zaileen eremu osoa zedarritu; izan ere, a zken batean, testu-antolat zaileen esparru bat beste-rik ez dute hart zen lokailuek.

50 Pello Esnal

1. Testu--antolatzaileak

Eginkizun horietan aurrera egiteko, lagunt za handiko izan ditugu bi lan, euskara zkoez gain: Bronckartena (Bronckart, 1996) eta Martín Zorraquinok eta Portolés Lázarok egina (Martín, Portolés, 1999). A zken bi hauek, lokailuak ez ezik, beste lau elementu-sail bilduz osat zen dute gaztelania zko testu-markat zaileen eremua (beraiek “marcadores del dis-curso” terminoaz izendat zen dituzte). Hauek dira lau sail berriak: infor-mazioaren antolat zaileak, berformulat zaileak, operat zaile argudio zkoak eta berbaldi-markat zaileak.

Baina hori baino ere handiagoa da testu-antolat zaileen eremua, bal-din eta ikuspegi zabalagoaz ulert zen badugu, Bronckartek egiten duen bezala, berehala ikusiko dugunez; besteak beste, juntagailuak eta men-deragailuak ere testu-antolat zailet zat jot zen dituelako.

Guk, Bronckarten lana oinarrit zat hartuta, lau puntutan jardungo dugu hemen. Lehenengoan, testu-antolat zaileen eremua markatuko dugu. Bigarrenean, testu jakin bat aztertuz, antolat zaileak zehat z-mehat z at zematen saiatuko gara. Horrela, hirugarrenean, errazago azalduko ditugu testu-antolat zaileen funt zioak. Eta bideratua izango dugu a zke-neko puntua, testu-antolat zaileen erabilera estrategikoa langai.

##

Arestian esan dugunez, Bronckart oinarrit zat hartuta zedarrituko ditugu testu-antolat zaileak. Guk ere, berak frant ses hi zkunt zako testu-anto-lat zaileak bezala, lau sail handitan bil dit zakegu euskara zkoak, honako irizpide hauek gidari (Bronckart, 1996: 270; frant sesez ut zi ditugu adibideak):

a. Un subconjunto de adverbios o de locuciones adverbiales de carácter trans-frásico (toutefois, en fait, puis, premièrement, d’une part, fi nalement, en outre, etc.). La mayoría de esas unidades no están regidas por reglas micro-sintácticas y no desempeñan, por lo tanto, función sintáctica alguna en la frase donde aparecen; pero algunas de ellas pueden, sin embargo, asumir la función de complemento (hier, j’ai rencontré…). De manera general, esas unidades aparecen en la juntura de las estructuras de la frase, pero pueden también estar integradas en ella (Répètent-ils alors pour les vérifi er…).

b. Un subconjunto de sintagmas preposicionales, que son regidos bien por la microsintaxis, bien por la macrosintaxis. En el primer caso, asumen la función de complemento (après trois jours, il rencontra…); en el segundo, tienen status de estructuras adjuntas (pour la concretisation de ce projet, il décida de…). Colocaremos igualmente en este conjunto, por un lado, las estructuras adjuntas que atestiguan el encaje de una frase en un grupo pre-posicional (pour réaliser ce projet, il décida de…), por otro, el subconjunto limitado de sintagmas nominales que funcionan como sintagmas preposi-cionales y que pueden tomar el status de complemento (un jour, ce matin, le lendemain, etc.). Como en a), estas unidades aparecen generalmente en la juntura de las estructuras de frase, pero a veces pueden también estar inte-gradas en ella.

c. Los coordinantes, es decir, el conjunto de conjunciones de coordinación, en su forma simple (et, ou, ni, mais, etc.), o en su forma más compleja de locu-ción (c’est alors que, c’est-à-dire, etc.).

51Testu arkitektura

d. Los subordinantes, o conjunciones de subordinación (avant de, dès que, parce que, etc.) que encajan frases sintácticas en frase compleja.

Eta sailkapen hori egin ondoren, honela jarrait zen du (Bronckart, 1996: 271):

Las marcas de conexión provienen, pues, de categorías gramaticales (par-tes del discurso) diferentes (adverbio, preposición, nombre, coordinante, subordinante, etc.); se organizan eventualmente en sintagmas asimismo diferentes (sintagma nominal, sintagma preposicional); asumen eventual-mente funciones específi cas en el marco micro o macrosintáctico. A pesar de esas diferencias de status sintáctico, pueden ser agrupadas según el criterio de la función de conexión que asumen a nivel textual, y es en tanto cuanto se inscriben en este conjunto funcional que son califi cadas de orga-nizadores textuales.

Eta lerrokada hasierako “categorías gramaticales” hori honela osat zen eta zehazten du oin-oharrean:

Se podría sin embargo considerar que llevan igualmente marcas de conexión diversos procedimientos paralingüísticos, que no son fácilmente objetivables más que en el escrito: composición (títulos y subtítulos; divi-sión en capítulos y párrafos) y marcas de puntuación. En el oral, las marcas correspondientes consisten esencialmente en pausas, de duración variable, y en acentuaciones entonativas.

Aurreko sailkapen horren harian, guk honela zehat z dezakegu euskal testu-antolat zaileena.

Lehenengo sailean, bi mult zo bereiz dit zakegu. Batetik, Martín Zorraquinok eta Portolés Lázarok at zemandako testu-markat zaileak (lokailuak, barne) eta, hauekin batera, funt zio bera betet zen duten ele-mentuak, nahiz eta hi zkunt z unitate aldakorrak izan (berehala ikusiko dugunez). Eta, bestetik, adberbioak (adit zondo nahiz adizlagun) eta adberbio-esapideak. Hauek, normalean, esaldiaren aurrean joan ohi dira, eta koma artean. Ez ditugu hemen zerrendatuko. Lehenengo mult zokoak zerrendat zeko, berriz, lagungarri dugu Martín Zorraquinok eta Porto-lés Lázarok gaztelania zko testu-markat zaileak sailkat zeko egindako taula (Martín, Portolés, 1996: 4.081). Hona hemen, egokitua, lokailuak EGLU III-aren arabera emanda.

52 Pello Esnal

Testu-markat zaileak

INFORMAZIOARENEGITURAT ZAILEAK

IRUZKINGILEAK ba, horiek horrela…

ORDENAT ZAILEAK lehenik / bigarrenik; (alde) batetik / bestetik…

ZEHARKARIAK hau dela-eta, bide batez…

LOKAILUAK

EMENDIOZKOAK ere, gainera, bestalde / bert zalde, halaber (orobat, berebat), behint zat, bederen, bederik, behinik behin, badere, badarik (ere).

HAUTAKARIAK bestela / bert zenaz, osterant zean, gainont zean (gai-nerakoan, gaineratikoan, gainerakoz), ezpere(n), ezpabere.

AURKARIT ZAKOAK ordea, berriz, ostera, aldiz, ait zitik, bi zkitartean, bitartean, bien bitartean, (t)arte horretan, artean, alta, alabaina, alabadere, dena dela, dena den, hala ere (halere), hala eta guztiz ere, haatik / hargatik, horratik / horregatik, barren, badarik ere.

ONDORIOZKOAK beraz, bada, hortaz, orduan, honenbestez, horrenbes-tez, hainbestez, halatan, hala.

KAUSAZKOAK zeren, zergatik, alabaina, bada, izan ere.

BIRFORMULAT ZAILEAK

ESPLIKATIBOAK hau da, hot s, alegia…

ZUZENT ZAILEAK hobeto esan, bestela esan…

URRUNT ZAILEAK nolanahi (ere)…

LABURBILT ZAILEAK ondorioz, a zken batean, a zken fi nean…

OPERAT ZAILE ARGUDIOZKOAK

INDART ZAILEAK benetan, berez…

ZEHAT ZAILEAK adibidez, esate baterako, esaterako, konparazione, kasu…

BERBALDI--MARKAT ZAILEAK

EPISTEMIKOAK Noski, jakina, omen, ote, agi danean, ant za, dirudie-nez, nonbait…

DEONTIKOAK tira, ondo da….

BESTERAT ZAILEAK aizu, aizue…

METADISKURTSIBOAK zera, ba…

53Testu arkitektura

2. Testu--antolat zaileak,

testu erreal batean: “Jainko

t xikia”

Testu-markat zaile hauek ezaugarri jakina dute, Martínek eta Portolések diotenez: hi zkunt z unitate aldaezinak dira (4.059-4.060):

Como ya se ha expuesto en la defi nición de marcador del discurso, se trata de unidades lingüísticas invariables. Esta propiedad distingue nuestros marcadores de los sintagmas que conservan las capacidades de fl exión y combinación de sus miembros. Comparemos:

a. Lucía está lesionada y, por consiguiente, no puede formar parte del equipo.

b. Lucía está lesionada y, por este motivo, no puede formar parte del equipo.

Mientras que por consiguiente es un marcador del discurso, no lo es por este motivo. Ello se manifi esta en que el primero se encuentra gramati-calmente fi jado –es un adverbio– (*por consiguientes), mientras que por este motivo conserva su capacidad de fl exión y de recibir especifi cadores y complementos (hasta por estos pequeños motivos). De acuerdo con esta propiedad de los marcadores, tampoco se estudiarán dentro del presente capítulo otros sintagmas que poseen un comportamiento gramatical seme-jante al de por este motivo, por ello, por esto, por esta razón, por esta causa, a causa de esto, etc.

Guk, ordea, berei zketak berei zketa, hi zkunt z elementu aldaezinak eta aldakorrak, biak, joko ditugu testu-antolat zaile, Bronckartek egiten duen bezala.

Bigarren saileko testu-antolat zaileak, berriz, zenbait sintagma jakin dira: adberbio-sintagma nahiz izen-sintagma, esaldi mailako osagarri nahiz esaldien arteko lotura.

Hirugarren eta laugarren sailekoak ditugu, a zkenik, juntagailuak eta menderagailuak. Hauek errazago at zemango ditugu, ikuspegi grama-tikalarekin ohituagoak gauden neurrian.

Dena den, gehiago zehaztuko ditugu gauzak ondoren, testu jakin bat aztertuz: “Jainko t xikia” artikulua.

##

“Jainko t xikia” artikulua, hemen soil-soil aztertuko duguna, zert xobait egokitutako testua da (Rose, 1991). Baina horrek ez dio bere zkotasunik kent zen (Esnal, 2002b: 28).

Hasteko, testu-antolat zaileak bereiziko ditugu letra lodiaz eta azpima-rratuaz. Gero, arestian zedarritutako lau sailetan banatuko ditugu.

Jainko t xikia

Maite al daiteke gehiegi haurra?

1. Gai zki maitatutako haurrak aipat zean, gut xiegi maitatuak etorri ohi dira gogora, baina ez gehiegi maitatuak.

2. Pozgarrit zat jot zen da, gaur, haurra helduaren interesgune bihurtu izana gizarteko zenbait sailetan; baina oraindik zehaztu gabe dago harreman--modu berri horren zer-nolakoa. Gure garaikideei behat zean, ikusten da

54 Pello Esnal

nola haurra sarri bihurtu den jainko berri ukiezin, izaki sakratu, bakoit zak bere t xokoan babestu nahi duena, munduko erasoetatik urrun.

3. “Haurra kontuan hartu”, orduan, “haurra bizit zako erdigune egin” bihurt zen da. Guraso askok aitort zen dute, gauzarik naturalena balit z bezala, beren haurra dela “dena berent zat”, noiz eta gurasoen egitekoak guztiz beste-lakoa izan beharko lukeenean: beraiek izan haurraren erakarpen-gune.

4. Haurra, desiratua denean, gurasoek idealizatu egiten dute sarritan: hut sune bat betet zen du, bikotearen garaipenik gorena da. Eta nork esan ezet z jainko t xikiari? Haurra jainko-mailan ipinita, ez diote ezer ukat zen, eta gura-soek nahiago dute beren burua zapuztu, haurra zapuztuta ikustea baino. Askok lanbidea aldat zen dute, edo et xea; eta dibort ziat zera ere iristen dira, haurraren uste zko “mesedetan”. Ordainetan, haurrak gai izan beharko du, jakina, berarengan ipinitako it xaropen izugarriari erant zuteko.

5. Haurraren gain-gainean egotea, askotan, gurasoen neurosia e zkutat zen duen morront za da. Eta are e zkutuago gerat zen da, gainera, giro kulturala-ren eraginez eta merkatarit zaren presioagatik.

6. Gure hiri modernoetako bihot zean, parkeak, autobusak, eskola-inguruak, jatet xeak dira kultu berri horren aparteko behatoki. Alde guztietan erre-pikat zen da lelo bera: haurra babestu. Bestela esanda: bere ekimenak ito, bere nagikeria indartu.

7. Jokaera horren oinarrian, bi uste daude, ondorio zalant zagarriak dituzte-nak. Batetik, gizakiak ahalik eta neke gut xien jasan behar du era harmo-nikoan hazteko; eta harmonia, kasu honetan, gehiago da gata zkarik eza, indar osagarrien arteko oreka baino. Bestetik, haurraren egia zko premia, berriz, bat dator berak azalt zen duenarekin eta hau ere bat dator gurasoek premiaz duten ideiarekin.

8. Beraz, haurrak, jaio orduko, senaz jakingo luke zer den on beret zat. Harrigarria: senaren azalpen hut sera murrizten da kont zient zia. Nolabait, a zken mendeko moral victoriarraren gehiegikerien ordaina da.

9. Moral bit xi honek ukatu egiten ditu psikoanalisiaren ekarpenak, nahiz eta bertatik elikatu. Izan ere, psikoanalisiarent zat garrant zi zkoa da pozak eta nekeak t xandat zea, haurrak munduarekin dituen harremanetan.

10. Frustrazio jakin bat onuragarria izan daiteke, baldin eta gizakiari aukera ematen badio egitura psikikoa garatu eta ezintasun hori gaindit zeko eta, ondoren, gero eta hobeto aurre egiteko ant zeko egoerei. Frustrazio bat gaindit zeko gaitasunari esker egingo da ume koxkorra, astiro-astiro, bere autonomiaren jabe.

11. Baina nola bideratu dinamika hori, non eta haurra etengabe asebetet zera bult zat zen duen giroan?

12. Helduaren zeregina, lehen-lehenik, haurrari lagunt zea da heldu bihurt zen; hau da, lagunt zea errealitateari aurre egiten –eta ez bi zkar ematen–. Gurasoek, hobe beharrez, hesia jart zen dutenean haurraren eta errealita-tearen artean, benetako esperient zia eragozten diote eta erreferent zia ego-kiak fi nkat zeko aukerak ukat zen di zkiote.

13. Nahiz eta haurrarekin hit z egitea beharre zkoa izan, zenbait helduren argibide sistematikoak eta pazient zia neurrigabea, ordea –adibidez, hau-rraren t xorakeria bat zuen aurrean–, kaltegarriak izan daite zke haurra-

55Testu arkitektura

rent zat, murriztu egiten baitiote errealitatea osorik at zemateko gaitasuna, eta sinestarazi bizit za beti onbera izango dela bere hut segiteekin.

14. Horrela, eragot zi egiten diote munduarekin harreman sent suala iza-tea ere, harreman erabat zerebralaren mesedetan. Adibidez: berdin al da jakitea zerbaitek, ukituz gero, min ematen duela, eta ukitu eta mina sentit zea? Haurra, berez, erresistent zien bila dabil, bere burua kokat zeko eta garat zeko. Aurkitu ezean, hut sune horrek sortutako ant siaren aurka erreakzionatuko du bihar edo et zi.

15. Gure haurrek ez dute ikasten mundura “jaiot zen”, eta jasanezina egiten zaie adoleszent ziako aldaketa. Orduan, depresio sakon bat sort zen zaie askotan; eta horri, gainera, halako jarrera zinikoa eta nihilista eransten zaio, lehen bizi izandako gabezia azalt zen ariko balit z bezala: ezer ez du ukitu, ezerk ez du hunkitu, dena zaio higuingarri!

16. Adoleszente honent zat, erresistent ziarik t xikiena ere borti zkeria da; bizit zaren indar bizia, jasanezina. Gabeziak jota bizi da, eta egiturat zeko –eta ez soilik babesteko– aukera emango dion maitasunaren egarriz; at zera eginez, ordea, errealitatera eta honen basakeriara iristeko aukeren aurrean. Agresibitatearen eta malenkoniaren erdian harrapaturik, sufrit zen dagoen izakiak ezin du bizit zan berak bakarrik aurrera egin.

17. Hala, gizarte-lagunt zaileak, medikuak, psikologoak edo psikoanalistak et sipen-mota berri batekin egiten dute topo gero eta gehiagotan. Haurraren arazoen sorburua ez dago zorit xarreko haurt zaro batean, baizik eta, alde-rant ziz, haurt zaro mimatu batean.

Zalant za bat zuk gorabehera, testu-antolat zaile horiek at zeman ditugu testuan. Hona hemen, ondoren, Bronckarten lau sailetan banatuta.

• 1. sailekoak: testu-markat zaileak eta adberbiok (eta adberbio-esapi-deak)

Testu-markat zaileak

Informazioaren egiturat zaileak

Ordenat zaileak: batetik / bestetik [7], ondoren [10], lehen-lehenik [12].

Lokailuak

Emendio zkoak: gainera [5, 15], ere [4, 7, 14, 16].Aurkarit zakoak: berriz [7], ordea [13, 16].Ondorio zkoak: beraz [8], hala [17].Kausa zkoak: izan ere [9].

Birformulat zaileak

Esplikatiboak: hau da [12].Zuzent zaileak: bestela esanda [6].

Operat zaile argudio zkoakZehat zaileak: adibidez [13, 14].

56 Pello Esnal

Berbaldi-markat zaileakEpistemikoak: jakina [4], nolabait [8?].

Adberbioak [adit zondo nahiz adizlagun] eta adberbio-esapi-deak: gaur [2], orduan [3], ordainetan [4], askotan [5], astiro--astiro [10], hobe beharrez [12], horrela [14], berez [14], orduan [15], alderant ziz [17].

• 2. sailekoak

Gure hiri modernoetako bihot zean [6], jokaera horren oinarrian [7], kasu honetan [7], adoleszente honent zat [16].

• 3. sailekoak: juntagailuak

Emendio zkoak: eta [guztira, 26 aldiz].

Hautakariak: edo [4, 14, 17].

Aurkariak: baina [1, 2, 11], baizik eta [17].

• 4. sailekoak

Konpletiboak: dela [3, 13], duela [14].

Zehar-galdera: nola… den [2], zer den [8].

Kausalak: baitiote [13].

Baldint za zkoak: baldin eta … ba- [10], -z gero [14], … ezean [14].

Erlatibo zkoak

Arruntak: duen [5], duenarekin [7], duten [7], dituen [9], duen [11], dion [16], dagoen [16].

Aposizioan: … duena [2], … dituztenak [7].

Denbora zkoak: gai zki maitatutako haurrak aipat zean [1], gure garaikideei behat zean [2], noiz eta… lukeenean [3], desiratua denean [4], jaio orduko [8], … dutenean [12].

Leku zkoak: non eta… [11].

Kont zesiboak: nahiz eta… [9, 13].

Modu zkoak: …balit z bezala [3, 15], haurra jainko-mai lan ipinita [4], at zera eginez [16], agresibitatearen eta mal en koniaren erdian harrapaturik [16].

Konparatiboak: -ago … baino [4, 7].

Denera, 102 testu-antolat zaile dira, sail eta era guztietakoak. Eta horiei beste zazpi gehitu behar zai zkie, bi puntuak (:) ere antolat zailet zat har-tuz gero (3, 4, 6, 6, 8, 14, 15).

57Testu arkitektura

3. Testu--antolat zaileen

egitekoak

Baina beste irizpide bat zuk ere erabil daite zke testu-antolat zaileak sai lkat zeko. Besteak beste: 1) zer-nolako testu-atalak lot zen dituzten: esaldiak ala esaldi-zatiak, 2) koma artean doazen ala ez, 3) aurretik doa-zen (preposizio izaki) ala at zetik (posposizio izaki), 4) mugikorrak diren ala ez.

Oso kontuan hart zekoak dira aipatutako aldagaiok. Izan ere, horiek direla-eta, testu-antolat zaile bat zuek pisu handiagoa hart zen dute tes-tuen eraketan, beste bat zuek baino. Esaterako, aztertutako testuan, eta askok apenas duen pisurik; eta beste horrenbeste gertat zen da erlatibo arruntekin ere. Halaber, zenbat eta aurrerago joan antolat zailea esaldian, orduan eta egokiago beteko du bere zeregina, berehala ikusiko dugunez.

Aldagai horiek, gainera, testu-antolat zaileen erabilera estrategikora garamat zate. Laugarren puntuan jardungo dugu horretaz.

##

Testu-antolat zaile guztiek, funt sean, egiteko nagusi bat dute: testu--zatiak lotu, testua artikulatuz (lot zaile dira). Baina, horretaz gain, testu--antolat zaile bat zuek iragarri ere egin dezakete (iragarle dira). Eta beste bat zuk (lehen bi sailetako gehienak), a zkenik, tarteki izan ohi dira.

Lot zaile

Testu-antolat zaileek, lehenengo eta behin, lotu egiten dute. Horixe dute egiteko nagusi, testu-antolat zaile izaki. Bronckarten hit zetan esanda (Bronckart, 1996: 267, 268-269):

Los mecanismos de conexión contribuyen a marcar las grandes articula-ciones de la progresión temática y son realizados por un subconjunto de unidades califi cadas como organizadores textuales. Estos organizadores pueden señalar las transiciones entre los tipos de discurso constitutivos de un texto; pueden señalar las transiciones entre frases de una secuencia o de otra forma de planifi cación, y pueden aún señalar articulaciones más locales entre frases.

[…] Por extensión, se considera que son esos mismos elementos los que articulan dos o más frases sintácticas en una sola frase gráfi ca.

Lotura (artikulazio) horiek, ordea, estuagoak dira bat zuetan: lotura sintaktikoetan (juntagailu eta menderagailuek gauzatutakoetan); eta lasaiagoak bestetan: esaldien artekoak direnetan (markat zaileek-eta gauzatutakoetan).

Iragarle

Gainera, bat zuetan, beste egiteko bat ere badute testu-antolat zaileek. Lotu ez ezik, iragarri ere egiten dute: ondoren zer datorren iragarri, ondorengoa nola irakurri (ent zun) adierazi.

Baina, euskaraz, testu-antolat zaile guztiak ez dira iragarle. Izan ere, iragarle izateko, dena delako testu-zatiaren aurretik joan behar dute.

58 Pello Esnal

4. Testu--antolat zaileak

eta gaitasun estrategikoa

Eta, dakigunez, testu-antolat zaile bat zuk (menderagailu bat zuk) testu--zatiaren amaieran joan ohi dira berez. Beste testu-antolat zaile bat zuek (markat zaileek-eta), berriz, mugikortasun handia dute esaldiaren baitan: berdin joan daite zke esaldiaren abiaburuan, erdialdean edo amaieran. Eta, kasu hauetan, hiztunaren esku gerat zen da testu-antolat zailearen iragarletasuna.

Tarteki

Halaber, tarteki moduan erabili ohi dira testu-antolat zaile bat zuk: ia testu-markat zaile guztiak eta lehen bi sailekoak oro har; inoiz ez, ordea, juntagailuak eta menderagailuak. Tarteki izate hori estu lotuta dago into-nazioarekin. Adibidez, honela diote Martínek eta Portolések gaztela-nia zko markat zaileei buruz (Martín, Portolés, 1999: 4.064):

Los marcadores que estudiamos se encuentran limitados como incisos por la entonación. En una pronunciación esmerada, se percibe una pausa pos-terior al marcador y, a veces, también una anterior.

Eta salbuespen bat egiten dute: pues lokailuarena. Eta geroxeago erans-ten dute (4.065):

En la escritura, la entonación peculiar de los marcadores del discurso se refl eja habitualmente situando el marcador entre comas, aunque no sea extraño que en ocasiones no se escriba ningún signo de puntuación.

Horixe esan daiteke euskal markat zaileei buruz ere: bi pausaldiren arteko tartekiak dira eta komen artean idat zi ohi dira normalean. Eta gurean ere bada salbuespenik. Horietan, nagusi bat: ere; eta beste gut xi bat zuk: behint zat (ez beti), zeren…

##

Canale eta Swain abiapuntu hartuta, lau (azpi)gaitasun bereizten ditu HEOKak gaitasun komunikatiboaren baitan (HABE, 1999: 20). Horietako bi dira gaitasun linguistikoa edo gramatikala eta gaitasun estrategikoa.

Jakina denez, hi zkunt z arauen mundura garamat za gaitasun linguis-tikoak edo gramatikalak; gaitasun estrategikoak, berriz, erabakien mundura.

Hain zuzen, erabakiak egoki hart zeko gaitasuna da gaitasun estrate-gikoa. Eta bizit zaren edozein arlotan da garrant zi zkoa. Baita kiro-lean ere. Esaterako, pilotaren munduan, aldian-aldian erabakiak egoki hart zen (pilota luze ala mot z sakatu, edo noiz t xapa gainean moztu ala zabalean ut zi…) dakien pilotaria da gaitasun estrategikoaren jabe. Erabakiak egoki hart zen, beti ere arauen baitan. Beste horrenbeste ger-tat zen da hi zkunt zaren munduan ere.

Batetik, arauen mundua dago hi zkunt zan. Eta horiek betet zen lagunt zen digu gaitasun gramatikalak. Arauek, ordea, gut xienekoa markat zen dute. Eta, (ia) beti, hit z egiterakoan eta idazterakoan, aukera bat baino gehiago geldit zen zaio hi zkunt z erabilt zaileari. Adibidez:

59Testu arkitektura

Nik, egia esan, arrant zale edo baserritar izatea nahiago nuke; baina ez naiz, zorit xarrez, ez arrant zale eta ez baserritar.

Esaldi honetan, nik behar du izan –eta ez ni–, esaldia gramatikala izango bada. Era berean, ez lit zateke gramatikala izango beste honako hau:

* Nik izatea nahiago, egia esan, arrant zale edo baserritar nuke; baina ez naiz, zorit xarrez, ez arrant zale eta ez baserritar.

Baina, behin arau gramatikalak betez gero, aukera bat baino gehiago du hi zkunt z erabilt zaileak. Adibidez, egia esan kokat zeko. Edo zorit xarrez tartekat zerakoan:

Egia esan, nik arrant zale edo baserritar izatea nahiago nuke;Nik, egia esan, arrant zale edo baserritar izatea nahiago nuke;Nik arrant zale edo baserritar izatea nahiago nuke, egia esan;

baina, zorit xarrez, ez naiz ez arrant zale eta ez baserritar.baina ez naiz, zorit xarrez, ez arrant zale eta ez baserritar.baina ez naiz ez arrant zale eta ez baserritar, zorit xarrez.

Hi zkunt z erabilt zaileak behin eta berriro hart zen ditu erabakiak, hi zkunt za ahoz nahi idat ziz baliat zean. Dela berak dituen ara-zoengatik, dela hart zailearengana hurbilt zeko, dela hi zkunt zaren egoera soziolinguistikoagatik, dela komunikazioa errazteko edo biziagot zeko…

Euskararen kasuan, ezagunak dira egoera soziolinguistikoak eragin-dako oztopoak, edo euskararen beraren garapen mugatuari dari zkio-nak. Argi mint zatu zen, adibidez, Luis Villasante euskara idat ziaz (Villasante, 1988: 142):

Bai. Euskarak behar du prosa egiteko moldea ongi fi nkatua eta trenpatua izan. Hau da, segur aski, euskarak duen premia gogorrenetako bat. Hori duen egunean, euskara bere bi zkar-hezurraz horniturik izanen da. Eta hori ez duen bitartean, tresna alferra izango da, gai ez dena, zeregin asko-tarako balio ez duena.

Euskara hi zkunt za bizia izan dadila: horra gure mint zairaren premie-tan lehenbizikoa; baina horren hurrengo, prosa egiteko tresna moldaturik edukit zea da, ene ustez, bigarrena.

Halaber, Villasantek berak esan zigun zer landu, euskal prosa gordina umot zeko: hit zen ordena eta testu-antolat zaileak.

Eta, hain zuzen, testu-antolat zaileen erabilera estrategikoan dago, neu-rri handi batean, testugint zaren gakoa eta gaitasun testualaren gilt za.

Hemen, ondoren, zazpi estrategia aipatuko ditugu: lehenengo lauek, antolat zaileen lot zaile- eta iragarle-izaerarekin dute zerikusia; eta hurrengo hirurek, tarteki-izaerarekin. Adibide-iturrit zat, berriz, “Jainko t xikia” artikuluaren bi bert sio erabiliko ditugu (Rose, 1991), aurreko lan batean bezala (Esnal, 2000b). Lan horretan daude, gainera, artikuluaren lehen bert sioa eta zazpi estrategien adibide gehiago. Are adibide gehiagotarako, ikus Zubimendi, Esnal, 1993: 189-230.

60 Pello Esnal

Dena den, bat zuetan, kontua ez da mugat zen testu-antolat zaileetara. Hauek erabilt zean (lekuz aldatuz, orde zkatuz, berriak tartekatuz…) aldatu egin beharko dira testuko beste osagai bat zuk ere; puntuazio--markak ere bai, agian. Hain da estua testu baten osagaien arteko elka-rreragina. Horregatik, tarteka, testu-antolat zaile batekin ez ezik, birekin ere jokatu beharko dugu.

Besterik gabe, hona hemen zazpi estrategiak.

1. Testu-antolat zailea, ahal den neurrian, lot zen dituen zatien tartean erabili, edo ahalik aurreen.–

Bat zuetan, nahikoa da antolat zailea lekuz aldat zea (horretarako aukera ematen duenean):

haurraren t xorakeria bat zuen aurrean, adibidezadibidez, haurraren t xorakeria bat zuen aurrean [13. lerrokada]

Beste bat zuetan, alabaina (testu-antolat zaileak horretarako aukera-rik ematen ez duenean), bestelako estrategiak erabili beharko dira. Esaterako, berez aurrean joaten den (edo joan daitekeen) sinonimoaz orde zkatu:

Haurrarekin hit z egitea beharre zkoa bada ere…

Nahiz eta haurrarekin hit z egitea beharre zkoa izan… [13]

Edo, nahiz eta sinonimoa izan ez, ant zeko balioa-edo duen testu--antolat zaileaz orde zkatu, egin beharreko gainerako aldaketak eginez:

Baina nola bult zatu dinamika hau, inguruak etengabe adierazten badu haurra beti asebete behar dela?

Baina nola bideratu dinamika hori, non eta haurra etengabe asebetet zera bult zat zen duen giroan? [11]

bizit za bere okerren aurrean beti onbera izango dela erakut siz bezala.

eta sinestarazi bizit za beti onbera izango dela bere hut segiteekin. [13]

2. Iragarlez hornitu hala horni daitekeen testu-antolat zailea.–

Badaude testu-antolat zaile bat zuk (ba- baldint za zkoa, arte den-bora zkoa, zenbait superlatibo, ere…) iragarleren (indart zaileren) bat eraman dezaketenak aurretik: baldin (eta), harik (eta), ahalik (eta), baita, ezta…

Frustrazio jakin bat onuragarria izan daiteke, baldin eta gizakiari aukera ematen badio egitura psikikoa garatu eta ezintasun hori gaindit zeko eta, ondoren, gero eta hobeto aurre egiteko ant zeko egoerei. [10]

Bat zuetan, iragarle horrek zert xobait alda lezake pasartearen esana-hia. “Jainko t xikia” artikuluan, esaterako, indartu egin du testuaren argudio-kut sua.

61Testu arkitektura

Zenbat gurasok ez du aitort zen, munduko kont zient ziarik onenaz bestalde, beren haurra dela “guztia beraient zat”, guraso bezala duten egitekoa guz-tiz bestelakoa izan beharko zukeenean: beraiek izan behar dute erakarpen gunea beren haurrent zat.

Guraso askok aitort zen dute, gauzarik naturalena balit z bezala, beren hau-rra dela “dena berent zat”, noiz eta gurasoen egitekoak guztiz bestelakoa izan beharko lukeenean: beraiek izan haurraren erakarpen-gune. [3]

3. Tarteki (testu-markat zaile) bihurtu, eta aurreratu, berez ez dena.–

Bat zuetan, sintagma jakin bat, nahiz eta berez tarteki (testu--markat zaile) izan ez, tarteki bihur daiteke esaldiaren esanahia funt sean aldatu gabe. Eta, hala, aurrerat zeko aukera ere ematen du, behar izanez gero.

hurrengoan gisa bereko egoerei hobeto aurre egin ahal diezaien.

eta, ondoren, gero eta hobeto aurre egiteko ant zeko egoerei. [10]

4. Testu-antolat zailea sartu.–

Testu-antolat zaile berriak ere sar daite zke testuan.

Moral bit xi honek psikoanalisiaren ekarpenak ukat zen ditu –handik elika-tuz, hala ere–: psikoanalisiak garbi azpimarratu du pozak eta nekeak t xan-daka joan behar dutela haurraren munduarekin dituen harremanetan.

Moral bit xi honek ukatu egiten ditu psikoanalisiaren ekarpenak, nahiz eta bertatik elikatu. Izan ere, psikoanalisiarent zat garrant zi zkoa da pozak eta nekeak t xandat zea, haurrak munduarekin dituen harremanetan. [9]

Aurreko lau estrategiek xede jakin bat zuten: ahalik eta gehien aurre-ratu (nabarmendu) testu-antolat zaileak. Oraingo hiru hauek, berriz, antolat zaileak pausaldi prosodikoa egiten den tokian kokat zera joko dute: subjektuaren eta predikatuaren artean edo adit zaren eta osa-gaien artean (Zubimendi; Esnal, 1993: 219).

5. Testu-markat zailea kokagunez mugitu.–

Ordainetan, noski, berarengan ipini den it xaropen izugarriari erant zun beharrean izango da haurra.

Ordainetan, haurrak gai izan beharko du, jakina, berarengan ipinitako it xaropen izugarriari erant zuteko. [4]

6. Tarteki (testu-markat zaile) bihurtu, eta kokagune egokira eraman (behar izanez gero), berez ez dena.–

Eta pozgarrit zat jot zen da gaur gizarteko zenbait sailetan, haurra heldua-ren interesgune bihurtu delako

Pozgarrit zat jot zen da, gaur, haurra helduaren interesgune bihurtu izana gizarteko zenbait sailetan [2]

62 Pello Esnal

“Haurra kontutan hartu” izan ordez “hura bizit zako erdigune bihurtu” bilakat zen da orduan.

“Haurra kontuan hartu”, orduan, “haurra bizit zako erdigune egin” bihurt zen da. [3]

Haurrari erant zuteko prest egoteak sarri mendekotasun moduko bat e zku-tat zen du,

Haurraren gain-gainean egotea, askotan, gurasoen neurosia e zkutat zen duen morront za da. [5]

Bi ondorio nahiko nola halako dituen bi postuladutan oinarrit zen da joka-molde hau.

Jokaera horren oinarrian, bi uste daude, ondorio zalant zagarriak dituz-tenak. [7]

7. Testu-markat zailea tartekatu.–

baina kultur aldetik dagoen adostasunak eta merkatarit zaren presioak joera hori indart zen dutenez oso zaila da azalerarazten.

Eta are e zkutuago gerat zen da, gainera, giro kulturalaren eraginez eta merkatarit zaren presioagatik. [5]

63Testu arkitektura

1. Kate anaforikoak

5. Izen-kohesioa

Aurreratu dugunez, bi motatakoa izan daiteke testu-zatien arteko lotura: lineala, testu-antolat zaileek gauzat zen dutena, eta konplexuagoa, kohe-sioa (izen-kohesioa nahiz adit z-kohesioa).

Izen-kohesioak testu bateko informazioa du gai; bereziki, nola aurkez-ten den informazio berria eta nola berreskurat zen den ondoren. Labur esanda, normalean, bat edo bat zuk mugat zaileak erabilt zen ditugu eus-karaz elementu berri bat aurkezteko (gizon bat); informazio hori berres-kurat zeko, aldiz, a artikulua baliatuko dugu (gizona), edo anafora (gizon hura), edo orde zkapen lexikala (laguna)…

Testu batean, kate anaforikoak osat zen dituzte gai berari dago zkion izen--kohesio zko formek.

Bi puntu garatuz jorratuko dugu gaia. Lehenengoan, testu bat landuz, kate anaforikoaz jardungo dugu. Bigarrenean, kate anaforikoak gau-zat zen dituzten elementuak azalduko ditugu.

##

Aita Lert xundi. Horixe du abiapuntu eta ardat z, hain zuzen, Adminis-trazioa euskaraz aldi zkariak “Eskutit zak” sailean argitaratutako gutu-nak (Iturain, 1996). Horregatik, behin eta berriro izendatu beharko du enunt ziat zaileak; baina, jakina, Aita Lert xundi etengabe errepikat zea saihestuz.

Enunt ziat zaileak nola jokatu duen ikusteko, azpimarra dit zagun Aita Lert xundi izendat zeko erabilitako formak (izenburukoa kontuan izan gabe):

Aita Lert xundi marokoarra

1. Aurten [1996an] 100 urte bete dira Ait zol eta Lizardi jaio zirela, Tolosan eta Zaraut zen, hurrenez hurren. Bi olerkari hauek, bi idazle handi hauek, jaio ziren urte berean, Euskal Herritik urrun, Marokoko lurretan, Tangerren, euskaldun bat hil zen, aita Lert xundi frant ziskotarra, 60 urte lehenago Orion jaiotako Jose Frant zisko Lert xundi.

2. Elizak eta misio-et xeak eraiki; bigarren he zkunt za eta lanbide-heziketako eskolak zabaldu; arabiera erakusteko eskola, inprenta bat eta Morokoko lehen medizina-eskola eta ospitalea sortu; behart suent zako 35 et xe eta dohaineko jantoki bat egokitu; Tangerreko lehen musika-eskola, korua eta banda antolatu; Marokoko orduko sultanak (Hassan I) Espainiako erregea-rekin eta Leon XIII aita santuarekin izandako harremanetan bitartekari eta interpretari izan. Horiek denak egin omen zituen oriotarrak Afrikako lurretan.

64 Pello Esnal

3. Bada gauza bat Lert xundik egindakoen artean gainont zekoak baino gorai-pagarriagoa irudit zen zaidana, batez ere aldi zkari honetan argitarat zeko. Marokoko arabieraren gramatika bat idat zi zuen, bera hil eta urte askotara ere hara joandako at zerritarrek hi zkunt za ikasteko erabilt zen segitu dutena. Zer-nolako adorea eta maitasuna ez ote zuen jarri ia 30 urte zituela joandako euskaldunak horren desberdina den hi zkunt za (fi lologia eta kultura alde-tik) ikasteko eta gramatika bat egiteko? Gogoan izan dezagun, Lert xun-direna balorat zeko, nolako jarrera eta jokabidea izan duten Espainiako kolonizat zaileek historian zehar eta, gehienetan, haiekin eskuz esku ibili den Elizak: gurut zearekin batera esportatu ohi duten lehenengo gauza hi zkunt za izan baita, gaztelania.

4. Aita Lert xundik berta-bertako kultura eta hi zkunt za landu behar direla adierazteko, bizit zeko egokitu zit zaion lurraldeko hi zkunt za ikasten erakut si zuen sentiberatasuna eta kemena, eta ez hit z hut sez, ekint zez bai-zik, eredugarri beharko genitu zke geure zorioneko arduralarit za, adminis-trazio edo dena delako honetan euskara egokit zen eta erabilt zen saiat zen ari garen guztiok. Lert xundiren jarrera ondo adierazten dute bere hit z hauek: “hi zkunt za ikastearen helburu bakarra bertakoekin harreman estuan jart zea da”; eta zerabilen jokaeragatik Espainiako Gobernuak espainiarat zera behartu zuenean: “at zerrira naramate”.

5. Orioko beste bi Lert xundik, Benitok eta Anduk (Anjelek), ait zindari bikaina izan zuten berta-bertako hi zkunt za maitat zea, lant zea, edert zea eta zabalt zeari dagokionean.

Guztira, 11 forma dira (izenburua kontuan izan gabe): hiru alditan Lert xundi, behin Jose Frant zisko Lert xundi, behin aita Lert xundi, behin aita Lert xundi frant ziskotarra, bitan euskaldun, behin oriotar, behin bera eta beste behin bere.

Baina, horiez gain, beste forma bat zuek ere aita Lert xundi aipat zen dute. Esaterako, 4. lerrokada hasierako bi adi zkik:

Aita Lert xundik berta-bertako kultura eta hi zkunt za landu behar direla adierazteko, bizit zeko egokitu zit zaion lurraldeko hi zkunt za ikasten erakut si zuen sentiberatasuna eta kemena, eta ez hit z hut sez, ekint zez bai-zik, eredugarri beharko genitu zke geure zorioneko arduralarit za, adminis-trazio edo dena delako honetan euskara egokit zen eta erabilt zen saiat zen ari garen guztiok.

Gauzak gehiago zehaztuz, zit zaion adi zkiaren -o- eta zuen adi zkiaren z- ari zaie aipu egiten aita Lert xundiri. Bi adit zak osorik it zulita, berriz, le correspondió eta demostró formak eskurat zen ditugu.

Bi erdal forma hauen harira, garrant zi zkoa da bi kontu azpimarrat zea, hasteko: 1) euskaraz, adi zkiaren baitan joan ohi da, askotan, erdaraz ize-nordain moduan eta adit zetik bereizita joan ohi den elementua, arestiko le hori bezala; bestela esanda, idat ziz erdaraz ageriago joan ohi da izen--kohesioa gauzat zen duen elementua euskaraz baino; 2) bai euskaraz eta bai gaztelaniaz, ingelesez eta frant sesez ez bezala, bat zuetan elipsiak e zkutat zen du izen-kohesioa gauzat zen duen elementua, arestiko biga-rren adibidean bezala. Bada, gainera, beste hirugarren kontu bat ere.

65Testu arkitektura

2. Kate anaforikoak

gauzat zen dituzten

elementuak

Erdaraz hit z askok generoaren marka daramatenez, errazago gertat zen da erdal testuetan erreferentea aurkit zea euskara zkoetan baino.

Hiru kontu horiek gogoan izan beharko ditugu bai testuak sort zean, bai testuak it zult zean, bai euskara zko testu baten egokitasuna balorat zean.

##

“Aita Lert xundi marokoarra” testuaren azterketaren harira, zehat z deza-gun zer elementuk gauzat zen duten izen-kohesioa:

• Mugat zaileak eta determinat zaileak. Testu batean, normalean, muga-gabean azaldu ohi da lehenengo aldiz elementu ezezaguna, bat edo bat zuk mugat zaileak lagun. Hortik aurrera, forma mugatuak erabili ohi dira.

“Aita Lert xundi marokoarra” testuan, berari buru zko lehen informa-zioa euskaldun bat esanez ematen da. Hortik aurrera, forma mugatua ikusten dugu.

• Sinonimoak. Beti ere, sinonimoa zent zu zabalean hartuz: sinonimo, hiperonimo, perifrasiak eta munduaren ezagut za konpartitua ere kon-tuan hartuz; ikus Andres Alberdiren Eskola Gramatika (Alberdi, 1996: 48-49).

“Aita Lert xundi marokoarra” testuan: Lert xundi, Jose Frant zisko Lert xundi, aita Lert xundi, aita Lert xundi frant ziskotarra, eus-kaldun, eta oriotar.

Sinonimoez dihardutela, honela mint zo dira Aznar-eta (Aznar eta alii, 1991: 36):

Estas palabras quizá no fi gurarán en un diccionario de sinónimos, puesto que es precisamente el texto el que les da su carácter de palabras o sintag-mas coherentes léxicamente.

Ni qué decir tiene que la coherencia léxica depende también de la comu-nidad preposicional y, sobre todo, de las presuposiciones dadas por el conocimiento del mundo: “duelo” y “blanco” son sinónimos en algunas culturas.

Un factor que determina la existencia o no de co-referencias léxicas lo da el marco. Así, elementos como “circulación”, carruajes, carros, pavi-mento” van comprendidos dentro del marco “calles”, como “traqueteo” va comprendido dentro del marco “carro”:

• Anaforak eta kataforak. Anaforak aurretik aipatutako elementu bat berreskurat zen du.

“Aita Lert xundi marokoarra” testuan: bera eta bere.

Testu berean, baditugu adibide argiagoak. Baina, horretarako, orain arteko kate anaforikotik atera behar dugu. Bigarren lerrokadak dio:

66 Pello Esnal

Elizak eta misio-et xeak eraiki; bigarren he zkunt za eta lanbide-heziketako eskolak zabaldu; arabiera erakusteko eskola, inprenta bat eta Morokoko lehen medizina-eskola eta ospitalea sortu; behart suent zako 35 et xe eta dohaineko jantoki bat egokitu; Tangerreko lehen musika-eskola, korua eta banda antolatu; Marokoko orduko sultanak (Hassan I) Espainiako erregea-rekin eta Leon XIII aita santuarekin izandako harremanetan bitartekari eta interpretari izan. Horiek denak egin omen zituen oriotarrak Afrikako lurretan.

Aurreko kontu horiek guztiek osat zen dute horiek anaforaren erreferentea.

Laugarren lerrokadan, berriz, hauek kataforikoa aurkit zen dugu, ondo-ren datorrena iragarriz:

Aita Lert xundik berta-bertako kultura eta hi zkunt za landu behar direla adierazteko, bizit zeko egokitu zit zaion lurraldeko hi zkunt za ikasten erakut si zuen sentiberatasuna eta kemena, eta ez hit z hut sez, ekint zez baizik, eredugarri beharko genitu zke geure zorioneko arduralarit za, administrazio edo dena delako honetan euskara egokit zen eta erabilt zen saiat zen ari garen guztiok. Lert xundiren jarrera ondo adierazten dute bere hit z hauek: “hi zkunt za ikastearen helburu bakarra bertakoekin harre-man estuan jart zea da”; eta zerabilen jokaeragatik Espainiako Gobernuak espainiarat zera behartu zuenean: “at zerrira naramate”.

• Elipsia. Gogoan izan lehen puntuan esana. Aznarrek-eta, berriz, honela diote (Aznar et alii, 1991: 34-35).

La elipsis puede ser considerada un tipo de relación anafórica donde se suprime uno de los dos co-referentes; sin embargo, gracias al contexto, no es difícil saber de qué elemento se trata: diremos que es fácilmente recuperable.

La anáfora acostumbra a funcionar a través de pronombres; la elipsis fun-ciona con sintagmas de todo tipo: es por eso que algunos autores consi-deran la elipsis un tipo de relación anafórica no pronominal. Pero lo que sobre todo la distingue de la anáfora es el hecho de que la elipsis debe preservar la función gramatical del co-referente: es una restricción que la anáfora no tiene.

Algunas lenguas, como el castellano, permiten la elisión del sujeto, que se puede recuperar con los pronombres personales tónicos correspondientes a la persona del verbo. Es el co-texto el que indica cuándo esta elipsis es peligrosa a causa de las ambigüedades que puede ocasionar.

67Testu arkitektura

6. Adit z-kohesioa

Ikuspegi gramatikaletik aztertuta, hiru funt zio betet zen ditu adit zak: den-bora markatu, aspektua markatu eta modalizazioa gauzatu. Ikuspegi tes-tualetik, bestelako diment sioa hart zen dute funt zio horiek. Bronckarten arabera, denbora eta aspektua ez baina, denboratasuna eta kontrastea markat zen dute; eta modalizazioa ere bestela ulertu behar da, nahiz eta termino bera erabilt zen jarraitu.

Bronckartek, bestalde, adit z-kohesioaren baitan bilt zen ditu bi lehenengo funt zioak; eta horietatik aparte lant zen du modalizazioa, gainerako moda-lizazioekin batera, testu-arkitekturaren zort zigarren elementu gisa. Guk ere horrela egin genuen HIZPIDE 57an, baina gauzak zert xobait soilduz, didaktikari begira.

Ale horretan, bost puntu garatuz landu genuen adit z-kohesioa. Lehenen-goan [1], adit z-kohesioaz aritu ginen oro har, batik bat denboratasuna-rena argituz. Ondoren, hurrenez hurren ikusi genuen nola gauzat zen den adit z-kohesioa kontaketa ez-interaktiboan [2], kontaketa interaktiboan [3], azalpen ez-interaktiboan [4] eta azalpen interaktiboan [5].

Hemen, gauzak soilt zen jarraituko dugu. Gaia osoago eta sakonago landu nahi duenak beti du HIZPIDE 57ko aukera (Elosegi, Esnal, 2004: 81-97), eta batez ere jatorri zkora jo beharko du (Bronckart, 1996, 277-316).

Oinarri zkoa bezain konplexua da adit z-kohesioaren gaia. Oinarri zkoa, bi arrazoi nagusirengatik: batetik, ezinbestekoa dugulako adit za ikus-pegi komunikatibotik (pragmatikotik) ulertu eta at zemateko; eta, beste-tik, dituen ondorio didaktikoengatik. Aldi berean, konplexua ere bada, korapilat sua den neurrian.

Konplexutasun hori nabarmen islat zen du Bronckarten lanak; lehenik, adit zaren eta denboraren arteko erlazioa azalt zerakoan; eta, ondoren, adit z-kohesio zko lau funt zioak –Bronkartek lau bereizten ditu: lehen denboratasuna, bigarren denboratasuna, kontraste orokorra eta kontraste lokala– lau diskurt so-tipoetan nola gauzat zen diren azalt zerakoan.

Guk, hemen, lehen hurbilketa moduan landuko dugu gaia. Horretarako, hasteko, bi funt zio oinarri zkoenak jorrat zera mugatuko gara: lehen den-boratasuna eta kontraste orokorra. Bestalde, bata bestearen at zetik jorra-tuko ditugu, eta ez diskurt so-tipoka, Bronckartek egiten duen modura.

Funt zio horiek zehaztu aurretik, dena den, adit zaren eta denboraren arteko erlazioa azalt zen du Bronckartek. Eta halaxe egingo dugu geuk ere.

Gaiaz hobeto jabet zeko, komeni da eskueran izatea EGLU II: 397-434 (Euskalt zaindia, 1987b); hemen beste diment sio bat hartuko baitute adi zkiek, EGLU II horrek aitortutako balioak galdu gabe.##

68 Pello Esnal

1. Adit za eta denbora

Hauxe dio Bronckartek denboratasunaz (Bronckart, 1996: 279-280):

En los enfoques estándares, está generalmente admitido que los valores de temporalidad son expresados por los determinantes de los verbos (o tiem-pos de verbos: presente, pretérito perfecto, pretérito imperfecto, pretérito simple, etc.), eventualmente en interacción con ciertos subconjuntos de adverbios. Y está también comúnmente admitido que esos mismos valo-res deben de ser analizados en términos de relaciones existentes entre el momento del habla (o momento de producción) y el momento del proceso4 expresado por el verbo. Desde esta perspectiva, pueden pues identifi carse relaciones de simultaneidad entre los dos momentos (marcadas por las formas del presente), relaciones de anterioridad al momento del proceso en relación con el de la producción (marcadas por las formas del pasado) o de posterioridad del proceso en relación al momento de producción (marcadas por las formas del futuro).

Nosotros admitimos el rol específi co de los tiempos del verbo, así como el carácter fundamentalmente relacional de los valores temporales, pero cuestionamos el carácter a la vez binario y fi sicalista de ese tipo de enfoque.

Eta, ondoren, binario eta fi sicalista hit zen esanahiak argit zen ditu. Merezi du pasartea arretaz irakurt zea. Izan ere, bi hit z horiek salatutako ikuspegi zurruna dugu askok. Eta, hori gainditu ezean, ezin izango dugu adit z-kohesioaren gaia (ezta adit zaren erabilera ere) behar bezala ulertu.

Este enfoque es binario, en el sentido de que las relaciones temporales no existirían más que entre dos términos; y es fi sicalista, en el sentido de que esos dos términos están defi nidos como momentos objetivables: por una parte, el momento de la actividad externa de producción textual; por la otra, el momento de la realización efectiva del proceso codifi cado por los verbos. Si esta concepción fuera correcta, no habría realmente relación de simultaneidad más que cuando el momento de un proceso coincidiera estrictamente con el momento del uso de la palabra; ahora bien, numerosos casos de presente se aplican a verbos que denotan procesos que, desde un punto de vista objetivo, pueden ser anteriores o posteriores al momento de producción.

Eta adibide bat dakar ondoren. Guk, geurera egokituz, EGLU II obrakoak (Euskalt zaindia, 1987b: 411) hartu ditugu abiapuntut zat:

[1] Bihar dator Kattalin.

[2] Bihar etorriko da Kattalin.

Horra hor, geroa adierazten bai dator orainaldia eta bai etorriko da geroaldia. Zergatik dira biak zuzenak? Honela dio Bronckartek (Bronckart, 1996: 280):

4. Bronckartek berak honela dio prozesu terminoaz (Bronckart, 1996: 127):

El término proceso tiene un valor genérico; designa toda suerte de re-laciones expresables por la semántica del verbo, entre las que distin-guimos, por comodidad, las tres clases más importantes, que son los estados, los acontecimientos y las acciones.

69Testu arkitektura

En realidad todo análisis de las relaciones temporales debe tener en cuenta, no dos, sino tres parámetros; al momento de producción y al momento del proceso debe añadírsele lo que Reichenbach califi caba de momento psico-lógico de referencia.

Eta, hain zuzen, hirugarren parametro honek (erreferent zi une psikolo-gikoak) esplikat zen du zergatik diren zuzenak dator eta etorriko da. Izan ere, bi parametrorekin erlazionat zen da hemen prozesu-unea (P): lehenengoan, erreferent zi une psikologikoarekin (R), honen baitan koka-tuz; eta bigarrenean, ekoizpen-unearekin (E), honen ondorengot zat joz.

Bronckartek eskema bat baliat zen du hori argit zeko.

Eta, ondoren, honela dio (1996: 281)5:

Este esquema muestra que el momento del proceso (P) está en una relación de inclusión con el momento de referencia (R) explicitado por bihar, y en una relación de posteridad para con el momento de producción (E). Se puede pues analizar la forma presente (dator) del enunciado [1] como el resultado de una decisión de codifi cación de la relación de inclusión entre P y R, y el futuro (etorriko da) del enunciado [2] como el resultado de una codifi cación de la relación de posterioridad entre P y E.

Ikuspegi bitarra gainditu beharrak ekarri gaitu honaino, Bronckarten eskutik. Ondoren, ikuspegi fi sikalista gaindit zera jot zen du berak. Eta horrek, besteak beste, albora uztera darama ekoizpen-unea, prozesu--unea eta erreferent zi unea terminoak; eta horien ordez, ekoizpen--aldia, prozesua eta denbora-erreferent zi ardat za erabilt zera, hurrenez hurren6. A zken batean, ikuspegi fi sikalista edo “objektiboa” gainditu eta ikuspegi “psikologikoa” islatu nahiaren ondorio da.

5. Guk geurera egokitu ditugu siglak (P, R, E) eta adibideak (bihar, dator, eto-rriko da).

6. Frant sesez: dureé de production, procès eta axe de référence temporelle.

70 Pello Esnal

2. Kontraste orokorra

Ildo berekoak ditugu EGLU IIren hit zak ere (Euskalt zaindia, 1987b: 399; jatorri zkoa da letra lodia):

Denbora zer den zehaztu nahi dugunean, kronometro batek neurt zen duen denbora kronologikoa eta gizakiok erabilt zen dugun denbora psikolo-gikoa berezi behar ditugu kont zeptualki. Hi zkunt zetan adierazten ditu-gun denbora zko kont zeptuak badirudi denbora psikologikotik hurbilago daudela denbora kronologikotik baino. Horregatik berezi ditugu […] tempus-a (denbora gramatikala eta psikologikoa) eta denbora (denbora kronologikoa alegia).

Beraz, aipatutako hiru parametroak hart zen ditu kontuan Bronckartek, adit z-kohesioa aztert zeko: prozesua, denbora zko erreferent zi ardat za eta ekoizpen-aldia.

Prozesua (P7): adit zaz adierazten den egoera, gertaera, ekint za…; bat zue-tan, denboratasun objektiboan ere koka daiteke.

Denbora zko erreferent zi ardat zak (R): dela diskurt so-tipo bati dagokion ardat z orokorra, dela ardat z lokalagoa.

Ekoizpen-egint zari dagokion aldi psikologikoa (E).

Eta horiek baliatuz at zematen ditu adit z-kohesio zko funt zioak. Aurreratu bezala, guk bi azalduko ditugu (oinarri zkoenak eta erabilienak): lehen denboratasuna eta kontraste orokorra. Bigarren honetatik hasiko gara.

##

Kontraste-funt zioez eta kontraste orokorraz ari dela, honela dio Bronckartek (Bronckart, 1996: 287-288):

Las funciones de contraste consisten, no en situar los procesos en relación con los parámetros de control, sino en oponer los procesos entre ellos.

En la función de contraste global [kontraste orokorra], series isotópicas de proceso se distinguen unas estando situadas en primer plano, las otras en segundo plano.

Kontraste orokorrak, a zken batean, lehen planoa eta bigarren planoaren arteko oposizioa markat zen du. Kontaketetan ematen da nagusiki (azal-pen ez-interakiboetan ez dago kontrasterik; eta apenas ematen da azalpen interaktiboetan). Adierazgarriak dira lehen planoa eta bigarren planoa terminoak: modu intuitiboan esaten dute zer den kontrastea, hi zkera zinematografi koa lagun. Markoaren –eskenatokiaren– berri ematen du bigarren planoak; marko horretan –eskenatoki horretan– garatuko da lehen planoa, gertaerena.

Hori ikusten hasteko, har dezagun “Astoa, zakurra, katua eta oilarra” ipuina, kontaketa ez-interaktiboa (Letamendia, 1995). Azpimarra soilaz nabarmendu ditugu bigarren planoa markat zen duten adi zkiak; eta letra eta azpimarra lodiez, lehen planoa markat zen dutenak.

7. Nahiz eta parametroen izenak aldatu, guk lehengo siglak berak (P, R eta E) erabilt zen jarraituko dugu, gauzak gehiegi ez korapilat zearren.

71Testu arkitektura

Astoa, zakurra, katua eta oilarra

1. Et xe batean ba omen zen asto bat, lanean zahartua, ezertarako gauza ez zena. Bizit za osoa eman zuen zakuak errotara eramaten, eta oso nekatua zegoen.

2. Behin batean honela esan zion morroiak nagusiari:

3. –Asto hau zaharregia da eta hobe dugu lehenbailehen hilt zea, alferrik ema-ten diogu jaten eta.

4. Astoak hori ent zunik et xetik ihes egitea erabaki zuen. Bide luzea egin ondoren zakur batekin egin zuen topo. Zakurrak ez zuen zaunka egiten eta oso triste zegoen. Astoak galdetu zion:

5. –Zer gertat zen zaizu? Oso triste ikusten zaitut. Zergatik ez duzu zaunka egiten?

6. –Bihar hilko nautelako. Oso zaharra naiz eta ez omen dut ehizan ibilt zeko balio.

7. –Zatoz nirekin –esan zion astoak– eta zirko bat antolatuko dugu herrian.

8. Aurrera joan ziren bidean, elkarri kontuak esanez, eta et xe batera irit si zirenean katu bat ikusi zuten leihoan. Katuaren aurpegi larria ikusirik honela galdetu zioten astoak eta zakurrak:

9. –Zergatik zaude horren ilun?

10. –Gaur gauean zaku batean sartuta errekara botako nautela ent zun dudalako. Zahartua nago eta saguak harrapat zeko ez omen naiz gauza.

11. –Ez estutu horregatik. Gurekin eramango zaitugu eta zirkoa antolatuko dugu hiruron artean.

12. Horrela, bada, elkarrekin abiatu ziren hirurak.

13. Hiru lagunak oilategi batera irit si ziren eta oilar bat ikusi zuten kukurruku egiten ez zuena.

14. –Zer ari zara hor kukurruku egin gabe? –galdetu zioten.

15. –Ez dut gogorik. Bihar lapikoan sartuko naute eta.

16. –Zatoz, bada, gurekin –esan zioten– eta elkarrekin joango gara herrira.

17. Bidean zihoazela, ordea, ilundu egin zuen eta basoan galt zeko beldur ziren. Halako batean argi bat sumatu zuten eta harant z abiatu ziren. Hurbildu zirenean et xe bat aurkitu zuten, baina leihoa goi-goian zeukan eta ezin zuten ezer ikusi. Orduan zakurra astoaren bi zkarrera igo zen, gero katua zakurraren gainera eta a zkenean oilarra hegaka katuaren buruan gelditu zen. Oilarrak leihotik begiratu zuenean lapur bat zuk ikusi zituen, jan eta edan bitartean dirua kontat zen ari zirenak. Orduan astoa arrant zaka hasi zen, zakurra zaunka, katua miauka eta oilarra kukurrukuka, lauron artean egundoko zarata atereaz. Halako zarata ent zunda, ikaratuta geratu ziren lapurrak, eta infernuko deabru guztiak et xean sartu zirelakoan ihes egin nahi izan zuten. Kanpora zihoazenean, ordea, astoak sekulako ostikoa eman zion bati, bitartean zakurrak ho zka egin zion beste bati hankan, hiru-garrenari katuak at zamarka aurpegian eta a zkenari oilarrak mokoka eraso zion buruan.

72 Pello Esnal

18. Beldurraren beldurrez korrika joan ziren lapurrak eta harre zkero ez ziren et xe hartan azaldu. Lau lagunek pozik jan zuten lapurrek ut zitako afaria eta handik egun bat zuetara, nahiko dirua bazuten eta, zirkoa antolatu zuten herrian eta inor baino hobeto bizi izan ziren.

Guztira, 49 adi zkik markat zen dituzte kontaketaren bi planoak: 36k lehen planoa eta 13k bigarrena. Lehen planoa markat zen duten guztiak dira aspektuz burutuak; bigarren planoa markat zen dutenak, berriz, 9 dira puntualak eta 4 ez-burutuak (egiten [4,13], ezin [17], ari [17]).

Kontraste orokorra, bestalde, berdin gauzat zen da kontaketa ez-interakti-boan eta interaktiboan. Ikus dezagun, esaterako, “Nafarrate” kontaketa interaktiboan (Alkain, 1981). Berriro ere, azpimarra soilaz adieraziko ditugu bigarren planoa markat zen duten adi zkiak; eta letra eta azpi-marra lodiez, lehen planoa markat zen dutenak. Azpimarratu gabe ut zi ditugu zenbait adi zki; ez dute-eta zerikusirik kontraste funt zioarekin8.

Nafarrate

1. [Nafarrateko] mendi gain hura soil-soilik zegoen. Ezta zuhait z bat ere. Txilarra bakarrik, eta hau ere mot za. Inon gai zki gelditu baginen, hant xe bai gelditu ginela benetan gai zki. Horretaz gainera, ez zegoen ez lur-zulo-rik eta ez trint xerarik; eta egiterik ere ez, harik eta ilundu arte.

2. Et sai bat zuk beste gain batean geldituak ziren, eta handik saihet sez garbi--garbi harrapat zen zuten gure mendi gain hura. Inor deskuidatu eta zutik jart zen bazen, edo burua alt xat zen bazuen, laster zuen balazoa.

3. Handik ordu pare batera, hor ikusi ditugu bi trenkada, mercancías esaten zaien horietakoak, Miranda aldetik Gasteizera sart zen. Et xeberria orduant xe etorria zen eta honela esaten dit:

4. –Iñaki, laster hemen zetorrek guret zat jasa. Hor etorri diren bi trenkada horiek guret zat konfi te t xarrak zekart zatek, eta guk hemen zulorik egiterik ez gau iluna arte.

5. Hura bai zela negargarria benetan. Oiloak kotan bezala, ku zkur-ku zkur eginda han egon behar. Hura bai zela egia zko makurtasuna. Ez da, ez, halako espet xe eta kart zelarik. Hura zen nahi eta ezin ezer egin.

6. Ez zuten ordu erdirik igaro, gu atakat zeko gauzak antolat zen. Berehala, sekulako kanoinazo pilak hasi zit zai zkigun. Tropak guregana nola zetozen ikusten genuen, eta ezer egiterik ez.

7. Halako batez, esku-bonbak botat zen hasi zai zkigu. Gu ere bai mendiaren at zeko aldetik, geure fusilen muturretan baioneta sartuta. Baina haiek ere at zeko aldetik; ez ziren gainera azalt zen. Han nahiko lanak bagenituen denok ere. Lehenengo saioa, behint zat, horrela bukatu zen.

8. Azpimarratu gabe ut zi ditugu, adi zki ez-jokatuez gainera: 1) azalpene zko za-tietakoak (orainaldian daude); 2) markat ze at zeran zkoa gauzat zen duten hi-rurak (geldituak ziren [2], etorria zen [3] eta etorri zen [20]), 3) markat ze aurreran zkoa gauzat zen duena (izango zutenik [12]), 4) modalizazioa markat zen dutenak (usteko zuten [12], zuten hartuko [15] eta ziren izango [21]), eta 5) orainaldian dauden zazpi kontaketa-adi zkiak.

73Testu arkitektura

8. Handik laster, ostera saioa. Baina, oraingoan, sekulako zaldi-sailarekin. Et xeberriak, haiek nola zetozen ikusirik, honela esaten dit:

9. –Hi, Iñaki. Metrailadore bat hartu eta, t xilar tartez tarte, hor beheko zabal horretara joan behar diagu. Bestela, hemen denok hilko gaituk.

10. Halaxe egin genuen. Jait si gara t xilar tartetik lurrean arrastaka, eta halako t xoko batean jarri.

11. Handik hain egoki harrapat zen genuen zaldi zkoen etorrera, eta bai goizean hartutako mendi gainaren bi zkarra ere. Txilar handirik ez zegoen; eta gu hant xe, lurrari musu emanez. Hiru lagun ginen: Et xeberria, ni eta hiruga-rrena, Luis Arregi, a zkoitiarra; nik ezagutu dudan iaioenetako bat. Gerraz geroztik ez dut haren berririk jakin. Ez dakit bizi den ala hila den. Bizi bada, liburu honetatik nire zorionak eta agurrak.

12. Zaldi zko horiek harro-harro zetozen. Haiek ez zuten pent sat zen ere, bidean, zabalgune haietan, ezeren oztoporik izango zutenik. Haiek, mendi gain har-taraino et sairik ez zegoela usteko zuten. Gizajo haiek ere ez izan guzti zko maleziak.

13. Gu, hiru lagunok, pat xadan-pat xadan eta hil ala bizi, hort xe ehun bat metrora ingurat zen ut zi genien. Et xeberriak pistola metrailadorea zeukan. Luis Arregik ere, pistola metrailadorea. Eta nik, fusil metrailadore bat, berrogeita bost peinerekin.

14. Berrogeita bost peine haiek katua bezala lurrean arrastaka eramaten, nekaldi ederra izan genuen. Haiekin zaldieria hura ez zatit zekotan, gureak egin zuen. Honekin esan nahi dut gure bizia hant xe jokatu genuela, behin behar eta.

15. Zaldi zko haiek, zabaldurik eta lerro bat eginik, orroka eta builaka zetozen. Nire ustetan, pattar puskaren bat edanik zeuden: asaltaparapetos, alegia. Izan ere, Gasteiztik aterat zean, ez zuten C bitamina hartuko. Behint zat, oso it sutuak etorri ziren guregana.

16. Ni ezin egonik nengoen, neure fusil metrailadorearekin tiroka hasi gabe. Et xeberria, berriz, nahiz berez urduri samarra izan, oso burut sua zen, eta honela esaten zidan:

17. –Iñaki, hago lasai, hago lasai! Hemen gu ez gaudek inork ikusteko eta! Ut zi oraindik gehiago arrimat zen.

18. Hi zketa hauek denak minutu erdi barruan ziren. Halako batez, ehun bat metrora zeudenean, honela esaten dit:

19. –Ea, Zarpa! Hasi, motel!

20. Hasi gara hirurok batera. Nik, ta-ta-ta-ta-ta-ta, fusil metrailadorea alde batetik bestera mugit zen nuen, marra bat bezala eginik. Zaldiek, zauriturik, iiiiiii irrint zi egiten zuten eta zutik jart zen ziren, bi eskuak gora alt xatuta. Orduan, jakina, gainean zihoana lurrera; eta zaldia, nahiz zaurituta egon, korrika ostera Gasteiz aldera, lehen etorri zen bidetik. Nik lehenagotik astoek zer egiten zuten banekien, baina zaldiek ez. Egun hartan ederki asko ikasi nuen.

21. Gainean zihoazenak, noski, den-denak zauritu eta hilak ez ziren izango. Hori badakit. Baina zutik ihesi abiat zen zena botat zen nuela ere ongi dakit. Han ez zit zaigun inor gehiago azaldu. Ezta t xindurririk ere.

74 Pello Esnal

3. Lehen denboratasuna

3.1. Markat ze neutroa eta

markat ze isokronikoa,

at zeran zkoa eta aurreran zkoa

Guztira, 50 adi zki bereizi ditugu: 13, lehen planoa gauzat zen dutenak, denak “iragan burutu”; eta 37, bigarren planoa gauzat zen dutenak, 23 “iragan puntual” eta 14 “iragan ez-burutu”.

Bi planoen arteko aldeaz jabet zeko, eraman dit zagun gauzak a zken muturreraino. Saia gaitezen zerbait kontat zen “iragan puntualak” (trinkoak) eta “iragan ez-burutuak” erabiliz. Kontaketaren markoa baino ez dugu eraikiko: bigarren planoa. Ikus, adibidez, “Gaztainak bilt zen” (Zendoia, 2008: 19-21; HIZPIDE honetan, 2. kapituluan). Lehenengo planorik ez badago, gertaerarik ez dagoen seinale. Lehen plano hut sez, aldiz, osa daiteke kontaketa, nahiz kontaketa laua izan eta inolako gra-ziarik gabea.

##

Lehen denboratasunaren funt zioaz, honela dio Bronckartek (Bronckart, 1996: 287):

En la función de temporalidad primaria, el proceso [P] es puesto direc-tamente en relación bien con uno de los ejes de referencia [R], bien con la duración asociada al acto de producción [E]. En términos culiolienses [Culioli-ri erreferent zia eginez], esta función establece un modo deter-minado de marcaje del proceso por relación a uno de esos parámetros de control. Cuando ese parámetro de control es la duración asociada al acto de producción [E], distinguiremos marcajes de anterioridad [lehen-gotasuna], de simultaneidad [aldiberekotasuna] y de posterioridad [ondo-rengotasuna]; cuando el parámetro es el eje de referencia global de un tipo de discurso [R], distinguiremos marcajes neutros [markat ze neutroa], así como marcajes isocrónicos [isokronikoa], retroactivo [at zeran zkoa] y proactivo [aurreran zkoa].

Beraz, P eta E erlazioan jart zean (azalpen interaktiboetan), lehengo-tasun-, aldiberekotasun- eta ondorengotasun-markat zeak aurkituko ditugu; P eta R erlazioan jart zean, berriz, batetik, markat ze isokronikoa, at zeran zkoa eta aurreran zkoa (kontaketa ez-interaktibo eta interaktiboe-tan eta azalpen ez-interaktiboetan) eta, bestetik, markat ze neutroa ere bai (azalpen ez-interaktiboetan).

##

Lau kontaketa (bi ez-interaktibo eta bi interaktibo) eta azalpen ez-inte-raktibo bat aztertuz landuko ditugu markat ze isokronikoa, at zeran zkoa eta aurreran zkoa. Azalpen ez-interaktiboak, gainera, markat ze neutroa lant zeko aukera emango digu.

• “Samariar ona”: markat ze isokronikoa.–

Har dezagun “Samariar ona”, parabola soilik (Elizen Arteko Biblia Elkartea, 1994). Eta azpimarra dit zagun kontaketako adi zki jokatuak.

Behin batean, gizon bat zihoan Jerusalemdik behera Jerikorant z eta lapu-rren eskuetan erori zen; zeu zkanak kendu eta, egurtu ondoren, alde egin zuten, erdi hilik ut ziz. Apaiz bat gertatu zen, hain zuzen, bide hartan behera, eta, gizona ikustean, bidetik okertu eta aurrera jo zuen. Gauza

75Testu arkitektura

bera egin zuen handik igaro zen tenpluko lebitar batek ere: ikustean, bidetik okertu eta aurrera jo zuen. Baina bidaian zen samariar bat bertara irit si eta, hura ikustean, errukitu egin zit zaion. Hurbildu eta zauriak lotu zi zkion, olioz eta ardoz igurt zi ondoren; gero, bere asto gainean ezarri, ostatura eraman eta bere ardurapean hartu zuen. Biharamunean, zila-rre zko bi t xanpon atera eta ostalariari eman zi zkion, esanez: “Zain ezazu eta, gehiago gastat zen baduzu, hurrena natorrenean ordainduko dizut”.

Adi zki guztien denborak dira istorioaren baitakoak: isokronikoak. Ez garamat zate kontaketaz konpoko denboretara: ez at zera (lehenaldira) eta ez aurrera (geroaldira). Bronckarten hit zetan esanda, markat ze isokro-nikoa gauzat zen dute. Formaz, berriz, “iragan puntualak” dira (zihoan) edo “iragan burutuak” (erori zen). Era berean, “iragan ez-burutuak” ere (etort zen zen) azal zite zkeen testuan, berehala ikusiko dugunez. Hiru adi zki horiek gauzat zen dute markat ze isokronikoa.

• “Astoa, zakurra eta iolarra”: markat ze at zeran zkoa.–

Azter dit zagun, orain, “Astoa, zakurra eta oilarra” ipuinaren hasieraren adi zkiak (Letamendia, 1995).

Et xe batean ba omen zen asto bat, lanean zahartua, ezertarako gauza ez zena. Bizit za osoa eman zuen zakuak errotara eramaten, eta oso nekatua zegoen.

Behin batean honela esan zion morroiak nagusiari:

Bost adi zki horietako lau dira istorioaren baitakoak: markat ze isokro-nikoa gauzat zen dute. Baina batek (eman zuen adi zkiak) istorioaz kanpoko aldira garamat za –at zerant z, istorioa hasi baino lehenagoko aldira–; markat ze at zeran zkoa gauzat zen du.

Markat ze at zeran zkoa, gaztelaniaz, “pretérito pluscuamperfecto” delakoan joan ohi da (horixe da, hain zuzen, “pluskuanperfektua”: “per-fektua” baino ere haragokoa). Euskaraz, baina, arazo bat dugu, Bernardo At xagak aspaldi salatu zuenez (At xaga, 1982: 101-102):

Adit zaren iragana da nobelaren kakoa. Katalanek eta frant sesek indefi -nituarekin omen daukate problema. Guk pluskuanperfekto delakoarekin (ez dakit orain hola deit zen den, “había venido” eta horrelakoei deit zen diet nik pluskuanperfekto). Horregatik daude hain nobela gut xi euskaraz, problema hori oraindik soluzionatu ez delako. Eta, jakina, estiloa nobelan lant zen da gehienbat, beraz…

Arazo horren erakusle dugu, hain zuzen, ipuineko eman zuen hori9. Lehendik (istorioaren hasiera kokat zen den denbora baino lehenago) egin-dako lanagatik dago astoa nekatuta. Gaztelaniaz, había vivido it zuliko genuke, eta ez vivió. Baina euskaraz? Dagoen dagoenean ere zuzen dago, baina ez digu lagunt zen bereizten markat ze isokronikoa eta at zeran zkoa.

9. Berez, jatorri zko bert sioan, honela dio bigarren esaldian: “Bizit za osoa zakuak errotara eramaten igarota oso nekatuta bait zegoen”. Bait zegoen honek ere markat ze isokronikoa gauzat zen du.

76 Pello Esnal

Euskaraz badago, ordea, forma bat gaztelania zko “pluscuamperfecto” horren baliokidea: partizipioa + a(k) + izan iragana. Gure kasu hone-tan, emana zuen.

Et xe batean ba omen zen asto bat, lanean zahartua, ezertarako gauza ez zena. Bizit za osoa emana zuen zakuak errotara eramaten, eta oso nekatua zegoen.

• “Nafarrate”: markat ze aurreran zkoa-–

“Nafarrate”n ere (Alkain, 1981: 148), kontaketako adi zki jokatuak azpi-marratuko ditugu, “Samariar ona” parabolan bezala (azpimarratu gabe ut zi dugu gelditu baginen).

Nafarrate

1. [Nafarrateko] mendi gain hura soil-soilik zegoen. Ezta zuhait z bat ere. Txilarra bakarrik, eta hau ere mot za. Inon gai zki gelditu baginen, hant xe bai gelditu ginela benetan gai zki. Horretaz gainera, ez zegoen ez lur-zulo-rik eta ez trint xerarik; eta egiterik ere ez, harik eta ilundu arte.

2. Et sai bat zuk beste gain batean geldituak ziren, eta handik saihet sez garbi--garbi harrapat zen zuten gure mendi gain hura. Inor deskuidatu eta zutik jart zen bazen, edo burua alt xat zen bazuen, laster zuen balazoa.

3. Handik ordu pare batera, hor ikusi ditugu bi trenkada, mercancías esaten zaien horietakoak, Miranda aldetik Gasteizera sart zen. Et xeberria orduant xe etorria zen eta honela esaten dit:

Guztira, 11 adi zki azpimarratu ditugu. Horietako 7 markat ze isokro-nikoa gauzat zen ari dira: 3 “iragan puntual” (zegoen, zegoen, zuen), “iragan burutu” bat (gelditu ginela) eta 3 “iragan ez-burutu” (harra-pat zen zuten, jart zen bazen, alt xat zen zuten). Eta bi adi zki ari dira markat ze at zeran zkoa gauzat zen: geldituak ziren (“habían quedado”) eta etorria zen (“había venido”). Biek, hain zuzen, kontat zen diren ger-taerak baino lehenagokoen denbora markat zen dute.

Baina “Nafarrate” kontaketan badugu markat ze aurreran zko bat: 12. lerrokadan.

12. Zaldi zko horiek harro-harro zetozen. Haiek ez zuten pent sat zen ere, bidean, zabalgune haietan, ezeren oztoporik izango zutenik. Haiek, mendi gain har-taraino et sairik ez zegoela usteko zuten. Gizajo haiek ere ez izan guzti zko maleziak.

Hain zuzen, gertaerak aurrerat zen di zkigulako gauzat zen du markat ze aurreran zkoa.

• “Hondart zan”: markat ze isokronikoa, at zeran zkoa eta aurreran zkoa

“Hondart zan” testuan (Azpiazu, 2002), hiru markat zeak batera ikus dit zakegu. Galdera bat abiapuntu hartuta –“noiz pasa duzu beldurra?”–, umetako pasadizo baten berri emanez erant zuten du enunt ziat zaileak.

77Testu arkitektura

1. Beldurra noiz pasa ote dudan? Ba, bueno, t xiki-t xikitan, ez dakit ba, hiru urte hor inguru izango nituen, artean et xean ginen anaia zaharrena, gero ni, eta uste dut ahizpa jaioa zegoela, laugarrena jaio gabea.

2. Ba, udara omen zen.

3. Ni ez naiz oso ondo gogorat zen e!, kontatu egin didate, baina inpresio bat zuk geratu zit zai zkidan.

4. Hondart zara joan omen ginen, eta…

Lehen lerrokadan dugu adi zki bat markat ze at zeran zkoa gauzat zen.

Beldurra noiz pasa ote dudan? Ba, bueno, t xiki-t xikitan, ez dakit ba, hiru urte hor inguru izango nituen, artean et xean ginen anaia zaharrena, gero ni, eta uste dut ahizpa jaioa zegoela, laugarrena jaio gabea.

Lerrokada berak ematen digu aukera markat ze aurreran zkoa lant zeko ere, nahiz eta horretarako zert xobait moldatu behar dugun.

Txiki-t xikitan, hiru urte hor inguru izango nituen, ordurako et xean ginen anaia zaharrena eta ni, eta jaioa izango zen ahizpa ere; geroago jaioko zen laugarrena…

Horra hor, esaldi batean, kontaketetako hiru markat zeak: markat ze isokronikoa (izango nituen, ginen), markat ze at zeran zkoa (jaioa izango zen) eta markat ze aurreran zkoa (jaioko zen)10.

• “Autismoa”: markat ze neutroa eta markat ze isokronikoa, at zeran zkoa eta aurreran zkoa.–

Azalpen ez-interaktiboan, batetik, markat ze neutroa gauzat zen dute adi zkiek, azalpenaren baitan; adi zki horiek formaz “orain puntualak” edo “orain ez-burutuak” izan ohi dira11; bestetik, prozesua (P) lot dai-

10. Bide batez, beste puntu bat argit zeko aukera ematen digu adibide horrek: zer alde dagoen, batetik, izango nituen eta jaioa izango zen eta, bestetik, jaioko zen adi zkien artean. Hirurak dira formaz “iragan gero”, baina balio desber-dina dute. Izan ere, EGLU II-k dioen bezala (Euskalt zaindia, 1987b: 425), lehenengo biek “mentura zko modaltasuna” adierazten dute; hirugarrenak, berriz, “iraganeko ikuspegitik geroago gertatu behar zuena”. Edo, gure hit zez esanda, lehenengo biek modalizazioa gauzat zen dute (ikus datorren kapitu-lua); hirugarrenak, markat ze aurreran zkoa.

Modalizaziorik gabe, honela izango lit zateke esaldi hori:

Txiki-t xikitan, hiru urte inguru nituen, ordurako et xean ginen anaia za-harrena eta ni, eta jaioa zen ahizpa ere; geroago jaioko zen laugarrena…

11. Hit zez hit z honela dio Bronckartek (Bronckart, 1996: 302):

Son […] el objeto de un marcaje neutro […], que se realiza en francés, bien por ausencia de sintagma verbal, bien por formas de presente gnómico.

EGLU IIk ere badarabil gnomique terminoa (Euskalt zaindia, 1987b: 418). Hain zuzen, orain puntualaz dihardunean, Laffi ttek esana gogoratuz.

78 Pello Esnal

teke azalpenarekin berarekin ere, eta orduan kontaketetan at zemandako hiru markat zeak –isokronikoa, at zeran zkoa eta aurreran zkoa– gauza dit zekete adi zkiek.

Esandakoa adibidez argit zeko, “Autismoa” artikulua baliatuko dugu (Agirre, 1992).

Hasteko, hona hemen, letra lodiaz bereizita, markat ze neutroa gauzat zen duten adi zkiak:

1. Autismoa haurt zaroko gaixotasun bat da; beste pert sonekiko harreman--eskasia nabarmenak dituena. Bere sintomak 2-5 urte bitartean agert zen dira; adin horretan ume normalak beren gizarte mailako portaera erabat fi nkat zen hasiak baitira, baina ume autisten gurasoak lehenagotik hasi dira konturat zen beren umea “arraroa” dela.

2. Ume autistak onegiak izan ohi dira, ia inoiz ez dute negarrik egiten edo ez dira urdurit zen, eta beren sehaskan luze egon daite zke, lasai-lasai, baka-rrik egon arren. Beren gurasoen aurrean “distraituta” bezala egoten dira eta ez diete haien maitasun-ekint zei erant zuten.

3. Mint zaira-problemak, gut xi-asko grabeak, edukit zen dituzte ume autistek. Bat zuetan, mint zaira ez da batere garat zen; beste bat zuetan, berriz, umea hit z egiten hasten da, baina bi urte beteta, hort xe gerat zen da ez at zera ez aurrera. Autismoan oso tipikoa da beste pert sona batek esandako hit zak edo esaldiak umearen adinaren arabera automatikoki errepikat zea. Mint zairak ongi eboluzionat zen duen kasuetan ere, ez da normal garat zen (sintaxian bit xikeriak agert zen baitira) eta hi zkera monotonoa izan ohi da.

4. Ume autisten beste ezaugarri bat gauza eta tresnenganako interesa da. Beren ingurugiroa konstante, beti berdin, mantent zea gustat zen zaie. Edozein aldaketak (eguneroko paseoan egin ohi duen bidean aldaketat xoren batek, edota et xean zerbait lekuz aldat zeak, adibidez) larritasun eta estuasun handia sort zen die. Beren portaeraren alor honek asko mugat zen ditu, behin eta berriz errepikat zen dituzten jokabide eta erritmo mult zo mugatu bat zuk soilik bereganat zen dituztelako.

Adi zki guztiak dira “orain puntualak” edo “orain ez-burutuak”, egon daite zke izan ezik. Eta hau ere “orain ez-burutua” izango lit zakete, ego-ten dira, modalizazio-markarik ez balu.

Adi zki horiek gaiaren azalpenaren baitakoak dira. Baina azalpenean bertan egon daite zke, gaiaren azalpenari ez baina, ekint zari berari dago zkion azalpenak gauzatuz. Bronckarten hit zetan (Bronckart, 1996: 303):

En este mismo tipo de discurso, los procesos expuestos pueden ser sin embargo puestos también en relación con los cursos del proceso expositivo mismo, y entonces se dan las tres formas de marcaje de temporalidad pri-maria evocadas antes: un marcaje isocrónico […], un marcaje retroac-tivo […] y un marcaje proactivo.

Alegia: markat ze isokronikoa, at zeran zkoa eta aurreran zkoa.

Esaterako, honela jarrait zen du artikuluak:

79Testu arkitektura

3.2. Lehengotasun-, aldiberekotasun- eta

ondorengotasun-- markat zeak

5. Gaur egun, oraindik ez dira ezagut zen [isok.] autismoaren sustraiak eta arrazoiak. Hasieran, ikert zaileek haurrarekiko maitasun faltagatik sort zen zela uste zuten [at zer.]. Baina a zkenaldi honetan, kasurik gehienetan sustrai organikoren bat, genetikaren arlokoa, badela onart zen da [isok.]. Horren adibide eta lekuko da [isok.] lau autistetatik hiru mutikoak izatea eta bakarra neska izatea.

Bigarren azalpen hori –azalpenari berari buru zkoa– nabarmenagoa da ondorengo hiru lerrokadatan:

8. GAUTENAk, Gipu zkoako Autisten Guraso Elkarteak, argitaratu zuen [at zer.] liburuxka batetik atera dira [at zer.] ondorengo datu asko.

10. Leo Kranner-ek Sindrome hau deskribatu zuenetik [at zer.], berrogeita bost urteotan autismoaren kont zeptuak interpretazio desberdinak eduki ditu [at zer.], eta honek nahaste-borraste handia sortu du [at zer.].

11. Gaur egun, eta OME-ren irizpideei jarraituz, aditu gehienek Autismoa bizit zako hirugarren urtea baino lehen agert zen den jokabide-mult zo bezala ulert zen dute [isok.]; umea garapen normaletik oso bestelako bideetan barrena murgilt zen duten jokabide-mult zo bezala, hain zuzen.

Artikuluak honela jarraituko balu, markat ze aurreran zkoa ere bereiziko genuke:

Datozen urteetan aurrerabide handiak izango dira [aur.] arlo honetan. Izan ere…

##

Hemen, P eta E erlazionatuta egotean sort zen diren hiru markat zeak baizik ez ditugu landuko, soil-soil, “Eskari-gutuna” testuan bereiziz (Zillaurren, 2002): lehengotasun [lehen.], aldiberekotasun [ald.] eta ondorengotasun [ond.] markat zeak.

1. Get xon, 2002ko urtarrilaren 14an

2. Aupa, Mikel!

3. Zelan bizi zara [ald.] sindikatuan lan egiten? Bulegoko lana lantegikoa baino hobea izango da [ald.], ezta? Ba, lantegian ditugun [ald.] arazo bat zuk komentat zeko idazten dizut [ald.].

4. Badakit [ald.] zeu ere hemen ibilia zarela [lehen.] lanean eta gure ara-zoen berri badaukazula [ald.], baina lantegiko egoera asko aldatu da [lehen.] a zken urteotan. Gero eta larriagoa da [ald.]. Honelako baldint zetan lan egitea ezine zkoa da [ald.]. Lantegi guztia mekanizatu nahi dute [ald.] eta a zkenaldian makina berri piloa ekart zen ari dira [ald.], baina langi-leok gero eta okerrago bizi gara [ald.]. Arduraduna egun osoan ibilt zen da [ald.] gure at zetik oihuka. Esklaboek bezala lan egitea nahi dute [ald.] eta t xarrena kontrola da [ald.]. Bideokamerak jarri dituzte [lehen.] leku guztietan eta egiten dugun [ald.] guztia kontrolat zen dute [ald.]. Mart xa honetan, komunean ere laster jarriko dute [ond.] pantailaren bat. Gainera, morroi bat zuk, poliziaz jant zita, lantegian ibilt zen dira [ald.] batetik bes-tera dena kontrolat zen. Ezin dugu [ald.] horrelakorik jasan eta zerbait egi-tea erabaki dugu [lehen.]. Nagusiarekin hit z egiten saiatu gara [lehen.], baina ez digute jaramonik egiten [ald.].

80 Pello Esnal

5. Egoera larri hau salatu aurretik eta grebara joan baino lehen, nahiago dugu [ald.] zuek, sindikatukoek, nagusiekin hit z egitea; eta horrexegatik idazten dizut [ald.]. Hauxe da [ald.] dena.

6. Beno, ba, ahal duzunean erant zun edo telefonoz deitu. Zure erant zunaren zain egongo gara [ond.].

7. Jont xu

Guztira, 29 adi zki bereizi ditugu: 5 lehengotasun-markat zea gauzat zen ari dira; 22 aldiberekotasun-markat zea; eta 2 ondorengotasun-markat zea.

Bi ohar eginez amaituko dugu. Bat: hemen ere, ez dira modu fi sikalistan ulertu behar lehengotasun, aldiberekotasun eta ondorengotasun horiek. Eta bi: izango da adi zkiak [3] ez du ondorengotasun-markat zea gau-zat zen, aldiberekotasun-markat zea baizik, modalizazio-forma izaki.

81Testu arkitektura

7. Ahot s enunt ziat zaileak

Lehendik funt se zko berei zketa egina dugu, ekint za komunikatiboaren aldagaiak zehazterakoan: igorlearen eta enunt ziat zailearen artekoa. Hori dela-eta, badakigu rol bat edo bestea har dezakeela dena delako hizla-riak edo idazleak eta ez ditugula nahastu behar igorle fi sikoa eta igorle horren rola. Baina gehiago ere badakigu: era estrategikoan erabil daite-keela berei zketa hori, dela norberaren ustea edo irit zia edo agindua edo kontakizuna nabarment zeko, gozat zeko, e zkutat zeko…

Orain, ahot s enunt ziat zaileak direla-eta, areagotu egiten da igorlearen aukera edo ahalmen hori. Izan ere, bere rolari dagokion ahot sa ez ezik –“la voz del autor” dio Bronckartek–, beste bat zuk ere erabil dit zake – pert sonaienak nahiz sozialak–, dela berak dioena indart zeko, osat zeko, leunt zeko…, dela besteri esanaraziz berak esan nahi duenik (edo ez dagoelako seguru, edo gogorregia irudit zen zaiolako…).

Bronckartek honela defi nit zen ditu ahot s enunt ziat zaileak (Bronckart, 1996: 324-325):

Las voces pueden ser defi nidas como las entidades que asumen (o las que se atribuyen) la responsabilidad de lo que se enuncia.

En la mayor parte de los casos, es la instancia general de enunciación la que asume directamente la responsabilidad del decir. Esta voz, que la podríamos califi car de neutra, es, según el tipo de discurso, bien la voz del narrador, bien la del expositor.

Pero en otros casos, la instancia de enunciación puede poner en escena una o varias voces distintas, que son voces infra-ordenadas con respecto al narrador o al expositor. Estas voces segundas podemos agruparlas en tres categorías generales: voz de personajes, voz de instancias sociales y voz del autor empírico del texto.

Ondoren, banan-banan ematen du ahot s horien berri (325-326):

Las voces de los personajes son las voces que emanan de humanos o de entidades humanizadas (por ejemplo, los animales puestos en escena en ciertos cuentos) implicados, a título de agentes, en los acontecimientos o acciones que constituyen el contenido temático de un segmento de texto. Puede tratarse de héroes puestos en escena en el relato o en la narración; puede tratarse también de interlocutores implicados en un discurso inte-ractivo dialogado; y puede tratarse aún del “creador de conocimientos” puesto a veces en escena en el discurso teórico.

Las voces sociales son las voces que emanan de personas, de grupos o de instituciones sociales, los cuales no intervienen a título de agentes en el recorrido temático de un segmento de texto, pero que sin embargo están ahí mencionados a título de instancias externas de evaluación de ciertos aspectos de ese mismo contenido.

82 Pello Esnal

1. “Ezezagunetik aldenduz”: testua (ia)

ahot s-pilaketa hut sa denean

La voz del autor es la voz que emana directamente de la persona que está en el origen de la producción textual, y que interviene, como tal, para comentar o evaluar ciertos aspectos de lo que se enuncia.

Lau testu baliatuz hasiko gara ahot s enunt ziat zaileak lant zen. Esan gabe doa: testuak eta adibideak ugaldu ahalean, osatuz eta zehaztuz joango ginateke kontu hauek.

##

Bat zuetan, ondorengo testuan bezala, (ia) ahot sak pilat zera mugat zen da enunt ziat zailea eta berea (autorearen ahot sa) gehiegi nabarmendu gabe. Kasu honetan, kazetari aditu baten rola hartuz, zenbait jakint suren eta gizon ospet suren irit ziz osatu du artikulua (Elizegi, 2004). Aditu den aldetik, badaki nora jo informazio bila eta badaki informazio hori laburbilt zen eta ordenat zen; kazetari den aldetik, berriz, informazio hori ahalik eta hot zen (objektiboen) ematen saiat zen da, kazetari baten ahot s soilt zat azalduz berea.

Ezezagunetik aldenduz

ADITUEN ARABERA, LARRITASUNA SORT ZEN DU HERIOT ZAK GIZARTEAN;

ONDORIOZ, HAREKIN ZERIKUSIA DUEN ORO EZKUTATU EGIN DU GIZAKIAK EGUNEROKOTIK

1. Heriot zaren beldur izateak ez zuela zent zurik esan zuen Epikuro Greziako fi losofo ezagunak. “Heriot za ez da ezer. Ez da ezer bizidunent zat, bizi-rik daudelako, eta ez da ezer hildakoent zat, hilda daudelako”, zioen berak. Baina, hala ere, egun bakoit zaren beldur da gizartea. Medikunt zak egin duen aurrerapausoez baliat zen gara, geure bizia ahalik eta gehiena luzatu eta heriot zatik aldent zeko. Era berean, heriot zarekin lotura duten gauzak e zkutatu egiten ditugu. Lehen norbait hilt zen zenean, bizilagunak haren et xera joaten ziren hildakoari a zken agurra ematera. Egun, baina, ohiturak aldatu egin dira; eta, zenbaiten ustez, hildakoak telebistan eta zineman soilik ikusten ditugu.

2. Zenbait adituren arabera, ezagut zen ez duenaren beldur da gizakia; horregatik saiatu izan da, behin eta berriz, bizit zak sort zen dituen galde-rei erant zuten. Baina heriot zak beldurra baino gehiago larritasuna sort zen duela diotenak ere badira. Martin Heidegger idazle alemaniarra da haie-tako bat. Haren esanetan, heriot zak ezin du beldurra eragin, ez dakigulako ondoren zer dagoen eta beldurra gauza zehat zek soilik eragiten dutelako. Duela urte bat zuk, ordea, heriot za onartu egiten zuen gizarteak. Bizit zaren zati bat gehiago zen. Nola ulertu heriot za?

3. Beldurra

4. Willian Hazlitt saiakera-idazlearen arabera, ez du zent zurik heriot zaren beldur izateak, jaiot zaren beldur ez bagara. Hilt zea jaio aurretik ginen egoerara it zult zea dela dio Hazlittek. Arazoa, ordea, ezjakintasuna da. Heideggerrek dioen bezala, zer gertatuko den ez jakiteak larritasuna sort zen du. Ondorioz, gizarteak egunerokotik urrundu egin du heriot za. Egia da telebistan eta zineman hildakoak ikustera ohiturak gaudela. Horiek, ordea, guregandik urrun sentit zen ditugu. Zenbait adituren arabera, egungo gizarteak pribatizatu egin du heriot za. Egun, familia da hilt zera doazenen

83Testu arkitektura

ondoan egon ohi den bakarra. Gaixoa eriet xean geratu ohi da heriot zaren zain. Gaur egun, heriot za “garbiagoa eta hot zagoa” da.

5. Heriot za ez dator bat gizarte honetako balioekin. Ez dator bat gaztetasuna-rekin edo lehiakortasunarekin. Horregatik, hura e zkutat zen saiat zen da gizartea, hilt zeak biziarekin zerikusirik izango ez balu bezala. Philippe Aries fi losofoaren esanetan, Mendebaldeko gizarteak ez du beti jarrera bera izan heriot za onart zeko garaian. Erdi Aroan, esaterako, gauza natu-ral bat balit z bezala hart zen zuten herritarren heriot za. Egun, aldiz, tabu bilakatu da gai hori, hartaz gogorat zeak larritu egiten gaituelako. Ekialdeko zenbait kulturak, bestalde, biziaren helburut zat dute heriot za. Haient zat, hilt zeko prestat zen da gizakia, biziaren bitartez. Mendebaldeko pent samol-deak, ordea, biziari ematen dio garrant zia, eta heriot za zulo belt z baten gisa aurkezten du. Ahal den heinean ekidin behar den gertakaria da heriot za. Horretaz gain, a zken urteetan egindako aurrerapen teknologikoek hilt zeko unea at zerat zeko aukera eskaini diote gizarteari. Era horretan, pauso bat gehiago urrundu da gizakia heriot zatik.

6. “Sistemaren akat sa”

7. David Le Breton Frant ziako soziologo eta antropologoaren esanetan, medikunt zan egindako aurrerapausoak direla eta, gertakari onartezina bilakatu da heriot za. “Osasun-sistemak egindako akat sen ondorio da heriot za. Ez da izaki bizidunen ezaugarria. Mendebaldeko gizakiak ukatu egiten du heriot za bere izaeraren ondorio dela”, esan zuen Le Bretonek.

8. Ant zina, beste irtenbiderik ez zegoelako agian, inolako larritasunik gabe onart zen zuten heriot za. Denbora igaro ahala, ordea, pent samoldea aldatu egin da. XII. mendeko gizarteek biziaren a zken atalarekin identifi kat zen zuen hilt zea. Apurka, ordea, kont zeptu horrek ezaugarri lazgarriagoak bere-ganatu zituen. XVIII. mendean Mendebaldeko gizakiak beste esanahi bat eman zion heriot zari. Goratu eta dramatizatu egiten zuen gertakaria. Urte horietan, gertukoen heriot zak garrant zi handiagoa hartu zuen. Herritarrak gut xiago ke zkat zen ziren beren heriot zaz. Bizirik gerat zen zirenei kosta egiten zit zaien galera hori gaindit zea. Mende horretan, bestalde, lehen beste alor bat zuen esku zeuden atalak medikunt zaren menpe geratu ziren. Hil arteko prozesua medikuen esku geratu zen aurrerant zean. Ondorioz, seni-tartekoek eta Elizak gero eta zerikusi gut xiago izan dute.

9. Silvia Salzman soziologoaren arabera, gizarte nart zisista eta hedonista honetan gizakia ez dago heriot zari aurre egiteko prestatua. “Heriot za giza-kiaren et sai bilakatu da. Lehen, heriot zaren ondoren bizia zegoelako ideia hura gaindit zeko baliagarria zen, baina egun kont sumorako gai bilakatu da”, dio. Badira, aldiz, hilt zea bizit zako atalik garrant zit suenetariko bat dela dioten adituak ere. Viktor Frankl Austriako psikoterapeuta ezagu-naren hit zetan, esate baterako, gizakiek ez dute osotasuna lort zen hilt zen diren arte.

Defi nizioak eta esanak

Harluxet Hiztegi Ent ziklopedikoa: “Biziaren erabateko eta betiko etena; giza bizit zaren bukaera, bere zkoa nahiz eragina”.

Epikuro (fi losofoa): “Heriot za ez da ezer. Ez da ezer bizidunent zat, bizirik daudelako, eta ez da ezer hildakoent zat, hilik daudelako”.

84 Pello Esnal

2. “Perfekzioaren bila”: ahot sen

erabilera xedearen

zerbit zuan

Woody Allen (zinema-zuzendaria): “Ez naiz heriot zaren beldur. Baina ez dut han egon nahi hori gertat zen denean”.

Teofi lo Gautier (poeta): “Jaiot zea hilt zen hastea da”.

Leonardo Da Vinci (margolari eta asmat zailea): “Bizit zen ikasten ari nint zela uste nuen, baina hilt zen ikasi dut”.

Federico Garcia Lorca (poeta): “Jaiot zeaz ke zkatu ez naizen bezala, ez naiz heriot zaz ke zkatuko”.

Viktor Frankl (psikoanalista): “Heriot za bizit zeko denboraren bukaera da; bizit zeko eman zaion denbora erabilt zen ez dakienari soilik eragin die-zaioke beldurra”.

Arant xa Elizegi

Beraz, enunt ziat zaileak, hasteko, zazpi jakint suren irit ziz hezurmamitu du artikulua (Epikuro, Heidegger, Hazlitt, Aries, Le Breton, Salzman, Frankl); eta, ondoren, beste zazpi gizon ospet suren eta hiztegi ent ziklo-pediko baten defi nizioz eta esanez osat zen du. Ahot s sozial eta pert sonal horiez gain, badarabilt za ahot s anonimoagoak (“zenbait adituren ara-bera”) eta sozialagoa ere (“zenbaiten ustez”).

##

Irit zi-artikuluak eta argudio zkoak (bat zuetan, non dago bien arteko muga?) ezin izan daite zke irit zi-pilaketa. Horietan, hasteko, nabarme-nago azaldu ohi da autorearen ahot sa; eta, aldi berean, egiteko jakina izaten dute bestelako ahot sek, honako artikulu honetan bezala (Mateos, 2006).

Perfekzioaren bila

1. Hilaren 6an, Sigmund Freud jaio zela 150 urte bete dira; eta, horren karie-tara, austriar medikuaz eta psikoanalisiaz ikusi ahal izan dugu han-hemenka irit zi sorta. It xarotekoa zenez, gehienek pent salari handi baten ahalak eta gizakiaren psikearen ezagut zari egindako ekarriak nabarmendu dituzte, nahiz eta egon den, egon ere, bai Freud eta bai haren jarrait zaile guztiak ere hit zont zi hut sak direla baieztatu duenik. Ez noakizu ni, irakurle, horrelako ur handitan igeri egitea proposat zera, Freud intelektual erakargarria dela uste dudan arren, eta ez bakarrik psikologiaren ikuspuntutik begiratuta.

2. Ez horixe. Bestelakoa da proposat zen dizudan ariketa. Esaten dutenez, Freudek landutako tresna terapeutikoetako bat asoziazio askea zen. Honat x galdera: zer datorkizu burura Freud izena ent zutean? Terapia berba, larru belt ze zko dibana, gizon edadetu eta pipa-erret zaile bat emakume histeriko baten negarrak ent zuten. Topikoz gaine zka ageri zaigu psikoanalisiaren kontu hori.

3. Beste alde batetik, gizaki modernoak bere buruari iseka egiteko sarritan erabili du psikoanalisia. Erreparatu, bestela, Woody Allenen fi lmetako zen-bait sekuent zia gogoangarriri. Hona hemen adibide bat: pantaila erdibituta dago; alde batean, Woody Allen bere terapeutarekin ari da; bestean, unean uneko emaztea gauza bera eginez. Hot s, nor bere terapeutarekin hi zketan. “Zenbatetan dituzue sexu-harremanak?”, galdet zen dute terapeuta biek.

85Testu arkitektura

“Oso gut xitan: astean birritan, besterik ez”, erant zuten du gizonak. “Ufa, askotan: astean birritan”, erant zuten du emazteak.

4. Dela hedabideen eragina, dela eskarmentu propioa edo hurbilekoena, egungo gizarte modernoetan inor gut xik esan dezake ez dakiela zer den terapia psikologikoa, nahiz eta psikoanalisiaz, Freudez edota terapia psikologikoen artean dagoen aniztasunaz tutik ere jakin ez. Eta topiko eta isekatik harago, gero eta jende gehiagok parte hart zen du terapien mundu horretan. Bat zuek diote Estatu Batuetatik datorren modaren menpeko izatea besterik ez duela erakusten ohitura horrek. Beste bat zuen irit ziz, gizarte modernoetako apaiz berriak dira terapeutak; a zken batez, gaixoa artaldera berriro bilt zean baitat za haien lana.

5. Direnak direla, kontua da horrelako terapia batera hurbilt zen den gizakia nola edo halako mina sufrit zen ari dela; giza oinazeaz ari baikara tera-pia hizpide dugularik. Hona fi losofi a-irakasle bati ebat sitako hit zok: “… psikoanalistaren kont sultara sart zen den subjektua errudun sentit zen da: gehien maite dituenekin gai zki portat zen delako, pozik egon behar due-nean triste dagoelako, berak aukeratu duen hori soportat zen ez duelako, ideia gaiztoak izaten dituelako…”. Bestela esanda, sozialki eraikita dagoen gizaki ideal horretatik urrun ikusten duelako bere burua. Terapia psikolo-gikoaren ironia garrat za horretan dago: gizarteak sort zen digu ezinegona eta gizarteak berak jart zen ditu bideak sentimendu hori artat zeko. Zeren eta, gaur egun, zoriont su izatea ia-ia gizarte-agindua baita. Oreka psikolo-gikoa eta kolesterolik gabeko dieta kitt berean etort zen dira. Agian, beste garai historiko bat zuetan tristezia sormenaren iturrit zat jo zitekeen, baina gure gizartean tristezia ez dator bat arrakastarekin. Bateraezinak ere direla esan liteke.

6. Calvinoren hasierako jarrait zaileek ulertezint zat jot zen zuten kristau jendeak t xirotasunean bizit zeko egiten zuen ahalegina. Pobre izan gura iza-tea –esaten zuten– gaixorik egotea gura izatea bezalakoxea da! Ant zeko zerbait esan zitekeen gaur egun tristeziak jota profesional on baten eskuetan ipint zen ez denari buruz. Gizaki autonomo eta askea balio gorent zat jot zen dituen gizarte honek perfekzioaren bila ibilt zera kondenat zen gaitu. Nola ez dira ugarituko, bada, mota guztietako terapiak? Beharbada, terapeu-tak esango digu ez dugula joan behar eredu perfektu horren bila…; baina, orduan, beste eredu baten bila abiatuko gara. Ez dago irtenbiderik.

7. Freuden garaian, bizimoduari eut si ezin zioten gaixoak hurbilt zen ziren terapiara; gaur egun, gut xien espero dugunean ent zun diezaiokegu geure ondokoari terapeutarekin hit zordua duela. Maila kultural eta ekonomiko jakin bat zuei bakarrik dagokien arren, terapia psikologikoaren erabilera herritartu egin dela esan genezake. Eta, horrez gain, desmedikalizatu ere bai, zilegi bazait hit z hori erabilt zea. Jende askoren egunerokotasunean t xertatu da, apurka-apurka, isil-isilik.

8. Diogun berriro. Terapia psikologikoaren erabilera hedatuari buru zko irakurketa asko egin daite zke, eta horietako bat zuk ez dira batere samurrak. Baina nork salbatuko gaitu terapeutarengandik, perfekzioaren etengabeko bilaketa honetan murgildurik?

Txoli Mateos,EHUko irakaslea eta soziologoa

86 Pello Esnal

3. “Emakumea zenbait euskal

idazleren begietan”:

ahot sak enunt ziat zailea-

ren menpeko

Artikulu honetan, nabarmenago ageri da autorearen ahot sa: ni [1] (aditu baten ahot sa da: “Freud intelektual erakargarria dela uste” duen norbaitena; erakargarria “eta ez bakarrik psikologiaren ikuspuntutik begiratuta” [1]). Egia da ahot s hori apalduz doala ia e zkutat zeraino, 3. lerrokadatik aurrera, harik eta 7. lerrokadaren amaieran berriz nabar-ment zen den arte, nahiz eta ordurako ez dagoen argi ni ala gu den (ni baita, a zken batean, gu hori ere [diogun]).

Freuden garaian, bizimoduari eut si ezin zioten gaixoak hurbilt zen ziren terapiara; gaur egun, gut xien espero dugunean ent zun diezaiokegu geure ondokoari terapeutarekin hit zordua duela. Maila kultural eta ekonomiko jakin bat zuei bakarrik dagokien arren, terapia psikologikoaren erabilera herritartu egin dela esan genezake. Eta, horrez gain, desmedikalizatu ere bai, zilegi bazait hit z hori erabilt zea. Jende askoren egunerokotasunean t xertatu da, apurka-apurka, isil-isilik.

Diogun berriro. Terapia psikologikoaren erabilera hedatuari buru zko irakurketa asko egin daite zke, eta horietako bat zuk ez dira batere samu-rrak. Baina nork salbatuko gaitu terapeutarengandik, perfekzioaren eten-gabeko bilaketa honetan murgildurik?

Bide batez: horren harian, ant zeko zerbait gertat zen da zurekin ere. Hasieran, nabarmen dago [1]; baina it zaliz doa apurka-apurka, harik eta amaieran berriz azalt zen den arte (gu bihurtuta).

Gainerako ahot sak, berriz, sozialak dira, eta anonimoak. Eta askotan ez dakigu ahot s izateraino ere iristen diren.

Izen-deitura bakarra azalt zen da artikuluan: Woody Allenena [3]. Eta honek, berriz, bere pert sonaien bidez hit z egiten du.

##

Beste testu bat zuetan, ondorengo artikuluan bezala (Dorronsoro, 1985), are nabarmenagoa da nola erabilt zen dituen enunt ziat zai-leak besteen ahot sak, horiek bilt zera eta ordenat zera mugatu gabe. Autorearen ahot sa da protagonista, eta horren zerbit zuan darabilt za gainerakoak. Enunt ziat zailea, orkestra-zuzendari ez ezik, orkestraren jabe ere bada.

Emakumea zenbait euskal idazleren begietan

1. Emakumea, lurrean azaldu zenetik, gai zki ikusia izan da, bat zuetan bere edertasunak gizonaren begiak it sutu dituelako, bestetan et saiaren eta beka-tuaren zama bi zkarreratu zaiolako.

2. Emakumea aztert zerakoan, ezin dugu espirituaren eta gorput zaren berei zketa klasikoa ahaztu; emakumeari gorput zaren alderditik begiratu izan bait zaio. Emakumearen gorput zari gizone zkoarenari baino garrant zi gehiago emateko ohitura dago. Gizonari espirituaren bertuteak izendatu ohi zai zkio eta emakumeari gorput zarenak. Pintoreek eta eskultoreek ederta-sun fi sikoa gehienetan emakumearen bidez agert zen dute. Greziarrek, gor-put za berez balorat zen dutenez, ez dute eragozpenik izango gizon-irudiak ere edertasunez janzteko.

3. Kristautasunaren eragina nabarmena izan da

87Testu arkitektura

4. Kristautasunaren bidetik etorriko da euskal kulturaren emakumearen mes-pret xua. Goralt xatua izango den emakumeak sexurik gabea izan behar du. Amatasuna baloratu arren, Ama Birjina izango da emakumearen ere-dua. Jainkoaren amak bere haurra haragi zko ukiturik gabe sortuko du. Gertaera hau benetan funt se zkoa da emakumeari buru zko kristau ikuspe-gia ezagut zeko, eta zenbait euskal idazleren jarrera ulert zeko. Emakumea, haragi zkoa delako mespret xatua, bere birjintasunagatik sublimatua izango da. Axularrek eta Frai Bartolome Santa Teresak emakumeari buruz duten ikuspegia aztert zerakoan, ezin dugu ahaztu Tertulianok zioena: emakumea gizona galt zeko sortu zen aingeru gaizto bat da.

5. Euskal literaturako print zak

6. Elena Olaizolak emakumea euskal literaturan aztertu nahi izan du, eta horretarako hiru idazle klasiko (Et xepare, Axular eta Frai Bartolome Santa Teresa) eta moderno bat (Jon Mirande) aukeratu ditu. Hiruretatik Et xepa-rek bakarrik balioztat zen du emakumea. Jon Miranderi emakumeak ez zai zkio at seginak gertat zen eta beste bi elizgizonek helburu moralak dituzte gogoan.

7. Et xepare: emakumerik gabe ez dago zerurik

8. Et xepareren idazlanetan, emakumea lagun eme eta eztit su bezala agert zen da eta gizonaren grinak aset zeko balio du nagusiki. Emakumeak gizona kont solat zeko prest egon behar du. «Gizonaren probet xuko emaztia bethi da», dio bere olerki batean.

9. Emakumea beharre zkoa da gizonarent zat, hot s, gizonaren et xea taxuz egon dadin eta gizonak amodioaren plazera senti dezan. Emakumearen egin-kizuna et xe barnekoa da; emazterik gabe ezin da bizi ezta zeruan ere. «Parabizuya nahi enuke emazterik ezpalit z», dio Bernatek.

10. Ez dugu ahaztu behar Et xeparek emakumeari buruz duen ikuspegia poeta batena dela; eta, Elenak dioen bezala, oso idealizatua da. Et xepareren pent saeran, Trento aurreko eragina nabarment zen da eta garaiko matriarka-tuaren ukitua ere suma daiteke.

11. Axularrent zat, emaztea deabruaren pareko

12. Axularrek oso bestela ikusten du emakumea. Trentoko Elizbat zar Nagusiak zerikusi handia izan zuen elizgizonen pent saera moralean. Axularren ke zka nagusia garaiko nahaste-borraste sexuala zuzent zea zen. Axularrek Erreformaren ideiak zapuztu nahi ditu.

13. Et xeparerent zat emakumeak gizona taxut zeko balio badu, Axularrent zat emakumeak «haragiaren aphetitu desordenatuak» pizteko besterik ez dira.

14. Axularrent zat, gizonak daukan arriskurik handiena bere boterea galt zekoa da. Gizona, emaztearen aurrean it suturik, bere besoetan murgilt zen da. Emaztea deabruaren pareko da, erakarmen berdina du eta gizona infernu-rant z bult zat zen du. Emakumeak gizona ezertarako balio ez duela uzten du. «Larrut zen eta desegiten baitu», dio Axularrek. Haragiaren grina suaren ant zekoa da; «eztu behin ere erraiten asko duela», Geron dioenez.

15. Elena Olaizolak Inkisizio garaiko pent saeratik bereizi nahi du Axular, batez ere suaren kont zeptua erabilt zeko eragatik, baina berei zketa hau ez da nahikoa; horretarako, Inkisizioaren eta elizgizonaren balio moralak aztertu beharko lirateke.

88 Pello Esnal

16. Elenak dioenez, emakumearen jokabidea epait zeko Axularrek erabilt zen dituen arrazoiak ez dira moral hut sak; estetikoak ere badira. Esate baterako, emazte batek ardoa edatea gai zki irudit zen zaio.

17. Frai Bartolome: emakumea bekatuaren egile

18. Frai Bartolome Santa Teresak, XIX mendekoa izan arren, Axularren ant zeko moral sexuala du. Ez da harrit zekoa ere izen-abizen horiekin Freudenaren ant zekoa ez izatea.

19. «Euskal-errijetaco olqueetan, ta dant zeen neurricogat z ozpinduba» liburuan, dant zatik sort zen diren arriskuak salat zen ditu. Bartolomerent zat, neskatilek jatortasunez jokat zen dute eta e zkonduak, berriz, lot sagabeak dira. Usoa eta behia bezala bereizi behar dira biak, dio Bartolomek.

20. Axularren idazlanetan emakumea bekatuaren eragile baldin bada, Frai Bartolomerent zat bekatuaren egilea izango lit zateke, Elenak dioenez. Garai desberdinekoak izan arren, biak eliz moralaren jarrait zaile sut suak dira. Gorput zaren mespret xua, gorput zaren eta espirituaren arteko puskaketa berdint su ikusten dute. Gorput za menperatu behar den zerbait da.

21. Mirande: emakumea fantasma t xar bat

22. Jon Mirande eliz moralaren babeslea ez izan arren, emakumeari ez dio lore gehiegi botat zen. Mirandek emakumeari buruz duen ikuspegia nahiko e zkorra da; emakume zkoa gizone zkoaren mendean ez egonagatik, emaku-mearen sexuak ez dio at seden handirik ematen.

23. Emakumeari beldurra dio Mirandek, fantasma t xar bat da berarent zat eta desegin beharrekoa. Haur besoetakoa nobelan, emakumea objektu hut s bezala tratat zen du eta bere gogoa haurrek erakart zen dute.

24. Miranderen olerkietan, Elenak dioenez, erromantizismo gehiago dago; eta, adibide bezala, «Behin batez Zuberoan» aipat zen digu. Hala ere, emakume helduekin maitasuna lort zeko ezintasuna garbi nabarment zen da haren idazlanetan.

25. Elenak dioenez, gure historiarekin zerikusia izan duen emakumearen irudia ez da hain baztertua geldit zen Miranderen pent saeran, hala nola sorginena. Orhoituz liburuan, esaldi hau aurkit zen dugu: «Europar sinhesmenagatik bizia eman duten euskaldun sorgin, azti eta belhagileen orhoit zapenetan».

26. Lau idazle hauen pent saera aztertu ondoren, emakumearen irudiak ez du edertasun handirik; bat zuetan erlijioaren eraginagatik eta bestetan idazlea-ren jarrera ikonoklastagatik, zenbait idazleri emakumearen gonapeak ez dio goxotasun handirik ematen.

27. Euskal kulturaren barnean, beste kultura askotan bezala, emakumeari bere espazioa eta denbora ukatu zaio. Eskerrak euskal literaturan beste idazle bat zuek poesia gehiagorekin emakumea tratatu duten; bestela, ez zuen infernuan ere tokirik izango.

Juanjo Dorronsoro

Artikulu horretan, aurreratu bezala, ahot s asko baliat zen ditu enunt ziat zaileak, orkestra-zuzendari ez ezik, orkestraren jabe ere izanik.

89Testu arkitektura

4. “Etorkinak”: ahot sak mozorro

direnean

Autorearen ahot sa da nagusi testuan, Elena Olaizolarenaren gainetik. Honen lanean oinarrituta ari da enunt ziat zailea, baina berak esan behar dituenak esanez.

Enunt ziat zaileak Elena Olaizolaren hit zak, gehienetan baliatu egiten ditu (eta bat zuetan bereganatu, nor ari den hi zketan e zkutat zeraino), bat zuetan zalant zan jarri, bestetan baloratu… Hala, adierazgarriak dira bi esaldi: “nahi izan du” [6] eta “bereizi nahi du” [15]. Bietan, badirudi “nahi bai, baina lortu ez” esaten ari dela; erdara zko “pretender” edo. Lehen esandakoa: autorearen ahot sa da jaun eta nagusi.

Dena den, hor daude beste ahot sak ere: 1) Elena Olaizola, 2) klasikoa, greziarra [2], 3) kristautasuna [4], 4) Tertuliano [4]. 5) Et xepare [8, 9], 6) Axular [13, 14, 16], 7) Frai Bartolome [19-20], 8) Mirande [23, 24, 25].

##

A zken batean, edozer gauza esan lezake enunt ziat zaile batek, inolako lot sarik eta beldurrik gabe. Aukera hori ematen baitio igorle (lagun fi sikoa) eta enunt ziat zaile (igorle horren rolak) kont zeptuen arteko berei zketak. Askotan, ordea, hart zaileak ez daki horiek bereizten. Eta orduan kome-riak. Baina beste estrategia bat ere erabil lezake enunt ziat zaileak: ahot s enunt ziat zaileez baliatu eta besteren ahotan ipini berak esan nahi ditue-nak. Ez da estrategia bakarra (a zken batean, elementu adina estrategia ditu eskura), baina bai eraginkorra.

Ohikoa dira egunkarietan “zuzendariari gutuna” izeneko sailak. Horrelako batean argitaratu zen ondorengo testua (Mungia, 2004).

Etorkinak

1. Aurreko ilunt ze batean Antiguako pilotalekura joan nint zen 21:00ak aldera, eta handik ordu laurden batera ikusi nituen etort zen. Ez ziren bat edo bi, dozenaren bat baizik. Isil-isilik eseri ziren alde batean, zer edo zer atera zuten jateko eta bertan gelditu ziren pilotariei begira. Gero, udalt zain bat zuk igaro ziren beren aurretik lasai, baina porra eskuan, eta, a zkenik, 21:30ak aldera-edo kartoi bat zuk hartuta desagertu ziren, lo-tokiaren bila, nonbait.

2. Eta gu, pilotalekuaren beste aldean, harri eta zur. Bat zuetan, haiei begira; beste bat zuetan, berriz, geure artean berriketan, sinet si ezinik…

3. Film belt z eta ilun bateko irudiak ziruditen arren, egia zkoak ziren, bene--benetakoak, mundu honetako errealitate gordinaren ondorio zuzena, mise-riak eragindakoa, alegia. Et xerik gabeko etorkinez ari naiz. Eta hement xe ditugu, gure alboan, Donostiako t xokorik donostiarrenetako batean.

4. Aurrekoa gau freskoa izan zen, et xeko epelera it zuli ginenont zat, eta nahikoa hot za, seguru aski, et xerik gabekoent zat. Lo egin al duzue sekula kale gorrian? Nik, behin, gaztet xoa nint zela, Pirinioetatik it zuli, eta Jacan autobusa galdu genuen batean. Uda zkena zen, eta lo-zaku xahar batean sar-tuta egin nuen gaupasa, berokia jant zita eta ongi janda. Eta, hala ere, hot zak egon nint zen gau osoan.

90 Pello Esnal

5. Pilotalekutik alde egin baino lehen, auzotar batekin hit z egin genuen: ingu-ruko bizilagunak beldurtuta daudela, etorkin horiek hor bertan errotuz gero, t xarrera egin dezakeelako egoerak; et xe barruan egin ohi ditugunak denon begien bistan egiten dituztela; Caritasek kalean dituen arropa bilt zeko edu-kiont zietatik harrapat zen dituztela jant ziak; goizean goiz Antigua auzo-tik Erdialdera joaten direla auskalo nora eta zertara; gainerako etorkinak (afrikarrak, amerikarrak…) lanean arit zen direla eta horiek, nonbait, ez; konponbide zaila duen gaia dela, konplexua; ez genukeela egon nahi haien larruazalean; zer edo zer egin beharko lit zatekeela lagunt zeko, etab., etab., etab.

6. Bart ederki lo egin ondoren, behin eta berriro etorri zait burura haien irudia. Eta neure baitan sentit zen dudan ondoeza arint zeko idat zi dut gutun hau. Ez dut nahi beste alde batera begiratu, ezer gertatuko ez balit z bezala. Gu bezalako pert sonak dira, eta uste dut irtenbideren bat eskaini behar diegula. Nik, behint zat, horixe nahiko nuke.

7. Horregatik, galdera hauxe egin nahi diot etorkin horiei lagundu diezaie-keen edonori: zer egin dezakegu? Negua badator, eta ez da giro izango kale gorrian.

Alex Mungia

Gutunean, egilearena da ahot s enunt ziat zaile nagusia. Baina bosgarren lerrokadan auzotar baten ahot saz baliat zen da etorkinen problema gor-din azalt zeko. Maisu baten estrategia!

91Testu arkitektura

1. Modalizazioa: defi nizioa eta sailkapen bat

1.1. Defi nizioa

8. Modalizazioa

Testu-arkitekturaren zort zigarren elementua da modalizazioa.

Modalizazioa aspalditik aztertu dute fi losofoek eta hi zkunt zalariek. Baina indar eta esanahi berria hart zen du ikuspegi testualetik aztertuta; eta, aldi berean, garrant zi handia.

Alde horretatik, gai berria da modalizazioa. Eta, berria den neurrian, ora indik zer landu asko duena.

Kapitulu honetan, urratu besterik ez dugu egingo gaia, beti ere iriz-pide didaktikoa gidari. Gehiago landu nahi izan duenak oinarri zkoa du Bronckartek idat zia (Bronckart, 1996: 132-133; 328-334) eta osagarri egokia Lozano eta lankideena (Lozano et alii, 1982: 56-88). Euskaraz nola gauzat zen den jorrat zeko, berriz, bi lan har dit zake abiapuntut zat (Agirre, 1991: 869-919; Alberdi, 1996: 35-37).

Aldez aurretik, ordea, ohar bat egin beharrean gaude. Izan ere, badago arriskua modalizazioa gai zki ulertu eta (ia) esaldi guztiak modaliza-tut zat jot zekoa. Edo, nahiz eta gauzak hain muturrera eraman ez, zaba-legi ulert zekoa modalizazioa.

Hemen, modalizazioa zer den azalduko dugu lehenbizi: defi nizio baten eskutik eta modalizazio motak sailkatuz. Horretan saiatuko gara lehenengo puntuan. Eta bigarrenean, testu bat aztertuz hasiko gara. Azterketa horrek emango digu bide ikusteko zer-nolako hi zkunt z for-mak gauzat zen duten modalizazioa.

##

Modalizazioa zer den at zemateko, defi niziotik abiatuko gara. Horrek lagunduko digu, ondoren, modalizazio moten sailkapen bat egiten. Eta sailkapen hau ondo etorriko zaigu, aldi berean, modalizazioa zer den hobeto ulert zeko.

##

Ez da batere erraza modalizazioa defi nit zen. Eta edozein defi nizio auke-ratuta ere, iluna gertatuko zaigu, lehen momentuan behint zat. Baina lagungarri gerta dakiguke abiapuntu moduan.

Esaterako, honela defi nit zen du Agirre Berezibarrek (Agirre, 1991: 869):

Modalizazioa, enunt ziatu bati buruz esatariak ageri duen balioztapena da, jarrera konkretu batez hura determinat zen duena. Adierazgai objetibo arruntari ezart zen zaion eranspen subjetiboa dugu beraz.

Halat su mint zo da Bronckart ere, iru zkina eta ebaluazio terminoak azpi-marratuz (Bronckart, 1996: 328).

92 Pello Esnal

Las modalizaciones tienen por fi nalidad general traducir los diversos comentarios o evaluaciones que son formulados, no importa desde qué voz enunciativa, a propósito de ciertos elementos del contenido temático.

Defi nizio horietako hiru puntu azpimarratuko ditugu, ordena honetan: 1) “iru zkina edo ebaluazioa”, 2) “eduki tematikoaren elementu bat zuk” eta 3) “ahot s enunt ziat zailea”.

Lehenik, iru zkina edo ebaluazioa. Modalizat zean, enunt ziat zailea ez da mugat zen zerbait esatera. Aldi berean, besterik ere eransten dio esaten duenari: iru zkin bat edo ebaluazio bat. Bestalde, oso jakingarria da at zematea non duten iru zkin edo ebaluazio horiek oinarria: nondik (zein mundutatik) egiten dituzten enunt ziat zaileek iru zkin edo ebaluazio horiek. Hain zuzen, irizpide honen arabera sailkatuko ditugu berehala modalizazio motak.

Modalizazioa, bigarrenik, soilik eduki tematikoaren elementu bat zuei dagokie, eta ez edozeini. Hau kontuan izateak asko lagun diezaguke modalizazioaren eremua mugat zen.

A zkenik, ahot s enunt ziat zailea edo enunt ziat zailea esatean (esataria dio Agirrek), hiztunarengan jart zen dugu arreta; haratago: enunt ziat zaileak zer dioen bainoago interesat zen zaigu nola dioen; edo, egokiago esanda, zer egiten ari den enunt ziat zailea (baina modalizazioa eta ilokuzioa nahastu gabe; ez baitira gauza bera). Izan ere, modalizat zean, arestian aurreratu dugunez, enunt ziat zailea ez da mugat zen zerbait esatera; aldi berean, iru zkin bat edo ebaluazio bat eransten dio esaten duenari. Adibide batek lagunduko digu ulert zen.

Eman dezagun, kasu, lagun baten et xera goazela eta honen senide bate-kin egiten dugula topo kalean eta galdet zen diogula ea gure laguna et xean dagoen. Senideak honela erant zun diezaguke, besteak beste:

Han dago.

Han egongo da.Uste dut han dagoela.Pent sat zen dut baiet z.Han egongo da, noski.Han egongo da, jakina.Han omen dago.Han egon behar du.Han egon behar du, derrigorrez.Daitekeena da han egotea oraindik.Egingo nuke baiet z.…

Egongo ahal da.Egongo ahal da, baldinbaitere.Han egonda da, zorit xarrez (tamalez, zorionez…).

…

Erant zun guztietan dugu eskatutako informazioa, baina ez hori baka-rrik. Izan ere, beste informazio bat ere ematen dute erant zunek: zer-

93Testu arkitektura

1.2. Sailkapena

-nolako jarreraz edo intent zioz esaten duen enunt ziat zaileak. Hau da, bi gauza egiten ari da enunt ziat zailea: 1) laguna et xean dagoen ala ez esaten eta 2) esaten duen horretaz gain beste informazio bat eransten (kasu honetan, nolabaiteko zalant za, lehenengoan ez beste erant zun guztietan).

Horiek horrela, modalizatu gabea dugu lehenengo erant zuna eta modali-zatuak gainerakoak. Edo, bestela esanda, markatu gabe dago lehenengo erant zuna: neutroa-edo izango lit zateke; eta markatuta daude beste guz-tiak (enunt ziat zailearen zalant zaz markatuak).

Horrek guztiak izugarri zabalt zen digu hi zketa, aho zkoa nahiz idat zia, ikusteko era. Eta, jakina, horrek ondorio garrant zi zkoak ditu hi zkunt z irakaskunt zarako. Alegia, hi zkunt za bat ikastea ez dela soilik gauzak esaten ikastea. Gauzak esaten ez ezik, esandakoa modalizat zen ikastea ere badela. Hain da hala, non Lozano-eta gaitasun modalez ere mint zo baitira (Lozano et alii, 1982: 74-76). Horretaz gain, berehala konturat zen gara zer-nolako pisua duen modalizazioak komunikazioan: zeinen garrant zi zko estrategia den.

Baina jarrai dezagun modalizazioa zer den lant zen. Egingo dugun sai lkapenak ere lagunduko digu horretan.

##

Era askotan sailka daiteke modalizazioa. Guk, Bronckarti jarraiki, lau mota bereiziko ditugu: 1) logikoa, 2) deontikoa, 3) balioeslea eta 4) pragmatikoa.

Bronckartek, sailkapen hori egiteko, Habermasek bereizitako hiru mun-duak hart zen ditu kontuan: mundu objektiboa, mundu soziala eta mundu subjektiboa; eta pragmatikoa eransten die horiei. Segun eta horietako zein mundutatik egiten duen enunt ziat zaileak iru zkina edo ebaluazioa, halakoa izango da modalizazioa.

Modalizazio logikoa, adibidez, mundu objektibotik egindako ebaluazioa da, eta esaten denaren egiatasuna balioesten du: ziurra den, zalant za zkoa, daitekeena, ezinbestekoa…

Esaterako, arestian ikusitako adibidean, mundu objektibora garamat za galderak: laguna et xean dagoen ala ez. Eta mundu objektibo horretatik erant zuten du enunt ziat zaileak, batik bat zalant za adieraziz, lehenen-goan ez beste erant zun guztietan, nahiz eta bestelako iru zkinak eta eba-luazioak ere adierazten dituen.

Modalizazio deontikoa (deón: beharra, obligazioa; grekoz) mundu sozia-letik egiten da (balore, ohitura, betebehar, arau… eta irit zien mundutik), esandakoa sozialki balioet siz: beharre zkoa, komenigarria, kaltegarria, gizalege zkoa… den.

Adibidez, autoan doazela, bi lagunek argi bat ikusten dute metro bat zue-tara keinuka, eta ohar idat zi bat bide-bazterrean: “Kontuz! Lanean ari gara”. Eta, orduan, lagun batek besteari esan diezaioke:

94 Pello Esnal

2. Modalizazioa, benetako testu

batean

2.1. Testu baten azterketa

Kontuz joan behar dugu.Kontuz joan beharko dugu.Hobe izango dugu kontuz joatea.Komeni zaigu kontuz joatea.Komenigarria izango da kontuz joatea.…

Horra hor, lehenik, mundu deontikoa: kasu honetan, trafi koko arauena. Testuinguru horretan, berriz, bi mezu mota ditugu: batetik, bide-bazte-rreko ohar idat zia, modalizatu gabea; eta, bestetik, lagun batek besteari esan dieza zkiokeenak, lehenengoa ez beste guztiak modalizatuak.

Modalizazio balioesleak, berriz, enunt ziat zailearen mundu subjektiboa du iturburu; enunt ziat zaileak bere ikuspegitik balioesten du nolakoa zaion esandakoaren edukia: ongarri, kaltegarri, zorioneko, zorit xarreko, desiragarri…

Esaterako, lehenengo adibideko a zken hiru esaldiek, zalant za ez ezik, enunt ziat zailearen balioespen subjektiboak ere adierazten dituzte.

Egongo ahal da.Egongo ahal da, baldinbaitere.Han egonda da, zorit xarrez (tamalez, zorionez…).

Modalizazio pragmatikoak, izenak berak adierazten duenez, ekint zen mundutik dihardu; eta, mundu horretan, dena delako egilearen erant zukizuna-edo adierazten du: zer neurritan norbaitek edo zerbaitek zeozer egin dezakeen. Egile hori era askotakoa izan daiteke: gizakia ez ezik, gauza bat, entitate bat…

Adibidez, “tabakoak kalte egiten du” irakur dezakegu zigarro-pakete baten azalean. Kasu honetan, tabakoa dugu egilea, eta horrek egiten duena, mezua. Baina mezu hori bestela ere eman daiteke. Esaterako:

Tabakoa kaltegarria izan daiteke.Tabakoak kalte egin dezake.Tabakoak biriketako minbizia sor lezake.

Dena den, zehat z dezagun gehiago. Besteak beste, benetako testu baten azterketak lagunduko digu ikusten zer hi zkunt z formak gauzat zen duten modalizazioa.

##

Lehenik, benetako testua aztertuko dugu, modalizazioak bereiziz. Eta, ondoren, modalizazio horien hi zkunt z adierazleak jorratuko ditugu.

##

Hi zketa bat da testua: “Hobeto kont zentrat zeko aholkuak” (HABE, 2000b). Irratiko bi kazetarik –Susanak eta Margarik– elkarrekin dihar-

95Testu arkitektura

dute, t xandaka irakurriz eta iru zkinduz “Kont zentrazio-arazorik?” artikulua (HABE, 2000a).

Bi arrazoirengatik hautatu dugu testua. Batetik, idat zia (artikulua) eta aho zkoa (bi kazetarien arteko hi zketa) aztert zeko aukera ematen due-lako; eta, bestetik, hiru motatako modalizazioak (balioeslea ez beste hirurak) darabilt zalako.

Azterketan, modalizaziorik agerikoenak bereizi ditugu: 1) logikoak, letra arruntaz azpimarratuz, 2) deontikoak, letra lodiaz eta 3) pragma-tikoak, letra lodiaz eta azpimarratuaz.

Hobeto kont zentrat zeko aholkuak

1. Susana: Lan guztietan behar da era bateko edo besteko kont zentrazioa, Margari. Bai, ez?

2. Margari: Bai. Bai horixe! Eta astelehenetan, zer esanik ez. Asteari hasiera ematea, niri behint zat, ikaragarri kostat zen zait. Ez naiz kont zentrat zen.

3. S: Beno. Ba, kont zentrat zeari buru zko arau bat zuk ematea izango da onena.

4. M: Sei aholku bildu ditut nik. Baina, agian, gehiago ere egon daite zke. Txandaka egingo dugu, Susana. Ados?

5. S: Ados. Hasi zu.

6. M: Beno. Ba, lehenengo, ordurik onena aukeratu behar da. Beno. Hori zail samarra da…

7. S: Kont zentrat zeko ordurik onena?

8. M: Bai, bai. Agian, zenbait lanetan, ba, ezin dugu aukeratu ordua, baina bueno. Komenigarria da, lan egiteko edo ikasteko, egunero ordutegi bera izatea. Zenbaitek etekin handiagoa lort zen du goizean lan eginda; eta beste bat zuek, aldiz, arrat salde gauean. Dena den, kont zentraziorako ordu-rik onenak honako hauek dira: zort zietatik hamabietara (goizez hori); eta arrat saldean, zazpietatik aurrera.

9. S: A! Guk, orduan, kont zentraziorako arazoak izatea normala izango da, ez? Ze, gure saioa zazpietan bukat zen da… Ent zuleek kontuan izateko datua hort xe, e. Beno, bigarren aholkua. Hau ere ez dakit ba, e. At sedena hartu. Noizbehinka lana ut zi eta etenak egin behar dira. Hobe da at seden laburrak egitea maiztasun handiarekin, etenaldi gut xi eta luzeak egitea baino hobe, beste hori. Ordu erdiro edo hiru ordu laurdenero bost minu-tuko tartea hart zea egokiena izango lit zateke. Joan nagusiarengana eta esaiozu hori.

10. M: Bueno, nik hori kontuan hartuko dut. Planteatu egingo diogu. Oso ondo. Komenigarria dela, eta gehiago produzit zeko eta abar, ez?

11. S: Bale. Esango diogu.

12. M: Beste aholku bat: plangint za egokia egitea. Eguneko lanean edo ikasten hasi baino lehen, helburu bat zuk jar ieza zkiozu zure buruari. Hasi kont zen-trazio handiena eskat zen duten gaiak lant zen; eta gainerakoak, ba, bukaera-rako ut zi. Nekatuta zaudenerako, alegia. Hori egiten duzu zuk?

96 Pello Esnal

13. S: Ahal denean, bai. Bueno. Laugarrena, eta oso inportantea, nire irit ziz: leku egokiak bilat zea. Toki erosoan lan egin behar da; baina ez du, e, ero-soegia izan behar, ordea. Argiak zuria edo urdinxka izan behar du; gut xiago nekat zen du-eta. Tenperatura ere garrant zit sua da: 20º inguru. Hori da onena.

14. M: Galdera bat datorkit ba orain, Susana.

15. S: Esan, ba.

16. M: 20º bai. Baina aire egokitua edo akondizionatua edo dena delakoa ona ote da?

17. S: Hori ere tamainan erabilt zea komeniko da, nik uste.

18. M: Ba, nire eztarriari behint zat ez dio mejora handirik egiten. Beno, bosga-rrena: kontuz kafearekin. Kafea bizigarria da eta logureari aurre egiteko erabil daiteke; baina, nekatuta egonez gero, ant sietatea sor dezake, eta gauza bera gerta daiteke tabakoarekin, Susana.

19. S: Niri begiratu didazu?

20. M: Ez zuri bakarrik. Beno. Beste inor ez daukat aurrean, beraz… Baina, bueno. Uste dut hori jende askot xoren kontua dela, e.

21. S: Beno. Musikara pasako naiz. Konforme?

22. M: Konforme.

23. S: Musika lagungarria izaten da kont zentrazioa lort zeko. Hala ere, ez du edozein musikak balio, e. Musika klasikoa edota letrarik gabekoa, hori omen da oso ona. Kantu ezagunak edota letradunak aukerat zen baditugu, malo. Kontrakoa lortuko dugu.

24. M: Eta kitto, ezta? Besterik bururat zen zaizu?

25. S: Ba, lo-kuluxka egiteak ere lagunduko du, ez?

26. M: Bai, hori, nik hori, gai hori beste / hurrengo baterako ut ziko nuke, e.

27. S: Oso, oso…

28. M: Lo-kuluxka, bai. Askotan komentat zen dugu Babelen, e. Ai! Siesta egingo banu oraint xe ta, ai, ze ondo.

29. S: Halere, guk kont zentrat zeko arazo handiak izango ditugu, e. Normalean, kantak letrarekin ent zuten ditugu; ordu erdiro ez dugu at sedenik egiten, ez behint zat bost minutukoak.

30. M: Kafet xo bat edo beste, bai, hart zen dugu…

31. S: Baina gut xi, baina gut xi.

32. M: Bai, bai.

33. S: Eta lo-kuluxkarena ere ez dugu betet zen; zazpietan bukat zen zaigu saioa. Hala ere, zuent zako baliagarriak baldin badira aholkuak, ba, apuntatu ondo eta betet zen saiatu. Konforme? Oraingoz lo-kuluxkarena ilunt zerako ut ziko dugu, Margari.

34. M: Hori da.

35. S: Gero arte.

36. M: Gero arte.

37. S: Agur.##

97Testu arkitektura

2.2. Modalizazioaren hi zkunt z adierazleak

Guztira, hogeita sei modalizazio bereizi ditugu (nahiz eta formaren batean bi modalizazio adierazi eta ez dugun behar bezala bereizterik izan). Ondoren, sailkatu egingo ditugu, bai modalizazio motaka, eta bai, mota bakoit zean, modalizazioa gauzat zen duten hi zkunt z adierazleen arabera. Gero, hi zkunt z adierazle horien ikuspegi orokorra emango dugu.

Modalizazio logikoa

Adberbioak-eta

Baina, agian, gehiago ere egon daite zke. [4]

Agian, zenbait lanetan, ba, ezin dugu aukeratu ordua. [8]

Hau ere ez dakit ba, e. [9]

Laugarrena, eta oso inportantea, nire irit ziz: leku egokiak bilat zea. [13]

Baina aire egokitua edo akondizionatua edo dena delakoa ona ote da? [16]

Musika klasikoa edota letrarik gabekoa, hori omen da oso ona. [23]

Adit zak

Hori ere tamainan erabilt zea komeniko da, nik uste. [17]

Uste dut hori jende askot xoren kontua dela, e. [20]

“Orain-geroa”: etorriko da

Testuan, horrelako hamabi adi zki-forma daude, baina bostek soilik adierazten dute modalizazioa: “mentura zko modalizazioa” (Euskalt zaindia, 1987b: 421).

Ba, kont zentrat zeari buru zko arau bat zuk ematea izango da onena. [3]

Guk, orduan, kont zentraziorako arazoak izatea normala izango da, ez? [9]

Hori ere tamainan erabilt zea komeniko da, nik uste. [17]

Ba, lo-kuluxka egiteak ere lagunduko du, ez? [25]

Halere, guk kont zentrat zeko arazo handiak izango ditugu, e. [29]

“KE orain aspektugabea”: etor daiteke, eta “KE alegia zko geroa”: eto-rriko lit zateke

Modalizazioa den “orain-gero” horren harikoak dira honako bi forma hauek, bat zuetan (esaterako, ikus modalizazio pragmatikoan lau adi zki “KE orain aspektugabe”):

Baina, agian, gehiago ere egon daite zke. [4]

Ordu erdiro edo hiru ordu laurdenero bost minutuko tartea hart zea ego-kiena izango lit zateke. [9]

Horiek horrela, ez ote dira ondorengo formak (egongo dira, egon daite zke eta egongo lirateke) elkarren modalizazio, gero eta modalizatuago?

98 Pello Esnal

Baina, agian, gehiago ere egongo dira.Baina, agian, gehiago ere egon daite zke.Baina, agian, gehiago ere egongo lirateke.

Halaber:

Ordu erdiro edo hiru ordu laurdenero bost minutuko tartea hart zea ego-kiena izango da.Ordu erdiro edo hiru ordu laurdenero bost minutuko tartea hart zea ego-kiena izan daiteke.Ordu erdiro edo hiru ordu laurdenero bost minutuko tartea hart zea ego-kiena izango lit zateke.

Modalizazio deontikoa

Adjektiboak

Ba, kont zentrat zeari buru zko arau bat zuk ematea izango da onena. [3]Komenigarria da, lan egiteko edo ikasteko, egunero ordutegi bera izatea. [8]Hobe da at seden laburrak egitea maiztasun handiarekin, etenaldi gut xi eta luzeak egitea baino. [9]Ordu erdiro edo hiru ordu laurdenero bost minutuko tartea hart zea ego-kiena izango lit zateke. [9]Komenigarria dela, eta gehiago produzit zeko eta abar, ez? [10]Musika lagungarria izaten da kont zentrazioa lort zeko. [23]

Adit zak

Hori ere tamainan erabilt zea komeniko da, nik uste. [17]

Modalizazio pragmatikoa

Adit zak

“KE orain aspektugabea”: etor daiteke, eta “KE alegia zko geroa”: eto-rriko lit zateke

Baina, aztergai dugun testuan, badira beste hiru “KE orain aspektu-gabe” ere. Ez dute, ordea, aurreko horien balio berbera. Hona hemen, hirurak lerrokada berean:

Ba, nire eztarriari behint zat ez dio mejora handirik egiten. Beno, bosga-rrena: kontuz kafearekin. Kafea bizigarria da eta logureari aurre egiteko erabil daiteke; baina, nekatuta egonez gero, ant sietatea sor dezake, eta gauza bera gerta daiteke tabakoarekin, Susana. [18]

EGLU II-k dioenez (Euskalt zaindia, 1987b: 430), “adi zki hau euskalki guztietan erabilt zen da gaitasun edo posibilitatea adierazteko”.

Oraingo honetan, gaitasuna adierazten dute (modalizazio pragmatikoa); lehen, berriz, posibilitatea (modalizazio logikoa).

Horretaz gain, bada “KE alegia zko gero” adi zki bat ere.

99Testu arkitektura

Bai, hori, nik hori, gai hori beste/ hurrengo baterako ut ziko nuke, e. [26]

Beraz, adit zek, adberbioek eta adjektiboek gauzat zen dituzte euskaraz modalizazioak. Baina zehat z dezagun gehiago.

A zken batean, lau sailetan bil dit zakegu, Bronckartek egiten duenaren haritik (Bronckart, 1996: 331-332), modalizazioa markat zen duten uni-tate horiek:

• “Orain-geroa” (EGLU II: 421).

• “KE orain aspektugabea” eta “KE alegia zko geroa” (EGLU II: 430, 432). Eta adi zki horiei, gainera, adit z bat zuk erant si beharko di zkiogu: uste izan, pent satu, behar izan, komeni izan…

• Adberbioak eta adberbio-esapideak: agian, beharbada, noski, jakina, zalant zarik gabe, nire / zure ustez, zorit xarrez, zorionez… Beraz, sail honetakoak ditugu, besteak beste, testu-antolat zaile jakin bat zuk: testu-markat zaileetan bereizitako berbaldi-markat zaile epistemikoak eta deontikoak (ikus 4. kapitulua).

• Zenbait esaldi inpert sonal, beharre zkoa da… egitea esaldiaren modukoak: daitekeena da… izatea, komenigarria da… hart zea…

Laugarren sail honetakoak bat datoz, hein handi batean, instrukzio (eta agindua) hi zkunt z ekint zak hain bereak dituen balorazio-adjektibo + izan formekin.

Bestalde, badago halako korrespondent zia bat, nahiz eta part ziala izan, sail horietako formen eta modalizazio moten artean: batez ere, modali-zazio logikoak izaten dira lehen sailekoak, modalizazio pragmatikoak –KE adi zkiak, eta deontikoak laugarren sailekoak.

Dena den, sarritan elkart zen dira bizpahiru modalizazio, mota berekoak izan ala ez:

Baina, agian, gehiago ere egon daite zke. [4]Hori ere tamainan erabilt zea komeniko da, nik uste. [17]Ba, kont zentrat zeari buru zko arau bat zuk ematea izango da onena. [3]Ordu erdiro edo hiru ordu laurdenero bost minutuko tartea hart zea ego-kiena izango lit zateke. [9]

101HIZPIDE 71 (2009), 101-153 orr.

Sarrera

Gramatika

Gaitasun askotarikoa da gaitasun komunikatiboa. HEOKaren arabera, lau (azpi)gaitasun hart zen ditu bere baitan: gramatikala, testuala, sozio-linguistikoa eta estrategikoa. Lehen atalean, testu-arkitektura landuz, gaitasun testualean ipini dugu arreta nagusia, baina beste hiru (azpi)gaitasunak ere aint zat hartuz.

Testu-arkitektura lant zean, testua egiturat zen ikasi dugu, testua blokeka antolat zen, enunt ziat zailea testuan inplikat zen ala ez, testuaren osagaien arteko lotura agerikoa eta e zkutukoa hezurmamit zen, ahot sak erabilt zen eta modalizat zen… Izena eman diegu lehen oharkabean ezagut zen geni-tuen hainbat elementu eta kont zepturi, jakinaren gainean erabilt zen ikasi dugu lehen senez soilik baliat zen genuena… Hit z batean, gaitasun tes-tuala lant zeko bideak jorratu ditugu.

Baina, alderdi testuala ez ezik, gaitasun gramatika ere landu dugu lehen atalean, eta bideak zabaldu di zkiogu zenbait estrategia erabilt zeari, eta kontuan behar izan dugu behin eta berriro alderdi soziolinguistikoa. Izan ere, gaitasun bat garat zean, baldin eta planteamendu komunikati-boaz egiten bada, garabidean ipint zen ditugu gainerako gaitasunak ere, etengabeko elkarreraginean.

Gramatikara mugatuz, ikuspegi testualari zor diogu zenbait ekarpen. Bi soilik aipat zearren, orain batera bilduta ikusten ditugu (esaterako, anafora bihurtuta) ikuspegi gramatikalak bereizitako elementu bat zuk (testu jakin bateko zenbait izenordain, erakusle, adberbio eta adi zki…); edo, alderant ziz, orain bereizita ikusten ditugu (kontaketan, bigarren planoa eraikit zen; azalpenean, funt se zko kontuen berri ematen; zen-bait sekuent zia jakinetan, esaten dena gauzat zen) ikuspegi gramatikalak zaku berean sartuak nahas-mahas (hala nola, adi zki ez-burutua).

Ekarpen horiek eta beste bat zuk baliatuko ditugu 9. kapituluan, aldi berean gramatika komunikatiboa eta didaktikoa izango denari begira jart zean. Oinarri zkoa bezain garrant zi zkoa izan daiteke gramatika berri hau, euskararen irakaskunt zaren onerako. Mereziko luke horretara bide-rat zea datozen urteotako gure ahaleginak.

Bigarren atal honetan, bestalde, kurrikuluaren oinarri soziokulturalak kontuan aint zat hartuz, ezin ahant z dezakegu normalizazio-bidean dela euskara. Horregatik, aparteko arreta eskaini diegu hiru gairi, nahiz eta inguruko hi zkunt zetan, hauek normalizatuak daudenez, apenas lant zen diren. Hala, puntuazioa du gai 10. kapituluak, hit z-ordena 11.ak, eta lexikoa 12. kapitulu eta a zkenak, beti ere, etengabe errepikatu dugunez, didaktika egiten ari garela azpimarratuz. Hiru kapitulu hauek, hasiera batean, laugarren mailan ari diren irakasleent zat idat zi nituen (Esnal, 2006a; 2006b; 2006c). Baina, aldeak alde, maila guztietarako balio dute.

102 Pello Esnal

1. Gramatikaren garrant zia

2. Gramatikari, gramatikari dagokiona

9. Gramatika berrirant z

Hogeita bost urte luze daramat zagu helduen euskara-irakaskunt zan paradigma gramatikaletik paradigma komunikatiborako bidea egiten, bai ikas-prozesuaren helburuak defi nit zerakoan, bai edukiak lant zean, bai metodologian eta bai ebaluazioan ere. Egina dugu bide-zati bat. Oraindik badugu zereginik.

Agian, euskararen egoera ere tarteko, edukiak ikuspegi komunikatibora ekart zeak emango di zkigu lanik handienak; eta eduki horien artean, eduki gramatikalak eraberrit zeak. Joseba Erkiziak dioen bezala, “bada luze joko digun lan bat. Noiz orde zkatu ahal izango dugu, izan ere, ikus-pegi gramatikalaren arabera egindako ikas-edukien banaketa, ikuspegi komunikatibotik egindako batez? Edo, bestela galdetuta, noi zko ‘grama-tika’ komunikatibo bat?” (Erkizia, 2007: 33).

Gramatika berria egin beharrean gara; bi ezaugarri izango dituen gra-matika: aldi berean, gramatika komunikatiboa (horrela dei geniezaioke) eta gramatika didaktikoa izango dena. Bi galdera izango ditugu horretan gidari: ZER eduki ditu gramatika komunikatiboak eta NOLA irakat si eduki horiek. Lehenengoari erant zunez osatuko dugu gramatika, komunikati-boa den aldetik; eta bigarrenari erant zunez, didaktikoa den aldetik.

Galdera horiei erant zuteko, 1) ezin ditugu baztertu ohiko gramatiken eta gramatikarien ekarpenak, 2) ezinbestekoak ditugu ekarpen eta ikerketa berriak, 3) oso baliot suak ditugu irakasleek senaz eta beharrak eraginda egindako aurrerabideak eta lagungarri izango zai zkigu ikasleen galderak eta iradokizunak ere.

Kapitulu honetan, gramatika berri horren nondik norakoak zirriborrat zen hasiko gara.

Gramatika komunikatiboari eta didaktikoari begira, zort zi puntutan laburbil genit zake, batetik, lan honetan (bai aurreko kapituluetan, bai datozenetan) eskuratutako ekarpenak eta, bestetik, horiek oinarri har-tuta aurreikusitako urrat sak.

Soil samar jardungo dugu, nahiz eta punturen batean zert xobait luzatu.

Paradigma gramatikaletik paradigma komunikatibora aldat zeak ez dakar berekin gramatika gait zestea eta, are gut xiago, ukat zea. Sintesi berria dakar paradigma komunikatiboak. Eta, sintesi berri horretan, dagokion lekua eta diment sioa eman beharko diogu gramatikari.

##

Datorren kapituluan, 10.ean, honako hau irakur dezakegu:

Gramatika eta euskara zko hit z-ordena direla-eta, bi uste oker bezain gaizto daude euskaldunon artean zabalduta: batetik, araut zen duena baino

103Gramatika

gehiago araut zen duela gramatikak eta, bestetik, hit zak ordenat zean ere nahikoa dela arau gramatikalak betet zea.

Baina, hit z-ordenaz ez ezik, gauza bera esan dezakegu beste zenbait hi zkunt z baliabideez, eta euskal gramatikaz oro har (Esnal, 2008c: 18):

Euskal gramatikari buruz, bi uste oker bezain gaizto daude euskaldunon artean zabalduta: batetik, araut zen duena baino gehiago araut zen duela eta, bestetik, zenbait hi zkunt z baliabideren erabileran (esaterako, testu--antolat zaileen eta hit z-ordenaren erabileran) nahikoa dela arau grama-tikalak betet zea.

Izan ere, gramatika, a zken batean, araua da. Hi zkunt zaren erabileran, ordea, dena ez da arau; gai asko uzten ditu gramatikak arautu gabe. Behin arau gramatikalak beteta, gai asko gerat zen da erabilt zailearen erabakimenaren esku.

Lehen atalean, zeharbidez bada ere, saiatu gara iradokit zen zer eremu dauden arautu gabe. Eta espresuki landu dugu testu-antolat zaileen era-bilera estrategikoa. Iradokia gerat zen da, ordea, testu-arkitekturaren elementu bakoit za erabil daitekeela era estrategikoan: plan orokorra (eskema), sekuent ziak, interaktibotasuna eta ez–interaktibotasuna, izen--kohesioa, adit z-kohesioa, ahot s enunt ziat zaileak eta modalizazioa. Eta alderdi horixe azpimarratu nahiko genuke datozen kapituluetan ere: hit z-ordenaren, puntuazioaren eta lexikoaren erabilera estrategikoa. Eremu horietan erabakiak hartuz joango gara gaitasun estrategikoa garat zen eta euskararen erabilt zaile estrategiko bihurt zen geu eta geure ikasleak. A zken batean, euskararen erabilt zaile estrategikoak sort zea baita helduen euskaldunt ze eta alfabetat zearen helburua (Elosegi, 2008).

Egiteko asko dituzte estrategiek: komunikazioa erraztu (edo ilundu, segun zer komeni den), igorleak hi zkunt zaren erabileran dituen ezinak saihestu edo konpent satu, hi zkunt zaren beraren gabeziak edo oztopoak gainditu… Eta modu askotan balia dit zakegu euskararen irakaskunt zan. Dena den, funt se zko garrant zia du gaitasun estrategikoa (erabakimena) garat zeak. Batetik, ikaslea bera gait zen dugulako erabakiak hart zen eta, a zken batean, ikasitakoaren transferra egiten. Hala ez balit z, zenbait ikaslek behin eta berriro egin beharko litu zkete xede berezietako ikasta-roak. Bestetik, berriz, gaitasun estrategikoa baliatu behar izaten dugu-lako sarritan euskara-erabilt zaileok, behin eta berriro nozit zen baititugu hi zkunt zaren beraren zenbait gabezia, oraindik normalizazio-bidean den neurrian.

Beraz, aitortu eta eman diezaiogun gramatikari arauen mundua. Baina hori soilik. Eta aitortu eta eman diezaiogun estrategien munduari, hain zuzen, sasi-gramatikarien gehiegikeriak arau (edo proposamen edo ira-dokizun) bihurtu (nahi) dutena. Nori berea.

Horrela, gramatika berria egiten ari garela, zabalduz joango gara gai-tasun estrategikoa lant zeko aukera ere. Gramatika komunikatibo eta didaktikoagorik!##

104 Pello Esnal

3. Ohiko gramatikak

bereizitakoak, batera bilt zen

4. Ohiko gramatikak

nahasiak, bereizten

5. Eduki berriak

Ohituak gaude, ikuspegi gramatikalaren arabera, oso modu zatituan ikusten esaldiak eta elementu asko bereizten hit z-kateetan eta formari erreparat zen batez ere horietako bakoit zean. Beharre zkoak dira ikus-pegi eta berei zketa horiek. Baina horiek bezain beharre zkoak dira, for-mari ez ezik, esanahiari ere begirat zea eta, xehe-xehe ez baina, unitate handiagoak osat zen ikustea unitate t xiki horiek. Horretan lagunt zen digu ikuspegi testualak, lehen atalean ohartu garenez.

Hala, konexioa landu dugunean (4. kapituluan), testu-antolat zaile bihur-tuta ikusi ditugu, hain zuzen, lehen ikuspegi gramatikalak bereizitako (bi zent zuetan bereizi: begiz jo eta elkarrengandik banandu) zenbait elementu: juntagailu, menderagailu, lokailu, posposizio, adberbio… Izen-konexioa landu dugunean, berriz (5. kapituluan), anafora bihurtu zai zkigu lehengo era guztietako izenordainak… Kapitulu berean, orde zkapen lexikalaren kategoriak bildu ditu bere baitan lehengo sino-nimo, hiperonimo, perifrasi eta ant zekoak. A zkenik, modalizazioa jorratu dugunean (8. kapituluan), batera bilduak ikusi ditugu, funt zio bera egiten, ikuspegi gramatikalak bereizitako adi zkiak, adberbioak…

Ikuspegi-aldaketak, beraz, sailkapen eta unitate berriak dakart zagu. Baina ondorio besterik ez dira horiek. A zken batean, kategoria berriak esku-rat zen di zkigu ikuspegi-aldaketak: konexio, kohesio; testu-antolat zaile, anafora, orde zkapen lexikal… Eta, horiekin batera, elementu eta unitate berrietara garamat za, eta elementu horien funt zio eta diment sio berrietara.

##

Baina kontrako ondorioa ere badu ikuspegi-aldaketak. Kategoria berriak eskurat zean, ohart zen gara nola ikuspegi gramatikalak, arreta batik bat forman jart zean, zaku berean sart zen dituen, forma berekoak direlako, funt zio arras desberdinak dituzten elementuak.

Adit z-kohesioa landu dugunean (6. kapituluan) aurkitu dugu adibide ezin esangurat suagoa. “Orain ez-puntual” adi zkiak, esaterako, biga-rren planoa gauzat zen du kontaketetan, haria eraman ohi du azalpe-netan eta egin egiten du esaldi eta sekuent zia gauzat zaileetan. Erabat ezberdinak dira hiru funt zioak: ondo bereizten ditugu ikuspegi testual eta komunikatibotik, eta oso kontuan hartu behar ditugu hi zkunt zaren irakaskunt zan.

Funt zio berri horiek at zematen ahalegin handia egin zuen Euskalt zain-diaren Gramatika bat zordeak EGLU II ondu zuenean. Baina erdi bidean geratu zen, ikuspegi gramatikaren baitan aritu zen neurrian.

##

Gramatika berriak, esan bezala, kont zeptu berriak dakart zagu; eta kont zeptu berri horiek garamat zate lehengo elementuak (ohiko grama-tikak at zemanak) molde berrietan berrantolat zera, lehen sakabanatuak zeudenak orain batera bilduz eta lehen elkarrekin nahas-mahas zeude-nak orain ondo bereiziz (bi zent zuetan). Baina gramatika berriarena ez da soilik molde kontua, molde berrietara aldat zea eduki zaharrak. Eduki berriak ere badakart zagu.

105Gramatika

6. Ikuspegi berria

7. Gramatika orokor bat eta lau gramatika

espezifi ko

Eduki berriak dira kont zeptu berriak. Eta hauei esker, hauen eskutik, lehen ikusten ez genuena ikusiko dugu testuetan eta diskurt soetan, eta lehen e zkutuan zegoena at zeman eta nabarmenduko. Sekuent zia gauzat zaileak ditugu horren adibiderik esangurat suena (bigarren kapituluan).

##

Gramatika berriarena ez da hor amait zen. Batez ere, eta lehenengo eta behin, ikuspegi berria da; fokua non jart zen den. Labur(regi) esanda, ohiko gramatikak esaldia du unitate, eta forma arreta-gune nagusi; gramatika berriak testua (eta diskurt so) osoa du unitate, eta esanahia arreta-gune nagusi.

Are gehiago: esanahiarena mot z gerat zen da, horretara mugat zen bada; ez badigu, a zken batean, ekint zaren taupada eta dardara sentiarazten. Bestela esanda, ekint zaren gramatika izan behar du gramatika komu-nikatibo eta didaktikoak. Eta horren baitan ulertu behar da bai orain arte esandakoa eta bai ondoren datorrena.

##

Urrutira joan gaite zke gramatika berria egiten. Esaterako, lau gramatika espezifi ko bereiztera: kontaketaren gramatika, azalpenaren gramatika, preskripzioaren gramatika eta esaldi (eta sekuent zia) gauzat zaileen gra-matika. Ale honetan, 2. eta 6. kapituluetan ditugu gramatika espezifi ko horien lehen urrat sak. Horiez gain, gramatika orokorra egongo lit zateke.

Merezi du bide hori urrat zea, bai didaktikaren ikuspegitik, bai hi zkunt zalarit zaren ikuspegitik ere. Hiru gertaerak-edo lagun dieza-gukete lan horren garrant ziaz jabet zen.

Lehenengoak Lasarteko Udal Euskaltegira garamat za. Ondo gogoan dut zer galdetu zidan bertako irakasle Marifer Gorostizak, euskaltegiko kurrikulu-proiektua egiten ari ginela. Izan ere, ariketa jakina eginaraz-ten zien bere ikasleei, goizero-goizero euskaltegian: bezperan bizi izan-dako (edo ikusi izandako) gertaera edo pasadizoren bat kontatu. Horixe zuten et xeko lana, eta hori eginez hasten zuten klasea.

Oso emankorra izan omen zen eguneroko ariketa hura, ikasturte osoan zehar. Eta horren harian egin zidan Mariferrek galdera: ea, jarduera haren harian, kontaketa bezalako beste zerbait ezagut zen nuen. Esaterako, berak probatu zuela argudioarekin, baina horrek ez ziola funt zionatu. Ez nuen jakin zer erant zun. Gaur, gut xienez, bi kontu esango ni zkioke.

Lehen-lehenik, biziki azpimarratuko nioke zer garrant zi zkoa eta funt se zkoa den berak izandako intuizioa. Intuizio hirukoit za, gut xienez: 1) hi zkunt za ikastea, besteak beste, kontat zen ikastea dela; eta horrekin ari gara esaten kontaketa, aldi berean, gai (eduki) eta baliabide (metodo-logiaren arloko) dela hi zkunt zaren ikas-prozesuan, 2) kontaketa bezala, egon behar dutela beste zer nagusi eta oinarri zko bat zuk aldi berean hi zkunt zaren ikasketan gai eta baliabide direnak eta, 3) berak probatu bezala, argudioa ez dagoela zer nagusi eta oinarri zko horien artean.

106 Pello Esnal

8. Nola

Bigarrenik, berak egindako galderaren harian, esango nioke: 1) beste hiru hi zkunt z jarduera nagusi eta oinarri zko direla kontaketaren pareko: azalpena, preskripzioa eta esaldi (sekuent zia) gauzat zailea, eta 2) proba zezala horiekin, batez ere bi lehenengoekin, kontaketa landu zuen bezala lant zen.

Bigarren gertaerak, berriz, eguneroko eta ohiko bizit zara garamat za. Izan ere, euskara-irakasleoi zer pent satua eman beharko liguke ohart zeak zein ofi ziotako pert sona helduk ikasten duten lehenago beren egitekoa euskaraz egiten: tabernariek, dendariek, kaleko salt zaileek… Baldin eta horiek darabilt zaten testuak aztert zen baditugu (bai hart zaile moduan, bai ekoizle moduan erabilt zen dituztenak), konturatuko gara, hain zuzen, preskripzio zko testu direla gehienbat.

Hortik bi ondorio atera daite zke preskripzioaz: 1) oinarri zko jarduera dela, autonomia osoz ikasi eta erabil daitekeena eta, 2) seguruenik, ikasi beharreko lehenengoa.

Hirugarren oroit zapenak ere euskaltegi batera garamat za. Biziki kexat zen ziren bertako irakasleak, galdetuz nola zitekeen ikasle bat zuek urte osoa euskaltegian ikasten jardun ondoren gauza ez izatea euska-raz ezer esateko. Saiatu nint zen, nola edo hala, arestian esandakoak azalt zen; eta, tartean, kontaketarena ulertarazten, bide batez kontaketa-ren lehen planoa eta bigarrena bereiziz. Hura ent zunda, barru-barrutik irten zit zaion irakasle beterano bati: “inoiz ez dut adit z trinkoa horren inutila ikusi”. Euskaltegiko lehen urrat seko programazioa aztert zera pasa ginen gero: adit z trinkoa zuen ardat z.

Luze jarrai dezakegu ant zeko pasadizoak bilt zen (bide batez: benetan mereziko luke). Eta, besteak beste, konturatuko ginateke zein ibilbide luzea dagoen egina zenbait euskaltegitan, oharkabean askotan, senez eta beharrak eraginda. Adibidez, nola agintera lehen urrat sean lant zen den, nola iragana eta adit zaren aspektua ahalik eta a zkarren irakasten diren…, nolako garrant zia ematen zaion funt zioak gauzat zen ikasteari eta benetako testuekin lan egiteari…

##

Horiek horrela, zirriborratua dugu gramatika berria, eta bideratua ere bai. Gramatika hori egiteko, berriz, ezinbestekoa irudit zen zait euskal-tegiko praxian oinarrit zea. Lehen-lehen urrat setatik hasita, irakasleekin (eta ikasleekin) batera.

Horrela zehaztuko genuke, edukiaz eta egituraz gain, zeini eman lehen-tasuna (zeini eman garrant zia, zein ut zi bigarren edo hirugarren mai-lan), nola hurrenkeratu eduki horiek…

107Gramatika

1. Lehen urrat sak:

belarriaren agindura

10. Puntuazioa lant zen

Planteamendu komunikatiboa barnerat zen den neurrian, bestelako diment sioa hart zen du hi zkunt zaren ohiko hainbat gaik. Baita puntua-zioarenak ere. Normalean, gramatikaren baitan ikasi eta landu ohi da, eta ortografi aren alorrean. Baina ikuspegi komunikatibotik arit zean, gaitasun testualaren eta gaitasun estrategikoaren eremuetan ere sart zen da.

Era askotan landu daiteke puntuazioa. Hemen, ikuspegi didaktikotik egingo dugu; hau da, kontuan izanda euskaldunt zen (eta alfabetat zen) ari diren helduen ikas-prozesua.

Horregatik, hasteko, hiru aldi bereizi ditugu puntuazioa ikasteko ibilbi-dean: hasierako urrat sak, belarriaren agindura egiten direnak; urrat s erabakigarriak, belarriaz haratago doazenak; eta urrat s gorenak.

Bestalde, adibide ugari erabili dugu, eta horietako asko Irakurbideak liburutik hartu (Zubimendi, Esnal, 1997). Arrazoi batengatik, batez ere: idazle askoren testuak datozelako bertan eta gaurko ortografi ara mol-datuak. Gainerako adibideak, bat zuetan –oso gut xitan–, apur bat ukitu behar izan ditugu, gaurko ortografi aren arabera.

Dena den, lehen saio honetan, ez ditugu puntuazioaren baitako gai guztiak jorrat zen, ezta puntuazio-marka guztiak ere, amaieran ikusiko dugunez. Ibiliz jarraituko dugu bidea egiten.

##

Hiru uste aurki dit zakegu –hiru aurreirit zi– puntuazioa gut xi landu duten ikasleen artean: 1) puntuazioa ez dagoela araututa, 2) belarriaren agindura jart zen dela puntuazioa eta 3) zenbat eta koma gehiago izan, orduan eta kategoria handiagoa duela idat zi batek.

Eta idaztean, uste horien arabera jokat zen du ikasle askok. Batez ere, 1) belarriaren arabera jart zen ditu komak: hit z egitean non pausaldia egin, idaztean han jarri koma; 2) belarriaren legeak ez dio balio, ordea, puntuak jart zeko orduan; komak ipint zen baititu horien ordez, hauen ugaritasuna goi-mailako idat zien ezaugarria delakoan.

Dena den, hasiera egokia izan dezakegu puntuazioa belarriaren agin-dura lant zen hastea, oinarri zko berei zketa bat lagun: goran zko eta behe-ran zko pausaldi prosodikoen artekoa. Goran zko pausaldiak, gorako intonazioaz eta geldialdi laburraz egiten ditugu; beheran zkoak, behe-rako intonazioaz eta geldialdi luzeagoaz.

Berei zketa horrek lagunduko digu komak eta puntuak non jarri ikasten hasten eta, bide batez, bi puntuen erabilera ere lant zen.

##

108 Pello Esnal

1.1. Komak

1.2. Puntua

Koma da, noski, puntuazio-markarik erabilgait zena. Baina baita ikasten hasten lehenengoa ere; hain zuzen, zerrendetan.

Zerrendetan

Koma, lehenik eta behin, zerrendetako osagaiak bereizteko erabili ohi da. Adibidez:

Denok ditugu gogoan horretan [euskarari lege bat ematen] saiatu direnen izenak: Arana, A zkue, Txomin Agirre, Lizardi, Altube, eta abar.

Luis Villasante (Irakurbideak: 7)

Gure baserri horien distira hit zez agert zerik ez dago: geure jaioleku, asa-ben bizileku eta hiltoki, han jaiak, han negarrak, belar onduaren usaina, zakur zaunkalaria, atariko int xaurrondoa…

Jon Andoni Irazusta (Irakurbideak: 263)

Erneak ziren Joanesen belarriak. Oso egina zegoen Joanes mendiko oihart zun guztietara. Hamaikat xo aldiz ent zungo zituen, bakartasunaren erdian jarrita zegoela, urrutiko trumoiaren orroa, ekait z-haizearen durun-dia, art zainaren deiadar luzea, egurgilearen ai zkorakada neurtua, basur-dearen arnasot sa, ot soaren alaraua, azeriaren zaunka, behorraren irrint zia, mozoloaren oihua, basahunt z beldurtiaren zalaparta, abere-arranaren dulun-duluna, ardiaren balaka negartia, suge zaharraren t xistua, belearen garrasi lat za, zozoaren t xort xorra, t xori kantariaren t xorrot xio alaia, erre-kastoaren poil-poila, zuhait z-hostoen pir-pir biguna, elt xo gogaikarrien zunburrunt xoa…

Txomin Agirre (Irakurbideak: 17)

Zein dira, bada, egiaren et saiak? Gezurre zko irudipenak, isil-e zkutaketa eta estalketa, azpikeria, gezurra, beldurrarazi nahia, zitalkeria, hit z-aldaketa, iraina, bidegabekeria, gezur-hit z sinespena, harrigarrikeria, grina, ezta-baida, funt s gabezia edo fundamenturik eza, askatasunik eza a zkenik. Ez da t xant xetako zerrenda.

Joxe Artet xe (Irakurbideak: 115)

Hasieran gaude. Eta askoz ere egiteko gehiagotarako erabili ohi da koma. Baina horiek ikasteko egokiena, agian, aurretik beste zenbait marka era-bilt zen ikastea izango dugu.

##

Erraza da puntua erabilt zen ikastea, batez ere arestian salatutako uste okerra zuzenduz gero. Ez baita egia “zenbat eta koma gehiago, orduan eta aberat sagoa idat zia” edo “zenbat eta puntu gehiago, orduan eta pobreagoa”.

A zken batean, gidari ona dugu belarria puntuak jart zen ikasteko. Nahikoa da beheran zko eta goran zko pausaldi prosodikoak bereiztea. Eta, behin berei zketa hori egin ondoren, arau bat ikastea: beheran zko pausaldi prosodikoa ia beti puntuz adierazten da.

Orixek, adibidez, honela kontat zen du Santa Kruz apaizaren ihesaldie-tako bat (Irakurbideak: 362):

109Gramatika

1.3. Bi puntuak

Aiatik Arroara jo zuten santakruztarrek, goseak eta ahuleriak akiturik. 1873ko ot sailaren lehena zen. Laurogeita hamar lagun zituen Santa Kruz apaizak, denak oso bihozgabetuak, Aiakoa ikusita. Bazen bihozgabet zeko adina! Gainera, muniziorik ez, eta hamar lagunent zat eskopeta bat.

Arroatik It ziarra sartu ziren. Ez, noski, han sutondoan hanka-zabal ego-teko, elurrarekin sutondo-giro bazegoen ere. Eta elurra bazen, esanik dago haien at zetik izango zirela liberalak, oin-aztarna hartuta. Santakruztarrei uxaldia eman zietenean, berauen at zetik hasi ziren; baina ihes dabilenak, oinak arin.

Zer egin omen zuen apaizak? It ziarko alkatea deitu, herrian zeukaten petrolio guztia aterarazi (hamalau lata, beste horrenbeste gizonekin) eta… Goazen mutilak, Debako liberal mordoa izut zera, herriari su emateko zurrean! Hala, biharamun goizeko lauretan, Kandelario egunean, meza ent zun, gosaldu eta, elurraren gainetik, Debara. It ziarko hamalau gizo-nekin, ehun eta lau zeramat zan (Piralak dioenez, zort ziehun omen ziren).

Tiroka atera bide zit zai zkien Debakoak; baina santakruztarrak, et xeen babesean, aurrera. Herriari su eman behar ziotelakoa egin, eta herria ika-ratu. Arren, herririk ez erret zeko!

Santa Kruzek bi letra egin liberalei: beren buruak emateko. Baita liberalek Santa Kruzekin hit z egin eta armak eman ere: hogeita hamalau eskopeta eta bost mila kartut xo Remington. Zegoen eguraldiarekin, santakruztar gizajoek jant zi osorik ere ez, eta liberalei t xamarrak kendu zi zkieten.

Bai. Ia beti puntuz adierazi du Orixek beheran zko pausaldia. Baina baita puntu eta koma [;] eta bi puntu [:] erabiliz ere. Dena den, bi a zken zei-nuak erabilt zen ere erraz ikas daiteke.

Puntu eta komarena a zken urrat setarako ut zita, ikus dezagun orain bi puntuen erabilera.

##

Batik bat, honako hauetan baliat zen dira bi puntuak: 1) gutunen eta ant zekoen aurkezpenetan, 2) elkarri zketetan, norbaitek esango duena iragart zeko, 3) adibideen edo zerrenden aurretik, 4) aipuen aurretik eta 5) esaldiaren aurreko zatia argit zera, frogat zera, azalt zera edo labur-bilt zera datorren hurrengo zatiaren aurrean.

Gutun-hasieretan

Normalean, deikiaz hasten dira gutunak, eta deikiaren ondoren bi pun-tuak ipiniz.

Adiskide hori:At zo jaso nuen zure gutuna. Ikusten dudanez…

Elkarri zketetan

Elkarri zketetan ere bi puntuak erabilt zen dira, norbaiten hit zen aurretik. Hala daude, esaterako, A zkuek Nafarroako Beran jaso eta Euskalerriaren Yakint za-n argitaratutako “Solas it susiduna” izeneko pasadizo honetan (Irakurbideak: 182):

110 Pello Esnal

Mutiko batek t xerriak eramaten zituen mendira, ba zkat zera. Haietakoren bat edo bert ze gibelerat it zult zen zit zaionean, mutikoa, haserre, biraoka hasten zen:

– Arraio mila demonioa!

Amak errieta egiten zion arren, ezin ohitura ut zi. Mutikoak aitort zera joan behar zuen batean, amak esan zion apaizari:

– Gure mutikoak sekulako biraoak esaten ditu. Berorrek mehat xu egin behar dio horrelako solas it susirik ez esateko.

Mutikoa agertu zenean, apaizak esan zion:

– Ez sekula esan birao hori! Arraio mila demonioa! esaten denean, infer-nuko demonioa gora igot zen duk; eta Jesus, Maria eta Jose! esaten denean, behera hondorat zen.

Aitort za egin ondoren, han hasi zen mutikoa:

– Arraio mila demonioa! Jesus, Maria eta Jose! Arraio mila demonioa! Jesus, Maria eta Jose! Arraio mila demonioa! Jesus, Maria eta Jose! Arraio mila demo…

– Zer ari haiz, mutiko?

– Infernuko demonioa gora eta behera erabilt zen, leher eginarazteko.

Zerrenden aurretik

Nonahi eta noiznahi aurkituko dugu hirugarren erabilera hau ere. Esaterako:

Denok ditugu gogoan horretan [euskarari lege bat ematen] saiatu direnen izenak: Arana, A zkue, Txomin Agirre, Lizardi, Altube, eta abar.

Luis Villasante (Irakurbideak: 7)

Txomin Agirrek (Ondarroa, 1864 - Zumaia, 1920) leku nabarmena du eus-kal literaturan. Bera dugu, izan ere, lehen euskal eleberrigilea. Hiru ele-berri idat zi zituen: Auñemendiko Lorea (1898), Kresala (1901) eta Garoa (1907).

Irakurbideak: 28

Aipuen aurretik

Bi eratan aipa daite zke norbaitek esandakoak: 1) hit zez hit z edo 2) zeharka edo laburbilduz. Eta bi puntuen ondoren. Esaterako:

Hiru eleberrietan, helburu berbera du Agirrek, Ana Mari Toledok dioenez:

“Irakat si eta at segin eman da Agirrek bere eleberrien bidez erdiet si nahi duen helburua. Horretarako euskal historiara eta bizit zara hurbildu eta modu poetiko eta mitiko batez birsort zen ditu.”

Gehiago ere badio Toledok: aho zko kontaketa baino harago doala Agirre eta tesi-argumentazio-korolario moduan moldatu dituela zenbait kapi-tulu; osagarri narratiboak eta diskurt siboak dituela nagusi, nobelak eta saiakerak bere-bereak dituzten bi osagai horiek konbinatuz; eta bakarka

111Gramatika

irakurt zekoak direla Agirreren hiru eleberriak, halako hi zkera-maila, tonua, deskribapenak eta abarrak izaki.

Irakurbideak: 28

Aurrekoa argituz eta azalduz

Sarri erabili ohi dira bi puntuak aurretik esandakoa argit zeko edo azalt zeko; bat zuetan, aurrekoa argituz edo frogatuz (horrelakoetan, izan ere lokailua ipin daiteke bi puntuen ondoren); bestetan, aurrekoa azalduz edo laburbilduz (horrelakoetan, hau da, alegia, hain zuzen edo ant zeko testu-antolat zaileren bat ipin daiteke bi puntuen ostean).

Bigarren erabilera honetakoak ditugu, esaterako, Koldo Mit xelenaren bi hauek, MEIG (Mit xelenaren Euskal Idazlan Guztiak) liburu-sortatik hartuak:

Euskaldun gehienok, guziok ezpada, badugu geure barrendegian t xoko urri eta apaindura gabeko bezain maite bat: gure euskal barat zea.

Koldo Mit xelena (MEIG, 24: 29)

Ulysseren ibilerek […] erakusten digutena hauxe da: jainko et saiei, Izadiaren indar it suei alegia, gogor egitean dago gizonaren handitasuna.

Koldo Mit xelena (MEIG, 21: 147)

Lehen erabilera, berriz, Joxe Ramon Zubimendiren “Aresti, igarle” artikuluaren a zken zatian dugu, bi aldiz: 3. eta 4. lerrokadetan. Baina beste bost aldiz ere badarabilt za: aipuen aurretik lautan (2, 5, 6 eta 7. lerrokadetan) eta behin (8. lerrokadan, amaiera-amaieran) aurretik esan-dakoa zehaztuz.

Aresti hil zenean, adiskide Joseba eta biok joan ginen zenduaren aldeko eli zkizunetara. Bilbora gindoazela, autopistan berritu genuen hilabete pare bat lehenago gertatutakoa. Donostian bilt zekoak ginen Arestirekin eta Editor deituko dudan batekin. Gogoan dut udaberri hasierako eguraldi zoragarri eder hura, eta gogoan dut Joseba eta biok beste bien zain eta zain egon ginela.

Berandu batean azaldu zen Editor, bakarrik: Aresti gaixorik zegoela eta ez zetorrela. Ezer larririk ez, noski, Arestik berak telefonoz esan omen zionez.

Asmo genuenez, elkarrekin ba zkalt zera joan ginen; baina Editorrek ez zigun ia jaramonik ere egin guri: alboko mahaiko minigonadun baten izterretara joaten zit zai zkion begiak, eta begien at zetik, gogoa (eta, gero, alderant ziz).

Aresti oker zegoen, ordea: gait z larriak zeukan gaixorik, zorit xarrez.

Arestiren hiletetan, Bilboko elizaren ilun tristea! Gogoan dut, gainera, zerau pent satu nuela bertan: bere hirugarren alabari Andere Bihot z izena ezart zen dion gizonik ez dela erabat hilt zen.

Osterakoan, isilik it zuli ginen, puska batean, Joseba eta biok. Gero, adis-kideak bat-batean jakinarazi zidan sekretua; gaur arte, hogei urtez, neu-ret zat gorde dudan sekretua:

112 Pello Esnal

2. Urrat s erabakigarriak:

belarriaz haratago

2.1. Pausaldi prosodikoak eta

ortografi koak

– Berarekin hit z egin nuen a zken aldian, zera esan zidaan Arestik: bera zela bere belaunaldiko euskal idazleetan garaiena, eta ni izango naizela gure belaunaldikoen artean gailena.

Adiskide legez, ont zat hartu nion aitorpen pozgarri hori. Gaur, hogei urte-ren buruan, bistan da igarle izan genuela Aresti; artean gertat zeko zegoena asmatu egin bait zuen, e zkutuan zegoena igarri, ezezagun zena ezagutu. Izan ere, irakurle, adiskide Josebak izenordea erabilt zen baitu literatur lanetan; oso izenorde ospet sua: Bernardo At xaga.

Joxe Ramon Zubimendi (1997): 180-181

##

Belarriak asko lagun diezaguke puntuazioa lant zen lehen urrat setan, goran zko eta beheran zko pausaldiak bereiziz. Baina baditu bere mugak ere. Eta, muga horiek gaindit zeko, funt se zkoa dugu beste berei zketa bat egitea: orain, pausaldi prosodikoaren eta pausaldi ortografi koaren artean.

Badugu, ordea, egin beharreko hirugarren berei zketa bat ere: pausaldi ortografi ko bakunen eta bikoit zen artekoa. Eta honetan, bat zuetan lagungarri izango dugu belarria, baina bestetan ez.

Berei zketa horien harian, hiru gai jorratuko ditugu bigarren puntu hone-tan ere: lehenik, pausaldi prosodikoak eta pausaldi ortografi koak; ondo-ren, oinarri zko bi lege; eta, a zkenik, koma bikoit zak.

##

Beti ez datoz bat pausaldi prosodikoak eta ortografi koak. Hala, testu bat irakurt zerakoan, gelditu egingo gara zenbait momentutan, nahiz eta komarik egon ez. Adibidez, har dezagun Lauaxetak Eu zkadi egunkarian 1931n idat zitako pasarte bat (Irakurbideak: 317):

Neguak agur egin digu. Haize hot za inguruetan dabil, zuhait zetan diren orriei at zamar gogorrez heldu nahirik. Olerkari itunak zerura begira jarriko ziren. Ikusiko duzu zenbat bert so eder edo poema etorriko den egunkari honetara, neguaren goralpenak esaten!

Irakur dezagun astiro, doinua emanez, pausaldiak nabarmenduz… Eta ohartuko gara nola barraz (/) adierazitako beste lau pausaldi ere egin dit zakegun, komei eta puntuei dago zkienez gain.

Neguak (/) agur egin digu. Haize hot za (/) inguruetan dabil, zuhait zetan diren orriei at zamar gogorrez heldu nahirik. Olerkari itunak (/) zerura begira jarriko ziren. Ikusiko duzu (/) zenbat bert so eder edo poema eto-rriko den egunkari honetara, neguaren goralpenak esaten!

Beraz, gut xienez, hamar pausaldi prosodiko ditugu pasartean: sei, pun-tuazio-markaz adierazita (lau, puntuz; eta bi, komaz), eta beste lauak, puntuazio-markaz adierazi gabeak.

Ez. Ez datoz beti bat pausaldi prosodikoak (hi zketan eta irakurt zean egiten ditugunak) eta pausaldi ortografi koak (puntuazio-markaz adiera-ziak). Gehiago ere zehat z dezakegu: puntuazio-markek (ia) beti adieraz-ten dute pausaldi prosodikoa, baina ez dira pausaldi prosodiko guztiak adierazten (ez puntuazio-markaz eta ez bestela).##

113Gramatika

2.2. Oinarri zko bi lege

Puntuazioa belarriaren agindura jarriz gero, ohikoa lit zateke koma ipint zea bai subjektuaren eta predikatuaren artean, bai adit zaren eta osa-garriaren artean. Adibidez:

Goizeko zazpietako trena, ordu erdi beranduago etorriko da.Arduradunak esan du, kontuz ibilt zeko horrelako kontuekin.

Baina, hain zuzen, gehiegi zkoak dira koma horiek. Pausaldi prosodiko horiek adierazteko, ez da koma bakuna erabilt zen. Adierazi nahi izanez gero, koma bikoit zak baliatu beharko ditugu, aurrerago ikusiko dugu-nez. Aurrerago ikusiko dugu, era berean, salbuespen bat: koma erabili behar dela subjektua mint zagai hanpatua denean.

Subjektuaren eta predikatuaren arteko pausaldi prosodikoa ez da koma bakunez adierazten

Gogora dezagun Lauaxetaren pasartea. Eta nola, pasarte hori ira-kur t zerakoan, gut xienez beste lau pausaldi egin dit zakegun, komaz eta puntuz adierazitakoez gain: barraz (/) adierazitako laurak.

Neguak (/) agur egin digu. Haize hot za (/) inguruetan dabil, zuhait zetan diren orriei at zamar gogorrez heldu nahirik. Olerkari itunak (/) zerura begira jarriko ziren. Ikusiko duzu (/) zenbat bert so eder edo poema eto-rriko den egunkari honetara, neguaren goralpenak esaten!

Barraz adierazitako pausaldi horiek leku jakina dute esaldian: hiru lehenengoek, subjektuaren eta predikatuaren artekoa; eta laugarrenak, adit zaren eta osagarri zuzenaren artekoa.

Baina ez lehenengo hiru pausaldi prosodikoak eta ez laugarrena adieraz-ten dira komaz, nahiz eta behin baino gehiagotan horrela egin zenbait idazlek. Ida zkera zaint zen dutenek, ordea, ez dute koma ipiniko. Hona ondoren, Koldo Mit xelenaren bost esaldi. Luze samarrak izanagatik eta pausaldi prosodikoak eginagatik ere, ez daramate komarik subjektuaren eta predikatuaren artean:

Eta herri batean luzaroan egon behar zuena saiat zen zen bertako hi zkunt za ikasten.

MEIG, 21: 71

Gogorra baita eri larri baten ohe ondoan gaudenean haren hi zkunt zan mint zat zeko gauza ez izatea.

MEIG, 21: 72

Min ematen dit niri behint zat euskaldunen ahotan maiz asko ent zuten diren zenbait mordoilokeria ent zuteak.

MEIG, 21: 79

Hut sik egin nahi ez duenak hobe du beste lanbide bati ekin.

MEIG, 21: 83

Zer balio dute hit zetik hort zera barreiat zen ari garen hut saren hurrengo hit z merke horiek?

MEIG, 21: 83

114 Pello Esnal

2.3. Koma bikoit zak

Dena den, aurreratu dugunez, idazle onek badakite irakurleari bideak errazten eta pausaldi prosodikoak bestelako baliabidez adierazten.

Adit zaren eta osagarrien arteko pausaldi prosodikoa ez da koma bakunez adierazten

Adit zaren eta osagarrien artean ere ez da koma bakuna ipini behar, nahiz eta hi zketan pausaldi prosodikoa egin. Horrela jokat zen dute ida zle onek. Adibidez, Koldo Mit xelenak, datozen lau esaldietan ez zituen komaz bereizi adit za eta osagarria, nahiz eta pausaldi prosodikoak hala egitea eskatu.

Esango nuke odola bera baino lokarri sendoagoak elkart zen gaituela.

MEIG, 21: 69

Lagun-artean azaldu nuen asmoa etorri orduko eta berehala esan zidaten bazela hemen euskal irakasle bikain bat, Ayuntamentukoa, Maria Dolores Agirre.

MEIG, 21: 69

Gupidarik gabe banatu ditu Bardem-ek burutik burura gertakaria Espainiako lurrean landat zen duten bereizgarriak.

MEIG, 21: 170

Ez dut inoiz ulertu San Agustinek haurt zaroarekiko agert zen duen nakait za eta ezin-ikusia.

MEIG, 21: 171

Honako ere balio du arestiko oharrak. Alegia, idazle onek badaki-tela irakurleari bideak errazten eta pausaldi prosodikoak adierazten. Adibidez, Txomin Agirrek:

Askotan esan ohi dugu, eta egiaz!, gure baserritarrak t xit samur begi-rat zen diola ukuiluko abereari.

Irakurbideak: 25

##

Bat zuetan, idazten ari garela, argibide bat sartu behar izaten dugu tes-tuan. Orduan, parentesi artean jarri ohi dugu argibidea, edo bi marra luzeren artean. Adibidez (Zubimendi; Esnal: 74):

Zumalakarregi (1788-1835) Ormaiztegin jaio eta Zegaman hil zen (San Joan egunean).

Oso maitea zuten mutilek –osaba Tomas deit zen omen zioten–; bel-dur zioten et saiek.

Baina bi koma artean ere jar dezakegu argibidea:

Zumalakarregiren batailoiak, inoiz baino ugariagoak neguaren bukaeraz geroztik, Ebro ibaiaren ingurutan ibili ziren gehienbat.

Bikoit zak deituko diegu koma horiei; binaka joaten baitira beti. Eta tar-tekia deituko diogu bi koma arteko esaldi-zatiari.

115Gramatika

Baina, irakurt zen ari garela, nola jakin testu bateko komak bikoit zak diren ala bakunak? Nola jakin tartekia dela esaldi-zati bat? Irakurlearen gain gerat zen da erabat hori: testua irakurri ahalean ohartu beharko du horretaz. Horretan ere ikasten dugu irakurt zen ikastean.

Hemen, tartekiak oro har landuko ditugu lehenik; eta ondoren iku-siko dugu nola doazen koma artean aposizio ez-murrizgarriak, aposi-zioko erlatiboak, deikiak edo bokatiboak, eta hainbat testu-antolat zaile (loka ilu, testu-markat zaile eta gainerako).

Tartekiak: oro har

Akordagoitia idazlearenak dira honako lau pasarte hauek (Irakurbideak: 47-48, 50, 58, 59). Azpimarratuta doaz koma arteko tartekiak.

Txinatarren irakasle nagusia Konfuzio da. Bere irakaspenak han eta hemen zabaldu zituen, toki askotan, Jesukristo jaio baino seiehun bat urte lehenago. Ordutik hona ez du Konfuzio adinako beste batek bururik goratu: hark irakat siak izan dira hemengo eginbidearen arte zkariak. Eta –benetan diot– irakaspen horiek ez dira hain t xarrak edo okerrak; baina bai zerbait laburrak.

Berton aurkitu nuen, behin, bilbotar marinel edo it sasgizon bat. Hark esan zidan bera it sasoetan zebilela a zken hogeita hamalau urte –uste dut zirela– haietan, eta sarri ibili izan zela Ameriketako Amazonas eta Mississippi izeneko ibaietan ere; baina ez zela inoiz hain urruti sartu, Txinan adina, it sasotik lehorrerant z.

Lot sagalduko mutilen bat ausartuko balit z neskatila bati harreman-ber-barik egitera –nahiz eta hit zik garbienak esan–, neskatilak berak ihes eragingo lioke, erremuskada edo purrustada garrat za eginda edota, behar-bada, belarrondoko galanta emanda.

Hara hor, bada, emakumeak baino gizone zkoak gehiago izanik, zerga-tik ez den hemen neskazaharrik aurkit zen. Hemengo neskatilak, denik mot zenak ere, senargai faltagatik ez zai zkizu e zkondu barik geratuko inoiz. Eta horiek ez ezik, andre alargun gazteek –baita zahart xoagoek ere, gura izanez gero– beti aurkit zen dute euren gura den gizone zkoren bat.

Guztira, koma arteko zazpi tarteki dira (eta marra arteko lau). Zazpiak kenduta ere, esanahidun izaten jarrait zen dute esaldiek (nahiz eta zert xobait galdu edukia). Eta zazpiak doinu berberaz irakurt zen dira: tarteki-doinuz (marra arteko lauak bezala).

Aposizio ez-murrizgarriak

Tartekien artean, aposizio ez-murrizgarriak daude, eta koma artean idazten dira beti (esaldiaren amaiera ez badira, behint zat). Adibidez (Irakurbideak: 209):

Basajaunak, Euskal Herriko baso-oihanetako nagusiak, gizandi ilet suak omen ziren, indart su apartak eta ibiltari bi zkorrak. Artaldeen begirale omen ziren, abereen babesle, ot soen uxat zaile.

116 Pello Esnal

Ez dira nahastu behar aposizio murrizgarriak eta aposizio ez-murriz-garriak (Euskat zaindia, 1985: 306-312). Esaterako, murrizgarriak dira liburua eta idazlea, honako bi esaldi hauetan:

Gero liburua 1643an argitaratu zen. Axular idazleak idat zi zuen.

Beste bi hauetan, berriz, ez-murrizgarriak ditugu Axularren liburua eta Pedro Agerre izen-deituraz:

Gero, Axularren liburua, 1643an argitaratu zen. Idazlea, Pedro Agerre izen-deituraz, Urdazubin jaio zen 1556an.

Izan ere, bi a zkeneko hauek, lehenengo biek ez bezala, aurrekariek (Gero eta Idazlea hit zek) esandakoa errepikat zen dute, beste era batera; eta, haiek ez bezala, koma artean ipini behar dira.

Era berean:

Baina hauek, fede gabeko t xinatar errukarriok, ez dute inoiz ent zun horre-lako irakaspenik.

Akordagoitia (Irakurbideak: 47)

Erlatiboa aposizioan

Honela mint zo da Euskal Gramatika Osoa, ”Erlatiboa aposizioan” pun-tuan (Zubiri, Zubiri, 2000: 676):

Maiz, euskara mint zatuan eta perpaus luzeak direnean batez ere, erla-tibo zko perpausak ondokoaren aurrean jarri beharrean, aposizioan jarri ohi dira. Ikus dezagun adibide bat:

a) [Neska horren ondoan jesarrita dagoeN] mutil hori Josu da.

b) Mutil hori, [neska horren ondoan jesarrita dagoeNA], Josu da.

Bigarren adibidean (b) ikus daitekeenez, ondokoa (mutil hori) aurrean jarri dugu eta erlatibo zko perpausa at zean ipini dugu koma artean, apo-sizio gisa.

Irakurbideak liburukoak dira, esaterako, ondorengo bi pasarteak, biak erlatiboa aposizioan dutenak. Basilio Pujanarena da lehenengoa:

Gure trint xera, Int xorta t xikian, bere zko lubakia zen: baso-gurdibide bat, bazterrean harlosa handi bat zuk zeu zkana (batez ere beheko aldean), guret zako ondo etorri zirenak.

Irakurbideak: 370

Ustekabeko emait za izan zen [Uztapideren] prosa zko liburua, eta oso harrera eta ondorengo onak izan zituen. Batetik, harrituta ut zi zuen kri-tika; eta, bestetik, Antonio Zavalak aitortu digunez, bati baino gehiagori esanarazi zion: “Neuk ere egingo nuke ant zekoa”. Horrela hasi omen ziren bat zuk, ordura arte oso gut xi idat zi zutenak, beren autobiografi a idazten.

Irakurbideak: 383

117Gramatika

Deikiak edo bokatiboak

Tarteki-doinua, ordea, ez da hain nabarmena koma arteko guztietan. Esaterako, deikietan.

Izan ere, deikiak –norbaiti edo zerbaiti dei egiteko erabilt zen den izenak--edo– koma tartean joan behar du beti (esaldiaren hasiera edo amaiera ez bada, jakina). Hala ere, pausaldi bakarra egiten delako-edo, askori ahaztu egiten zaio komak ipint zea (gehienetan lehenengoa). Deikiak biak behar ditu, ordea; At xukarroren pasarte honetan bezala (Irakurbideak: 156-158).

Baset xe hartan mutil bat beste seme-alabarik ez zuten. Mutil horren gura-soek, jakina denez, beren seme bakar horrengan zeukaten et xeari jarrai-pena emateko it xaropena.

Mutilari, ordea, ez zit zaion sort zen neskatarako grina edo ke zkarik. E zkont za-arrastorik ez zegoen harengandik.

Amak, ahalegina, bult za egiten zion:

(…)

– Errotako Terexa zer irudit zen zaik, Joxe Mari?– Zer, ba?– Terexarekin e zkondu behar huke.– Ez, ama, ez; ni ez naiz inoiz e zkonduko.– Joxe Mari, gu zahart zen ari gaituk, eta andre berria ondo etorriko duk gure et xean. Umeak ere bai, ondorengoak behar ditiagu eta.– Ezet z, ama, ezet z!– Begira, Joxe Mari: galt za berriak egingo ditiat, ba. Eta blusa ere bai; botoi t xuriduna, gainera.

E zkont zeko konforme, mutila.

Lokailuak

Lau sailetan bana dit zakegu testu-antolat zaileak, 4. kapituluan ikusi dugunez. Lehen sailekoak dira testu-markat zaileak, lokailuak barne. Eta hauek lant zen hasiko gara hemen.

Euskal lokailuetan, EGLU-III liburuaren arabera (Euskalt zaindia, 1990), bost mota bereizten dira: 1) emendio zkoak, 2) hautakariak, 3) aurka-rit zakoak, 4) ondorio zkoak eta 5) kausa zkoak.

Puntuazio-marken ikuspegitik, berriz, hiru mult zo handitan bana dit zakegu lokailuak. Mutur batean, inoiz ere koma artean idat zi behar ez direnak; lau dira ohikoenak: eta, ere, edo eta baina –ordea lokailuaren sinonimo ez denean–. Beste muturrean, normalean koma artean ipint zen direnak: gainera, bestela, ordea, berriz, beraz, izan ere… (berehala osa-tuko dugu zerrenda). Eta tartean, bat zuetan komarik gabe eta besteetan koma artean idazten direnak: behint zat, bederen, behinik behin, gut xie-nez, halaber…

118 Pello Esnal

Lehen mult zoa t xikia da. Horkoak dira aipatutako lau lokailuak (eta, ere, edo, baina –ordea lokailuaren sinonimo ez denean–) eta, gainera, zeren eta bada –kausa zkoa denean–. Antolat zaile hauek ez dira inoiz koma artean idazten.

Hala ere, bat zuetan, koma artean ere ikusiko ditugu lokailu horiek; baina ez berez koma artekoak direlako. Hona hemen, adibidez, Egunkariatik hartutako idazpuru bat (1998.04.30):

Atut xa: “ETAren mezuan zerbait mugit zen da, baina, zorit xarrez, boron-datean ez da deus mugit zen”.

Bai: baina lokailua koma artean doa; baina ez aurreko koma eta ez ondorengoa doaz berekin. Lehenengoa, izan ere, aurreko esaldi-zatiaren ondorengoa da; eta bigarrena, berriz, zorit xarrez tartekiaren hasierakoa. Horrexegatik, osorik irakurri aurretik, ezin jakin nola ulertu baina hori: aurrekoarekin ala ondorengoarekin lotuta. Beraz, egokiago legoke honela idat zita:

Atut xa: “ETAren mezuan zerbait mugit zen da; baina, zorit xarrez, boron-datean ez da deus mugit zen”.

Eta berdin gertat zen da gainerako bost lokailuekin ere. Hirugarren pun-tuan it zuliko gara hona, puntu eta komaren erabileraz jarduterakoan.

Lokailuen hirugarren mult zoa, berriz, oso ugaria da. Asko dira, izan ere, normalean koma artean idazten diren lokailuak. Honako hauek dira ohikoenak:

• Emendio zkoak: gainera.

• Hautakariak: bestela, osterant zean, gainerakoan…

• Aurkarit zakoak: ordea, baina (ordea lokailuaren sinonimo denean), berriz, ostera, aldiz, alabaina, dena dela, dena den, hala ere, hala eta guztiz ere, nolanahi ere, haatik, horratik…

• Ondorio zkoak: beraz, bada, hortaz, honenbestez…

• Kausa zkoak: izan ere…

Oharra: ondo bereizi behar da horiek noiz diren lokailu eta noiz ez. Intonazioak eta testuinguruak lagunduko digute horretan. Esaterako:

Hauek berriz etorri dira.

Haiek ez dira etorri; hauek, berriz, bai.

A zken batean, idazle onen lanak irakurriz eta norberak idat ziz ikasten da koma bikoit zak ere ipint zen. Adibidez:

– Idazle izan nahi nuke. Zerbait esadazu! –dio karta batean, mutil gazte batek.

Beraz, idazle izan nahi duzu? Bokazioa behar, horretarako. Eta ez, gai-nera, nolanahikoa: barren-barreneraino it sat sia. Bokazio argia, batere dudarik gabekoa.

119Gramatika

Aurren-aurrenetik, esan behar dizut ez duzula asko irabaziko ofi zio horre-kin. Musu-truke lana franko egin beharreko ofi zioa. Askoz gehiago iraba-ziko duzu beste edozer eginahaletan.

Bestalde, gure artean askotan gertat zen dena: t xot xolot zat hartuko zai-tuzte sarritan. Gainera, sentimendu eta samurtasune zko gizona izango zara, noski, eta makina bat aldiz mespret xuak aditu edo nabarituko dituzu inguruan.

Joxe Artet xe (Irakurbideak: 122)

Bazuen haizeak, gure zaharrent zat, halako misterio zerbait ere. Haizea, izan ere, ikusi ez baita ikusten. Bere ukitua sumatu bai, ordea, ondot xo.

Julian Alustiza (Irakurbideak: 92)

Nahi duzue egia bat jakin? Ez da egundaino izan, ez eta izanen, et sairik gabeko gizonik. Et sairik ez duena ez da gizona: oilo busti bat da; ala, bert zela, bere buruaz baizik axolarik ez duen bat. Oilo bustia ikaraz dago, berak ez dakiela zeren beldurrez, kokoriko. Eta, aldiz, beret zat baizik ez den hura, ez izanik ere beldur, berdin ezdeus da, zerbaitetan lagunt zeko haren beharra dukezunean.

Hiriart-Urruty (Irakurbideak: 243)

Gainerako testu-antolat zaileak

Baina lokailuek, esan dugunez, testu-markat zaileen sail bat besterik ez dute osat zen. Eta testu-markat zaileak ere sail bat besterik ez dira testu--antolat zaileen baitan.

Dena den, puntuazioa lant zeko abiapuntu egokia eskaint zen digu lokai luen erabilerak. Hemendik erraz pasa gaite zke, beste urrat s bat egi-nez, testu-markat zaileen puntuazioa lant zera.

Guztira, bost sail bereiz dit zakegu testu-markat zaileetan, 4. kapituluan ikusi dugunez: informazioaren egiturat zaileak, lokailuak, birformu-lat zaileak, operat zaile argudio zkoak eta berbaldi-markat zaileak.

Lokailu gehienak bezala, koma artean idazten dira gainerako testu--markat zaileak ere. Eta hauetan ere ondo bereizi behar da noiz diren testu--antolat zaile eta noiz ez, intonazioa eta testuingurua lagun. Esaterako:

Presakako lanak egingo ditugu lehenik; gero gerokoak.

Presakako lanak, lehenik, a zkar egitekoak dira eta, gainera, ahalik ongien egitekoak.

Esaterako, hona hemen, adibide gisa, arestian idat zitako pasarte bat; orain, lokailuak eta testu-markat zaileak azpimarratuta.

Tarteki-doinua, ordea, ez da hain nabarmena koma arteko guztietan. Esaterako, deikietan.

Izan ere, deikiak –norbaiti edo zerbaiti dei egiteko erabilt zen den izenak--edo– koma tartean joan behar du beti (esaldiaren hasiera edo amaiera ez bada, jakina). Hala ere, pausaldi bakarra egiten delako-edo, askori ahaztu egiten zaio komak ipint zea (gehienetan lehenengoa). Deikiak biak behar ditu, ordea.

120 Pello Esnal

3. Urrat s gorenak

3.1. Tartekien erabilera

estrategikoa

Hurrengo urrat sak, a zkenik, testu-antolat zaile guztiak batera ikus-tera garamat za. Horretarako, testu luze bat hart zea dugu egokiena. Esaterako, “Jainko t xikia” artikulua (ikus 4. kapituluan). Hort xe dugu, tartekiak azpimarratuta dituela, mota guztietako testu-antolat zaileak mugarri (lokailu, testu-markat zaile eta gainerako).

##

Puntuazioa landuz bide luzea egin dugu bai belarriaren agindura, lehen urrat setan, bai belarriaz haratago, urrat s erabakigarriak eginez. Baina ez dago dena egina, nahiz aurrera jarrait zeko oinarri sendoak izan.

Oinarri sendo horien gainean egingo ditugu urrat s gorenak; batik bat, hiru gai landuz: tartekien erabilera estrategikoa, puntu eta komen era-bilera, eta mint zagai hanpatuaren ondorengo koma. A zkenik, oraindik langai gerat zen denera begira ipiniko gara.

##

Oinarri zko bi legeak lant zean aipatu dugu nola idazle onek badakiten, aldi berean, arauak betet zen eta hauen betet zeak sortutako eragozpenak gain-dit zen. Hala, hit z egitean nahiz idaztean, pausaldi prosodikoa egiten dugu askotan bai subjektuaren eta predikatuaren artean, bai adit zaren eta ondo-rengo osagarriaren artean. Arauek, ordea, galarazi egiten digute koma bakuna ipint zea leku horietan. Zer egin, batez ere esaldia luzea denean?

Koldo Mit xelenak, esaterako, behin eta berriro erabilt zen zituen tarte-kiak, bai subjektuaren eta predikatuaren artean, bai adit zaren eta ondo-rengo osagarriaren artean (Zubimendi, Esnal, 1993: 223-227).

“Jainko t xikia” artikuluan ere sarri erabili ohi da estrategia bera. Hala, subjektuaren eta adit zaren artean:

“Haurra kontuan hartu”, orduan, “haurra bizit zako erdigune egin” bihurt zen da.

Haurrak, desiratua denean, gurasoen ni idealaren ofi zioa egiten du sarritan.

Haurraren gain-gainean egotea, askotan, gurasoen neurosia e zkutat zen duen morront za da.

Harmonia, kasu honetan, gehiago da gata zkarik eza, indar osagarrien arteko oreka baino.

Haurraren egia zko premia, berriz, bat dator berak azalt zen duenarekin.

Haurrak, jaio orduko, senaz jakingo luke zer den on beret zat.

Helduaren zeregina, lehen-lehenik, haurrari lagunt zea da heldu bihurt zen.

Gurasoek, hobe beharrez, hesia jart zen dutenean haurraren eta erreali-tatearen artean, benetako esperient zia eragozten diote eta erreferent zia egokiak fi nkat zeko aukerak ukat zen di zkiote.

Zenbait helduren argibide sistematikoak eta pazient zia neurrigabea, ordea –adibidez, haurraren t xorakeria bat zuen aurrean–, kaltegarriak izan daite zke haurrarent zat.

Haurra, berez, erresistent zien bila dabil, bere burua kokat zeko eta garat zeko.

121Gramatika

3.2. Puntu eta koma

Eta adit zaren eta ondorengo osagarriaren artean:

Pozgarrit zat jot zen da, gaur, haurra helduaren interesgune bihurtu izana gizarteko zenbait sailetan.

Guraso askok aitort zen dute, munduko gauzarik naturalena balit z bezala, beren haurra dela “dena berent zat”.

Haurrak gai izan beharko du, jakina, berarengan ipinitako it xaropen izu-garriari erant zuteko.

[Gurasoen morront za] are e zkutuago gerat zen da, gainera, giro kulturala-ren eraginez eta merkatarit zaren presioagatik.

Frustrazio bat gaindit zeko gaitasunari esker egingo da ume koxkorra, astiro-astiro, bere autonomiaren jabe.

##

Bi sail bereiz dit zakegu puntu eta kometan, adierazten duten pausaldi prosodikoaren arabera: beheran zkoak (puntuen ant zekoak dira) eta goran zkoak (komen ant zekoak).

Beheran zkoa

Beheran zko pausaldiak amaiera adierazten du (amaiera prosodikoa eta semantikoa): esaldi osoarena edo esaldi-zati batena.

Baina esaldia ez da zerbait it xia: lotuta doa aurrekoarekin eta at zekoare-kin. Eta (ia) beti geldit zen da ondorengoaren zain. Idazlearen esku egoten da zer-nolako etena (edo jarraipena) adierazi esaldi-zati baten amaieran. Esaterako, honela hasten da “Aresti, igarle” artikulua:

Aurten hogei urte hil zen Gabriel Aresti, idazle eta poeta bi zkaitarra, harri zko herri hau euskaraz landu eta aitaren et xea defenditu zuen gizon bikaina.

Ot soen kontra, sikatearen kontra, lukurreriaren kontra defenditu zuen aitaren et xea. Galdu zituen aziendak, soloak, pinudiak, korrituak, erren-tak eta interesak; baina defenditu egin zuen aitaren et xea. Armarik gabe, eskurik gabe, besorik gabe eta bularrik gabe ut zi zuten; eta arimarekin defenditu zuen aitaren et xea. Hil zen, Aresti hil zen; baina aitaren et xeak zutik dirau, harri eta herri.

Bigarren lerrokadan, puntu ere bihur zite zkeen hiru puntu eta komak (nekezago, koma). Horrela, estiloz markatuagoa geratuko lit zateke idat zia. Berdin egin zitekeen, era berean, arestian azaldutako esaldian ere:

Asmo genuenez, elkarrekin ba zkalt zera joan ginen; baina Editorrek ez zigun ia jaramonik ere egin guri: alboko mahaiko minigonadun baten izterretara joaten zit zai zkion begiak, eta begien at zetik, gogoa (eta, gero, alderant ziz).

Adiskide legez, ont zat hartu nion aitorpen pozgarri hori. Gaur, hogei urteren buruan, bistan da igarle izan genuela Aresti; artean gertat zeko zegoena asmatu egin bait zuen, e zkutuan zegoena igarri, ezezagun zena ezagutu.

122 Pello Esnal

Adibide horietan, lokailu eta juntagailu jakinak ikusten ditugu puntu eta komen ondoren: baina (hiru aldiz), eta, bait. Eta ant zeko lotura (eta etena) adierazten dute hirurek. Hori bera argi ikusten da, halaber, Axularren testu beraren egokipen banatan:

Urarekin konparatu nahi nuke denbora. Zeren denborak eta urak elka-rren irudika handia baitute. Ura beti doa, bata besteari darraika. Iragana ait zina joana da, etorkizuna dator gibeletik, eta ait zinekoak gutti irau-ten du ait zinean. Ez du inork iragandako uretik hart zen, ezta etort zeko dagoenetik ere: ait zinekotik behar da hartu, iragatean, presente denean.

Axular (Irakurbideak: 162)

Urarekin konparatu nahi nuke denbora; denbora eta ura oso elkarren iru-diko baitira. Ura beti doa, bata besteari darraika: iragana ait zina joana da, etorkizunekoa dator gibeletik, eta ait zinekoak gut xi irauten du ait zinean. Ez du inork hart zen iragandako uretik; ezta etort zeko dagoenetik ere: ait zinekotik behar da hartu, iragatean, presente denean.

Axular (Irakurbideak: 163)

Beste honako bi adibide hauetan, ordea, gehiago adierazten dute lotura etena baino; erlatiboari dagokion lotura:

Osterakoan, isilik it zuli ginen, puska batean, Joseba eta biok. Gero, adis-kideak bat-batean jakinarazi zidan sekretua; gaur arte, hogei urtez, neu-ret zat gorde dudan sekretua.

Izan ere, irakurle, adiskide Josebak izenordea erabilt zen baitu literatur lanetan; oso izenorde ospet sua: Bernardo At xaga.

Ondoren landuko ditugu hauek.

Goran zkoa

Puntuaren eta komaren arteko erdibidean dago puntu eta koma; eta zalant zan sumat zen dugu honi dagokion pausaldi prosodikoa: goran zkoa bat zuetan, beheran zkoa bestetan.

Beheran zko puntu eta koma, beheran zko pausalditik hasita landu dugu. Orain, alderant ziz landuko dugu goran zkoa: goran zko pausaldi garbitik hasi eta beheran zkora hurbilduz.

Zerrendetan

Lehen urrat setan ikusi dugunez, bi puntu idat zi ohi da zerrenden hasie-ran. Amaieran, hiru puntu erabili ohi dira bat zuetan, zerrendaren luza-garri, eta abar delakoaren ordez-edo.

Denok ditugu gogoan horretan [euskarari lege bat ematen] saiatu direnen izenak: Arana, A zkue, Txomin Agirre, Lizardi, Altube, eta abar.

Luis Villasante (Irakurbideak: 7)

Gure baserri horien distira hit zez agert zerik ez dago: geure jaioleku, asa-ben bizileku eta hiltoki, han jaiak, han negarrak, belar onduaren usaina, zakur zaunkalaria, atariko int xaurrondoa…

Jon Andoni Irazusta (Irakurbideak: 263)

123Gramatika

Zerrendetako osagaiak bereizteko, berriz, bi puntuazio-marka erabilt zen dira: komak (hasieran ikusi dugunez, zerrendetako osagai soilak eta bakunak bereiziz) eta puntu eta komak, orain landuko dugunez.

Komak, zerrenda guztietan ikusiko ditugu; puntu eta komak, ordea, bat zuetan; esaterako, zerrendako osagaiak mult zoka sailkat zen direnean edo osagaiak soil-soil ematen ez direnean.

Adibidez, bestela ere zerrenda zit zakeen Villasantek euskara araut zen saiatu ziren euskalt zaleak, bereiziz gramatikariak batetik eta literatoak bestetik, puntu eta koma tarteko:

Denok ditugu gogoan horretan [euskarari lege bat ematen] saiatu direnen izenak: Arana, A zkue, Altube; Txomin Agirre, Lizardi; eta abar.

Horrela zerrendat zen dira, besteak beste, kirol-taldeetako jokalarien ize-nak ere.

Euskadi: Sanzol; Lopez Rekarte, Karanka, Luis Prieto, Iraola; Gurpegi, Aranburu, Gabilondo, Yeste; Et xeberria eta Urzaiz.

Berria, 2004.12.30: 28

Irazustak, bestalde, ñabarduraren bat erant s zekiokeen zerrendako osa-gairen bati, koma bat tartean ipiniz; eta orduan, puntu eta komaz berei-ziko zituen osagaiak:

Gure baserri horien distira hit zez agert zerik ez dago: geure jaioleku; asaben bizileku eta hiltoki; han jaiak, noiznahi; han negarrak, tar-teka; belar onduaren usaina, udan; zakur zaunkalaria, atean; atariko int xaurrondoa…

Eta abar. Asko luza daiteke kasuistika. Baina adibide bat zuk ematera mugatuko gara.

Urkiolara joaten dira denak: aberat sak eta t xiroak; zindo osasunt suak eta osasunik gabeak; indargabe jaiotakoak eta hezurren bat haut si dute-nak; herrenak eta it suak; hankokerrak eta besamot zak; gorrak eta zauriz beteak; totelak eta zanpatuak; zorabio, zuldar, legen, eztul, beherako, min-bizi edota handit su zornatudunak; et sita daudenak eta bizi nahi lukete-nak; lan bila dabilt zanak eta euri ala egu zki beharrean diren nekazariak; Ameriketan seme-alabaren bat daukaten gurasoak eta gerrara daramaten mutilaren ahaideak; eskolatik et xeratutako mutilak eta e zkont zeagatik motot sa salduko luketen neskat xak…

Txomin Agirre (Irakurbideak: 26)

Lau ateraldi egin zituen Santa Kruzek gerrara: lehenengoa, 1872ko api-rilaren erdi aldetik a zkenera bitartean, karlistek Donezteben armak ut zi zituzten arte; bigarrena, urte hartako maiat zetik abuztuaren 12a arte; hirugarrena, 72ko abendutik 73ko uztaila arte; laugarrena, urte hartako bertako abenduaren erditik a zkenera arte.

Orixe (Irakurbideak: 355)

Denetik landu zuen Orixe idazle handiak: prosa (Santa Kruz apaiza, 1929; Quito-n arrebarekin, 1950-1954; Jainkoaren billa, 1958an amaitu eta 1971n argitaratua), poesia (Barne muinetan, 1934; Euskaldunak, 1934an

124 Pello Esnal

amaitu eta 1950ean argitaratua), it zulpenak (Tormesko it su-mutilla, 1929; Mireio, 1930; Urte guziko meza-bezperak, 1949; Aitorkizunak, 1956).

Irakurbideak: 365

Pausaldi prosodikoak bereizteko

Lehenago erabili dugu, adibide gisa, Egunkaria-n argitaratutako idaz-puru hau:

Atut xa: “ETAren mezuan zerbait mugit zen da, baina, zorit xarrez, boron-datean ez da deus mugit zen”.

Lehen momentuan, dagoen-dagoenean, ez dakigu nola zatitu esaldia; ez dakigu nori dagokion baina hori: aurreko esaldi-zatiari (…mugit zen da, baina) ala ondorengoari (baina, zorit xarrez…). Honelakoetan, ezinbes-tez, esanahiaz baliatu behar. Baina, hain zuzen, zalant za horiei bide ez emateko erabilt zen dira puntu eta komak. Esaterako, mugit zen da adit zaren ondoan ipiniz:

Atut xa: “ETAren mezuan zerbait mugit zen da; baina, zorit xarrez, boron-datean ez da deus mugit zen”.

Ant zeko zalant za sort zen zaigu, adibidez, Administrazioa euskaraz aldi zkaritik hartutako esaldi batean ere (22. alea, 16. or.; 1998ko urria):

Bi zkaia da herrialdearen izena, dirudienez, garai batean bi zkar hit zaren kidekoa.

Dagoen-dagoenean, zeri dagokio dirudienez: herrialdearen izenari ala bi zkar hit zaren kideko izateari? Hau da, irakurt zean non egin eten nabarmenagoa: dirudienez horren aurrean ala at zean? Agerian dago erant zuna; baita nola idat zi ere: puntu eta koma ipiniz koma soilaren ordez, pausaldi prosodikoak argi bereizteko:

Bi zkaia da herrialdearen izena; dirudienez, garai batean bi zkar hit zaren kidekoa.

Eginkizun hori bera du, testu honetan, puntu eta komak:

Euskara zko idazlerik arloteena neu naiz; baina, neure arloteta-sunean, jendearen oso parean jarri nahi nuke. Irakurleek ulert zen ez badidate, alfer-alferrik ari naiz.

Joxe Artet xe (Irakurbideak: 114)

Berdin gertat zen da, esaterako, arestian ikusitako bi adibide hauetan ere:

Osterakoan, isilik it zuli ginen, puska batean, Joseba eta biok. Gero, adiskideak bat-batean jakinarazi zidan sekretua; gaur arte, hogei urtez, neuret zat gorde dudan sekretua.

Izan ere, irakurle, adiskide Josebak izenordea erabilt zen baitu lite-ratur lanetan; oso izenorde ospet sua: Bernardo At xaga.

125Gramatika

3.3. Koma, mint zagai

hanpatuaren ostean

Estilo-baliabide

Hona irit sita, berriro ere beheran zko puntu eta komen eremuaren muga-tik hurbil gabilt za. Ez gara, ordea, kasuistikan sartuko.

Kontuan izan behar dugu, hala ere, idazlearen estiloak eta testu-moldeak ere badutela zerikusirik zeinu hauen erabileran; eta baliabide egokia dela puntu eta koma, esaldiak laburt zeko eta esaldi labur horiei indar berezia emateko; edo, alderant ziz. Estilo-kontua, alegia.

Hona hemen, Irakurbideak liburuko pasarte bat zuk. Lehenengoa, Artet xerena, kazetari-estiloan idat zia, esaldi laburrez (baita adit zik gabekoz ere) osatua:

Zuzentasunarengan it xaropen oso-osoa behar du kazetariak. Baita gizo-naren arteko senidetasun eta adiskidetasunean uste bete-betea ere. Gizadi osoaren batasunean ere bai.

Kazetariaren hit zak zuzenbide zkoa behar du izan: hit z sendo eta osasun-garria, gizonaren bihot za bi zkort zeko modukoa.

Ez da lantegi erraza baldint za horiek denak elkarraraztea. Ez, ezta gut xia-gorik ere. Zenbait tokitan, batez ere.

Kazetariaren lanbidea munduko zailenetakoa dela esango genuke; zailena ez bada, behint zat.

Joxe Artet xe (Irakurbideak: 115)

Axularrena da bigarren pasartea, Gero liburutik hartu eta egokitua. Hemen, luzeagoa da esaldia; askoz ere luzeagoa. Adibidez, bigarren esaldiko gait z lit zateke kontat zea horren jarraipen da ondorengo guztia, nola partikula bat zuk lokarri eta puntuazio-marka ezberdinak tarteko.

Erleak, hain gauza ttipiak eta f lakoak, betet zen du mundua eztiz, gozat zeko, eta e zkoz, argit zeko. Eta gait z lit zateke kontat zea nola gober-nat zen diren erleak elkarren artean; nola duten beren erregina, eta obe-dit zen dioten; nola zaharrak arit zen diren, kofauean [erlaunt zan] barrena, et xeko lanen egiten; nola gazteak kanpotik arit zen diren beren mantenua-ren eta bizigaien garraioan; nola duten beren atalt zaina, eta behar ere bai (zeren eztiari, nola gozoa baita eta izena duen bezala “ezti”, anit z baitarraio eta bait zaio aiher edo oso zale). Nola erle langileek ezten-kolpez egozten dituzten beren konpainiatik lanik egiten ez duten erlamando alferrak eta nagiak. Eta nola bert zerik ere anit z gauza egiten duten, eta guztiak hain ordena handiarekin non baitirudi ezen ez dela erregerik bere erresuma hain ongi gobernat zen duenik, nola erleek beren erreginarekin batean lan eginaz gobernat zen baitute heurera.

Axular (Irakurbideak: 169)

##

Euskara lant zean, arreta handia eskaini izan diogu iru zkin hanpatuari (galdegaiari, alegia); apenas, ordea, mint zagai hanpatuari (Euskalt zain-dia, 1987a: 28-29).

Adibidez, hiru intonazio ezberdinez esan lezake batek “nik ba zkaldu dut”: 1) intonazio neutroaz (esaldiaren elementurik hanpatu gabe), 2)

126 Pello Esnal

iru zkina hanpatuz (nik galdegai bihurtuz) eta 3) nik mint zagaia hanpa-tuz. Lehenengo biak berdin idazten dira: komarik gabe; eta irakurlearen esku gerat zen da nola irakurri (eta ulertu) asmat zea, testuinguruaren arabera.

Hirugarren kasuan, ordea, koma bat ipint zen da nik mint zagai hanpatua-ren ondoren:

Nik, ba zkaldu dut.

Honelakoetan, “niri dagokidanez, ba zkaldu dut” edo ant zeko zerbait esaten ari gara.

Koma, berdin jart zen da mint zagai hanpatua subjektua izan ala ez. Beraz, subjektua denean, indarrik gabe gerat zen da oinarri zko legeetako lehenengoa: “subjektuaren eta predikatuaren arteko pausaldi prosodikoa ez da koma bakunez adierazten” (2.2.).

Mint zagai hanpatua da, adibidez, aurreko lerrokadaren hasierako koma hit za; horrexegatik ipini dugu koma bat (,) ondoren, nahiz eta koma sub-jektua izan.

Hona hemen, mint zagai hanpatuaren beste bi adibide gehiago. Lehenengoa, “Arrain t xikia” ipuineko Ozeanoa (laugarren lerrokadaren hasieran):

Arrain t xikia

Behin batean, arrain batek esan zion beste bati:

– Barkaidazu. Zu ni baino zaharragoa zara eta nik baino gehiago dakizu. Seguru asko, lagundu ahal izango didazu. Esaidazu: non aurki dezaket Ozeano deit zen dioten hori? Bazter guztiak miatu baititut; alferrik, ordea.

Arrain zaharrak erant zun zion:

– Ozeanoa, orain zauden toki horixe da.

Eta arrain gazteak, triste, esan zion:

– Hau? Baina ura besterik ez da hau… Ni Ozeanoaren bila nabil.

Eta beste nonbait bilat zera joan zen igeri.

Anthony de Mello (1992): 22

Bigarrena, Pako Aristiren poema batetik hartua:

Taberna bat ireki zuen,kanpoan bere izen eta guzti:

“Beckett”.Samuel,urte hartan bertanjaioko zuen semearent zatut zi zuen.

Pako Aristi (1998): 23

127Gramatika

3.4. Aurrera begira

(Bide batez: beste bi mint zagai hanpatu daude arestiko azalpenean: lehe-nengoa eta bigarrena; biak dira subjektu eta mint zagai hanpatu; eta koma bana daramate at zean.)

##

Honaino heldu gara, urrat sez urrat s, euskaldunt zen (nahiz alfabetat zen) ari den helduaren ibilbidean. Ibilbidea ez da amaitu, ordea. Baina, batez ere, ez diogu ibilbide osoari erreparatu. Landu gabe gelditu da, batik bat, koma bakunetako bat, eta garrant zi handikoa: perpaus nagusiaren eta t xertatuen artekoa. Eta ez ditugu landu beste marka bat zuk ere, askoz errazagoak: parentesia, marra luzeak eta hiru puntuak (beheran zkoak, nahiz goran zkoak).

Dena den, amait zeko, lagungarri gerta dakiguke puntuazio-marken ikuspegi orokorra izatea, ibilbidean egindako hiru berei zketa oinarri: 1) pausaldi prosodikoen eta ortografi koen artekoa, 2) puntuazio-marka bikoit zen eta bakunen artekoa eta 3) pausaldi beheran zkoa eta goran zkoa adierazten dutenen puntuazio-marka bakunen artekoa.

128 Pello Esnal

11. Hit z-ordena lant zen

Helduen Euskaldunt zearen Oinarri zko Kurrikulua (HEOK) hiru oinarriren gain dago eraikia. Oinarri soziokulturala da horietako bat. Oinarri hau, garrant zi zkoa izanik edozein kurrikulutan, areago da euskara-irakas-kunt zarenean, oraindik euskara (gizarte- eta hi zkunt z) normalizazio--bidean den neurrian.

Normalizaziorik ezak ondorio zehat zak ditu euskaldunt zearen maila bana-tan, arrazoi ezberdinengatik. Laugarren mailan, adibidez, maila hone-tako ikaslea, besteak beste, normalizatu gabe dagoen esparru bateko hi zkunt z erabilt zaile kualifi katu (izango) delako.

Inor gut xik azaldu du Luis Villasantek bezain gordin zein den eus-kal prosaren gaurko egoera. Hauxe zioen Euskararen auziaz liburuan (Villasante, 1988: 142):

Euskarak behar du prosa egiteko moldea ongi fi nkatua eta trenpatua izan. Hau da, segur aski, euskarak duen premia gogorrenetako bat. Hori duen egunean, euskara bere bi zkar-hezurraz horniturik izanen da. Eta hori ez duen bitartean, tresna alferra izango da, gai ez dena, zeregin askotarako balio ez duena.

Euskara hi zkunt za bizia izan dadila: horra gure mint zairaren premietan lehenbizikoa; baina horren hurrengo, prosa egiteko tresna moldaturik edu-kit zea da, ene ustez, bigarrena.

Zergatik dagoen euskal prosa egin gabe ere azaldu zuen: XIX. men-dearen amaieran eta XX.aren hasieran, garbizalekeriak eragindako ete-nagatik. Izan ere, ordu arte, apurka-apurka bere bidea egiten ari zen euskal prosa, bai euskalki banatan, bai euskalkien arteko batasunean. Garbizalekeriak, ordea, eten egin zuen bilakaera.

Ondorioz, Villasantek berak dioen moduan, katigatua geratu zen eus-kal prosa: “besoz eta zangoz katigatua” (Villasante, 1975: XII; 1976: XV). Prosa gut xitu honen ezaugarriak ere at zeman zituen gernikarrak: hit z-ordena desegokia eta testu-antolat zaileen eskasia (Villasante, 1975: X-XI). Diagnosi argiagorik!

Nik, neure aldetik, uste dut beste gait z-iturri bat ere sala daiteke-ela, garbizalekeriaz gain: gramatikaren izenean arautu nahi izana hit z-ordena eta testu-antolat zaileak, soilik gramatikaren alorreko balira bezala. Horrekin gait zet si, ez dut gramatika bera gait zesten, baizik eta honen erabilera gehiegi zkoa, dena gramatika bailit zan eta gramatika, nahikoa.

Villasanteren hit zek ez dute gaurkotasunik galdu. Oraindik bideratu gabe ditugu testu-antolat zaileen eta hit z-ordenaren arazoak, nahiz eta a zken urteotan egin den aurrerabiderik.

129Gramatika

1. Ikuspegi gramatikaletik

ikuspegi komunikatibora

Hain zuzen, egoera honetan landuko dugu hemen euskal hit z-ordena, didaktikara begira batik bat eta testu-antolat zaileen arloan orain arte landu duguna ere kontuan hartuz.

Bi ataletan jardungo dugu: lehenengoan, ikuspegi egokian kokatuko gara; bigarrenean, hiru puntu zehat z jorratuko ditugu. Ondoren, erans-kin bat dator, galdegaiari buruz esandakoak osatu nahian.

##

Gramatika eta euskara zko hit z-ordena direla-eta, bi uste oker bezain gaizto daude euskaldunon artean zabalduta: batetik, araut zen duena baino gehiago araut zen duela gramatikak eta, bestetik, hit zak orde-nat zean ere nahikoa dela arau gramatikalak betet zea.

Uste ohi dugu, izan ere, gramatikak araut zen duela nola idat zi:

Axular Urdazubin jaio zen.

ala

Axular jaio zen Urdazubin.

Baina biak dira zuzenak (gramatikalak). Eta esanahi berbera izan dezakete biek. Zer esanahi duen esaldi bakoit zak, doinuak zehaztuko digu. Idaztean, ordea, ezin aldatu doinu hori paperera. Eta horixe nahi izan zuten Altubek-eta: elkarrekin lotu doinua eta hit z-ordena; a zken batean, lege bat ezarri: nolako doinua, halako hit z-ordena; eta nolako hit z-ordena, halako doinua (Esnal, 2003b: 22).

Lege hori ezarri nahi izan zuten. Eta ezart zea ere lortu zuten; Hegoaldean, batik bat. Arrakasta t xikiagoa izan zuten Iparraldean; hemengo prosa, tradizio luzeagoa izaki, ez zen makurtu lege arrot zetara.

Baina kaltea egina dago. Eta ez da kalterik t xikiena, ez, bitan banatu izana euskal prosa: batetik, Iparraldekoa eta, bestetik, Hegoaldekoa. SOA (subjektua, osagarriak, adit za) ordena nagusituko da Hegoaldean; ez, ordea, Iparraldean.

Ondorioz, balio mugatua izango dute euskara zko hit z-ordenari buru zko lanek, baldin eta Hegoaldean eta XX. mendean soilik egindako pro-san oinarrit zen badira. Eta tentuz irakurri beharko dugu, besteak beste, Rudolf de Rijken “Is Basque an S.O.V. Language?” lan sonatua (Rijk, 1969). Era berean, tentu handiz erabaki beharko dugu zer hit z-ordena jo markatut zat eta zer ez-markatut zat.

Kaltearen konponketa, praxia eta teoria landuz bideratuko dugu, eta orain arteko lanak kontuan hartuz. Alderdi honetatik, lan eskerga egiten ari da Bittor Hidalgo, doktore-tesitik hasita (Hidalgo, 1994). Lehenago, artikulu benetan jakingarria eman zuen argitara Koldo Mit xelenak: “Galdegaia eta mint zagaia euskaraz” (Mit xelena, 1988); eta oinarri--oinarri zko lana eskaini zigun Euskalt zaindiaren Gramatika bat zordeak hit z-ordenaz (Euskalt zaindia, 1987a; 1991a; 1993). Hemen, Mit xelena-ren eta Gramatika bat zordearen lanak baliatuko ditugu batik bat; elka-rren osagarri eta zuzent zaile baitira.

130 Pello Esnal

Lehenik eta behin, funt se zko berei zketa egiten du Gramatika bat zor-deak: funt zio-egituraren eta mint zagai-egituraren artekoa (Euskalt zain-dia, 1987a: 25; 1991a: 359; 1993: 23). Funt zio-egiturakoak dira subjektua eta predikatua; mint zagai-egiturakoak, mint zagaia eta iru zkina. Eta, hain zuzen, iru zkinaren baitan kokat zen du bat zordeak galdegaia.

Lehen urrat s horren ondoren, zehat z defi nit zen du galdegaia, iru zkina-ren baitan. Baina, defi nizioa gogoratu aurretik, komeni da etekina ate-rat zea aipatutako funt se zko berei zketa horri, bai ondorio batez jabetuz, bai beste berei zketa bat ere eginez.

Galdegaia iru zkinaren baitan kokatu izanari esker –eta kontuan izanik hi zkunt za guztietan at zeman dezakegula mint zagai-egitura– ari gara poliki-poliki geureganat zen lehendik ere igarria genuena: galdegaia ez dela soilik euskaraz ematen. Urrutira joan gabe, gaztelaniaz ere badugula galdegaia, nahiz eta oraindik bat zuek euskarakadat zat jo horrelakoak.

Adibidez, har dezagun erdal esaldi bat:

El tiempo pondrá las cosas en su sitio.

Besterik gabe, dagoen dagoenean, bi eratara esan edo irakur dezakegu: markatu gabeko doinuaz, gehienetan (ia beti) egiten dugun bezala, eta doinu markatuaz –“el tiempo” markatuz– “es el tiempo el que pondrá las cosas en su sitio” esaldiaren esanahiaz.

Manuel Rivas galiziar idazlearena da esaldi hau:

El aplauso le llamaban a aquella tortura.

Testuinguruak argituko du doinu markatua duen ala ez. Hona hemen, Sigrás eta Caronte pert sonaien arteko hi zketan (Rivas, 2006: 18; ant zerki-testua da eta galegoz dago idat zia jatorri zkoa):

SIGRÁS

¿Respetar en la cárcel? En la cárcel no se respetaba nada. Cuando camino sigo sintiendo el peso de los grilletes y los tobillos despellejados como si viniese de la Edad Media. Y además, casi me dejaron sordo con aquella paliza.

CARONTE

Casi, no. El aplauso le llamaban a aquella tortura. Un aplauso que reven-taba los tímpanos. Eran tiempos de eufemismos.

Beraz, doinu markatuaz irakurri behar dugu “el aplauso”, nola deit zen zioten tortura hari adieraziz. Galdegaia da “el aplauso”.

Agian, urrunegi joan gara. Baina merezi zuen funt se zko berei zke-tari darion ondorioaz jabet zeko. Merezi du, halaber, berei zketa horren harian, beste berei zketa bat ere egitea; eta ez, inola ere, aurrekoa baino hut salagoa. Ondo bereizi behar baitugu, euskara zko hit z-ordenaz ari garela (ere), zer den gramatikaren alorreko (zer den zuzena) eta zer ez.

Gramatikaren arauak oinarri-oinarri zkoak dira. Hi zkunt za batek berez--bere zkoak dituenak. Hi zkunt za baten ezaugarriak at zemanez atereak.

131Gramatika

Horiek bete ezean, ez dago hi zkunt zarik. Horrexegatik da funt se zkoa hi zkunt z erabilt zailearen gaitasun gramatikala. Esaterako, euskaraz, –k marka darama ergatiboak. Hala, oker dago (ez da euskara):

*Et xegilea et xe bat egin du.

Arau gramatikalek, ordea, ez dute dena araut zen. Argi ikusten da eus-kara zko hit z-ordenari erreparatuz. Honela, oker daude (ez dira euskara):

*Et xegileak bat et xe egin du.*Et xegileak et xe egin bat du.

Baina bata bezain zuzenak (euskara) dira, besteak beste:

Et xegileak et xe bat egin du.Et xegileak egin du et xe bat.Et xe bat egin du et xegileak.Egin du et xegileak et xe bat.Egin du et xe bat et xegileak.

…

Eta, aurreratu dugunez, doinuaz zehazten dugu esaldi bakoit zaren esana-hia. Eta gehiegi zkoa da gramatikaz arautu nahia doinua eta hit z-ordena. Horrexegatik diot, puntu honen hasieran, uste baino gut xiago araut zen duela gramatikak, eta zuzendu beharrean gaudela uste oker hori.

Horrek ez du esan nahi, hala ere, behin gramatika-arauak betez gero nolanahiko hit z-ordena erabil daitekeenik euskaraz. Eta honek biga-rren uste okerra zuzent zera garamat za. Uste honen arabera, euskara zko hit zak ordenat zean nahikoa da arau gramatikalak betet zea. Hau da: nahikoa da esaldiaren osagai bakoit za gramatikala izatea, esaldi osoa egokia izateko; eta nahikoa da esaldi bakoit za gramatikala izatea, testu osoa egokia izateko.

Baina testuak ere baditu bere legeak. Hauek ez dira arau gramatikalak bezain zorrot zak eta it su-it su bete beharrekoak. Horiek ez betet zeak ez dio hi zkunt z izaerarik ukat zen testu bati. Baina hit z-ordena batek erraztu egin lezake komunikazioa, eta beste batek oztopatu. Eta hori garrant zi handikoa da hi zkunt z komunikazioan. Horrexegatik da garrant zi han-dikoa hi zkunt z erabilt zailearen gaitasun testuala ere.

Arau gramatikalak bete egin behar dira, eta estu-estu bete ere. Eta kito. Testu-legeek, ordea, erabakien eremura garamat zate; a zken batean, aukera bat zuen aurrean uzten gaituzte sarritan eta geuk hartu beharko dugu erabakia zein aukera hobet si. Hain zuzen, horixe da gaitasun estra-tegikoa: erabakimena; erabaki egokiak hart zeko gaitasuna.

Erabaki horiek, apurka-apurka, ohitura bihurt zen dira idazle bakoit zean; eta ohitura horiek, estilo. Eta, norbanakoaren ohitura horiek zabalduz doa-zen neurrian, talde edo gizarte baten ohitura eta usadio bihurtuko dira; a zken batean, tradizio. Eta tradizio horren baitan eta eraginez ikasiko du ikasle bakoit zak hi zkunt za erabilt zen, gaitasun soziolinguistikoa garatuz.

Horrela, ia oharkabean, bata bestearen ondoren aipatu ditugu, banan--banan, gaitasun komunikatiboa osat zen duten lau gaitasunak: gaitasun

132 Pello Esnal

2. Hiru puntu zehat z langai

2.1. Testu-antolat zaileak

gramatikala, gaitasun testuala, gaitasun estrategikoa eta gaitasun sozio-linguistikoa. Horretaz jabetu ahalean goaz pasat zen ikuspegi gramatikal hut setik ikuspegi komunikatibora (HABE, 1999: 19-20).

Eta ikuspegi komunikatibo honen baitan zuzenduko ditugu aipatutako bi uste okerrak, batetik, dagokion esparrua (funt se zkoa baina muga-tua) aitortuz gramatikari eta, bestetik, dagokien zeregina aitortuz testu--legeei, estrategiei eta soziolinguistikari. Bai: uste baino t xikiagoa da gramatikaren eremua eta uste baino helduleku gut xiago eskaint zen digu gramatikak; eta, neurri berean, uste baino erant zukizun handiagoz jokatu behar dugu hi zkunt zaren erabileran.

Horrexegatik, “Hit z-ordena lant zen” dio artikuluaren izenburuak; hit z-ordena ere landu egin behar baitugu, gaitasun estrategikoa garatuz eta gaitasun honekin osatuz eta hornituz gaitasun gramatikala, gaitasun testuala eta gaitasun soziolinguistikoa.

Hiru puntu zehat z landuz jabe gaite zke hobeto horretaz guztiaz.

##

Hit z-ordena ent zun orduko, Altube eta galdegaia etort zen zai zkigu gogora, askori behint zat. Baina hit z-ordena ez da soilik galdegai kon-tua. Besteak beste, hit z-ordenarekin lotuta daude, galdegaia ez ezik, mint zagaia, mint zagai hanpatua, iru zkina eta, honen baitan, galdegaia. Eta baita testu-antolat zaileak ere.

Horietako hiru landuko ditugu hemen: testu-antolat zaileak, mint zagaia eta galdegaia.

##

Lehendik ere landua dugu testu-antolat zaileen gaia (Esnal, 2002a, 2002b, 2008c; Elosegi, Esnal, 2004; eta HIZPIDE honetan bertan, lauga-rren kapituluan). Eta saiatuak gara 1) bereizten ikuspegi gramatikala eta diskurt sibo-testuala (komunikatiboa), 2) zehazten testu-antolat zaileen eremua, 3) zerrendat zen eta sailkat zen testu-antolat zaileak, 4) zehazten testu-antolat zaileen ezaugarriak eta funt zioak (tarteki izatea [bat zuk], lokailu izatea, eta iragarle izatea), 5) erreparat zen testu-antolat zaileen mugikortasunari: zein mugi daite zkeen eta zein ez, eta 6) lant zen beraien erabilera estrategikoa.

Eta, hain zuzen, honako hau dugu idat zia testu-antolat zaileen erabilera estrategikoa dela-eta, zazpi estrategia zehat z aipatu aurretik (Elosegi, Esnal, 2004: 77-78; HIZPIDE honetan, laugarren kapituluan):

Batetik, arauen mundua dago hi zkunt zan. Eta horiek betet zen lagunt zen digu gaitasun gramatikalak. Arauek, ordea, gut xienekoa markat zen dute. Eta, (ia) beti, hit z egiterakoan eta idazterakoan, aukera bat baino gehiago geldit zen zaio hi zkunt z erabilt zaileari. Adibidez:

Nik, egia esan, arrant zale edo baserritar izatea nahiago nuke; baina ez naiz, zorit xarrez, ez arrant zale eta ez baserritar.

133Gramatika

2.2. Mint zagaia

Esaldi honetan, nik behar du izan –eta ez ni–, esaldia gramatikala izango bada. Era berean, ez lit zateke gramatikala izango beste honako hau:

* Nik izatea nahiago, egia esan, arrant zale edo baserritar nuke; baina ez naiz, zorit xarrez, ez arrant zale eta ez baserritar.

Baina, behin arau gramatikalak betez gero, aukera bat baino gehiago du hi zkunt z erabilt zaileak. Adibidez, egia esan kokat zeko. Edo zorit xarrez tartekat zerakoan:

Egia esan, nik arrant zale edo baserritar izatea nahiago nuke;

Nik, egia esan, arrant zale edo baserritar izatea nahiago nuke;

Nik arrant zale edo baserritar izatea nahiago nuke, egia esan;

baina, zorit xarrez, ez naiz ez arrant zale eta ez baserritar.

baina ez naiz, zorit xarrez, ez arrant zale eta ez baserritar.

baina ez naiz ez arrant zale eta ez baserritar, zorit xarrez.

Hi zkunt z erabilt zaileak behin eta berriro hart zen ditu erabakiak, hi zkunt za ahoz nahi idat ziz baliat zean. Dela berak dituen arazoengatik, dela hart zailearengana hurbilt zeko, dela hi zkunt zaren egoera soziolin-guistikoagatik, dela komunikazioa errazteko edo biziagot zeko…

Euskararen kasuan, ezagunak dira egoera soziolinguistikoak eragindako oztopoak, edo euskararen beraren garapen mugatuari dari zkionak.

[…] hain zuzen, testu-antolat zaileen erabilera estrategikoan dago, neurri handi batean, testugint zaren gakoa eta gaitasun testualaren gilt za.

Gai egokia da testu-antolat zaileena, ikusten hasteko zer esan nahi duen hit z-ordena lant zeak.

##

Testu-antolat zaileena baino gai konplexuagoa da mint zagaiarena. Horregatik, lerrokada hasierako mint zagaira mugatuko gara artikulu honetan, adibide bat zuk lagun eta beti ere jakint zat emanda zer den mint zagaia (Euskalt zaindia, 1987a: 26-29; 1991a: 360-364; 1993: 24-25).

Aurreneko adibidea lehen ere erabilia dut (Esnal, 1998: 36-37), eus-kal got zainen idat zi elebidun batetik hartuta (Euskal got zainak, 1998: 14-15), intent zio osoz. Ondo baitakigu zenbat lant zen eta zaint zen dituen Elizak, edukiaz eta formaz, bere idat ziak.

Erdal pasarteak, jatorri zkoak, honela dio:

Celebrar la Pascua de la resurrección es mirar con el corazón abierto de par en par a la vida eterna esperada como la vida defi nitiva y verdadera. Es reconocer el amor inmenso de Dios que nos asocia a su vida espiritual y a su gloria eterna. Es sentirse mayor y más importante que todas las cosas de este mundo. Es recuperar la libertad para usar de todo lo que hay en el mundo con sabiduría, sin ser esclavo de nada ni de nadie. Es recibir el don de ayudar a vivir a los demás en el gozo anticipado de la comunión universal.

Euskal bert sioak, berriz:

134 Pello Esnal

Behin betiko eta egia zko izango dela espero dugun bizi betera begira jart zen gara, bihot za zabal-zabalik, piztuerako Pa zkoa ospat zean. Jainkoaren neurrigabeko maitasuna aitort zen dugu, Berekin bat egin nahi baikaitu bere bizit za espiritualean eta betiereko ospean. Mundu honetako gauza guztiak baino gorago eta garrant zit suago sentit zen gara. Munduko gauzak zuhurtasunez erabilt zeko askatasuna berreskurat zen dugu, ezeren eta inoren esklabo izan gabe. Lagun hurkoari bizit zen lagunt zeko dohaina hart zen dugu, denen elkartasuna aurrez gozatuz.

Berehala igart zen zaio: it zulpena ez dago estu-estu egina. “Berdintasun dinamikoa” deitutako irizpidea erabili du it zult zaileak (Et xezarreta, 1981: 203), baina alderdi testuala kontuan hartu gabe.

Ikuspegi gramatikaletik begiratuta, baliokideak dira bi pasarteak. Biak dira zuzenak esaldiz esaldi. Biak daude esaldi zuzenez osatuak. Biek betet zen dituzte gramatika-arauak. Hit z batean, biak dira gramatikalak.

Ikuspegi testualetik begiratuta, ordea, ez dira horren baliokide. Erdara zkoa, oso egoki antolatuta dago, mint zagaia buru-buruan duela [“Celebrar la Pascua de la resurrección”] eta mint zagai horrekin egoki lotutako esaldiz osatua, hauetako bakoit zaren hasierako “es” adit za lotura. Euskara zko testuan, aldiz, lehenengo esaldiaren amaieran dator mint zagaia [“piztuerako Pa zkoa ospat zean”], eta askoz ere e zkutuagoa da, nahiz eta badagoen, mint zagaiaren eta ondorengo esaldi bakoit zaren arteko lotura.

Bestela esanda, testu egokia da lehenengoa, bai ikuspegi gramatika-letik, bai ikuspegi testualetik begiratuta. Bigarrenak ere ez du inolako ait zakiarik gramatikaren aldetik; baina desegokiagoa da ikuspegi tes-tualetik. Eta horrek irakurgait zago bihurt zen du.

Horiek horrela, jatorri zkoa ikuspegi testualaz it zult zeko, hasiera-hasie-ran ipini beharko dugu mint zagaia; eta, ondoren, ageriago adierazi esaldi bakoit zaren mint zagaiarekiko lotura eta egin beharreko gainerako aldaketak ere egin: esaldien baitako hit zen ordenarena-eta. Honela-edo (Esnal, 1998: 38; azpimarratuta doaz mint zagaia eta lokailuak).

Piztuerako Pa zkoa ospat zean, begira jart zen gara, bihot za zabal-zaba-lik, behin betiko eta egia zko izango dela espero dugun bizi betera. Eta Jainkoaren neurrigabeko maitasuna aitort zen dugu, Berekin bat egin nahi baikaitu bere bizit za espiritualean eta betiereko ospean. Eta mundu honetako gauza guztiak baino gorago eta garrant zit suago sentit zen gara. Eta munduko gauzak zuhurtasunez erabilt zeko askatasuna berresku-rat zen dugu, ezeren eta inoren esklabo izan gabe. Eta lagun hurkoari bizit zen lagunt zeko dohaina hart zen dugu, denen elkartasuna aurrez gozatuz.

Ez da irtenbide bakarra. Agian, egokiena ere ez. Berehala it zuliko gara adibide honetara.

Osa dezagun hori pare bat adibiderekin. Koldo Mit xelenarena da lehe-nengoa. Honela dio, Anabitartek idat zitako Poli eleberria hizpide (Mit xelena, 1988b: 105; pasartea ondo ulert zeko, kontuan izan behar da Anabitarte bera dela Patrones y capitanes de yate obraren egilea ere):

135Gramatika

2.3. Galdegaia eta sasi-galdegaia

Poli, Donostiako kaieko umezurt z bihurria, it sasora darama egileak, ihes egiteko ait zakiarekin bada ere. It sasert zean jaioa izanik maite baitu it sasoa, Patrones y capitanes de yate argitara berria duen egileak bezalaxe. Gero, lehorreraturik, lehengo ezinegonak berak darabilelako edo, komeriante bat zuekin abiat zen zaigu berriz Nafarro-Gipu zkoetan barrena. Ez, ordea, luzarorako. Et xateilapeko egonaren gozoa labur bederen ezaguna duelarik, ez zaio gehiago ahaztuko. Eta, emazte eta et xearen jabe egin ondoren ere, ez du Elizondon et siko. Ezin baitaiteke izan, ez sort zailearent zat ez bere umearent zat, Paradisuaren ant zekorik lur honetan, Donostian izan ezik, eta kai inguruan inola ere.

Horra hor, Poli mint zagaia, lerrokadaren buru-buruan, ondorengo esal-dien (a zkenekoarena ez beste guztien) mint zagai.

Baina mint zagaiak, lerrokada osoa ez ezik, lerrokada gehiago ere har dit zake, Andoni Egañaren pasarte honetan Galán kapitainak bezala (Egaña, 1998: 80-81):

Galán kapitainak buru-imint zio batez García Hernández kapitaina eta Labaka eta Murcia sarjentuak gelatik aterarazi zituen. Ez zituen Ateneoko zibilak tamainako erabakian nahasi nahi. Korridorean, kriseilu dardarti baten argitara, inoiz baino zurbilagoa zirudien, lokietako zain ttiki denak leherzori. Sakon hartu zuen arnasa bi-hiru bider. Beheko ezpainaz goikoari ausiki egiten zion behin eta berriz, behekoaren indarrez goikoaren toles-tura gehiegi zkoa lixatu nahi balu bezala. Zalant zan zegoen.

–Bagara ala ez gara? –zalant za hit z bihurtu zuen.

Villasanteren hasierako pasartean ere, bi lerrokada hart zen ditu buru--buruko mint zagaiak (euskarak). Horrexegatik ezaba daite zke ondo-rengo euskara guztiak.

Euskarak behar du prosa egiteko moldea ongi fi nkatua eta trenpatua izan. Hau da, segur aski, [euskarak] duen premia gogorrenetako bat. Hori duen egunean, [euskara] bere bi zkar-hezurraz horniturik izanen da. Eta hori ez duen bitartean, tresna alferra izango da, gai ez dena, zeregin askotarako balio ez duena.

[Euskara] hi zkunt za bizia izan dadila: horra gure mint zairaren premietan lehenbizikoa; baina horren hurrengo, prosa egiteko tresna moldaturik edu-kit zea da, ene ustez, bigarrena.

Baina mint zagaiarena, esan bezala, ez da amait zen lerrokadaren hasie-rako mint zagaiarekin. Hala ere, oraingoz honetan uzten dugu.

##

Galdegaiari buruz ere, oinarri-oinarri zko lana da Euskalt zaindiaren Gramatika bat zordeak egina (Euskalt zaindia, 1987a: 30-36; 1991a: 364--370; 1993: 25-29). Lehen oinarri zko ekarria azpimarratua dut 1. ata-lean: funt zio-egituraren eta mint zagai-egituraren arteko berei zketa, eta galdegaia iru zkinaren baitan kokatu izana.

Baina, horretara mugatu gabe eta beste berei zketa bat ere eginez, ikusia dugu galdegaiaren gaia ez dagokiola gramatikari, eta galdegaia berez berdin koka daitekeela adit zaren aurrean edo at zean.

136 Pello Esnal

Era berean aipatu dut nola, nahiz eta hori horrela izan berez, Hegoaldean ohituak gauden ia ehun urteko usadioz galdegaia (baie zko esaldietan) adit zaren aurrean ikusten irakurt zerakoan eta ipint zen idazterakoan; edo nola, bestela esanda, SOA hit z-ordenara jarriak gauden.

Hala ere, ohart gaitezen: ahoz eta kantuetan sarri samar erabili ohi dugu SAO hit z-ordena, inolako harridurarik gabe. Esaterako:

Gernikako arbola da bedeinkatua.

Idat ziz, bestelako hit z-ordenaz idat ziko genuke gaur askok:

Gernikako arbola bedeinkatua da.

Baina harrigarria egiten zaigu Orixeren honako hit z hauek irakurt zea (Ormaechea, 1918: 8):

Queriéndonos decir el bardo Iparraguirre que el árbol de Guernica era bendito, nos dijo: “el árbol de Guernica es el que ha sido bendecido”. Solo por no haber puesto el da al fi n, con lo cual alteró no solamente la sintaxis, sino también el acento; ó por mejor decir, no solamente alteró el acento, sino también la sintaxis; que lo uno y lo otro son inseparables en nuestra lengua.

Harrigarria egiten zaigu, gutako inork ez duelako ulert zen kantuaren hasiera hori Orixek dioen moduan. Eta, hain zuzen, pasarte horrek ezin egokiago laburbilt zen du non dagoen Altuberen-eta funt se zko errakunt za, lehen atalean salatu duguna: doinua eta hit z-ordena lotu nahi izanean. Bide batez: Altubek ere badakar “Gernikako arbola” kan-tuaren adibide hori Erderismos liburuan (Altube, 1975: 28), akastunt zat joz eta Orixeren lana aipatuz oin-oharrean.

Horiek horrela, orain hobeto ulertuko dugu Gramatika bat zordearen bigarren oinarri zko ekarria (Euskalt zaindia, 1987a: 30; 1991a: 364-365; 1993: 25-26; 1987ko liburutik hartu dut pasartea, eta bertakoak dira letra lodiak; aldaketa bakarra egin dut: iru zkina idat zi, 1993ko bert sioan bezala, eta ez lehen bietako ira zkina):

Gramatika askotan iru zkina eta galdegaia nahasirik agert zen dira, baina hobe lit zateke bi kont zeptuak elkarrengandik bereiztea. Galdegaia, hortaz, iru zkinaren barnean “hanpatua” den elementu gisa kont sidera genezake. Kont zeptu hert siagoa, beraz. Horrenbestez, ohart gaitezen mint zagaiaz hit z egin dugunean ere mint zagai “hanpatua” ager zitekeela esan dugula. Bada, hemen ere ant zera: iru zkinaren barruan elementu bat ager daiteke denen gainetik nabarmen eta hori izanen dugu galdegaia.

Ordena ez markatua duen perpaus batean ikus daiteke guzti hau:

Pat xik esnea edan du

Perpaus horrek, jakina denez, bi interpretazio diferente izan dit zake: batean, esnea ez da hanpatua, zer gertatu den edo Pat xik zer egin duen besterik gabe esaten baitu. Beste interpretazio batean, alabaina, Pat xik zer edan duen esaten du hiztunak (aurkarit zako joko batean ikusten den bezalaxe: eta ez ardoa).

137Gramatika

Iru zkina (hau da, esnea edan du) berdina da bi interpretazio horietan, baina bigarren interpretazioan baizik ez da agert zen galdegaia (esnea). Esan gabe doa, mint zat zen garenean, desberdinketa hori ederki egiten dugula, esnea edan du ez baita bietan molde berean esaten.

Ezaguna dugu hasierakoa: ez ditugu nahasi behar iru zkina eta galdegaia; iru zkinaren baitako elementua da galdegaia. Ondoren dator oinarri zko ekarria, irakurri berria dugun horretan laburbilt zen dena: “bigarren interpretazioan baizik ez da agert zen galdegaia”. Funt se zko hit zak dira. Azpimarra dit zagun.

Ohituegiak gaude (baie zko esaldietan) adit zaren aurrean doana galde-gait zat jot zen. Baina gogoan har dezagun Gramatika bat zordeak esana: elementu hanpatua denean soilik da galdegaia; doinu enfatikoz nabar-ment zen denean. Esaterako, “el aplauso”, “el aplauso le llamaban a aque-lla tortura” esaldian.

Altubek ere ondo defi nitu zuen galdegaia, lehen momentuan: elementu hanpatu eta enfatiko bezala. Baina berehala lerratu zen. Eta zaku berean sartu zituen elementu hanpatua (benetako galdegaia) eta ez hanpatua (sasi-galdegaia), eta biak jo zituen galdegait zat.

Idaztean, guk ere biak nahasiz jarraitu dugu luzaroan, eta hala jarrait zen dugu oraindik. Izan ere, beti dago galdera bat egiterik esaldi bat idat zi aurretik, nahiz eta testuinguruan galderarik egon ez. Eta galdegait zat jot zen dugu erant zuna, nahiz eta gehienetan sasi-galdegai baizik izan ez. Eskerrak gero, sasi-galdera hori irakurt zean, ez diogun doinu enfa-tikoa ematen; hain zuzen, galdegai ez delako. Senaz (oharkabean) zuzen jokat zen dugu: doinu enfatikorik gabe irakurt zen. Baina teorian eta idaztean nahasi egiten ditugu gauzak, eta galdegait zat jot zen dugu sasi--galdegaia ere.

Galdegaia elementu enfatikoa izateak, bestalde, beste ondorio batera gara-mat za: enfatikoa bada, elementu urria da. Oso gut xitan ematen da, bai eus-karaz eta bai beste hi zkunt zetan. Beraz, alferrik ibiliko gara euskara zko esaldi guztietan galdegai bila. Konta ahaletan soilik aurkituko dugu.

“Gernikako arbola da bedeinkatua” kantuaren lehen esaldian ere ez dago galdegairik, ez ordena horretan (SAO) eta ez “Gernikako arbola bedeinkatua da” ordenan (SOA), nahiz eta beti galde diezaiokegun geure buruari “zein da bedeinkatua?” edo “nolakoa da arbola?”. Edozein erant zun emanda ere eta esaldi hori edozein ordenatan idat zita ere, hor ez dago elementu hanpatu edo enfatikorik. Beti ere, testuinguru horretan.

Are gehiago: bi ordenak dira, berez, ez markatuak. Besterik da, gaur egu-nean, Hegoaldean ohituagoak egotea SOA ordenara, idat ziz behint zat, a zken ia ehun urteotako usadioz. Eta ondo kontuan hart zekoa da hori ere, zuhur joka dezagun.

Zuhur jokat zeak ez du esan nahi, ordea, lehenean jarrait zea. Beharrak agint zen baitu. Eta eskuhar baitugu Iparraldeko tradizio idat zia ere, eta eskurago eguneroko guztion aho zko hi zketa.

138 Pello Esnal

Bide batez: mint zagai-egituraz ari garenez –eta ez funt zio-egitu-raz–, hobe dugu GA (galdegaia, adit za) edo AG ordenaz hit z egin, M (mint zagaia) oraingoz alboan ut zita; eta, zehat zago jokatuz, (S)GA ordena edo A(S)G ordena erabili, S horrekin sasi-galdegaia izendatuz eta (S)G formulaz galdegaia edo sasi-galdegaia adieraziz (aldian aldikoa eta bereizi gabe).

(S)GA ordena erabilgait za denean

(S)GA ordena erabilgarria da esaldi mot zetan, baina erabilgait zagoa luzeetan, eta buruhauste handiak sort zen ditu it zulpenetan. Gauzak a zken muturreraino eramanez, hona hemen adibide bat (Ararteko, 1991: 13):

Txosten honen helburua Ert zant zak nahiz Udalt zaingoak at xilotutakoak askatasunik gabe ordu bat zutan, berriro aske ut zi edo, agiango epaia egin dakien, epaikarien esku jarri arte egoten direneko, Euskadiko udal kala-bozo eta Ert zant zaren expet xeen [sic] benetako eta lege-aldetikako egoera aurkeztea da.

Esaldi nahasia da oso, eta ez da konpont zen soilik da adit za aurreratuz (“t xosten honen helburua” mint zagaiaren ostera eramanez) eta gaine-rakoa at zean ipiniz. Nolanahi ere, argi erakusten du zer-nolako arazoak ditugun euskara zko hit z-ordenarekin, nahiz eta –bistan da– a zken hamabost urte hauetan aurrerabiderik egin den.

Aho zko testuetako erreferent zia

Aho zko testuetan, errazago aurkit zen dugu A(S)G ordena.

Hegoaldeko adibideetara mugatuz, gogora dezagun nola ematen zituen Alfonso Irigoyenek gaiak Euskalt zaindiak antolatutako bert solari--t xapel ketetan (Bert solariak, 1963: 24-25; 36):

[Azpillagari eta Mit xelenari] Ofi zioa emango diegu orain alkarrekin teman egin dezaten.

Azpillaga izango da Donostiako guardia bat, kale-kantoi batean geldi dagoena, eta Mit xelena Gipu zkoako erri t xiki bateko baserritarra. […]

[Zabaletari eta La zkao Txikiri] Ofi zioa emango diegu orain alkarrekin teman egin dezaten. Iruna bert so.

Zabaleta izango da pistolerua, eta La zkao-Txiki banku batean enpleatua dagoena. Sartu da pistolerua bankuan ta bertan aurkit zen dan enpleatuari, pistola eskuan duela, bankuko diru guzia eskat zen dio.

Manuel Lasarte bert solariak, honelako erant zunak eman zi zkion kazeta-riari, elkarri zketa batean (Arzallus, 2002):

Bert soak ematen zidan niri bizit zeko adina, hemezort zi urte nituenean. Neroni bakarrik bizit zeko adina.

Orduan egin behar zen bert sotako abisua zegoenean joan, eta ez zegoenean lan.

139Gramatika

Bert solariak behar luke, beste edozein ofi ziotan bezala, ofi zial on batek irabazten duen soldata urtean.

Niri bert soak eman di zkit gauza sentimentalak. Lagunen adiskidetasuna, bat. Herriak ezagut zeko egokiera, bi.

Bert solariekin nik ez dut okerrik izan. […] Nik faltatu baldin badut eta norbaitek baldin badauka errezelo hori, nik zer erru daukat ba?

Nikolas Segurola frant ziskotar gaztagileak, berriz, honela erant zuten dio kazetariari, honek ea errezatuta joan den gazta-t xapelketara galdetu-takoan (Ibargut xi, 2004):

Errezatu? Zertarako? Gazta t xapelketa irabazteko? Hori egoismoa lit zateke. Hori da errezat zea bezala gure futbol ekipoak irabaz dezan; eta beste ekipokoek ere errezat zen badute, orduan zer?

Bestalde, A(S)G ordena behin baino gehiagotan aurkituko dugu, jakina, aho zko jardunaren harian idat zitako testuetan ere. Esaterako, honela hasten du Sebastian Salaverriak Neronek tirako ni zkin autobiografi a (Salaverria, 1964: 9):

Ni mundu ontara sortu nint zan Abenduaren 26-an, 1915-garren urtean, gaubeko amabietan, Oiart zun-go partean dagoan Elbit xuri izena duan baserrian.

Ordena horixe erabilt zen du, sarri samar, Jose Antonio Oar-Artetak ere Zaar-barri liburuan. Adibidez (Oar-Arteta, 1991: 90-91):

Bein batean gizon aldrat xu batek eztabaida auxe atara eban, mai baten ingeruan jarrita egozala: Zein ete zan munduko at segiñik andiena? Batek esan eban munduko at segiñik andiena zala aragikiñekin goizalt zea, oneik goiz-goizerik eukiten ebela gibel-jana, saieski, okela-erre, ardau, akeit edo kafe, edari-bizi ta gaiñerakoa. Beste batek esan eut san at segiñik ederrena zala, “abadeekin ba zkalt zea”, onen lapikot xua t xikia, baiña gozoa izaten zala-ta…

Eta hit zaldiren baterako idat zitako testuan? Koldo Mit xelenarena da, esaterako, ondorengo pasartea; 1956ko irailean idat zi zuen, Arant zazun egingo zuen hit zaldirako, Euskalt zaindiak gerra ostean egindako lehen bilt zarrean (Mit xelena, 1998: 469):

Naiko bildurrekin agert zen naiz zuen aurrean, ta bi gauzengatik: batetik, ba, bat batean neukan edo esanda neukan it zaldiaren gaia aldatu duda-lako. Jakina, orretan eztuzue gauza aundirik galduko; izlaria aldatu izan balit z, oraindik, baño gaia bakarrik izan da. Eta bigarrena, ba, nere gain badaukadalako, zerbait bildur izateko gaia badaukadalako. Alegia, ni bal-din banint z fabrika nagusi bat eta ari baldin banint z Euskalerriko mendiak murrizten, Euskalerria kanpoko langillez betet zen, ba ni batere bildurrik gabe agertuko nint zake zuen aurrean. Mundu guztiak daki orrelakoak eztirela euskararen et sai. Baño euskerak, zenbaitek uste dutenez et sai bat du, eta et sai ori da linguista. Zorit xarrez ni saio orretakoa naiz.

Adit za aurrerat zen

Apurka-apurka, ari gara aldat zen (S)GA ordena zurruna. Ez dago mai-surik beharra bezalakorik.

140 Pello Esnal

Bidea urratuz, aholku erabakigarria eman bide genuen Zubimendik eta biok –“adit za aurreratu”– adit za ahalik gehien aurrerat zea ahol-katu genuenean (Zubimendi, Esnal, 1993: 199-205). Hala ere, ez ginen ausartu esatera “galdegaia nahiz sasi-galdegaia adit zaren at zera pasa”.

Urrat s hori IVAPeko lankideek egin zuten, “adit z deklaratiboak aurrera pasa” aholkatuz (IVAP, 1994: 54). Gero, Egunkarikoek garatu zuten aholkua beren estilo-liburuan (Egunkaria, 2001: 34-35). Eta IVAPekoek beraiek jarraitu dute osat zen: “defi nizioetan eta zerrenda luzeetan, laburrena aurrera” (IVAP, 2003: 224-225), “adit z deklaratiboak aurrera pasa” (IVAP, 2003: 225-227), “adit za aurreratu” (IVAP, 2005: 127-131). Eta, oraint su, Berriakoek berritu dute, “adit za, lehenbailehen” aholkua zenbait estrategiaz hornituz (Berria, 2006: 31-32).

Praxia ere terrenoa irabazten doa pixkana-pixkana. Esaterako, Andoni Egañaren Pausoa noiz luzatu eleberritik hartuak dira ondorengo adibi-deak (Egaña, 1998; ikus gehiago eranskinean):

Joseba zen herriko gazte bat, Frai Kandidorekin eskolan ibilitakoa, igande ilunt ze batez Erniotik bueltan, gerrian behera zint zilikaturiko xingola edo oihal-zerrenden artean hiru –t xuria, gorria eta berdea– aldaka bate-rant z propio bereizi eta Guardia Zibilaren kuartelaren aurretik pasatu nahi zuena. (72-73)

Lozano sarjentua zen gizarajo bat, gizon zint zoa eta kirol-zalea inon bazen. (85)

Amait zean bikarioak esan zidan ongi aritu nint zela, baina pizarren bat beharturik, gogort xo, errietan bezala. (108)

Bilduko zituen usadioa eta etorkizuna. Eta bilduko zituen lurralde haren izena eta biztanleen izena. Dena bilduko zuen Jacetania! hot s eginda. (120)

“Eta Erregea? Zuetariko edonor baino bi zkorragoa al da? Langileagoa? Finagoa akaso? Ez, ez da. Da alferragoa, zabarragoa, ezgauzagoa, hemen, Jacako herrian bildu garenon arteko edonor baino.” (122)

A zken adibide honetakoa da ausartena. Baina gramatikala da. (Ikus, bide batez, Mit xelena, 1988b: 153-154; oin-oharra.) Horren ildotik, honela ere it zul genezakeen euskal got zainen pasartea:

Piztuerako Pa zkoa ospat zea da begira jart zea, bihot za zabal-zabalik, behin betiko eta egia zko izango dela espero dugun bizi betera. Da aitort zea Jainkoaren neurrigabeko maitasuna; Berekin bat egin nahi baikaitu bere bizit za espiritualean eta betiereko ospean. Da sentit zea mundu hone-tako gauza guztiak baino gorago eta garrant zit suago. Da berreskurat zea munduko gauzak zuhurtasunez erabilt zeko askatasuna, ezeren eta inoren esklabo izan gabe. Da hart zea lagun hurkoari bizit zen lagunt zeko dohaina, denen elkartasuna aurrez gozatuz.

Eta Unai Elorriagarena da hau (Elorriaga, 2003: 34):

Dalíren koadroak, esaterako, ez dira argiak edo ederrak edo presentableak: Dalíren koadroak dira karismatikoak.

141Gramatika

Eranskina

1. Deskripzioak, defi nizioak eta

ant zekoak

Dena den, bizirik dago zorionez Iparraldeko tradizio baliot sua. Esaterako, honela diote Jean Harit schelharrek eta Pello Salaburuk (Harit schelhar, Salaburu, 1999: XV):

XX. mendeak euskararen alorrean ezagutu ditu bi hi zkunt zalari haundi, biak euskalt zainak eta biak unibert sitateko katedradunak. Bietarik gaz-teena, euskalduna, Euskal Herriko Unibert sitateko irakaslea, Koldo Mit xelena izan da, tesia irakurri zuenetik, zine zko maisua bai euskal iker-ketetan eta bai Euskalt zaindian. Haren obra publikatua izana da, idat zi dituen liburuak eta artikuluak baliatuak dira edozein tesitan mundu zabalean.

Zaharrena, René Lafon, sortu zen Merignac hirian 1899-an. Frant ziako eskola nagusietan estudioak eginik (Ecole Normale Supérieure de la rue d’Ulm) fi losofi a irakasle izana da Alençoneko, Paueko eta Bordeleko biga-rren mailako ikastet xeetan. Pauen bizi zelarik, Vendryes hi zkunt zalaria-ren aholkuari jarraikiz, oporrak pasat zen zituen Larreñe Zuberoko herri ttipian euskara ikasi nahiz. Hamar urteren buruan menderat zen zuen xube-rera ez zituelarik batere baztert zen bert ze euskalkiak. Berak salatu du zer lan nekea izan zen euskararen ikastea: “Nik üskararen ene bürialat sarra-razteko behar ükhen khosta xüt eta lüze bat igan, Larrañekua. Biga bos-tetan igan dit, huñez, khargatürik, ekhitolzian. Ordian gazte nündüzün.”

Pixkana-pixkana ari gara ohart zen zer esan nahi duen ikuspegi gra-matikaletik ikuspegi komunikatibora igarot zeak; eta, zehat zago, zer esan nahi duen gaitasun testuala, gaitasun soziolinguistikoa eta gaitasun estrategikoa lant zeak.

##

Eranskin honetan, hogeita hamalau adibide bilt zen ditut, lau mult zotan banatuta. Denak dira Andoni Egañaren Pausoa noiz luzatu eleberritik hartuak (Egaña: 1998) eta denak A(S)G ordenaren lekuko. Gehiago ere badarabilt za obra horretan, baina nahikoa izan dezakegu hauekin.

##

Joseba zen herriko gazte bat, Frai Kandidorekin eskolan ibilitakoa, igande ilunt ze batez Erniotik bueltan, gerrian behera zint zilikaturiko xingola edo oihal-zerrenden artean hiru –t xoria, gorria eta berdea– aldaka bate-rant z propio bereizi eta Guardia Zibilaren kuartelaren aurretik pasatu nahi zuena. (72-73)

Lozano sarjentua zen gizarajo bat, gizon zint zoa eta kirol-zalea inon bazen. (85)

“Badira zenbait gauza goitik behera egin beharrekoak, eta horietako bat da sermoia”, esan zien… (97)

–Mendekua da gai zki egin dizula uste duzun hari t xapon beraz ordaint zea. (109)

Mendekua zen berez, kalte egin dizutela uste izan, denbora tarte bat iga-rot zen ut zi, eta ustez kalte egin zizun hari tamainako kaltea egin nahia. (109)

142 Pello Esnal

2. Adit z deklaratiboekin

Alfi letan bata izango zen Casares Quiroga, begi-handia, belt zarana, izuti it xurakoa. Eta bestea, ume aurpegidun ilea at zerant z behartutako bat: Jose Antonio Primo de Rivera. (137)

–Gure irit zia da ot soaren ahoko zulora sart zen ari garela –esan zuen batek. (166)

Buruan egunak, izenak eta gauzak hart zen izan naiz beti pattala. (171)

Ni izenak eta gauzak buruan hart zen izan naiz t xarra. (173)

Baina ni Inazio naiz, hut saren hurrena, eta Frai Kandido da Frai Kandido. (175)

Gainera, belarriak ere ditut erneak, ernerik bada. (177)

Orduan onena zuten, Galloren irit ziz, nola edo hala haiekin hit z egitea. (202)

##

Amait zean bikarioak esan zidan ongi aritu nint zela, baina pizarren bat beharturik, gogort xo, errietan bezala. (108)

–Ez al du hango pasarte batean esaten zent zat zeko denen aurrean bekatu egin dutenak, besteei ere beldurra sart zeko? (110)

eta esan zion adiskideari ez zegoela zertan hain mirrina izanik, inoren buruzagi izatekotan mendekoen joera beret suak onart zen behar zuela ikasi, bere buruari gut xiago begiratuz. (116)

“Eta nik diot, menduko gizonik apartena balit z ere, ba al luke eskubi-derik berak bakarrik eta gutizia noiz, orduant xe, Gobernu osoa izen-dat zeko?” (122-123)

Senak esan zidan Josebari agindutako zena zelako hura Francorent zat zuela. (177)

Javierrek kontatu zidan nola bere aitak, Kosmek, bilera horietako batera joan eta lepa-samarretik heldu eta airean ibili zuen. (179)

Salinas kapitainak kontatu zion bezpera gauez banatu zirela, eta ordu-rako urrutian behar zutela, han-hemenka purraturik. (205)

Erkaketa zilegi bazait, nik esango nuke aitorleak egin behar dituela “saludadore” lanak. (212)

Esan zidan Machado hori ona izango zela, baina ez zekiela ezer asko ingude eta kanpai-hot sen gainean. (229)

Jaengo mutil gazte batek esan zidan ez zuela asmat zen denbora nola agortu, eta esateko nik nolakoa nahi nuen eta marraztuko zi zkidala pla-noak. (229)

Alferrik esango zien haiei Estatua askatasun-zikirat zaile zela eta udalak eta gainerako bitarteko ant zutuak gaindituz, Komunak eta Sindikatuak osatu behar zirela tokian tokiko ondasunen banat zaile eta aberastasunen zaint zaile. (233)

Galán-ek zioen esateko amari, egin behar zuena baino ez zuela egin. (256)

143Gramatika

3. Bestelako adit zekin

4. Izan adi zkia esaldiaren buruan

Gure aitonak esaten zuen, azal-berrit zeko onena hondarrez igurztea iza-ten dela. (256)

–Inaziok zabaldu du kut xan zeneramana ez zela oparia –bota zion bat--batean… (276)

##

Bilduko zituen usadioa eta etorkizuna. Eta bilduko zituen lurralde haren izena eta biztanleen izena. Dena bilduko zuen Jacetania! hot s eginda. (120)

Eta erabaki zuen, erabaki hura ere okerrekoa izango zen baina, arrazoiak neurt zen edo sena zorrozten aritu ordez, zetorrena zetorrela, zetorren bezala hart zen ikastea. (123-124)

Ikasi behar omen nuen hit zak azalean zioena baino sakonerago jot zen, barrurago, muinerago. (182)

Eta sena zurkaizten hasi nint zenean, jabetu nint zen Frai Kandidoren kontu horrek bazituela adabegiak nonahi. (183)

Baina aholkua eman zidaten izateko zorrot zagoa, estut zeko gehiago umeak, eta penitent zia lazteko… (210)

##

“Eta Erregea? Zuetariko edonor baino bi zkorragoa al da? Langileagoa? Finagoa akaso? Ez, ez da. Da alferragoa, zabarragoa, ezgauzagoa, hemen, Jacako herrian bildu garenon arteko edonor baino.” (122)

Bidez joango ziren. Ez ziren ihesean zihoazen giza-samalda. Ziren Errepublikaren alde mat xinaturiko taldea, bere burua harrotasunez erakusten zuena, nahi zuenak ikusi. (152)

Zen nonbait, oso gizon arriskut sua, eta okerreko asmoak zituena. (178)

144 Pello Esnal

12. Lexikoa lant zen

HABEk, euskaldunt zearen laugarren maila diseinat zean, bazekien lexikoa izango zuela langai berezietako bat. Arrazoi askorengatik. Hasteko, eus-kara (gizarte- eta hi zkunt z) normalizazio-bidean delako eta laugarren mailako ikaslea, hain zuzen, normalizatu gabe dagoen esparru bateko hi zkunt z erabilt zaile kualifi katu (izango) delako.

HABEk lehendik ere topo egina zuen arazo berberarekin: “Laneko euskara” saileko material didaktikoa prestatu zuenean, Elhuyarren eta UZEIren eskutik.

Orain, laugarren maila garat zean, ondo datorkio orduan egina. Eta, hura abiapuntu hartuta, beste urrat s bat egin nahi du, beti ere ikuspegi didaktikora gidari eta gainerako mailetarako ere balio izango duelakoan.

HABEk, hiritar EGAdunen euskara-gaitasuna areagotu nahian, egina-hal berezia egin zuen duela urte bat zuk, lau liburu didaktiko plazara-tuz, “Laneko euskara” goiburu zutenak: Zient zia eta teknika (Elhuyar, 1986), Aurre zki-kut xak eta banka (Elhuyar, 1987), Udal-administrazioa (Elhuyar, 1988) eta Osasun-zaint za (UZEI, Elhuyar, 1992).

Orain, laugarren maila garat zen ari garenean, abiapuntu egokia eskaint zen digu material horrek, lexikoaren lanketa biderat zeko. Baina, aurretik, beharre zkoa dugu konturat zea errotik ezberdinak direla plan-teamenduz “Laneko euskara” eta euskaldunt zearen laugarren maila, HABEren kurrikulua (HEOK) jauzi-eragile. Eta eskura izango ditugu, une oro, gaia jorrat zen duten zenbait lan (Villasante, 1981; Euskalt zain-dia, 1987c; 1991b; Zalbide, 1992; Zubimendi, 2004).

Bi alde funt se zko daude “Laneko euskara”ren eta laugarren mailaren artean.

Lehena, ikuspegi osoari dagokio. Labur(regi) esanda, formula honetan bil genezake zer den “laneko euskara” (ikus hurrengo or.):

Laugarren mailak, ordea, ikaslearen gaitasun komunikatibo orokorra garat zea du helburu eta gaitasun orokor hori, aldi berean, ikasleari dago-kion jarduera-arloan gauzat zeko gait zea bera. Era grafi koan irudikatuta:

Baina beste funt se zko aldaketa bat ere eragiten ari da HEOK, kont zeptu zko eta prozedura zko edukiak bereiziz. Euskaldunt zearen lau-garren mailan ere, hiru aurrekoetan bezala, oinarri zkoa da bereiztea bi eduki mota horiek. Lexikoaren arloan, esaterako, kontua ez da jakitea halako hit za mailegu den ala ez, edo hit z eratorri den ala konposatu, edo zer motatako hit z konposatu den (dvandva, bahuvrîhi ala tatpurusa); bai-zik horiek egoki erabilt zen ikastea. Horrek ez gaitu eraman behar, hala ere, kont zeptu zko edukiak baztert zera, ezpada ondo baliat zera, jarduera

145Gramatika

1. Oinarri zko irizpideak

didaktiko eragile baten zerbit zuan. Hit z batean, lexikoa erabilt zen ikasi behar da laugarren mailan ere; eta horretarako baliatuko ditugu, besteak beste, kont zeptu zko edukiak, beti ere lexikoaren erabilera ikasteko balio lezaketen neurrian.

Errotiko planteamendu-aldaketa horrek bere ondorioak ditu; hortik sort zen dira, besteak beste, lexikoa lant zeko oinarri zko irizpideak. Hauexek ikusiko ditugu, labur-labur, lehenengo puntuan. Eta ondoren, bigarrenean, hiru testu erabiliz bideratuko dugu lexikoaren lanketa.

##

Guztira, lau oinarri zko irizpide dira.

• Lehenengoa, hi zkunt zaren ikuspegi komunikatiboaren harikoa da. Laugarren mailan ere, gaitasun komunikatiboaren lau gaitasunak lan-duko ditugu, horretarako behar diren edukiak jorratuz: soziolinguis-tikoak, testualak, gramatikalak eta estrategikoak. Eta, hain zuzen, horien baitan landuko dugu lexikoaren erabilera, era integratuan, gai-nerako osagaiekin batera, ekint za komunikatiboaren (testuaren) bai-tan, aurreko mailetan landutakoa garatuz.

• Bigarren eta hirugarren irizpideak, arestian azaldutako berei zketak eraginak dira: kont zeptu zko edukien eta prozedura zkoen artekoak. Berei zketak lexikoaren lanketa ez-exhaustibora garamat za. Horrela, albora ut ziko ditugu, lehenik, lexikoa ongi erabilt zeko beharre zko ez ditugun ezagut zak. Bigarrenik, ez ditugu hit z-arlo guztiak landuko espresuki; batetik, lehen hiru mailetan landuak izango ditugulako bat zuk (oinarri zkoenak) eta, bestetik, ikasleen beharrek aginduko digutelako zer landu.

EGA

Lane

ko

eusk

ara

Lane

ko

eusk

ara

Lane

koeu

skar

aLa

neko

eusk

ara

Lanekoeuskara

Lanekoeuskara

Lanekoeuskara

Lanekoeuskara

4.

maila

Laneko euskara 4. maila

“Laneko euskara” = EGA + xede berezietarako euskara

146 Pello Esnal

• Laugarren irizpidea, a zkenik, ortografi ari (marraren erabilerari) dagokio; uste baitugu mesedegarria izango zaigula irizpide fi nko bat zehaztea.

Ekint za komunikatiboaren (testuaren) baitan

Egitea da hit z egitea: (aho zko edo idat zi zko) testu batean gauzat zen den egitea. Eginez ikasten dugu egiten; eta lexikoa erabiliz, lexikoa erabilt zen.

Bigarren puntuan, hain zuzen, hiru testu izango ditugu abiapuntu lexikoa lant zeko. Ez dira nolanahiko testuak, baizik hirugarren eta laugarren mailako ekint za komunikatiboak gauzat zen dituzten testu ereduak. Horiek aztertuz eta horrelakoak sortuz (ekint za komunikatibo bert suak gauzatuz) joango gara lexikoa erabilt zen ere ikasten.

Ikaslearen beharren arabera

Aurreratu dugunez, kontua ez da lexikoaz jakitea, baizik lexikoa era-bilt zen jakitea. Agian, ikasleren bati ondo etorriko zaio jakitea dena delako hit za mailegu edo eratorri edo elkartu dela, baina beste bati ez; eta alderant ziz. Horregatik ikusi behar dugu zer neurritan eman ikasleei kont zeptu zko edukiak eta zer neurritan ez; eta, horrekin batera, testu jakin bateko zein hit z landu eta zein ez.

Sei hit z-sail

Gainera, bigarren irizpide horren harian, ez dago lexikoaren arlo osoa landu beharrik. Lehenik landuak baitaude sail bat zuk. Bestetik, oina-rri zkoak landuz besteen lanketa ere bidera dezakegulako.

Uste dut nahikoa izan dezakegula sei hit z-sail lant zea. Honako hauek: 1) aposizioa, 2) mailegu-hit zak, 3) hit z eratorriak, 4) hit z elkartu lotuak, 5) hit z elkartu marraz lotuak eta 6) hit z elkartu marraz lotu gabeak.

Sailkapena ez da homogeneoa; hau da, irizpide bakar baten arabera egina. Baina baliagarria izan dezakegu. Orain argituko dugu sailkapen honen arrazoia.

Ortografi ari (marrari) buruz

Hit z elkartuen ida zkera dela-eta, arazoak sort zen ditu marraren erabile-rak: zein hit z elkartu lotu marraz eta zein ez.

Jakina denez, Euskalt zaindiak bost sailetan banatu zituen hit z elkartuak, idaztarauen ikuspegitik (Zalbide, 1992: 136-140): 1) bereiz idaztekoak direnak, 2) marrarekin idaztekoak direnak, 3) loturik idaztekoak dire-nak, 4) marrarekin edo bereiz idat z daite zkeenak eta 5) marrarekin edo loturik idat z daite zkeenak. Hain zuzen, a zken bi hauek sort zen dituzte arazoak.

147Gramatika

2. Adibidez

Laugarren mailan, hobe dugu Euskalt zaindiak aukeran ut zitakoetan forma bat hobestea. Eta uste dugu aurrerabide egokia eskaint zen dutela, hain zuzen, He zkunt za Sailaren Ikasmaterialen Aholku Bat zordeak egi-niko gomendioek (Zubimendi, 2004: 59-70), bai hartutako erabakienga-tik, bai izandako motiboengatik (Zubimendi, 2004: 66). Eta oraingoz, behint zat, horien arabera jokatuko dugu.

Orain, erabaki honen harian ulert zen da zergatik, (hirugarren irizpi-dean) sei hit z-sail bereiztean, hit z elkartuen loturen zer-nolakoa ere hartu dugun sailkapen-irizpidet zat, hit zen kategoriarekin batera.

##

Puntu honetan, hiru testuren lexikoa aztertuko dugu, oso era soilean.

Hiru testuak dira ereduak: hirugarren mailako ekint za komunikatibo baten isla lehenengoa (Mungia, 2004); laugarren mailako ekint za komu-nikatiboarenak hurrengo biak (Agirre, 1992; Dorronsoro, 1985).

Lanketa didaktikoaren lehen urrat sera mugatuko gara, eta beti ere adibide gisa; irakasleari berari baitagokio, bere ikasle- taldearen ara-bera, zer landu eta nola landu erabakit zea.

Esan gabe doa: lanketarako hit zak ez ditugu beti irizpide beraren ara-bera aukeratu.

Etorkinak

1. Aurreko ilunt ze batean Antiguako pilotalekura joan nint zen 21:00ak aldera, eta handik ordu laurden batera ikusi nituen etort zen. Ez ziren bat edo bi, dozenaren bat baizik. Isil-isilik eseri ziren alde batean, zer edo zer atera zuten jateko eta bertan gelditu ziren pilotariei begira. Gero, udalt zain bat zuk igaro ziren beren aurretik lasai, baina porra eskuan, eta, a zkenik, 21:30ak aldera-edo kartoi bat zuk hartuta desagertu ziren, lo-tokiaren bila, nonbait.

2. Eta gu, pilotalekuaren beste aldean, harri eta zur. Bat zuetan, haiei begira; beste bat zuetan, berriz, geure artean berriketan, sinet si ezinik…

3. Film belt z eta ilun bateko irudiak ziruditen arren, egia zkoak ziren, bene--benetakoak, mundu honetako errealitate gordinaren ondorio zuzena, mise-riak eragindakoa, alegia. Et xerik gabeko etorkinez ari naiz. Eta hement xe ditugu, gure alboan, Donostiako t xokorik donostiarrenetako batean.

4. Aurrekoa gau freskoa izan zen, et xeko epelera it zuli ginenont zat, eta nahikoa hot za, seguru aski, et xerik gabekoent zat. Lo egin al duzue sekula kale gorrian? Nik, behin, gaztet xoa nint zela, Pirinioetatik it zuli, eta Jacan autobusa galdu genuen batean. Uda zkena zen, eta lo-zaku xahar batean sartuta egin nuen gaupasa, berokia jant zita eta ongi janda. Eta, hala ere, hot zak egon nint zen gau osoan.

5. Pilotalekutik alde egin baino lehen, auzotar batekin hit z egin genuen: ingu-ruko bizilagunak beldurtuta daudela, etorkin horiek hor bertan errotuz gero, t xarrera egin dezakeelako egoerak; et xe barruan egin ohi ditugunak denon begien bistan egiten dituztela; Caritasek kalean dituen arropa bilt zeko edukiont zietatik harrapat zen dituztela jant ziak; goizean goiz Antigua auzotik Erdialdera joaten direla auskalo nora eta zertara; gainerako etor-

148 Pello Esnal

kinak (afrikarrak, amerikarrak…) lanean arit zen direla eta horiek, nonbait, ez; konponbide zaila duen gaia dela, konplexua; ez genukeela egon nahi haien larruazalean; zer edo zer egin beharko lit zatekeela lagunt zeko, etab., etab., etab.

6. Bart ederki lo egin ondoren, behin eta berriro etorri zait burura haien irudia. Eta neure baitan sentit zen dudan ondoeza arint zeko idat zi dut gutun hau. Ez dut nahi beste alde batera begiratu, ezer gertatuko ez balit z bezala. Gu beza-lako pert sonak dira, eta uste dut irtenbideren bat eskaini behar diegula. Nik, behint zat, horixe nahiko nuke.

7. Horregatik, galdera hauxe egin nahi diot etorkin horiei lagundu diezaie-keen edonori: zer egin dezakegu? Negua badator, eta ez da giro izango kale gorrian.

Alex Mungia

Aposizioa:

Antigua auzo (5)

Zenbait mailegu-hit z:

fi lm (3), errealitate (3), konplexu (5).

Zenbait hit z eratorri:

udalt zain (1), desagertu (1), etorkin (3, 5, 7), beroki (4), konponbide (5), irtenbide (6).

Hit z elkartu lotuak:

pilotaleku (1, 2, 5), gaupasa (4), bizilagun (5), edukiont zi (5), larruazal (5), ondoez (6).

Hit z elkartu marraz lotuak:

lo-toki (1), lo-zaku (4).

Autismoa

1. Autismoa haurt zaroko gaixotasun bat da; beste pert sonekiko harreman--eskasia nabarmenak dituena. Bere sintomak 2-5 urte bitartean agert zen dira; adin horretan ume normalak beren gizarte mailako portaera erabat fi nkat zen hasiak baitira, baina ume autisten gurasoak lehenagotik hasi dira konturat zen beren umea “arraroa” dela.

2. Ume autistak onegiak izan ohi dira, ia inoiz ez dute negarrik egiten edo ez dira urdurit zen, eta beren sehaskan luze egon daite zke, lasai-lasai, bakarrik egon arren. Beren gurasoen aurrean “distraituta” bezala egoten dira eta ez diete haien maitasun-ekint zei erant zuten.

3. Mint zaira-problemak, gut xi-asko grabeak, edukit zen dituzte ume autis-tek. Bat zuetan, mint zaira ez da batere garat zen; beste bat zuetan, berriz, umea hit z egiten hasten da, baina bi urte beteta, hort xe gerat zen da ez at zera ez aurrera. Autismoan oso tipikoa da beste pert sona batek esandako hit zak edo esaldiak umearen adinaren arabera automatikoki errepikat zea. Mint zairak ongi eboluzionat zen duen kasuetan ere, ez da normal garat zen (sintaxian bit xikeriak agert zen baitira) eta hi zkera monotonoa izan ohi da.

149Gramatika

4. Ume autisten beste ezaugarri bat gauza eta tresnenganako interesa da. Beren ingurugiroa konstante, beti berdin, mantent zea gustat zen zaie. Edozein aldaketak (eguneroko paseoan egin ohi duen bidean aldaketat xoren batek, edota et xean zerbait lekuz aldat zeak, adibidez) larritasun eta estuasun han-dia sort zen die. Beren portaeraren alor honek asko mugat zen ditu, behin eta berriz errepikat zen dituzten jokabide eta erritmo mult zo mugatu bat zuk soilik bereganat zen dituztelako.

5. Gaur egun, oraindik ez dira ezagut zen autismoaren sustraiak eta arrazoiak. Hasieran, ikert zaileek haurrarekiko maitasun faltagatik sort zen zela uste zuten. Baina a zkenaldi honetan, kasurik gehienetan sustrai organikoren bat, genetikaren arlokoa, badela onart zen da. Horren adibide eta lekuko da lau autistetatik hiru mutikoak izatea eta bakarra neska izatea.

6. Autismoaren arrazoi zehat za ezagut zen ez denez, gaixotasun honent zat ez dago tratamendu espezifi korik, baina frogatuta dago ume autistei heziketa berezia eskaint zen zaienean asko hobet zen direla.

7. Pronostikoari dagokionez, askoz ere hobea da bost urterekin beste pert sone-kin komunikat zeko modua duen ume autistarena, mint zaira bidez inolako harremanik ezin lor dezakeen umearena baino.

8. GAUTENAk, Gipu zkoako Autisten Guraso Elkarteak, argitaratu zuen liburuxka batetik atera dira ondorengo datu asko.

9. Zer da autismoa?

10. Leo Kranner-ek sindrome hau deskribatu zuenetik, berrogeita bost urteotan autismoaren kont zeptuak interpretazio desberdinak eduki ditu, eta honek nahaste-borraste handia sortu du.

11. Gaur egun, eta OME-ren irizpideei jarraituz, aditu gehienek Autismoa bizit zako hirugarren urtea baino lehen agert zen den jokabide mult zo bezala ulert zen dute; umea garapen normaletik oso bestelako bideetan barrena murgilt zen duten jokabide mult zo bezala, hain zuzen.

12. Gizarte-harremanetarako ezintasuna duten umeak izan ohi dira. Adibidez, beren gurasoak et xean hara eta hona dabilt zanean ez diete jarrait zen; ezta begiradarekin ere. Ez zaie kontaktu edo ukipen fi sikorik gustat zen. Ez dute lagunarteko irribarrerik; ezta kanpoko edo arrot zenganako beldurrik ere…

13. Mint zaira-garapenean at zerapenak eta trastornoak eduki ohi dituzte. Mint zaira polikiegi gara daiteke, batere ez garatu edota ongi hasi baina bat-batean eten eta geratu. Horietako erdiek, zerbait esaten ikasi dutenek, “ekolalia” deit zen zaiona edukiko dute, hau da, egiten zai zkien galderei erant zuteko oihart zun moduan galdet zailearen a zken hit zak errepikatu egingo dituzte. Bestalde, zu eta ni pert sonak nahasten dituzte.

14. Beren jostailuak erabilt zen ikasten ez duten umeak dira. Ez dute fantasia batere lant zen, eta beren jolasak sunt sikorrak (apurt zaileak) dira; monoto-noak, errepikakorrak.

15. Estimulu sent sorialekiko erant zuna ere alteratua eduki ohi dute ume hauek. Ume autista berberak, une diferenteetan, desberdin erant zungo die estimuluei (argiei, soinuei, usainei, etab.); batere ez bat zuetan eta ika-ragarri besteetan. Zenbaitetan, t xoratuta bezala egongo dira horien aurrean. Bestetan, berriz, ikusi edo at zeman ere ez dituztela egiten dirudi.

150 Pello Esnal

16. Beren garapena ez da armonikoki koordinat zen. Ume hauengan garape-naren hiru faseen (motorearen, ezagut zaren eta sozialaren) koordinazio normala ez da burut zen. Ume hauen garapen-mailak gorabehera handiak dau zka, zenbait kasutan ume horiek beren adinari dagokiona baino maila altuagoan egoten direlarik.

17. Ume batek hiru urte bete aurretik portaera horiek guztiak dituenean, autista dela esan daiteke.

18. Zer egin ume autistekin?

19. Errehabilitazio-programaren helburua hau da: gait zak jota dagoen ume bakoit zak bere gaitasun edo ahalmen potent zialik handiena lort zea. Eta horretarako, programa horiek ahalik eta ingurugiro normalizatuenean edo normalizat zaileenean aplikatu behar dira.

20. Ume autista bakoit zak programa indibidualizatua behar du; teknikariek gurasoekin batera prestatutako programa, aldi zka-aldi zka berrikusiko dena.

21. Normalean bost dira landu beharreko arlorik funt se zkoenak: eguneroko bizimoduarekin lotutako jarduerak (janztea, garbit zea, jatea, higienea eta norberaren autonomia), pedagogia espezializatua, komunikat zeko gaita-suna lant zea (edo ikastea, behar izanez gero), sozializazioa eta jokabidea-ren normalizazioa eta okupazio zko terapia.

Jabier Agirre

Zenbait mailegu-hit z:

autismo (1…), sintaxi (3), monotono (3), organiko (5), gene-tika (5), tratamendu (6), frogatu (6), estimulu (15), sent sorial (15), alteratu (15), diferente (15), motore (16), sozial (16), koordinazio (16), potent zial (19), normalizatu (19), terapia (21).

Zenbait hit z eratorri:

automatikoki (3), portaera (4), sunt sikor (14), errepikakor (14), desberdin (15), armonikoki (16).

Hit z elkartu lotuak:

ingurugiro (4, 19), lagunarte (12), irribarre (12), gorabehera (16), bizimodu (21), jokabide (21).

Hit z elkartu marraz lotuak:

maitasun-ekint za (2), mint zaira-problema (3), gizarte-harre-man (12), mint zaira-garapen (13), garapen-maila (16), erreha-bilitazio-problema (19).

Emakumea zenbait euskal idazleren begietan

1. Emakumea, lurrean azaldu zenetik, gai zki ikusia izan da, bat zuetan bere edertasunak gizonaren begiak it sutu dituelako, bestetan et saiaren eta bekatuaren zama bi zkarreratu zaiolako.

151Gramatika

2. Emakumea aztert zerakoan, ezin dugu espirituaren eta gorput zaren berei zketa klasikoa ahaztu; emakumeari gorput zaren alderditik begiratu izan bait zaio. Emakumearen gorput zari gizone zkoarenari baino garrant zi gehiago emateko ohitura dago. Gizonari espiritua-ren bertuteak izendatu ohi zai zkio eta emakumeari gorput zarenak. Pintoreek eta eskultoreek edertasun fi sikoa gehienetan emakumea-ren bidez agert zen dute. Greziarrek, gorput za berez balorat zen dutenez, ez dute eragozpenik izango gizon-irudiak ere edertasunez janzteko.

3. Kristautasunaren eragina nabarmena izan da

4. Kristautasunaren bidetik etorriko da euskal kulturaren emaku-mearen mespret xua. Goralt xatua izango den emakumeak sexurik gabea izan behar du. Amatasuna baloratu arren, Ama Birjina izango da emakumearen eredua. Jainkoaren amak bere haurra haragi zko ukiturik gabe sortuko du. Gertaera hau benetan funt se zkoa da emakumeari buru zko kristau ikuspegia ezagut zeko, eta zenbait eus-kal idazleren jarrera ulert zeko. Emakumea, haragi zkoa delako mes-pret xatua, bere birjintasunagatik sublimatua izango da. Axularrek eta Frai Bartolome Santa Teresak emakumeari buruz duten ikuspe-gia aztert zerakoan, ezin dugu ahaztu Tertulianok zioena: emakumea gizona galt zeko sortu zen aingeru gaizto bat da.

5. Euskal literaturako print zak

6. Elena Olaizolak emakumea euskal literaturan aztertu nahi izan du, eta horretarako hiru idazle klasiko (Et xepare, Axular eta Frai Bartolome Santa Teresa) eta moderno bat (Jon Mirande) aukeratu ditu. Hiruretatik Et xeparek bakarrik balioztat zen du emakumea. Jon Miranderi emakumeak ez zai zkio at seginak gertat zen eta beste bi elizgizonek helburu moralak dituzte gogoan.

7. Et xepare: emakumerik gabe ez dago zerurik

8. Et xepareren idazlanetan, emakumea lagun eme eta eztit su bezala agert zen da eta gizonaren grinak aset zeko balio du nagusiki. Emakumeak gizona kont solat zeko prest egon behar du. «Gizonaren probet xuko emaztia bethi da», dio bere olerki batean.

9. Emakumea beharre zkoa da gizonarent zat, hot s, gizonaren et xea taxuz egon dadin eta gizonak amodioaren plazera senti dezan. Emakumearen eginkizuna et xe barnekoa da; emazterik gabe ezin da bizi ezta zeruan ere. «Parabizuya nahi enuke emazterik ezpalit z», dio Bernatek.

10. Ez dugu ahaztu behar Et xeparek emakumeari buruz duen ikuspe-gia poeta batena dela; eta, Elenak dioen bezala, oso idealizatua da. Et xepareren pent saeran, Trento aurreko eragina nabarment zen da eta garaiko matriarkatuaren ukitua ere suma daiteke.

11. Axularrent zat, emaztea deabruaren pareko

12. Axularrek oso bestela ikusten du emakumea. Trentoko Elizbat zar Nagusiak zerikusi handia izan zuen elizgizonen pent saera mora-lean. Axularren ke zka nagusia garaiko nahaste-borraste sexuala zuzent zea zen. Axularrek Erreformaren ideiak zapuztu nahi ditu.

152 Pello Esnal

13. Et xeparerent zat emakumeak gizona taxut zeko balio badu, Axularrent zat emakumeak «haragiaren aphetitu desordenatuak» piz-teko besterik ez dira.

14. Axularrent zat, gizonak daukan arriskurik handiena bere boterea galt zekoa da. Gizona, emaztearen aurrean it suturik, bere besoetan murgilt zen da. Emaztea deabruaren pareko da, erakarmen berdina du eta gizona infernurant z bult zat zen du. Emakumeak gizona ezer-tarako balio ez duela uzten du. «Larrut zen eta desegiten baitu», dio Axularrek. Haragiaren grina suaren ant zekoa da; «eztu behin ere erraiten asko duela», Geron dioenez.

15. Elena Olaizolak Inkisizio garaiko pent saeratik bereizi nahi du Axular, batez ere suaren kont zeptua erabilt zeko eragatik, baina berei zketa hau ez da nahikoa; horretarako, Inkisizioaren eta elizgizonaren balio moralak aztertu beharko lirateke.

16. Elenak dioenez, emakumearen jokabidea epait zeko Axularrek era-bilt zen dituen arrazoiak ez dira moral hut sak; estetikoak ere badira. Esate baterako, emazte batek ardoa edatea gai zki irudit zen zaio.

17. Frai Bartolome: emakumea bekatuaren egile

18. Frai Bartolome Santa Teresak, XIX mendekoa izan arren, Axularren ant zeko moral sexuala du. Ez da harrit zekoa ere izen-abizen horiekin Freudenaren ant zekoa ez izatea.

19. Euskal-errijetaco olqueetan, ta dant zeen neurricogat z ozpin-

duba liburuan, dant zatik sort zen diren arriskuak salat zen ditu. Bartolomerent zat, neskatilek jatortasunez jokat zen dute eta e zkon-duak, berriz, lot sagabeak dira. Usoa eta behia bezala bereizi behar dira biak, dio Bartolomek.

20. Axularren idazlanetan emakumea bekatuaren eragile baldin bada, Frai Bartolomerent zat bekatuaren egilea izango lit zateke, Elenak dio-enez. Garai desberdinekoak izan arren, biak eliz moralaren jarrait zaile sut suak dira. Gorput zaren mespret xua, gorput zaren eta espirituaren arteko puskaketa berdint su ikusten dute. Gorput za menperatu behar den zerbait da.

21. Mirande: emakumea fantasma t xar bat

22. Jon Mirande eliz moralaren babeslea ez izan arren, emakumeari ez dio lore gehiegi botat zen. Mirandek emakumeari buruz duen ikus-pegia nahiko e zkorra da; emakume zkoa gizone zkoaren mendean ez egonagatik, emakumearen sexuak ez dio at seden handirik ematen.

23. Emakumeari beldurra dio Mirandek, fantasma t xar bat da berarent zat eta desegin beharrekoa. Haur besoetakoa nobelan, emakumea objek tu hut s bezala tratat zen du eta bere gogoa haurrek erakart zen dute.

24. Miranderen olerkietan, Elenak dioenez, erromantizismo gehiago dago; eta, adibide bezala, «Behin batez Zuberoan» aipat zen digu. Hala ere, emakume helduekin maitasuna lort zeko ezintasuna garbi nabar-ment zen da haren idazlanetan.

25. Elenak dioenez, gure historiarekin zerikusia izan duen emakumearen irudia ez da hain baztertua geldit zen Miranderen pent saeran, hala nola

153Gramatika

sorginena. Orhoituz liburuan, esaldi hau aurkit zen dugu: «Europar sinhesmenagatik bizia eman duten euskaldun sorgin, azti eta belhagi-leen orhoit zapenetan».

26. Lau idazle hauen pent saera aztertu ondoren, emakumearen irudiak ez du edertasun handirik; bat zuetan erlijioaren eraginagatik eta bestetan idazlearen jarrera ikonoklastagatik, zenbait idazleri emakumearen gonapeak ez dio goxotasun handirik ematen.

27. Euskal kulturaren barnean, beste kultura askotan bezala, emaku-meari bere espazioa eta denbora ukatu zaio. Eskerrak euskal literatu-ran beste idazle bat zuek poesia gehiagorekin emakumea tratatu duten; bestela, ez zuen infernuan ere tokirik izango.

Juanjo Dorronsoro

Aposizioak:

Euskal-errijetaco olqueetan, ta dant zeen neurricogat z ozpin-duba liburua (19), Haur besoetakoa nobela (23), Orhoituz liburua (25).

Zenbait mailegu-hit z:

bertute (2), baloratu (2), mespret xu, mespret xatu, (4, 20), sexu, sexuala (4, 12, 18, 22), sublimatu (4), kont solatu (8), amodio (9), plazer (9), idealizatu (10), matriarkatu (10), Erreforma (12), botere (14), lnkisizio (15), kont zeptu (15), estetiko (16), objektu (23), erromantizismo (24), ikonoklasta (26).

Zenbait hit z eratorri:

goralt xatu (4), amatasun (4), balioztatu (6), eztit su (8), nagusiki (8), erakarmen (14), eragile (20), e zkor (22), erakarri (23), ezin-tasun (24).

Hit z elkartu lotuak:

ikuspegi (4, 10, 22), elizgizon (6, 12, 15), idazlan (8, 20, 24), elizbat zar (12), zerikusi (12, 25), jokabide (16), adibide (24).

Hit z elkartu marraz lotuak:

gizon-irudiak (2).

Hit z elkartu marraz lotu gabeak:

euskal idazle (0, 4), euskal kultura (4, 27), euskal literatura (5, 6, 27), eliz morala (20, 22).

155HIZPIDE 71 (2009), 155-160 orr.

Bibliografi a

Adam, J. M. 1996. Testu-motak. Hizpide 37: 62-72. [Jatorri zkoa: Quel types de textes. Le français dans le Monde 192: 39-43; 1985.]

Agirre, J. M. 1991. Euskal gramatika deskriptiboa. Bilbo: Labayru Ikastegia.

Alberdi, A. 1996. Eskola Gramatika. Donostia: Elkar.

Alonso-Fourcade, M. P. 2002. Le rôle des organisateurs et des séquences dans la structuration des textes basques. Une approche fractale. [Genevako Unibert sitatean, Psikologia eta He zkunt za Zient zietako fakultatean, aurkeztutako doktore-tesia.]

Altube, S. 1975. Erderismos. Bilbo: Indauchu.

Arano, R. M. et alii. 1990. Testu azterketarako ezaugarri galbahea. Euskal testuen tipologia eta bere azterketarako metodologia. In I. Idiazabal (ed.), Hi zkunt zaren psikopedagogia. Testu motak, funt ziona-mendu eta didaktika. Bilbo: Labayru Ikastegia, 149-210.

At xaga, B. 1982. Euskal narratibaren arazoak. Jakin 25: 94-103.

Austin, J. L. 1962. How to do things with words. Oxford. [Gaztelaniaz: Cómo hacer cosas con palabras. Barcelona: Paidós, 1982.]

Aznar, E. et alii. 1991. Coherencia textual y lectura. Barcelona: I.C.E. Universidad de Barcelona / Editorial Horsori.

Benveniste, E. 1971. Problemas de lingüística. Madrid: Siglo veintiuno.

Berria. 2006. Estilo liburua. Berria.

Bosque, I., Demonte, V. (dir.). 1999. Gramática descriptiva de la Lengua Española. Madrid: Espasa Calpe.

Bronckart, J. P. 1992. El discurso como acción. Por un nuevo paradigma psicolingüístico. Anuario de Psicología 54: 5-48. [Frant sesez: Action, langage et discours. Les fondament s d’une psychologie du langage. Bulletin suisse de linguistique appliquée 59: 7-64; 1994.]

Bronckart, J. P. 1993. Hi zkunt zaren zient ziak: irakaskunt zarako desafi oa? Donostia: HABE, It zulpen Saila 33. [Jatorri zkoa: Les sciences du langage: un défi pour l’enseignement? Paris: Unesco – Delachaux & Niestlé, 1985. Gaztelania zkoa ere 1985ean plazaratu zen: Las ciencias del lenguaje: ¿un desafío para la enseñanza? París: Unesco.]

Bronckart, J. P. 1996. Activité langagière, textes et discours. Pour un interactionisme socio-discursif. Lausanne – Paris: Delachaux et Niestlé. [Gaztelaniaz: Actividad verbal, textos y discursos: por un interaccionismo socio-discursivo. San Sebastián de los Reyes: Fundación Infancia y Aprendizaje, 2004. Guk, dena den, geure it zulpena baliatu dugu testua gaztelaniaz aipat zean.]

Canale, M. 1983. De la competencia comunicativa a la pedagogía comunicativa del lenguaje. In Varios autores, Competencia comunicativa. Documentos básicos en la enseñanza de lenguas extranjeras. Madrid: Edelsa, 1995.

Canale, M., Swain, M. 1980. Fundamentos teóricos de los enfoques comunicativos. La enseñanza y la evaluación de una segunda lengua. Signos 17: 54-62; 18: 78-89, 1996.

Díaz Noci, J. 1995. Kazetarit za-ida zkunt zarako eskuliburua. Bilbo: Euskal Herriko Unibert sitatearen Argitalpen Zerbit zua.

Egunkaria. 2001. Estilo liburua. Andoain: Egunkaria.

156 Pello Esnal

Eguren, L. J. 1999. Pronombres y adverbios demostrativos. Las relaciones deícticas. In I. Bosque, V. Demonte (dir.), Gramática descriptiva de la Lengua Española. Madrid: Espasa Calpe, 929-972.

EHAA. 1993. Agindua, apirilaren 6koa, Lege Egitasmoak, Dekretuak, Aginduak eta Erabakiak lant zeko jokabideak araut zen dituena. EHAA: 1993.04.19.

EHAA. 2000. Agindua, 2000ko urtarrilaren 24koa, Kultura sailburuarena, Helduen Euskaldunt zearen Oinarri zko Kurrikulua onartuz. EHAA: 2000.02.08.

EHAA. 2006. Agindua, 2006ko mart xoaren 13koa, Kultura sailburuarena, Helduen Euskaldunt zea-ren Oinarri zko Kurrikuluaren laugarren mailari dago zkion eduki eta ebaluazio-irizpideak onart zen dituena. EHAA: 2006.03.30.

Elhuyar. 1986. Zient zia eta teknika. Donostia: HABE.

Elhuyar. 1987. Aurre zki-kut xak eta banka. Donostia: HABE.

Elhuyar. 1988. Udal-administrazioa. Donostia: HABE.

Elosegi, L. 2008. Euskararen erabilt zaile estrategikoa: helduen euskaldunt ze eta alfabetat zearen helburu. Euskera 53: 513-523.

Elosegi, L., Esnal, P. 2004. Euskaltegi-kurrikuluak egiteko jardunbide bat. Hizpide 57 [ale monografi koa].

Erkizia, J. 2007. HABE eta euskaldunt ze-alfabetat zea, 1981 - 2007: lehenak badu gerorik. Bat. Soziolinguistika aldi zkaria 64: 31-37.

Esnal, P. 1998. Koherent ziaz. Jakin 107: 31-47.

Esnal, P. 2001. HEOK: hi zkunt zaren ikuspegi dialektikoa. In Helduen euskaldunt zearen II. eta III. jardu-naldiak. Bilbo: Udako Euskal Unibert sitatea, 19-39.

Esnal, P. 2002a. Testu-antolat zaileak. Hizpide 50: 25-36.

Esnal, P. 2002b. Testu-antolat zaileen erabilera estrategikoa. Hizpide 51: 19-33.

Esnal, P. 2003a. Testu-motak: sekuent zia eta hi zkunt z ekint za. Hizpide 53: 55-66.

Esnal, P. 2003b. Hit zaurrea. In San Ignazio, Loiolako San Ignazioren Gogojardunak [Pat xi Altunaren it zulpena]. Bilbo: Klasikoak, 7-25.

Esnal, P. 2004. Preskripzioa: oinarri zko hi zkunt z ekint za. Hizpide 55: 79-87.

Esnal, P. 2006a. Puntuazioa lant zen. Hizpide 61: 47-71.

Esnal, P. 2006b. Hit z-ordena lant zen. Hizpide 62: 65-81.

Esnal, P. 2006c. Lexikoa lant zen. Hizpide 62: 82-93.

Esnal, P. 2007. Ebazten dut. Hizpide 64: 66-69.

Esnal, P. 2008a. Kontaketa, azalpena eta preskrizpzioa: sekuent zia nagusiak. Hizpide 67: 35-50.

Esnal, P. 2008b. Testu-antolat zaileak. Erabilera estrategikoa liburuaren aurkezpena. Euskera 53: 467-483.

Esnal, P. (koord.) 2008c. Testu-antolat zaileak. Erabilera estrategikoa. Bilbo: Euskalt zaindia, Jagon Saila.

Et xezarreta, E. 1981. Euskal Elizbarruti arteko “Itun Berria”. Euskera 26: 199-217.

Euskalt zaindia: Gramatika bat zordea. 1985. Euskal Gramatika. Lehen Urrat sak- I. Iruñea: Euskalt zaindia.

Euskalt zaindia: Gramatika bat zordea. 1987a. Euskal Gramatika. Lehen Urrat sak – I (Eranskina). Bilbo: Euskalt zaindia.

Euskalt zaindia: Gramatika bat zordea. 1987b. Euskal Gramatika. Lehen Urrat sak – II. Bilbo: Euskalt zaindia.

157Bibliografi a

Euskalt zaindia. 1987c. Hit z-elkarketa 1. LEF bat zordearen lanak. Bilbo: Euskalt zaindia.

Euskalt zaindia: Gramatika bat zordea. 1990. Euskal Gramatika. Lehen urrat sak – III (Lokailuak). Bilbo: Euskalt zaindia.

Euskalt zaindia. 1991a. Euskal Gramatika. Lehen Urrat sak-I. Bilbo: Euskalt zaindia.

Euskalt zaindia. 1991b. Hit z-elkarketa 3. LEF bat zordearen lanak. Bilbo: Euskalt zaindia.

Euskalt zaindia: Gramatika bat zordea. 1993. Euskal Gramatika Laburra: Perpaus Bakuna. Bilbo: Euskalt zaindia.

Euskalt zaindia: Gramatika bat zordea. 1994. Euskal Gramatika. Lehen urrat sak – IV (Juntagailuak). Bilbo: Euskalt zaindia.

Euskalt zaindia: Gramatika bat zordea. 1999. Euskal Gramatika. Lehen urrat sak – V (Mendeko perpau-sak -1). Bilbo: Euskalt zaindia.

Eusko Jaurlarit za: He zkunt za, Unibert sitate eta He zkunt za Saila. 1997. Irakasleen euskaldunt zea. HE2rako Curriculuma (4.000 eta 5.000 atalak), Gazteiz: Eusko Jaurlarit zaren Argitalpen Zerbit zu Nagusia (Euskara Zebit zua: Glotodidaktika-lanak 49).

Garrido, J. 1999. Los actos de habla. In I. Bosque, V. Demonte (dir.). Gramática descriptiva de la Lengua Española. Madrid: Espasa Calpe, 3.888-3.899.

Garzia, J. 1997. Joskera lantegi. Gasteiz: IVAP.

Goikoet xea, J. L. 2008. Testu-antolat zaileak gazteriaren ida zkerarako argitasuna eta garbitasuna. Euskera 53: 485-512.

HABE. 1999. Helduen Euskaldunt zearen Oinarri zko Kurrikulua. Donostia: HABE.

Hidalgo, B. 1994. Hit zen ordena euskaraz. Doktore-tesia (http://www.inguma.org).

Idiazabal, I. 2007. Euskal testuen azterketa eta hi zkunt zaren didaktika. Ibilbide bat eta hainbat egitasmo. In I. Plazaola, M.P. Alonso Fourcade (ed.): Testuak, diskurt soak eta generoak. Euskal testuen azterketa korrontea. Donostia: Erein, 77-99.

IVAP (HAEE: Herri Ardularit zaren Euskal Erakundea). 1994. Hi zkera argiaren bidetik. Gasteiz: IVAP.

IVAP (HAEE: Herri Ardularit zaren Euskal Erakundea). 2003. Galde zka. Euskara zko zalant zei erant zunez. Gasteiz: IVAP.

IVAP (HAEE: Herri Ardularit zaren Euskal Erakundea). 2005. IVAPeko estilo-liburua. Gasteiz: IVAP.

Larringan, L. M. 1996. Testu-antolat zaileak bi testu motatan: testu informatiboan eta argudiapen-tes-tuan. Gasteiz: Euskal Herriko Unibert sitatea [doktore-tesia].

Larringan, L. M. 1998. Testuen analisirako zenbait nozioren kont zeptualizazio bidean. In I. Idiazabal; L.M. Larringan: Koherent zia, kohesioa eta konexioa: testurat ze baliabideak. Hi zkunt zaren azterketa eta irakaskunt za, testu-antolat zaileak bi testu motatan: testu informatiboan eta argudiapen-testuan. Gasteiz: Euskal Herriko Unibert sitatea eta Arabako Foru Aldundia, 47-94.

Lozano, J. et alii. 1982. Análisis del discurso. Madrid: Cátedra.

Martín, M.A., Portolés, J. 1999. Los marcadores del discurso. In Bosque, I; Demonte, V. (dir.): Gramática descriptiva de la Lengua Española. Madrid: Espasa Calpe, 4.051-4.213.

Mit xelena, K. 1988. Galdegaia eta mint zagaia euskaraz. In Euskal idazlan guztiak VI. Hi zkunt zalarit zaz I. Euskal Editoreen Elkartea: Klasikoak 26: 137-167.

Ormaechea, N. 1918. Acento vasco. Revista Internacional de Estudios Vascos IX: 1-15.

Plazaola, I. 1988. Trois types de textes en basque. In II. euskal mundu-bilt zarra: euskara-bilt zarra, I. atala. Gasteiz: Eusko Jaurlarit zaren Argitalpen-zerbit zu nagusia, 151-156.

158 Pello Esnal

Plazaola, I. 1990. Euskal testuen tipolojiaz: azterketarako galbahea eta lehen analisi estatistikoak. In I. Idiazabal (ed.): Hi zkunt zaren psikopedagogia. Testu motak, funt zionamendu eta didaktika. Bilbo: Labayru Ikastegia, 81-98

Plazaola, I. 2007. Euskal intertestua: hiru diskurt so tipoen funt zionamendua. In I. Plazaola, M.P. Alonso Fourcade (ed.): Testuak, diskurt soak eta generoak. Euskal testuen azterketa korrontea. Donostia: Erein, 77-99.

Plazaola, I., Alonso Fourcade, M. P. (ed.) 2007. Testuak, diskurt soak eta generoak. Euskal testuen azter-keta korrontea. Donostia: Erein.

Rijk, R. de. 1969. Is Basque an S.O.V. Language? Fontes Linguae Vasconum 1: 319-351.

Sainz, M. 2001. Azalpene zko testu ent ziklopedikoaren azterketa eta didaktika. Donostia: Erein.

Searle, J. R. 1969. Speech-Act s. An Essay in the Philosophy of Language. Cambridge University Presse. [Gaztelaniaz: Actos de habla. Madrid: Ediciones Cátedra, 1990].

Urrutia, A. 2008. Legeen eta administrazioaren hi zkera, testu-antolat zaileen ikuspegitik. Euskera 53: 525-546.

UZEI, Elhuyar. 1992. Osasun-zaint za. Donostia: HABE.

Villasante, L. 1975. Hit zaurre gisa. In S. Altube, Erderismos. Bilbo: Indauchu, V-XII.

Villasante, L. 1976. Seigarren edizioari ait zinsolasa. In P. Axular, Gero, IX-XXXIV.

Villasante, L. 1981. Palabras vascas compuestas y derivadas. Oñate: Editorial Franciscana Aránzazu.

Villasante, L. 1988. Euskararen auziaz. S.l, s.n. [“Luis Eleizalde” saila 9].

Zabala, I. (koord.) 1996. Testu-loturarako baliabideak: euskara teknikoa. Bilbo: Euskal Herriko Unibert sitateko Argitalpen Zerbit zua.

Zalbide, M. 1992. Hit z-ekarketa 4. Hit z elkartuen osaera eta ida zkera. LEF bat zordearen emait za. Euskalt zaindiaren gomendio-arauak. Bilbo: Euskalt zaindia.

Zock, M. 1986. Le Fil d’Ariane ou les grammaires du texte comme guide dans l’organisation et l’expression de la pensée en langue maternelle et/ou étrangère. Paris: UNESCO (ED. 86 / WS. 62). [Euskaraz: Zock, M. 1992: Arianaren Haria edo testuaren gramatikak ama-hi zkunt zan nahiz hi zkunt za arrot zean pent satutakoaren antolamendu eta adierazpenaren gisa. Donostia: HABE, It zulpen Saila, 31.]

Zubimendi, J. R. 2004. Ortotipografi a. Gasteiz: Eusko Jaurlarit zaren Argitalpen Zerbit zu Nagusia.

Zubimendi, J.R., Esnal, P. 1993. Ida zkera-liburua. Gasteiz: Eusko Jaurlarit zaren Argitalpen Zerbit zu Nagusia.

Zubiri, I., Zubiri, E. 2000. Euskal Gramatika Osoa. Bilbo: Didaktiker.

Erabilitako testuen iturriak

Agirre, J. 1992. Autismoa. Elhuyar 65: 15-17.

Alkain, I. 1981. Gerrateko ibillerak I. Tolosa: Auspoa. [Berez, gipu zkeraz dago testua; honako, euskara batuan ipini dugu, huskeriaren bat ere moldatuz.]

Ararteko. 1991. Kalabozoak. Ert zant zaren eta udalen at xiloketa egoit zak. Los calabozos. Centros de detención municipales y de la ert zant za. Vitoria-Gasteiz: Ararteko - Euskal Herriko Unibert sitatea.

Aristi, P. 1998. Oherako hit zak. Donostia: Erein.

Arteaga, T. et alii. 2008. Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibert sala ospat zeko euskal kanpaina: Agiria. HABE: Ikasbil, 403296.

159Bibliografi a

Arzallus, A. 2002. Manuel Lasarte bert solaria. Egunkaria: 2002.09.22: 48-49.

Azpiazu, B. 2002. Hondart zan [Errenteriako Udal Euskaltegia].

Berria. 2008. Karmelo Et xenagusia Bilboko got zain lagunt zaile emeritua zendu da [2008.11.07: 16. or.].

Bert solariak. 1963. Bert solarien Txapelketa (30-XII-1962). Tolosa: Auspoa [Auspoa: 22].

Consumer. 2002. Ospitalea behartuta dago zakurraren ho zkada salat zera, jabeari egin arren. Consumer 54 [egokitua].

Dorronsoro, J. 1985. Emakumea zenbait euskal idazleren begietan. Habe 76: 16-17.

Egaña, A. 1998. Pausoa noiz luzatu. Irun: Alberdania.

Elizegi, A. 2004. Ezezagunetik aldenduz. Berria: 2004.06.09.

Elizen Arteko Biblia Elkartea. 1994. Elizen Arteko Biblia: Itun Berria. La zkao / Donostia: Bibli Elkarte Batuak / Euskal Elizbarrutiak.

Elorriaga, U. 2003. Van’t Hoffen ilea. Donostia: Elkar.

Euskal got zainak. 1998. Exhortación pastoral de los obispos de Pamplona-Tudela, Bilbao, San Sebastián y Vitoria. Cuaresma - Pascua de resurrección / Iruñe eta Tutera, Bilbo, Donostia eta Gastei zko got zai-nen art zain aholkua. Garizuma - Piztuerako Pa zkoa. Donostia: Idat z.

HABE. 2000a. Kont zentrazio-arazorik? In Dokumentu biltegia 670; Gaztet xulo aldi zkaritik hartua.

HABE. 2000b. Hobeto kont zentrat zeko aholkuak. In Dokumentu biltegia 852; Euskadi Irratia: “Lauretan Babel” irrat saioa.

HABE. 2001a. Eguberri on! In Barrene, 1B maila, Irakaslearen liburua: 10. unitatea, 24. or.

HABE. 2001b. Zer egin seme-alabak nabigat zen ari direnean? In Dokumentu biltegia 1906; Gara egunka-ritik hartua [2001.09.28].

Harit schelhar, J., Salaburu, P. 1999. Aint zin solas. In R. Lafon, Vasconiana. Bilbo: Euskalt zaindia [Iker 11]: XV-XVI.

Ibargut xi, F. 2004. Pozik art zain frant ziskotarra. Diario Vasco: 2004.09.09: 9.

IKA. 1998. Sagardoa egiteko prozesua. In Ikaslearen liburua. 5. urrat sa: 323-324; Ardat z Kultur Elkartea.

Iturain, I. 1996. Aita Lert xundi marokoarra. Administrazioa euskaraz 13: 4.

Juaristi, P. 1996. Emakume nekazarien inguruan. Egunkaria: 1996ko mart xoak 14

Letamendia, J.A. 1995. Astoa, zakurra, katua eta oilarra. In Bakarka, método de aprendizaje individual 3. Donostia: Elkar, 124-125.

Mateos, T. 2006. Perfekzioaren bila. Argia aldi zkaria 2.042 [2006.05.28].

Mello de, A. 1992. Txoriaren kantua. Bilbao: Gero-Mensajero. [It zult zailea: F. Olariaga.]

Mit xelena, K. 1988a. Euskal idazlan guztiak I. Bert so berriak, berriketan, zinea eta adabakiak. Euskal Editoreen Elkartea [Klasikoak 21]

Mit xelena, K. 1988b. Euskal idazlan guztiak II. Liburuak I. Euskal Editoreen Elkartea [Klasikoak 22].

Mit xelena, K. 1988c. Euskal idazlan guztiak IV. Literaturaren inguruan I. Euskal Editoreen Elkartea [Klasikoak 24].

Mit xelena, L. 1998. Arant zazuko bat zarra (1956). Fontes Linguae Vasconum 79: 469-474.

Mugert za, J. L. 2004. Ondo idazteko zer egin? L Luma berrien eleak 1: 9.

Mungia, A. 2004. Etorkinak. Berria: 2004.11.02.

160 Pello Esnal

Nazabal, J. 2001. E zkont zako kronika. In Txut xu-mut xuak, Barrene, 11. ikastunitatea, 1B maila, ikaslea-ren liburuxka: 12. HABE.

Oar-Arteta, J.A. 1991. Zaar-Barri. Bilbo: Labayru.

Rivas, M. 2006. El héroe. Madrid: Alfaguara.

Rose, A. 1991. Jainko t xikia. Unescoren Albistaria 83: 32-33. [Jatorri zkoa: Le petit dieu. Le Courrier de l’Unesco, 1991ko urria: 32-33. Gaztelaniaz: Un pequeño dios. El Correo de la Unesco, 1991ko urria: 32-33.]

Salaverria, S. 1964. Neronek tirako ni zkin. Tolosa: Auspoa [Auspoa 38].

Shah, I. 1981. Cuentos de los Derviches. Barcelona: Paidós.

Zendoia, N. 2008. Sasi guztien gañetik. Donostia: Auspoa; Gipu zkoako Foru Aldundia [Auspoa, 308. Geuk euskara batuan ipinia].

Zillaurren, D. 2002. Eskari-gutuna [Jose Antonio Agirre Euskaltegia].

Zubimendi, J. R. 1997. Bide zkoak. Oiart zun: Sendoa [Auspoa 246].

Zubimendi, J.R., Esnal, P. 1997. Irakurbideak. Oiart zun: Sendoa.

Espezializatutako Liburutegia1 Hizkuntzalaritza aplikatuaren atala (hiz-

kuntzen didaktika, soziolinguistika, psi-kolinguistika)

2 Euskarazko atala (euskarazko produk-zioa)

3 Hizkuntza i(ra)kasteko materialak

Katalogoak Interneten (http://www.habe.org)Katalogo orokorra (25.000 erregistro)Artikuluen Datu-Base Dokumentala (ADBD) (70.000 erregistro)Aldi bereko kontsulta

Dokumentuak25.000 liburu, 600 aldizkari, 700 bideo, kaseteak, disketeak, CD-ROMak

Zerbitzuak (doan guztiak)Mailegu zerbitzu arruntaMailegu zerbitzu berezia HABEren Bilbo eta Gasteizko bulegoen bidezLiburutegiko buletinak e-posta bidezInformazio bibliografi koaBisita gidatuak

Informazio gehiago edo gurekin harremanetan jartzeko

HABE LiburutegiaVitoria-Gasteiz, 320018 DonostiaTel.: 943 022 604/602Fax: 943 022 601

e-postak:

liburutegi@habe.org(orokorra)maileguak@habe.org(maileguei buruz)Internet http://www.habe.org

liburutegia