IRAULTZA INDUSTRIALAABIATU EZINIK

EUSKAL HERRIKO EKONOMIAREN GORA·BEHERAK LEGE ZAHARRAREN KINKAN

(1778-1880)

Joseba Agirreazkuenaga

Joseba Agirreazkuenaga Zigorraga (Bilbo, 1953).1976.ean Historian lizentziatua. Lizentziaturarengradurako tesia aurkeztu zuen 1980.ean eta 1985.eandoktoratu zen. Irakas1e Eskolako irakasle izan da, orainGizarte eta Informazio Zientzien Fakultatean GaurEgungo Euskal Herriko Historiaren irakasle titularrade1arik. 1989-90 ikasturtean Basque Visiting Fellowizan da Oxfordeko S1. Anthony's College-ean eta1993.ean Visiting Fellow Florentziako EuropeanUniversity Institute delakoan. Eusko IkaskuntzakoHistoria Saileko buru izan da, 1991an bertakolehendakariordea aukeratua izan dela. Zenbait ikerketa­programaren buru da, Lege Zaharraren XIX. mendekokrisialdia izanik bere ikerketaren ardatz nagusi. Liburuugari argitaratu ditu, "Vizcaya en el S. XIX: Lasfinanzas públicas de un Estado emergente", "BizkaikoErrepidegintza. Hazkunde ekonomikorako azpiegituralanak (1818-1876)", besteak beste.

IRAULTZAINDUSTRIALA ABIATU

EZINIKEuskal Herriko ekonomiaren gora­beherak Lege Zaharraren kinkan

(1778-1880)

(GAUR EGUNEKO EUSKALDUNONGIZARTEAREN OINARRIA 11)

IRAULTZAINDUSTRIALA ABIATU

EZINIKEuskal Herriko ekonomiaren gora­beherak Lege Zaharraren kinkan

(1778-1880)

Joseba Agirreazkuenaga Zigorraga

GAIAK

Testugilea:Joseba Agirreazkuenaga

Copyright:. Joseba Agirreazkuenaga. GAIAK ARGITALDARIASan Bartolome, 36 Behea20007 DONOSTIA Tfnoa.: (943) 471304

I.S.B.N.:84-8720344-284-8720342-6 (obra osoa)

Legezko Gordailua:BI-1709-93

Fotokonposizioa eta maketazioa:GAIAK Argitaldariaren talde teknikoa

Inprimategia:RONTEGUI S.A.L.

Hezkuntza, Unibertsitate eta IkerketaSailakonetsia (1993-7-22)

AURKIBIDEA

1. Euskal Herriko egitura ekonomikoak Lege Zaharraren amaieran......... 13

1.1 Ekonomia arautu eta libera1izatuaren artean............................................ 181.2 1778: Euskal Herriko industria eta merkataritzaren kinka....................... 221.3 Hazkunde ekonomikorako gizarte baliabideak........................................ 271.4 Kapitalismoaren egituraketaren zaba1kundea........................ 32

2. Nekazalzibilizazioaren gorengo gradua eta bere zabalkundearen ezina...... 37

2.1. Baserria, mendialdeko euskallaborantzaren oinarria.......................... .... 392.2 Herri-ondasunen amaiera eta ohizko baserri-1aborantzaren kinka........... 442.3 Lur-jabetzaren egitura............................ 532.4 Nekazal Produkzioak...................................... 572.5 Abelazkuntza............................................................................................ 652.6 Berrikuntza teknikoa................................................ 68

3. Arrantza......................................................................................................... 73

4. Meategiak....................................................................................................... 87

5. Protoindustriatik Iraultza Industrialaren abiada arakatzen etaurratzen (1789-1876).................................................................................... 101

5.1 Industri iraultzaren abiada Espainian....................................................... 1035.2 ühizko industrigintzaren XIX. mendeko kinka 1arria................... 11O5.3 1830-1865 bitarteko industrigintzaren bilakaera, produkzioaren

antolakunde soziala, aukerabide desberdinak eta gatazkak..................... 1305.4 Gizarte-arazoen ikuspegi orokorra eta zenbait ondorio........................... 1525.5 Iparraldeko porrota................................................................................... 159

6. Merkataritzaren gainbehera eta komunikabideetarako azpiegitura....... 171

7. Erakundeen eragina ekonomi arloan.......................................................... 187

7.1 Zerga-boterearen egituraketa euska11urraldeetan.................................... 1907.2 Zorrak zerga-sistema sistema fiskal propioaren eragi1e.......................... 1927.3 Foru Ogasunaren egituraketa eta bilakaera............................................. 1937.4 Erresuma absolutista eta Estatu liberalaren baitako harremanak............. 1947.5 Foru ogasunen egitura: diru-sarrerak...................................................... 1987.6 Gastuak: hazkunde ekonomikoaren garapenari begira...................... ..... 200

ONDORIO GISA.................................................................................. 204

1. Euskal Herriko egitura ekono·mikoak Lege Zaharraren aDlaieran

13

Euskal Herriko giza komunitateak, azken 1000 urtetan,

produkzio ekonomikoaren antolaketa desberdinak

ezagutu ditu. Ekonomi iharduerak, sail bakoitzean eta

abagadune bakoitzean, modu desberdinez erantzun duo

Orohar ikus daiteke mendialdean edo laborantza hedatu

den lekuetan ekonomi ihardueraren antolaketa soziala

desberdina izan dela. Ez da berdin, artzantzan jarraitzea

edo laborantzan.

Abagadune bakoitzean eta herri- edo eskualde­

-esparruan, iharduera bat izan da nagusi, beste guztien

ardatz. Jende gehien enplegatu zuen iharduera ez zen,

derrigorrez, etekin ekonomiko oparoenak ekartzen

zituena: adibidez, ohizko burdinolen bidez lortutako

etekinak laborantzan eskura zitezkeenak baino

ugariagoak ziren, hainbat eskualdetan. Bestalde, ez da

ahaztu behar, Lege zaharreko gizartean, populazioaren

zati inportantea, urtearoaren arabera, lan ezberdinetan

aritzen zela: laborantzan, egurrikatzaren produkzioan,

garraioan eta, kostaldean, laborantza eta arrantza

konbinatuz.

Euskal Herrian, bi lurralde handi bereiz genitzake :

batetik, itsasaldeko lurraldeak, Bizkaia, Gipuzkoa,

mendialdeko Nafarroa eta Lapurdi; bestetik,

barrualdea, Gasteiz eta lruñeatik hegoalderantz.

15

Itsasaldeko eskualdetan, bestalde, goiherri eta beterriko

iharduerak ezberdinak ziren. J. Caro Barojakl ondoko

marrazkian ederki adierazten ditu itsasaldeko edozein

bailaran edo mendialdean Xv. mendetik XIX. mende

bitartean errotu ziren iharduerak: mendian,

burdinmearen erauzketan ari dira batzuk; besteak, aldiz,

egurikatza egiten basoan. Parean artzaina dugu. Basotik

egurra ere ateratzen da. Esparru bakoitzean sortu eta

landutako produktuetaz baliaturik, industri lanak eragin

ziren : artila gero ehuna ateratzeko, itsasuntzigintza,

burdingintza. Mendiaren erdialdean, baserriak ageri

ziren eta, XVII. mendeaz geroztik, laborantza gero eta

gehiago hedatu zen mendiko maldetan eta bailaretan;

artzantzan ari zirenekin borroka franko sortu ziren

ondorioz. Artoa jarri zen sagastien partez, ohizko

laboreek (garia eta garagarra) bere hartan jarraitu

zutela. Baserrien ondoan, bailarako bidean, errotak

zeuden, nekazal produktuak elikagai bihurtzeko eta,

aldi berean ere, laborantz komunitateen merkatal

gunearen zereginak betetzeko. Bailaretan, hiriak hasi

ziren garatzen eta, artisauekin batera, salerosketan

aritzen zirenak bertaratu ziren, bitartekaritzako lanak

eginez, eskualde mailan eta Europako eskualde

nagusien artean. Azkenik, itsasbazterrean kokatu ziren

hirigune garrantzitsuak, bertan arrantzaleak eta

itsasgizonak merkatariz inguraturik agertzen

zaizkigularik. Hauxe dugu euskal zibilizazio

16

materialaren gutxi gorabeherako eskema, xv. mendetik

XIX. mendera garatu zena eta euskal zibilizazioaren

adierazbide gertatuko zena. Giza talde bakoitza bere

erritmo historiko propioan bizi zen eta, jakina, batak

bestea menperatzen saiatu zenean, tirabirak sortu ziren.

Zibilizazio honen gainbehera eta desagerpenarekin

batera euskal izate-modu baten desagerpena ere gertatu

zen eta, askoren ustez, XIX. mendearen bukaerako

iraultza industrialaren abiadak Euskal Herriaren

desagerpena ekarri zuen berekin.

Barrualdean, laborantz iharduera mediterraniarraren

dinamikari jarraituz, Erdi Aroan Euskal Herriko

lurralde aberatsena zena, Xv. mendeaz geroztik,

pixkanaka indar ekonomikoa galtzen joan zen. Atlantiar

isurialdean, aldiz, erroak sendo botatzen ari zen beste

ekonomi eredua, industri eta merkatal ihardueretan

oinarritzen zena, gero eta indartsuago agertzen zen. Bi

zonaldeek, hala ere, bien artean osagarri ziren

iharduerak betetzen zituzten XVIII. mendean, nahiz eta

esan behar den, erritmo historikoari begiraturik,

ekonomia dual baten aurrean gaudela, alegia, dinamika

ezberdinez mugitzen ziren bi ekonomi munduen

aurrean. Ez baita berdin pentsatzen eta asmatzen

mendiaren maldetan eta lantegiaren zurrunbilo eta

teknikaren erdian, ezta ere merkatura begira

produzitzen zutenen eta euren eskualde txikiari

atxekiturik zeudenen artean.

17

1.1 Ekonomia arautu eta libe­ralizatuaren artean

Ezin da ahaztu, beraz, egiturei dagokienez, gizakiak eta

giza taldeak batzuk besteei loturik daudela. Azken

batez, giza taldeen arteko tirabirek eta elkartasunek

erabakitzen dute, denboraren poterioz, ekonomiaren

antolakuntza.

Euskal gizartean ezberdintasun ekonomikoa

nabarmena zen, erabat, eta matxinada guztietan interes

ekonomiko eta sozialak kontrajartzen ziren; ugazaba eta

marroia edo maizterraren arteko dinamika gero eta

gordinagoa agerian jarri zen. Hirietako biztanle

arruntak, batez ere, ohiturik zeuden lehen premiako

elikagaien prezioak eta produkzioak, populazioaren

premien arabera erakundeen bidez zaintzera. Hau da,

herriko agintariek arautzen zuten zeintzuk ziren

prezioak eta herritik atera behar zen produkzioa, behin

herritarren premiak asetuz gero.

XVIII. mendearen bukaeran, merkatu-ekonomiaren

legeak nagusituz joan ziren. Ekonomia liberalak

salerosketa libreak eta muga gabeko ekintzabide

ekonomikoa bultzatzen zituen. Horrez gainera,

amortizaturik zeuden lurrak (maiorazkoaren bidez,

udaletxeen zilegi-Iurrak) legez libre eta salgai bihurtzea

proposatuko zen. Traba eta arau gabeko

ekonomikoaren dinamikak berez guztien mesederako

18

garapen ekonomikoa ekarriko zuela uste zen.

Horregatik, udaletxeek eta beste erakundeek ekonomia

arautzeko ezarritako neurriak eta legeak deuseztatu

nahi zituzten, guztia salerosketa librearen legera

makurtuz. Espainian, 1765. urtean, adibidez,

mantenugaien salerosketa librea ezarri zen, honek

berekin zekarrenarekin: garia edo artoa toki batetik

bestera garraiatzeko askatasuna, eskaintza-eskariaren

araberako prezioak... Lanindarra bera ere merkantzia

Caro Barojaren marrazkihonek erakusten digu,lege zaharraren garaian,mendialdeko eremu ba­koitzean errotu eta in­dartu ziren produkzio-egi­turak eta bizimoldeak lt.:Caro Baroja, J.:"Vasconiana". Madril,1957.

19

Nekazal mundu har­tan, laia zen eskuzerabilitako lanabesgarrantzitsuena. Gol­deak baino hobeto era­giten zuen lurra.

bihurtzen zen. Modu honetan, lanaren soberakinak

produkziobideen jabeen eskuetara iristen ziren,

sistemaren berezko martxa zela medio (feudalismoan,

ordea, giza lanindarraren soberakinak legez edo

indarrez eragindako bortxaz, koerzio extra-ekonomiko

deritzonaz, eskuratzen ziren).

Euskal Herrian, XVIII. mendearen bigarren erdian,

ekonomi politika berriaren eztenkadak ageri-agerian

daude. Horrez gain, laborantz produkzioa gelditu zen,

eskulangileak eta maizter zein jabe txikiak hondatu

ziren, prezioak eskaintza-eskariaren menpe zeudenez

20

bizimodua garestitu zen, burdingintzak atzera egin

zuen eta, orohar, lanaren eza nabarmendu zen leku

guztietan. Mendearen bukaeran lapurren eta eskekoen

kopurua asko emendatu zen.

Populuarentzat, artisau eta abarrentzat, moralaren

aurkako ekonomia ari zen antolatzen eta indartzen.

Jende askok uste zuen herri xehearen premiekin

irabaziak eskuratzea ezinezkoa zela, ekonomi

iharduerak ikuspegi moral eta bidezkoa ere izan behar

zuela. Horrela, "herriaren ekonomi ikuspegi moralean"

finkaturik, joerak aldatuz joan ziren, merkatu-ekonomia

librearen aurka. Herri xehearen pentsamolde

ekonomikoaren arabera, kontsumitzailearen ikuspegitik

aztertu behar ziren arazoak. Udaletxeak, ohitura

zaharrari jarraiki, mantenugaien kopurua, prezio

justuan, garantizatu behar zuen urte osorako. Ez zen

bidezkotzat jotzen inoren goseaz trafikatzea, zenbait

pilatzailek egiten zuen bezalaxe. Ideologia defentsiboa

eta eskubide positiboen alde ageri zen herri xehea,

monarkia tradizionalaren marko juridiko-politikoaren

baitan, marko hau deuseztu eta gainditu gabe. Azken

batez, ohizko ekonomia moralak, elkarren arteko

laguntzan zutabe handia zuen bitartean, ekonomia

liberal berrian, konkurrentzialtasuna zen elementu

nagusia: XIX. mendean zehar, ekonomi ikuspuntu

hauek kontrajarriko ziren bortizki eta ohizko ekonomia

moraleko hainbat projektu eta elementu,

21

kapitalismoaren kontrako altematibetan behin eta berriz

azalduko ziren.

1.2 1778: Euskal Derriko in­dustria eía merkataritzaren kinka

Aipatu dugun giro liberalizatzailearen baitan

kokatu behar da Espainiako erresumako agintariek

hartu zuten erabakia: Cadizek zuen monopolioa

ezeztatu eta zenbait porturi merkatal eskubidea emano

1778.ean (otsailaren 2an eta urriaren 12an) aginduriko

dekretuetan, Euskal Herriko portuak ez ziren aipatzen.

Kantauriko portuen artean, Coruña eta Santander

agertzen ziren. Gainera, euskal industri produktuak,

Espainiako erresuman, Amerika ere bame, atzerrikoak

bailira ordaindu behar ziren. Saiatu ere saiatu ziren

ezinbesteko aukera hori ez galtzen baina "no era

asequible si no se trasladaban las aduanas" erantzun

zion Nafarroako Diputazioari Madrilen zuen agenteak.2

Aurreko urteetan, Bilboko Kontsulatuak ahaleginak

eginak zituen Ameriketako koloniekin zuzenean

salerosketan aritzeko baimena lortzeko (Donostiako

merkatariek horixe egiten zuten Caracasekin), baina

zera adieraziz "haciendo evidencia de que sin lesión de

las libertades del Señorio". Horixe baitzen arazoa,

hazkunde ekonomikoa eta ohizko Foruen arteko

kontraesana, aduanen arazoa, euskal esparrua espazio

22

librea, arantzelik gabekoa izaten jarraitzea, euskal

erakundetze publikoaren seinale garrantzitsuentzat

jotzen baitzen. Euskal industri produktuen zakalbundea,

Europan eta kolonietan, gero eta murrituagoa zen eta,

jakina, honek ezinegonak sortarazten zituen euskal

gizartearengan.

Gutxi gorabehera buruturik egon arren, aldi

aurrestatistikoan ez baitira datu makroekonomikoak

erraz lortzen, 1770.eko hamarkadarako oraingoz

honako hauek kaIkulatzen dira:3

Nekazal produktu gordina Burdin produktu gordina(prezio konstantean )

BizkaiaGipuzkoaAraba

11.500.000 erreal

13.200.000 "

20.200.000 "

15.400.000 erreal

7.050.000 "

900.000 "

Ikus daitekeenez, burdingintzaren sektoreak

erabateko garrantzia zuen kostaldeko probintzien

ekonomian. Horrez gainera, beste sektore industrialak

ere ondo finkaturik zeuden (ikus mapa).

XV-XVI. mendeez geroztik erroturik zeuden ekonomi

iharduerak eta antolaketa sozialak, ezinaren ezinez,

ezen gai izan birprodukzio ekonomiko eta soziala

garatzeko. Krisialdi sakona larriagotu zen. XVIII.

23

+ Meñaka + Arrieta~~f;;~i;;:¡;:,-__+ Fruiz

BURDIN INDUSTRIA, 1840-1880 BITARTEAN

# Burdina galdatzeko lantokiak.a Orduko aurrerakuntzaz baliaturiko altzairugintzako lantegiak: labegaraiak.* Burdin lanketa berezia: metalurgia orokorra, alanbre, baloi, latorri, iltze, etab.• Garai hartako kotxe-lantegiak. Gasteizen galdatzeko labeak. Gasteizen baita berogailuak

egiteko fabrika ere.Arrnagintza.

~ Lurgintzan erabiltzeko tresneria, "errementari"-lanak.+ Delmas-ek 1864ean argitaratu zuen liburuan aipatzen dituen Bizkaiko olak.

Nafarroako olak berriz, Madoz-ek 1847rako aipatzen dituenak. Labegarai bi eraikitzen ari zireladio; Oronozen eta Oroz-Betelun.Gipuzkoan 1841.ean ondoko hauek zeuden: Deba arroan 10; Urolan 16; Orian 18; Urumean 4;Bidasoan 2.Iturriak: MADOZ, P., Diccionario geografico estadistico historico de España y sus posesionezde ultramar. XVI. alea. Madril, 1850.FERNANDEZ, J. C., Apuntes para un cuadro topográfico estadistico militar del distrito de lasProvincias Vascongadas. Madril, 1859.DELMAS, J. E., Guía historico-descriptiva del viajero en el Señorio de Vizcaya en 1864.Bilbo,1944RODRIGUEZ GARCIA, F., Crónicas del Señorío de Vizcaya. Madril1865.

24

l

+ Erasun

+ Orokieta

D Bakaiku

+ Etxarri·Aranatz

mendearen bukaeratik XIX. aren bukaerarte, Euskal

Herria eredu ekonomiko eta sozial berriaren atzetik ibili

zen.

Bide guztiak garaian garaiko pentsamoldetan eta

ekimenetan sartuz gero, berez, logikoa denez, klase

bakoitza bere alternatiba proposatzen eta indartzen

saiatu zen. Inork ez zekien, seguraski, zein izan izan

zitekeen eredurik egokiena, alegia, kostu sozial

txikienak ekarriko zituena. Egoera hau, jakina, ez

zegokion Euskal Herriari soilik; Europa osoa ere

25

kontraesan berberei aurre eman beharrean aurkitzen

zen. Baina, noski, gizarte eta komunitate bakoitzak

bere abiapuntu eta egoera bereziak zituen. Ingalaterran,

adibidez, XIX. mendearen hasieran, marea

kontrairaultzailea eta iraganari lotuta herri xehearengan

errotu zen aldi berean, industria berriaren abiada

azkarra eragin zen eta honek berehala eraldatu zituen

bertako gizartea eta portaerak. Euskal Herrian, aldiz,

ondoko kapituluetan ikusiko dugunez, aldaketak onartu

ez eta iragan ideialari begira dagoen portaera

kontrairaultzailea nagusitu zen eta industri iraultzako

bidea aurkitu arte denbora luzea behar izan zen. Talde

sozial bakoitzak bere altematiba ekonomiko eta soziala

proposatzen eta bultzatzen saiatu zen baina, azkenik,

Bizkaian hasieran, industrian finkaturiko eredua

errotu eta garaitu zen XIX. mendearen bukaeran.

1778tik 1880rarteko mendea, beraz, ekonomi eta giza

igaroalditzat har dezakegu, XIX. mendearen bukaeran

industri eredua atera zelarik irabazle, hainbat portaera

eta aterabide sorteraziz euskal gizartearengan.

Euskal lurraldea, aipatu dugunez, salerosketarako

lurralde librea zen, hau da, aduanarik gabeko lurraldea

non, merkatal askatasunean oinarrituriko merkataritza

nagusi zen, foro sistemaren legeria zela medio4• XVIII.

mendearen bukaeran Nafarroan eztabaidatzen hasi zen

zenbateraino komeni ote zitzaien aduanak Ebron izatea.

Eztabaida hau gainerako Euskal Herrira hedatu zen

26

XIX. aren mendean zehar. Aduanen egoera honek,

dudarik gabe, euskal ekonomia baldintzatzen zuen

erabat, egoera benetan berezia sorteraziz. Azpimarkatu

behar den fenomenoa dugu, izan ere. Euskal

populazioak munduko produktuak merkeagoak jasotzen

zituen eta, ondorioz, bere bizitza-maila merkeagoa zen,

alokairuak ere apalagoak zirela. Baina, honek bazuen

bere ordaina: euskal industri produktuek zailtasun

handiak aurkitzen zituzten garaiko mundu-ekonomian

konkurritu ahal izateko. XIX. mendean, izan ere,

Ingalaterrako herrialdeek eta Europako beste askok

izugarrizko abiadari ekin ziotenean, industrian

finkaturik, kontsumo-ondasunen industrian, hain zuzen,

euskal lurraldean industriak finkatu ahal izateko

ahalegin handiak egin behar ziren. Bestalde, aduanarik

gabeko herrialdea izateak aukera ematen zuen

kontrabandoan aritzeko.

1.3 Hazkunde ekonomikorakogizarte baliabideak

Itsasaldeko herrialdeetan gizarte egitura berezia errotu

zen, ekonomi ihardueraren ikuspegitik guztiz

dinamikoa zena, industri iraultzaren abiadari ekiteko.

Baina, Euskal Rerrian, lurralde guztiek ez zuten iraultza

industrialaren jauzi berbera emano Ahaleginak izan

ziren baina, azkenik, Lapurdin eta Iparraldean ez ziren

27

• Nafarroako 16D7.eko taulak

~ Itsas aduana

• Esportazio~ eta inportazio-aduanak

@

<>

•1\

Cautamaf izeneko zergaren hilkeraarautzen zuten bulegoen kokalekua.Saran 1775.ean sartu zen.

Menpean txikiagoak dituen bulegonagusia.

Cautomal*en zona. Coutomat zergajasotzen zeneko lurraldea. Baionakohiriarentzat eta Gramont-ekodukearentzat ¡zaten zen.

Nafarroa Behereko eta Zuberoakoaduanak; beren zerga ugariak zirelaeta ezarriak (XVIII. mendean).

Aduana orokorrak

Aduanatxoak

Ejea

Agreda. • Mallen

Frescano.

gauza izan protoindustriatik abiatuz, industri

irau1tzarako jauzia emateko, ezta Nafarroan eta Araban

ere. Bizkaian lehendabizi eta Gipuzkoan beranduago

bestela gertatu zen. Zergatik ezberdintasun nabarmen

hauek Euskal Herriaren barnean?

28

-----------

Antzinako Erregimeneko aduana-sistema: aduana eta aduanatxoak.

Iturriak: MUÑOZ PEREZ, J. Mapa aduanero del siglo XVIII español. Madril, 1955.JAUPART, F. L'activité commercial et maritime de Bayonne au XVIII siécle. Soeiéte desSeienees, Lettres et Arts de Bayonne, 110. zk. Baiona, 1966. DRAVASA, E. Lesprivileges des basques du Labourd sous l'ancien régime. Bordeleko Unibertsitatea, 1950.

Frantziako erreinuan: Guiena eta Gaskonia, Foix-ko konderria, Languedoe etaRossello atzerriko probintziatzat hartzen ziren, eta erreinuko gainerako probintziekinizandako merkatal harremanetan zerga batzuk ordaindu behar ziren.

Euskal lurren barneko bide-zorrak beste maila batean geratuko ziren. Haiekhirietako agintariek, jaunek edo Estatuak ezarri zituzten; XVII-XVIII. mendeetan batezere.

Estatuak bulego asko sortu zuen produktu batzuen merkataritza fiskalizatzeko.Horregatik gizartean matxinada ugari izan zuten eta kontrabandoa indartu egin zen.

Batzuetan produktu batzuk babesteko joera probintziako leku askotara zabaltzenzen. 1724.ean adibidez, Zuberoaren inguruko probintzietatik ardoa sartzea debekatu egin

zen, bertakoa gastatu arte, Atharratzetik hegoalderako errietan izan ezik. 1

Neurri haiek, ohizko aduana orokorretik kanpo beste bulego edo "aduana"modukoren bat ezarriarazten zuten.

"Euskaldunek ez zuten onartzen haziendaren eskubideak zirela eta Frantzia etaEspainia aldeko Euskal Herriko probintzien arteko harreman libreei oztopoak jartzerik.Euskal Herriaren barruan merkataritzak administrazioaren oztoporik gabe garatu nahizuen, eta horixe erakutsi zuten XVIII. mendean Lapurdin tabakoari buruzko legeak eragin

zituen istiluak eta bertan zegoen kontrabandorako tradizioak.,,2Gaztelako Koroak euskal merkatura sartzen ziren gaiei buruzko partehartze

handiagoa nahi zuen, eta ondorioz behin baino gehiagotan ipini zituen aduanak kostan etaPiriniotan.

Nolanahi ere, Donostian eta Bilbon produktu batzuk fiskalizatzea lortu zuen, bainaaduanetako muga (denboraldi labur batzuetan izan ezik), 1841. urterarte Ebro ibaiarenertzean mantendu ziren.

1 Nussy-Saint-Saens, Mareel. Contribution a un essai sur la coutume de Soule (premiére

et deuxiéme partie). Baiona, 1942.48. OL 2 Nussy-Saint-Saens, Mareel. Op cit. 97. oro(Nafarroako taulak 1607.ean. Taulak aduanen antzekoak ziren. Bertan inportazio- etaesportazio-zergak ezartzen ziren. Nafarroak, konkistaren ondoren, merkataritzarakomugak lehengo lekuetan mantendu zituen. Taulak hiru urterako ematen ziren errentan.Bertakoek sarrera-zorrik ez zuten ordaintzen. It.: Idoate, F.: "Notas para el estudio de laeconomía navarra y su contribución a la Real Hacienda1500-1650". Iruñea. 1960)(Historia de Euskal Herria 11 liburutik hartua)

29

Gizarte-egiturek izan zuten zerikusirik, dudarik gabe.

Hirietan bereziki, merkatarien arteko merkatal

konpainia ugari sortu ziren. Honek elkartasunean

aritzeko ohiturak azkartu zituen. Bestalde, merkatal

burgeseria honek finantzen nondik norakoak ondo

ezagutzen zituen; izan ere, Bilbo zen XVIII.

mendearen bukaerako finantz lekurik

garrantzitsuenetakoa, Bordele eta Madrilen artean.

Beraz, kostaldeko burgeseriak garatuak zituen,

esperientzia zela bide, enpresak martxan jarri eta

merkataritza aurreratuari ekin ahal izateko behar ziren

partaidetzan ibiltzeko ohiturak. Caracaseko Konpainia

delakoak arrakasta handia ezagutu zuen Gipuzkoan,

hainbat eskala-ekonomia eraginez. Merkatal burgeseria

hori finantz arloan ibiltzeaz gain, banketxeak medio,

industrian ere hasi zen dirua aurreratzen (verlagsystem),

XVIII. mendearen bigarren erdiaz gero: olagizonek

burdina egiten hasteko behar zituzten oinarrizko

lehengaiak erosi eta hasierako gastuak ordaindu ahal

izateko (egurrikatza, burdin-mea, alokairuak). Era

horretan, industri munduan ere murgiltzen hasi ziren.

Iparraldean, Baionako merkatariek eta finantzariek

inguruko lurrak erosten segurtatu nahi izan zuten

beraien kapitala. Akitania osoak bizi izan zuen giza

balore aristokratikoak bereganatu zituen merkatal

burgeseria honen aristokratizazio-prozesua. Crouzetek

azaltzen duenez, portaera honi leporatu behar zaio, hein

30

handi batean, Akitaniako industrigintzak ezagutu zuen

atzerapen nabannena. Hala ere, baionatar batzuk (Frois

eta Silva) lantegiak sortu zituzten hegoaldean.

Adibidez, Bergarako S. Antonio kotoi-Iantegi berria

Baionako merkatarien diruaz sortu zen, aduanak

Pirineoan ezarri eta gero. Aduanak Ebrotik itsasaldera

eta Pirineotara eraman zirenean, Baionako ekonomiak

geldialdi nabannena ezagutu zuen.

Azkenik aipatu behar dugu, XVI. mendeaz geroztik,

euskal lurraldeetako biztanleak, kaperatasun

orokorraren jabe izanik, legez berdintasun juridikoaren

Baiona 1935. urtean.Bertako merkatari etafinantzariek ingurukolurrak erosi zituzten,euren kapitalak segur­tatzeko. Portaera honileporatubehar omen zaioAkitaniako industrial­penaren atzerapena.

31

Ehungintzan oinarrituzen hastapeneko

industrigintza

antzeko egoeran zeudela, aberastasun ekonomikoak

zirelarik klaseen arteko ezberdintasunak markatzen

zituztenak. Giro honek errazten zituen ekinbide

ezberdinak, baina ahaztu gabe legeria, oraindik,

ohizko lege zaharrekoa zela eta gizarte feudalari

zegozkien ezaugarriak, lurren amortizazioa eta abar,

nabarmenak ziren. Dena dela, Holandako gizartearen

antz handia zuen, garaikoen ustetan eta honek erraztu

bide zuen alternatiba berrien hedakuntza.

1.4 Kapitalismoaren egitura­ketaren zabalkundea

Euskal Herrian, irau1tza liberalaren sustraiak eta

ondorioak XIX. mendean jadanik erroturik bazeuden

32

ere, industri iraultza XIX. mendearen bukaeran baino

lehen ez zen nagusitu Bizkaian, XX. mendeko lehen

hamarkadetan Gipuzkoan, 1960.ean Nafarroan eta

Araban. Iparraldea, aldiz, XVIII. menderarte industri

tradizio emankorra ezagutu arren, XIX. mendearen

lehen erdian gelditu ondoren desindustrializazioaren

ildotik abiatu zen.

Euskal Herriko atlantiar isurialdean, XVI. mendeaz

geroztik, euskal gizarte zaharberritua finkatu zen,

Holandan eta ipar Europako kostaldeetan sortu zen

antzekoa. Hirietan, burges produkzio txikiko sistemaren

baitan sortzen diren soberakinak banatuagorik agertzen

dira, bertako klase ezberdinen artean.

Iraultza industrialari dagokionez esan behar da

gizateriaren historiak inoiz ezagutu duen jauzi

nabarmenena, Neoli to aroko iraultzak

eragindakoarekin batera, Britainia Haundian gertatu

zela, 1750-1850 urte bitartean: ehungintza zela medio

lehendabizi eta, ondoren, burdingintza sendotu zuen

trenbidegintzari esker lortu zen iraultza industrialaren

abiada eta garapena. Aurreko gizarteetan, nekazaritzan,

abelazkuntzan eta baso-Ianetan oinarritzen baziren

gehiengoaren bizibideak, hortik aurrera bigarren

sektorea bihurtuko zen nagusi produkzio-ihardueran.

Britainia Handiko industrigintzaren kronologian, aldi bi

bereizten dira argi eta garbi:

. Lehena, 1780-1840 urte bitartekoa, hastapenekoa da,

33

Urduñako aduanazaharra

ehungintzan oinarrituta, eta 1830-1840. urteen artekoa,

gainbehera ezagutu zuena.

. Bigarrenak, 1840ean hasi eta 1895.urtera luzatu zenak,

burdingintzaren garapena ezagutu zuen. Hasierako

industrializazioak industri jarraipena eskatzen zuen.

1860.etik 1900.era, petrolioa eta argindarra erabiltzen

hasi ziren energi iturri bezala, ohizko ikatzaz gain.

Laburbilduz

Euskal Herriko ekonomiak, lege zaharraren

gainbeheraren ondorioz, Europar bestelako edozein

ekonomiak jasan zituen arazo eta kontraesan berberak

34

jasan zituen. Kapitalisrnorako bidea beste tokietan

bezalaxe bete zuen. Baina gizarte egiturak ezberdinak

zirenez, arazoak rnodu berezian planteatu ziren. Euskal

ekonornia esparru librean antolaturik egoteak, gainera,

bereiztasun gehiago suposatu zituen. Edozein

alternatiba aurrera ateratzeko aduanen egoera hartu

behar zen kontutan. Horrela, sortzen den galdera

honakoa da: posible al zen orduan (eta litzateke, gaur

egun) aduanarik gabeko herrialde batean iraultza

industrialak behar duen abiada sortzea, era autonorno

batez edo beste edozein rnetropoliren rnenpeko­

tasunean?

Ondoko orrialdeetan, sail ekonorniko bakoitzean

planteatu ziren alternatibak eta arazoak agertzen

saiatuko gara. Zergatik toki batzuetan industrigintzaren

abiadak arrakasta izan zuen eta besteetan ez. Aurrera

atera ziren alternatibak aztertzea bezain garrantzitsua

da, izan ere, porrotaren zergatiak edo huts egin zuten

aukerak ikertzea.

35

2. Nekazal zibilizazioarengorengo gradua eta bere

zabalkundearen ezina

37

XVIII. mendeko azken hamarkadetan eta XIX.

mendearen lehen herenean, laborantzak Euskal Herriko

eskualde gehienetan, espazialki zein demografikoki,

bere zabalkunde handiena lortu zuen. Laborantza

Merditerraniorako isurialdeko Euskal Herrian indartsua

zen Erdi Aroan jadanik, baina mendixketan eta

itsasaldeko Euskal Herrian XVII. mendeaz geroztik

hasi zen laborantza etenik gabe zabaltzen. Laborari eta

artzainen arteko liskarrak, Bizkaian, Gipuzkoan eta

Lapurdin, laborantza-sistemaren alde atera ziren.

Nekazaritzarako espazioa irabazten zen nonahi eta

mende bukaeran herri-Iurrak, mendian edo paduretan,

luberri bidez zabaldu egin ziren. Nafarroako iparraldean

eta Basaburuan, artzantzak nagusi segituko zuen.

2.1. Baserria, mendialdeko euskallaborantzaren oinarria

Laborantza-sistemak, bestalde, gizarte­

-antolakuntza jakin batean sustraiturik zeuden: baserria

eta "etxekoak" ziren laborantza-sistemaren gizarte- eta

produkzio-oinarria. XVIII. mende hasieran, hainbat

etxetako jabe bertako biztanleak ziren baina, XIX.

mendean, baserrietan gehienak maizter izango ziren.

B. Etxegaraik aipatzen zuen legez, artzantza-

39

-garaian, familia, leinua, batetik bestera joaten zen bere

artaldea gidatuz. Baina laborantza nagusitu ahala,

leinuak leku jakinetan finkatu egin ziren auzoak sortuz

eta finkatze horretan etxea erakunde nagusi bihurtuz.

Etxea, etxekoen (hil eta bizien) arteko zubi zen eta

etxekojaun edo anderearen helburu nagusia, etxearen

jarraipena segurtatzea zen. Jarraipena segurtatzeko,

Bizkaian, Nafarroan eta Iparraldean, gurasoek

testamentua egiteko askatasuna zuten eta oinordeko bat

I LEINU-ETXEA _BASERRIA "Jurisdikzioa"-Hierarkizazioa("Lurraldea") Barne-funtzioa

~("Bake soziala"),

BIRSORKUNTZA SOZIO-FAMILlA-LEINUA

JURIDIKOETARAKO ESTRATEGIAK

f . Jaraunspen-sistemaOINETXEKOTASUNA

BIRSORKUNTZA SOZIO-DEMO-GRAFIKOETARAKO ESTRAT.

IGATAZKAKORTASUNA. Ezkontza. Ugalkortasuna

NEKAZAL FAMILISISTEMA(J. Urru tikoetxearen"En una mesa y com­pañia. Caserío y familiacampesina en la crisis dela sociedad tradicional'"liburutik hartua)

aukeratzen zuten etxaldeari eusteko, beste seme­

-alabentzat irtenbidea txanponen batzuk ematea (beste

era batera esanda, kalea) izaten zelarik. Gipuzkoan eta

Araban (Aiaran salbu), legez horrelakorik egon ez

arren, portaerak antzekoak ziren. Baina batzuetaIi,

emakumezkoentzat dotea zela edo eta anaiaren bati

gehiago eman behar zitzaiola eta, guzti hau txanponetan

ordaintzen zenez etxekoak maileguz dirua eskatu eta

40

zorpetu egiten zen. Hainbat etxeren hondamendiaren

hastapena zen lehen zor hura. Beste batzuetan, uzta

txarren ondoriozko egoera gainditzeko eskatzen zen

maileguz dirua. Kanpoko arrisku hauetatik libratzeko,

etxea maiorazko bihurtzen zen, etxea eta lurra (beraz,

ondasun guztiak) lotetsiz. Horrela, jabeak zorrak egin

I.INGURUNEA [Estatala J LEINU- Jerarkizazioa

[ Probintziala ] ETXEA ... Barne-Politiko-fiskal-juridikoa funtzionaltasun

ILokala I LEINUA ,L ~irsorkuntzarako .....I estrategiakrH II.INGURUNEA I GATAZKAKORTASUNA1---JSozio-ekonomiko lokala

arren, zorrak ezin ziren etxearen eta lurren kontura

kitatu, legez babesturik zeudelako. Zorrak pertsonalak

ziren, baina maiorazkoa ezin zitekeen zatitu. Defentsa­

-mekanismo hau irau1tza liberalarekin batera desegin

zen, maiorazkoari buruzko legea desegin eta etxeak,

lurrak eta abar merkatu libreko salerosketan sartu

zirenean. Legeria liberalean, zorrak kitatzeko etxea eta

bere ondasunak erabil zitezkeen eta, ondorioz, dena

galtzeko arriskua ere bazegoen, dirua maileguz eskatuta

zorpeturik bazeuden. Eta jabegoa galduz, maiorazkoa

galduz, jabearen estatusa erabat aldatzen zen, bai

herrian eta bai hirian.

XVIII. mendearen bukaeran, laborantzan

finkaturiko zibilizazio honek bere goren maila izan

41

F AMILI SISTEMAETAINGURUNEAK(J. Urrutikoetxearen "Enuna mesa y compañía.Caserío y familia cam­pesina en la crisis de lasociedad tradicional"liburutik hartua)

Aresti Baserria(Abadiño). XVIII.

mendearenbukaerakoa.

zuen eta populazioaren hazkundea kontrolatu arren,

arazoak sortzen hasi ziren. Jabeek diru-errenta oparoak

irabazi zituzten, baina diru hori berriz produkzio­

-egituran sartzeko aukerarik egon ezean, Erresumako

zor publikoaren errege-baleetan inbertitzen zen. Arazo

nagusia alternatiba bilatzea zen. Alde batetik,

inbertsioak lurretan egiteko, lurrak amortizaturik

zeuden (udalen menpe, maiorazko partikularren menpe,

elizaren jabetzaren menpe). Bestetik, bazirudien lurra

erabiltzeko modua aldatu egin behar zela.

Abelazkuntzaren eta laborantzaren arteko oreka behar

zen, ongarri organiko ugari produzitzeko eta, honen

42

bidez lurrak aberastuz, produkzio intensiboagoa

lortzeko. Horretarako lur-eremuaren zati bat frantses­

-belarra, hirustak eta abar produzitzeko utzi behar zen.

Alternatiba honek, noski, gizarte-egitura bera ere

aldatzea eskatzen zuen, zeren maizter batek bere lur­

-sailak bitan banaturik dituenean nekez erabil baitezake

bere lur-sail bat ganaduarentzat belarra produzitzeko,

hau da, lur-sail bat nagusiaren errenta ordaintzeko eta

bestea etxekoak mantentzeko dituenean. Beraz,

aukeratu zen altematiba luberriak labakitu eta maizter

berriak ezarriz horien bidez produkzioa zabaltzea izan

zen.

Zer egm soberako jendearekin, olak eta

43

Antzinako erabilerazeginiko euskal ezteia.Lehen gurdian emazte­gaiaren arrioa ikusdaiteke

merkataritza gainbehera zihoazen unean? Azkenik,

Konbentzioko gerrak eta gerra napoleonikoek arazoa

larriagotu egin zuten, udalak zorpetu egin zirelako eta

zorrak kitatzeko herri-lurrak saltzen hasi zirelako.

2.2 Herri-ondasunen amaiera etaohizko baserri-Iaborantzarenkinka

Lege Zaharreko ohizko ekonomiaren

antolakuntzan, herri-ondasunak oinarrizkoak ziren.

Baserritar komunitateak udalaren bidez arauturik zuen

herri-ondasunen erabilpena. Ondasun haiek, basoko

lurretan ezezik, hiri-barnean ere bazeuden: etxeak,

errotak, etab. Batzuetan burdinola ere komunitatearen

ondasuna zen. Baina Lege Zaharra mendetan zehar

aurrera joan ahala, bere barnean talde eta gizarte-klase

ezberdinen sorrera eta, beraz, praktika kontrajarriak

planteatu ziren, egoera ekonomikoa eta biztanleen

bizimodua hobetu nahian. Herri-ondasunen erabilpena

XVIII. mende bukaeran tokian tokiko auzokideentzat

mugatzen hasi ziren. Beraz, herri batean ingurutik

etorrita finkatzen zenak sarritan ez zuen erabiltzeko

aukerarik. Handi-mandiak edo artalde-jabe handiak

hobeto prestaturik zeuden herri-lurrei etekinak

ateratzeko, gainerako laborariak baino.

Etxejabeen ondoan, hainbat etxetiar edo maizter

44

bizimodua atera ezinik han-hemenka lan eginez bizi

zen. Laborari marjinal hauentzat ere herri-lurretan

hartzen zena osagarri ezinhobea zen (egurra, gaztainak,

horbela eta gainerako produktuak).

Iparraldean, Frantziako erresumako 175ü.eko

ediktu baten ondorioz, herri-lurrak saltzea baimendu

egin zen, herri eta hirien zorrak ordaintzeko eta

1777.eko beste errege-agindu batek onartu egin zuen

herri-lurrak herritarren artean banatzeko aukera.

Amikutzen, Ostibarren, Zuberoako Pettaran, hau da,

mendixka eta behe-lurretan hainbat lur pribatizatu egin

zen. Basaburuan ere bai, baina gutxiago. Beste

horrenbeste gertatu zen hesien arazoarekin. Lege

Zaharreko ohiturak artzantzaren aldeko ohituren

zaintzaile ziren hein handi batean eta ez zegoen labore­

-lurrak hesiz ixterik. Bada esaera bat: "Soroak zor du

larrea", hau da, uztaren ostean artzainak nagusi ziren.

Baina 1767.ean beste errege-agindu batek hesiak

ipintzeko baimena eman zuen. Beraz, laborarien aldeko

neurri zehatza zen.

Prozesu guzti hau 1789.eko iraultzaren ondoren

areagotu egin zen. Hirietako burgeseria interesaturik

zegoen lurretan bere dirua inbertitzeko etorkizun

hoberik ikusten ez zuelako. Horregatik iparraldean bere

boterea funts-ondasun edo onibarretan finkatuko zuen

lur-burgeseria osatu zen. Iparraldeko bereizkuntza

geografikoari jarraituz, mendi gainetako lurraldeetan

45

(Basaburuan, Garazin eta Baigorrin) herri-lurrak (%

75) pribatuak baino oparoagoak ziren. Lur landuak % 5

baino ez ziren. Artzantzaren nagusitasunak zirauen eta

herri-lurren jabego kolektiboa mantentzeko, "Syndicats

" izenekoak sortu ziren ("Syndicats de Baigorry, Cize et

Soule"). Lekuan lekuko lur-burgeseriaren

zuzendaritzapean, laborari txikien babestaileak

geldituko ziren.

Mendixketan artzantzak nagusi segitu arren,

laborantzan eta abelazkuntzan merkaturako esnea eta

haragia produzitzeko orientabidea nagusitu zen. Lur

landuak % 5etik % l5eraino ziren. Toki hauetako

maizterrek beren lanbidea galdu zuten, batzuetan

bordari bihurtuz edo, bestela, atzerrira jo behar izan

zuten. Bertan abelazkuntzan oinarrituriko baserria

indartu zelarik, jende ugari bizitzea ez zuen onartzen.

Beheko haranetan, "ager" edo lur landuak eta

pribatuak ziren nagusi. Etxaldeak handiak ziren (20 ha­

-koak).

Hego Euskal Herrian, antzeko orientabideak

XVIII. mende bukaeran hasi ziren nabarmentzen eta

XIX. mendearen erdi aldera herri-lurren estatus berezia

eta erakundea erabat suntsiturik gelditu ziren,

gizartearentzat ondorio larriak sortu zituelarik; ozta­

-ozta eta eskasian bizi zirenentzat batipat.

Jakina, fenomeno hau toki guztietan ez zen indar

berdinaz gertatu. Edozein herritan XIX. mendearen

46

hasieran "ager" eremua (laborantzarako aspalditik

labakitua) eta inguruko "saltus" edo oihana bereizten

ziren, bitartean basoa zegoelarik. Basoa bera ere

labakitu egiten zen, basoan zuhaitz artean laborantza

moduren bat indartuz. Baso hauek izango ziren lehen­

-lehenik pribatizatzeko interesgarrienak eta gero

oihanak ere bai.

Mendietan aspaldidanik, herri-lurretan bazeuden

ondazilegiak, korta (korta handiak eta korta txikiak

Bizkaian, kaiolarrrak Zuberoan) deitzen zirenak. Lur­

-eremua hesi biribil batez markatzen zen. Berez,

artzantza nagusi zeneko gizartean udako belardiak

segurtatzeko modua zen eta, bertan etxola eginez,

artzainarentzat egonlekua ere bai. Baina bertan

produzitu eta jasotzen zena pertsona pribatuaren

probetxurako zen, horrela beheko maldatan finkaturik

zegoen baserriarentzat oihan edo eta basoko osagarri

bihurtzen zelarik. Baina ondasuna bera, ondazilegia,

komunitatearena edo udalarena zen berez. Beraz,

jabetza pribatu eta publikoaren arteko zubia genuen

"ondazilegi" deitzen zena. Ondazilegi haiek pribatizatu

egin ziren eta bertan etxola zegoen tokian baserria

sortuko zen. Ondoko mapan, F. Ugartek Oñatiko

ondazilegien kopurua zehatz-mehatz ageri digu.

Goi-mendietako lurraldeetan, gaur egun ere

herri-lurrak dira nagusi: Iparraldeko zein Hegoaldeko

mendietan, adibidez. Abelazkuntzak nagusi irauten duo

47

Nekazaritzako eta abelazkuntzako bizimodu desberdinakEkialdeko Pirinio Atlantiarretan.

1. Nekazaritzako eta abelazkuntzako bizimodu mediterraniarreko eskualdeak2. Azpimediterraniar joera bortitzak (mahastia) dituzten nekazaritzako eta abelazkuntzako bizimodukoBskualdeak3. Joera azpimediterraniar bigunduak (mahastirik ez) dituzten nekazaritzako eta abelazkuntzako bizimodukoBskualdeak4. Tipo mistotzat (piriniotar-ebrotar) jotzen den nekazaritzako eta abelazkuntzako bizimodu menditarrekoBskualdeakS. Menditar eragina eragin azpimediterraniar eta ozeaniarrekin konbinatzen dituen nekazaritzako etaabelazkuntzako bizimodu menditarreko eskualdeak6. Ozeaniar eragin bortitza duten nekazaritzako eta abelazkuntzako bizimodu menditarreko eskualdeak7. Mendi garaietako nekazaritzako eta abelazkuntzako bizimodua8. Mendi eta mendilepoetako nekazaritzako eta abelazkuntzako bizimodua9. Mendilepo eta beheko bailaretan dagoen nekazaritzako eta abelazkuntzako bizimodua(11.: Lefebvre, Th.: "Les modes de vie dans les Pyrénées atlantiques orientales")

--------

GOLPE J)/f

--------i. ..

. '. ~ " ..1 "' e.' • • • • • .t

................. .la.

~2~~ ~

I I

20 30

1:;,

48

- ---- -=

1

Mendixketan, 200-400 metroko altueran aldiz, labakiak

ugari dira. Fenomeno hau, atlantiar zein mediterraniar

alderdietan gertatu zen.

XIX. eta XX. mendeetan, beharbada, Euskal

Herriko nekazal herrieetan arazorik latzena, ondorio

sozial eta politiko bortitzak izan zituena, hauxe izan

zen: herri-Iurrak pribatizazioaren bidez suntsitzea.

Prozesu hau Konbentzioko gerraren ostean hasi eta

gerra napoleonikoen garaian indartu eta areagotu egin

zen. Nafarroan adibidez, 1810etik 1820ra bitartean,

mendean zehar saldu ziren "corraliza" guztietatik,

bostetik bat pribatizatu egin zen. Komunitateko udalak

errentan emanda zeuzkan ondasunak (etxeak, lurrak,

errotak eta abar) izan ziren lehenbizi pribatizatu

zirenak. Nafarroako Erriberan eta Erdialdean

"corraliceros" delakoek "corraliza" edo herri-Iurrak

bereganatu eta pribazitatu egin zituzten. Arazo hau zela

eta, hainbat liskar, elkarrenganako gorroto eta borroka

gertatu zen herri guztietan eta, era berean, joera

ezberdinen inguruan talde politiko-sozial berriak

giharturik azaldu ziren. Liberal joerakoak adibidez,

Erriberako latifundistak barne, pribatizazioaren

aitzindari gertatu ziren eta probetxurik handiena haiek

bereganatu zuten. Horien aurka, nekazari txiroak,

etxejabeak eta pobretutako jauntxoak azaldu ziren;

karlista joerakoak XIX.mendean eta, XX.ean, berriz,

anarkosindikalisten eta sozialisten joerakoak

49

Nafarroako Erdialdean eta Erriberan. Desjabetuek eta

etxejabe txikiek "corraliceros" izenekoen aurka egin

zituzten borroka haietan, hamaika pertsona hil zen

Nafarroan 1900-1930 bitartean. Horra, bada, liskarren

ondorio gorria.

Zergatik suntsitu ziren herri-lur edo zilegi-lurrak?

Alde batetik baditugu egitura globaletik abiaturiko

fenomenoak, baina gertakizun nagusi hauek egitura

sozial eta ekonomiko konkretuetan eragina izan zuten.

1793. urteaz geroztik, gerrek zama fiskala areagotu

zuten eta udalerriak zorpetu egin ziren armada

ezberdinen aginduak betetzearren. XVIII. eta

XlX.mendeetan, demografiak gora egiteko aukerak

murrizten ari ziren eta, ondorioz, ezinegona

nabarmenago ageri zen. Jende askok ez zuen

ezkontzeko aukerarik, etxea izateko aukerarik ez

zuelako. Nekazal produkzioa emendatzeko,

antolakunde sozial eta tekniko berriez egin ezean, hots,

nekazal kapitalismoaren bidetik egin ezean, jabe gutxi

batzuen eraginez edo eta etxejabe autonomoen

protagonismoaz ongarria produzituz abeltzantza

kortetan eta laborantza ere aldi berean landuz egin

behar zen. Horregatik, guztiz beharrezko gertatu zen

nekazal espazioa hedatzea, ahal zen neurrian, horrela

errenta ugariren jabe zirenek beren kapitala ere

segurtatzen zutelako. Baina baserri marjinal hauen

sorrerako lurren loturak eta amortizazioak apurtu

50

beharra zegoen. Lurrak askatu egin behar ziren. XIX.

mende bukaeran, baserritar marjinal haiek izan ziren

lehenbizi abandonatzen hasi zirenak, bertako

errendimenduak hasieran onak izan arren gerora gero

eta murritzagoak zirelako; lurrak etengabeko

laborantzarako guztiz egokiak ez zirelako agortu egiten

baitziren.

Testuinguru hartan, beraz, XIX. mendean

emigrazioa erabat arrunt eta ohizko bihurtu zen herri

guztietan, ezean egitura sozial eta ekonomikoaren

azpian beste aukerarik ez zegoelako. Baina, egoera

hartan nagusitu ziren jabetza-egiturek, produkzioa

antolatzeko moduek eta soberakinak eskuratzeko

prozedurek eragin zuzen-zuzena izan zutela ezin

genezake uka. Fenomenoaren giltzarria ez da

demografiaren gorakada; giharturiko egitura eta gizarte­

-harremana baizik (etxearen inguruan sortu zen

zibilizazioa eta baliabideen muga teknikoa).

Alternatiba ezberdinak zeuden aukeran: lurrak

banatu eta laborari txiki eta jabeduna sortu; nekazal

iraultza, esango genuke. Euskal Herrian, mediterraniar

isurialdean latifundioak ere bazeuden, baina

mendialdean ere handi-mandien eskuetan zeuden

latifundioak ere baziren han-hemenka. Adibidez,

Monterfuerteko kondea gutxienez 53 baserriren jabe

zen. Ez zen nekazarien iraultzarik planteatu eta garatu

Gasteizen, Iruñealdeko lautadetan eta Nafarroako

51

Erriberan. Euskal Herrian irau1tza liberalaren

mesedeak, etxejabe aberats eta tokian tokiko ohizko

handi-mandientzat izan ziren.

Lizarra, Tafalla, eta Tuterako merinaldeetan,

XX.mendearen hasieran, 1m gehienen jabe maiz

elkarren ahaide ziren ehun familia ziren. Erriberan, 27

"corraliceros riberos" deitutakoetan, 200.000 "robada"

zituzten. Ondorioz, jornalarien kopurua (lan-indarra

besterik ez zutenena, alegia) altua zen. 1900-1930

bitartean, 19.000 jornalari irteten ziren goizero jornal

bila. Nafarroan 1930ean, 125 lur-jabetza 300

hektareatik gorakoak ziren. Erdialdean batipat, 1m

txikiak eta erdi-mailakoak (0-5 hektareakoak) ziren.

Maizterrak ere ugari ziren. Guzti hauek, ura, belarra,

egurra eta, batzuetan, urtebeterako luberria egitea

lortzen zuten herri-lurretan.

Beraz, herri-lur edo jabego kolektiboko lurrak

salgai jarri zirenean, ondo aberastutako errentajabeak

zeuden lurrak eskuratzeko egoerarik onenean. Prozesu

hau 1810-1815 bitartean jadanik herri guztietan

nabarmen-nabarmena zen.

Mendizabal ministroaren garaian, 1837.ean, eliz

jabetzak salgai jarri zirenean, Nafarroan batez ere,

lmjabe handien klase berria sortu zen. Monastegi

handien lurrak salgai jarri ziren.

Azkenik, esan beharra dago konstituzio liberala

dekretu bidez 1820.ean indarrean jarri zenean, lurren

52

loturak kendu egin zirela eta hainbat maiorazko txikiren

hondamendia izan zela. Absolutismoarekin seguru

sentitzen ziren, ohizko lege zaharra segurtatzea esan

nahi zuelako eta delako dekretua 1823.etik aurrera

indargabetuta gelditu zen. 1820.eko dekretua, 1836.ean

indarrean jarri zen. Eta lehen karlistaren ostean,

1841.ean, azkenik, maiorazkoa erabat suntsitu zen.

Harez gero, loturak desagerturik, hainbat baserritar eta

pobretutako jauntxo bere munduaren hondamendia

hurbil zegoela ikusten ari zen. Guzti hark etxearen

sistema eta bere defentsa kolokan jarri zítuen.

Gorosabel historialari liberalak, aldiz, neurri hori erabat

onuragarri bihurtu zela idatzi zuen, zeren Gipuzkoan

jabegoaren lautik hiru loturik zegoenez gero, lur­

-merkaturik kanpo baitzeuden. Neurriaren ostean lur

horiek merkaturatu zirenean, populazioaren onerako

izan zen, produkzioa emendatuz laborantza indarberritu

egin zelako.

2.3 Lur-jabetzaren egitura

Jabetzaren egiturari dagokionez, XVIILmendean zehar

etxejabeen kopurua jaitsi zen eta maizterrena igo,

etxejabe aberatsen talde bat (liberal joerakoak sarritan)

herri guztietan nabarmendu zelarik. Baina leku

horietan, gutxienez Xv. mendeaz gero, jabetza handiak

baserri eta menditan ere baziren. Bizkaian, adibidez,

53

1837an Conde de Monte Fuerte-k (Lumo-ko Allende­

Sa1azar-ek) 53 baserri eta 143 maizter zituen gutxienez.

Gipuzkoan ere, antzeko kasuak baziren. XIX.

mendearen erdialdean, nekazaritzaren atzerakuntzaren

arrazoi bat ustiapen txikien ugaritasuna zela salatuko

zen orduko idazleen bidez.

Jabedunak Maizterrak Jornalariak

Araba................................. 7.670 (% 29) 7.503 (% 28) 11.259 (% 43)

Bizkaia............................... 9.260 (% 17) 16.686 (% 30) 29.027 (% 53)

Gipuzkoa........................... 5.747 (% 14) 15.117(%38) 19.233 (% 48)

Nafarroa............................ 25.021 (% 33) 10.991 (% 15) 39.153 (% 52)

Hego Euskal Herria........... 47.698 (% 24) 50.297 (% 26) 98.672 (% 50)

Espainiako Erresuma........ 1.466.058 (% 34) 510.468 (% 12) 2.354.068 (% 54)

It.: "Censo de la población de España según recuento verificado en 25 deDiciembre de 1860, por la Junta general de Estadística". Madril1863.

XIX. mendeko estatistikak ez dira erabat

fidagarriak baina, gutxienez, orientagarritzat har

ditzakegu (ikus goiko taularen datuak).

Kontutan har dezagun etxejabe aberatsak eta

tokian tokiko jauntxo edo nobleak izan zirela Euskal

Rerrian iraultza liberalaren mesedeak bereganatu

zituztenak, hau da, hemen ez zen nekazal iraultzarik

garatu.

54

Jabeen taldea ez zen homogenoa.

Jabe-mota ezberdinak bereizi beharko

genituzke, baina estatistikak ez du

gehiago zehazten. Aipatu dugunez,

Nafarroako Erriberan eta Erdialdean

100 ziren lurraren zati handienaren

jabe. Beste iturri batzuen arabera,

Bizkaian eta Gipuzkoan % 25 ziren

jabe. Mendearen hasieran, maizterrek

etxaldea erosteari ekin zioten. Dena

dela, 1935ean Bizkaian artean % 63

maizter ziren eta % 37 jabe.

Iparraldean, 1750ean jadanik herriko

zorrak estaltzeko baimena eman

zitzaien herri-Iurrak sal zitzaten eta

laborantzak aurrerakada nabaria egin

zuen. Artzain eta laborarien arteko

liskarrak areagotu egin ziren eta biek

batera basoaren kontra halako ekintza

bat burutu zuten. Lur landuek hedapen

handia lortu zuten mendixketan eta

beheko haranetan. Jabetza kolektiboa defendatzeko;

eskualdeko sindikatuak sortu ziren. Adibidez, Baigorrin

"Comission Syndicale" izenekoa eratu zen 1838an,

herri-Iurren baliatzeaz arauak ezartzeko. Sindikatu

haien bidez, lekuan lekuko jauntxoek beren lurren

munta finkatu eta handiagotzea lortu zuten eta,

55

Donostialdeko neka·zari gaztea (It.: Manéy Flaquer, J.: ¡"Viajepor Guipuzcoa. Alfinal de su etapa foral,1876")

bestalde, laborari txikien zuzendari eta babestaile

naturaltzat azaldu ziren. Hirietako merkatariak,

abokatuak eta abar, lurjabe eta errentadun bihurtu ziren.

Tira-birak XIX. mendean zehar gero eta

gogorragoak izan ziren. Matxinadetan ezezik,

Napoleonen garaian mendi-mutilek aberatsen etxeei

eraso egiten zieten eta hauek herrietan zituzten

jauregiak utzi eta hirira joan behar izan zuten. Lehen

karlistadan ere, aberatsen aurkako erasoak sarri izan

ziren. Lurjabe handi gehienak liberal zirenez gero,

karlistek herriak eta eskualdeak beren kontrolpean hartu

ahala, aberatsen lurretako errentak bereganatzen hasi

ziren, errenta-diruak karlistek antolatutako

administrazioaren menpe ezarri zirelarik.Tira-bira

honen adibidea bertsotan ere ageri zaigu. Esate

baterako, Nagusiaren eta Morroiaren arteko

elkarrizketak honela dio :

56

MAIZTERRAK

Nere nagusijauna

etxeko berriak

dira ezin gehiago

negargarriak.

Ez ditu sinistuko

hango pikardiak

arras galdurik daude

betiko herriak;

NAGUSIAK

Pagu hori zenduten

ondo merezia

jendetxeak, dik, Parixku

kulpa guzia;

estimatu beharrean

maixterrak nausia

zerontzat nahi zenduten

gure baserria.

jende handimandiak:

naiz nekazariak:

handi eta txikiak

arras galdurik dauzka

ia miseriak:.

lende handimandia

ezin ikusia

eta inbidia

horra zuen beltza ta

zuen txuria.

Erdi-mailako etxejabeak: ozta-ozta moldatu ziren,

baina hainbat maizter ere bordari bihurtu zen egoera

berri hartan. Laburbilduz, mendialdean jabetza pribatu

txikiek eta zatitu gabeko jabetza handiek iraun zuten eta

komunitate-izpirituari eustsi zioten bertako artzainek.

Lautada edo bailaratan zein mendi txikitan berriz,

jabetza pribatua nagusi zen.

2.4 Nekazal Produkzioak

Geografiaren arabera, produkzio-mota ezberdinak:

ditugu, baina sistema ezberdinak: ere bai. Mendialdeko

produkzioa intensiboagoa zen. Lurrak: etenik gabe ari

ziren lanean, garia eta artoa lur-sail berberean urtez urte

elkar osatuz ereiten zirelako (tartean arbia sartuz).

Mediterranio aldean, aldiz, garia eta garagarra egiten

zen, baina lurrak debet edo lugorri uzten ziren, bi urtez

behin.

Etxekoen lana zen kapitalizazio handiena

baserrietan. Produktibitatea areagotzeko, premiazkoa

zen ongarri gehiago izatea. Horretarako karea ugari

57

Gipuzkoako Baserria1876. urteko marrazki

honen arabera

erabiltzen zen. Karobiak herrietan nonahi antolatzen

ziren. Baina soberakin guztiak lanaren bidez lortzen

ziren. Mendearen erdialdera, laborantzako kapitalak

industriarantz abiatu zirenean, laborarien lanaren bidez

lorturiko etekinei esker nolabait eskualde batzuetan

lehenbiziko abiadan industrigintza finantzatu zela esan

dezakegu.

XIX. mendearen lehen erdian, produkzioaren

geraldia edo gorakada apala izan zela nabari da. Hala

ere, l840an aldi emankor eta berria ageri dela esan

dezakegu. Bizkaian, adibidez, XVIII. mende bukaerako

produkzioarekin parekatuz gero igo egin zen, 1840tik

1860rarte gorakada azkartu egin zelarik.

Polikultiboaren gunea zabaldu zen, etxejabeen

kasuan batipat. Artoa izango zen atlantiar isurialdean

lehen produktua eta garia ondoren, baina hamarrenak ez

58

ARABA

Urteak Garia Garagarra Oloa Artoa Zekalea Barazkiak Patatak Ardoa

1.777-1.775 562.475 190.088 105.843 61.551 24.392 97.531 681.764

285.419 105.720 79.628 61.310 23.1891.857

1.859 312.836 50.892

36.257 141.453 348.759

GIPUZKOA

Urteak Garia ArtoaBeste

Indabak Gaztainak Sagarrak Patatak Ardoalaboreak

1.777-1.775 227.268 317.415 3.966 28.526 48.998

1.857 198.766 365.974 36.232 60.089 61.257 900

BIZKAIA

Urteak Garia Artoa Indabak Gaztainak Sagarrak Patatak Ardoa

1.777-1.775 203.834 438.998 2.325 28.526 48.998 120.000

1.857 206.931 572.218

1.868 107.456 252.560 29.692 23.457 91.820 157.563

Oharra: Ardoa, kantarotan neurtua; kantaro bat = 16 litro. Gainerako produktuak, anegatan:anega bat, gutxi gorab ehera 55,5 kg.Iturria: "Euskal Herria. Historia eta gizartea" Lan Kide Aurrezkia, 1985; 253 orr.

59

ordaintzeko eta merkatu-ekonomiaren inperiotik

salbatzeko, hainbat etxejabek bere produkzioa

dibertsifikatu zuen, beste autosubsistentzia batean

isolatuz. Patatak posibleago egin zuen

autosubsistentziako defentsa-estrategia. Ortuariak ere

gero eta gehiago hedatu ziren (Barakaldo, Deustu eta

Gemikaldeko paduretan batipat) eta nekazal industria

sortzeko gai izan ziren.

Arabako lautadan eta Nafarroan produkzioaren

geraldia nabari zen, baina mendearen erdialdean laster

nabariko zen gorakada, gari-esportazioak erakusten

digunez.

Nekazal produktuen prezioen beherakadak,

mendearen erdialdean, lurreko errentak egonkortu

zituen eta lurjabeak, ondorioz, txirotu ziren. Hauetariko

pobreenek ezingo zuten egoera garaitu eta, azkenean,

jabetza ere galdu egin zuten.

Mendearen erdialdean, garia eta garagarrra

Europara esportatzen hasi ziren baina, mendearen

bukaeran, Amerikako eta Errusiako laboreek,

merkeagoak zirenez gero, Europako merkatuak

bereganatu zituzten. Kostaldean ere, labore hauek

barrukoak baino merkeago ziren. Araba eta Nafarroa

egiturazko krisi gogorrean murgildu ziren

XIX.mendean. Emigrazioa zen aukera bakarra, gizarte­

-borrokaz gain.

Mahastiek, XIX.mendearen lehen erdialdean,

60

atzera egin zuten Arabako Errioxan. 1868-1877

bitartean Bordeleko teknikak ikasi zituzten eta, garai

hartan, Frantziako rnahastiak filoxeraz desegin zirenez

gero, Araba eta Nafarroako ardoak gorakada handia

egin zuen. Biasteri aldean 1875-1885 bitartean, 1.688

ha gehiago landatu ziren eta 1889an 12.587 ha rnahasti

zeuden, hots, lur landuen % 64. Baina 1887an,

esportazioak behera egin ondoren, gosetea izan zen.

Nekazari txikiek % 1O-12ko interesa ordaindu behar

izan zuten zorrak ordaintzeko. Errioxako ardoaren

sektorean lorturiko irabaziak industriarantz bideratu

ziren.

Bizkaian eta Gipuzkoan, XIX. rnendearen lehen

erdian, badirudi rnahastiak asko hedatu zirela;

Enkarterrian eta kostaldean batez ere. Baina 1851­

1852an "oidiurn" delako gaixotasunak hainbat eta

hainbat rnahasti hondatu zuen eta, harez gero, Errioxa

eta Nafarroako ardoa prezio onean trenez iristen zenez

gero, Bizkaia eta Gipuzkoako rnahastiak ezkutatzen

hasi ziren, 1870an zuzperraldi bat sornatu zen arren.

Hala ere, Bizkaian XIX. rnendearen bukaeran, txakolin

zuriaz koinaka egiten hasi ziren, baina denboraldi

laburreko kontua izan zen.

Nafarroari buruzko 1799ko estadistikaren arabera,

gariaren produkzioa 1.343.474 anegakoa eta

garagarrarena 430.954 anegakoa izan zen, hau da,

745.628 kintale rnetriko, gariari dagokionez. 1848-1859

61

Elizondoko senar­emazteak (1.900 ur­tean, gutxi gorabehera)

bitartean gariaren produkzioa 550.000 eta 750.000

kintale bitartekoa izan zen. 1799ko ardoaren

produkzioa, 3.583.440 arroakoa izan zen (465.847 hl­

-koa). 1848an berriz, 103.403 hl-koa eta 1859an

176260 hl-koa. XIX. mendean

beraz, ardo-produkzioak

beherantz egin zuen.

XIX. mendearen bukaeran,

1884ean, Bizkaian 220.967 hl

arto bildu zela kalkulatu zen, hau

da, 398.138 anega (1771-1775

bitartean baino gutxiago, beraz)

eta 92.253 hl gari (166.221

anega). 1900. urtean, M. S.

Larreak idatzi zuen txosten

batean aipatzen denez, Bizkaiko

gariaren produkzioa hektareako

15 hl-koa izan zen eta 23 hl-koa

paduretan. Gipuzkoan 13,8 hl­

-koa. Ingalaterran, berriz 31 hl-

-koa izan zen, eta 26 hl-koa

Holandan.

Artoaren produktibotasuna emankorragoa zen.

Biarnon hektareako 30-35 hl lortzen zirela

azpimarratzen da eta Iparraldeko haranetan beste

horrenbeste ateratzen zela pentsa dezakegu.

Arabari dagokionez, 1882. urtea uzta oneko urtea

62

--------------_... -

izan zen eta hektarea bakoitzeko 20 hl gari eta 38 hl

garagar. 1884eko produkzioak, aldiz, zifra hauek eman

zituen:

Garia .

Garagarra .

Zekalea .

Oloa .

Artoa .

179.804 HI.

71.806 HI.

5.678 HI.

48.851 HI.

18.889 HI.

Iturria: Nekazaritza Ministraritzako artxiboa: 257. paper-sorta.

Adolfo Combak 1881.ean idatzitako txostenean

honakoa esaten du: 55.620 ha labore-produkziora

egokiturik zeudela, lur-eremu handiena (37.520 ha)

gariak hartzen zuelrik. Mahastiek aldiz, 11.112 ha

hartzen zituzten, hektareako 24 hl produzituz eta guztira

266.688 hl ardo lortuz.

Arabako produkzio-mailan, patataren eragina

nabarmena izan zen. 1857an (141.453 anega) gariaren

ondoren bigarren produktu bilakatu zen. Olibadia

berriz, atzerantz zihoan.

Nafarroan aldakuntzak nabari zuen

XX.mendearen hasieran. Lur landuak erabat hedatu

ziren, D. Nagore-k eskainitako zifrek ondo adierazten

dutenez (ik. taula).

Patata ere errentagarri bihurtzen ari zen, 1911.ean

65.000 tona atera zirelarik. Drte horietan 120.000 tona

63

Nekazal Produkzioa Nafarroan

Sekain lur landuak

Urezta lur landuak

Mahastiak, olibadiak

1870KI.

198.000

32.000

34.000

1931KI.

254.000

40.000

24.000

Iturria: 11.: Nagore D.: "Las posibilidades agricolas de Navarra".lruñea, 1932, 44. oro

erabili ziren ongarri kimikotan (superfosfatotan).

J. Altadill-ek honako hau idatzi zuen 1912an:

"Azken 52 urteetan gariaren produkzioa 8 t'erdi bider

hazi da, patata eta olioarena bikoiztu egin da, ardoarena

beza1axe". 1906-1920 bitartean berriz, urteko 123.829

tona gari, 65.000 tona patata, eta 102.220 h1 muztio

produzitu ziren.

Hegoa1deko herria1deen kontsumoari dagokionez,

ohizko egoera erabat defizitarioa zen eta, beraz,

aduanarik gabeko 1urra1dea izanik posible zen jendeak

e1ikagaiak merke erosi aha1 izatea. XIX. mendearen

bigarren erdian behintzat, badirudi egoera a1datu egin

ze1a eta, XX. mende hasieran, gariari dagokionez,

48.000 tonako superabita izan ze1a esan behar da.

Artoaren kasuan, berriz, 28.000 tonako defizita izan

zen. Azukrean, ostera, 400.000 tona erremo1atxatik

48.000 tona azukre atera ziren, 28.000 tona kanpora

sa1duz. Gainerako elikagai gehienetan, Euska1 Herriak

defizitario izaten segitu zuen .

64

2.S Abelazkuntza

Laborantzaren hedapenak abelazkuntzaren

beherakada eragin zuen; herri-Iurretan elikatzen zen

ganaduak belarra nekezago aurkitzen baitzuen.

Bestalde, maizterrek ezin zituzten belardiak landu,

errenta ordaintzeak eta gutxienez autokontsumoa

segurtatzeak lehentasuna zutelako. Beraz, ongarri

naturalen kopurua jaitsi egin zen, eta berehala luberrien

produkzio urria hasiko zen.

Dena dela, XIX. mendearen erdialden Bizkaia­

Gipuzkoa eta Iparraldean abelazkuntza-mota berri baten

joeraz eztabaidak sortu ziren. Begi-bistakoa zen

Ingalaterra eta Euroapako iparraldeko herrialdetan

baserria erdia laborantzan eta erdia abelazkuntzan ari

zela, produktibitate guztiz ona lortzen zutelarik. Ekintza

biak konbinatuz eta elkar osatuz, abereen bidez

lurrerako ongarri natural ugari lortzen zuten. XIX.

mendearen erdialdean jauntxoak, erakunde publikoak

eta Diputazioak, ikuiluko abelazkuntzarako politika

bultzatzen eta eragiten hasi ziren, landare berriak eta

belardi "artifizialak" alpaparen bidez edo hirustaren

bidez sortuz. Bertoko behi piriniarra, esnetarako zein

haragitarako Europako beste arraza egokiak ekarrrita

emaltzen saiatu ziren, kanpoko beste arraza batzuk ere

sartuz. E. Garagarzak haragitarako Ingalaterrako

Durham arrazakoak eta esnetarako Flandes-ko behiak

65

Zumarraga

,.', .'~, Zegama.,.

'.•

,,,J

J,J,

I,

L~'~),,

Antzuola

3 Kondearen lurrak

4 Partzuergoa, udako larreak

2.3 Herrl-Iurrak

2.4 Gaztaindegiak

Bergara

o Bizilekuko zona amankomunetatik kanpo kokatutako ondazilegi 000 kortak

O Baserriak

(f) IOnibarrak, gaztaindegíak

AGER Bizilekua-zona

I2.1 Herri-lurrak, angioak

@ SALTUS 2.2 Udako hmeak

Eskoriatza

Kortak Oñatiko Bailaran (F.M. Ugarteren "Los Seles en elValle de Oñate" . B. R.S.V.A.P., Donostia, 1976).

66

ekarri behar zirela proposatu zuen. Begi onez ikusten

zituen Suitzako Switz eta Ingalaterrako Ayr arrazak.

Egia esan, Piriniotako behiaren antz handiena

Suitzakoak zuen; lanerako eta esnetarako balio

baitzuen. Txerriak ere Ingalaterratik ekarri ziren

(Berskhire eta Leicester arrazakoak). Horre1a, XIX.

mendeko bigarren erdian mendialdetan abel mota berria

indartu zen. Iparraldean joera hori berehala errotu zen,

soroak lantzahar bihurtuz eta belar-mota berriak

landatuz. 1857an, Suitzako behia Gipuzkoara ekarri

zen. Arraza berriak, piriniar-suitzarrak, 18-20 litro esne

ematen zituen eta gainera lanerako balio zuen. Bizkaiko

eta Gipuzkoako nekazal ustiapenen alternatibatzat

proposatu zuen askok. Esnean oinarrituriko industria

sortzeko asmo eta ahaleginak ageri ziren eta, are

gehiago, hirietan kontzentratzen ari zen populazioa

kontutan hartuz. Adibidez, 1905ean Gernikan,

"Pirineos" izeneko lantegiak, inguruko esneaz

baliaturik, gurina eta gainerako esnekiak egiten zituen.

Baina joera guzti honek porrot egin zuen,

oinarrizko gizarte-egitura horretarako prestaturik ez

zegoelako. Iparraldean, mendixken alderdian aurrera

egin bazuen, bertan lurjabe handiak zeudelako eta

maizterrak erraz kanporatu zituztelako izan zen. Baina

hegoaldean, joera hauek jauntxoen jabetza handietan

probatu ziren. Markinaldean, adibidez, Munibek

bultzatu zuen. Baina gainerakoentzat zaila zen bide hori

67

XVIII. mendean eta XIX.mendearen lehen here­nean, Euskal Herri osoanfenomeno bat gertatuzen: landutako lurrakugaltzea. Zuhaitzez betetaedo artzantzarako zeudenmendietako herri-lurrak,luberri bihurtu zituzteneta aldi berean pribati­zatu egin ziren, prozesuhorretan oinarri onda­zilegiak izan zirelarik.Denboraldi hartan beraz,ondazilegiek garrantziekonomikoa izan zuten,nekazaritzarako lurrakzabaltzeko eta baserri­-lurren hedapenerako.Lur pribatutzat hartzenzirenez, luberriak eginzitezkeen.Ikus dezagun Oñatikobailarako adibidea etanekazal lurren hedapena,Felix Ugarte-k egindakoikerketaren arabera.Garai hartako bestefenomeno bat, herri­-lurren salmenta, Eliza­ren ondasunen desamor­tizazioa eta maioraz­koetako ondasunen lotu­rak kentzea izan zen.Hirietako merkatariek,merkataritzako krisiaikusirik, maiorazkoetakoondasunak erosi zituzten.

-1

I

Ganadu Feria

hartzea. XX. mendean joera hau nabarmenduko zen.

Nafarroako mendialdean abelazkuntzaren

gorakada nabarmena ageri zaigu: l799an 629.498 ardi

zueden, 1865ean 751.617 eta 1909an 592.506. Behiak:

l799an 48.242 buru, 1865ean 68.974 eta 1909an

56.336. Ameriketako ganaduen lehiak ere, bere eragina

izan zuen abelazkuntzaren bilakaera motelean.

2.6 Berrikuntza teknikoa

Produktibitatea igotzeko, nahitaezkoa zen

berrikuntza teknikoak aplikatzea eta hezkuntzaren bidez

jakituria zabaltzea. Bizkaian, l85l.ean, "Escuela

68

práctica de Agricultura" erakundea sortu zen,

nekazaritza berritu asmoz.

Eskola hartan, baratzainei eta abeltzainei

orientabideak ematen zizkieten. Gipuzkoako

Diputazioak Oñatin beste bat ireki zuen, eta Arabakoak

zein Nafarrokoak (Iruñeko Museo Agronomikoa)

antzeko ekimenak bultzatu zituzten. Nafarroako

Diputazioak Mac-Commick sega-makina erosi zuen

185ü.eko hamarkadan. Baina berrikuntza haiek porrot

egin zuten gizarte-egituraren egoeragatik. Laborari

gehienak maizterrak ziren eta ez zuten astirik ikasteko;

ezta dirurik ere makina berriak bapatean erosteko. Hala

ere, Arabako Diputazioak dinamika berezia erakutsi

zuen berrikuntza teknikorako eta, neurri batean,

tresneria berriek produktibitatea emendatu egin zuten.

Bukatzeko, autokontsumoari loturik zeuden

produktuek (artoak, patatak) XIX.mendearen lehen

erdian gorakada nabarmena egin zutela esango dugu,

merkatalgorako zirenek atzera egin zuten bitartean.

Laborantzaren zibilizazioa erabat hedaturik zegoen.

Ohizko industriak eta merkatalgoak, berriz, krisia izan

zuten, artile- eta burdin esportazioak erabat murriztu

zirenez gero. Bigarren erdian, abagadune ona izan zuten

gariak zein ardoak, bukaeran berriro ere geraldia izan

zutelarik.

Lur landuen sistema aldatu egin zen, garraioak

merkatu egin zirelako. Hiri inguruetan, baratzantzan eta

69

esnetarako abelazkuntzan espezializazioa gertatu zen.

Labakitu ziren herri-lurrak ganaduarentzat bazkaleku

bihurtu ziren eta nekazal errenten irabaziak

industriarantz bideratu zituzten.

Azken batez, lur landuen birmoldaketa gertatu

zen, baina gizarte-oinarriak deus aldatu gabe,

nekazaritzan inbertitu zen kapital handiena lan-indarra

izan zelarik.

Basoei dagokienez, XIX. mendean, Bizkaian eta

Gipuzkoan batipat, gehienak desagertu egin ziren eta

mendietako lurrak higaduraz galtzen hasi ziren.

1913an, pinus radiata edo intsinis pinua

landatzeko proposamena zegoen, eta 1917. urteaz gero

indartu ere egin zen, papergintzarako industriari begira.

Harez gero, Bizkaiko eta Gipuzkoako mendiak pinudiz

jantzi zaizkigu.

BibliografiaAGIRREAZKUENAGA, J., Vizcaya en el siglo XIX: Las finanzas

publicas de un Estado emergente. Bilbo, 1987.ARPAL, J., "Estructuras familiares y de parentesco en la sociedad

estamental del Pais Vasco", Saioak, 1, Donostia, 1977,202-207. orr.BILBAO, L.M., FERNANDEZ DE PINEDO, E., "La producción

agrícola en el Pais Vasco (1537-1850)" Cuadernos de Sección de Historiade Eusko Ikaskuntza. ,2, Donostia, 1984, 83-196. orr.

CLAVERO, B., Mayorazgo. Propiedad feudal en Castilla, 1369­1836. Madril, 1989.

DONEZAR, lM., La desamortización de Mendizabal en Navarra.1836-1851. Madril, 1975.

DONEZAR, J.M., "La primera burguesia liberal navarra. Analisisde los compradores en la desamortización de Mendizabal", Saioak, 3,

70

Donostia, 1979, 169-204. orr.

ECHEGARAI, B., La vecindad. Relaciones que engendra. en elPais Vasco . . Donostia, 1933.

FERNANDEZ ALBALADEJO, J., La crisis del Antiguo Regimenen Guipuzcoa. 1766-1833. Madril, 1975.

FERNANDEZ DE PINEDO, E., "Estructura de los sectores

agropecuario y pesquero vacos" (1700-1870). IX Congreso de EstudiosVascos. Bilbo 1983,95-108. orr.

LABAIEN, A.M., Eskribaua, pakegille ta fuerozale. Muñagorri

Escribano, pacificador y fuerista. Donostia, 1976,75. oroLOPEZ ADAN, E., "Ipar Euskal Herria: 150 urte historiarik gabe.

(1789-1934)", Saioak, 2, Donostia, 1978,99-135. orr.

URRUTIKOETXEA, J., "En una mesa y compañia" . Caserio yfamilia campesina en la crisis de la "sociedad tradicional ". 1run, 1766­1845. Donostia, 1992.

71

3. Arrantza

73

Arrantzak azken 1.000 urteetan sarritan balio izan

du, kostaldeko biztanleen komunitateetan, bizimodua

aurrera ateratzeko beste bizibideen betegarri gisa.

Kinka larrietan, jakina, arrantzaren garrantzia areagotu

egiten da. Balea-arrantzaren ondorioz, kostaldeko

herriak garrantzitsu bihurtu ziren, bertan mota

guztietako merkataritza ere indartu egin zelarik. Baina

gero eta balea gutxiago harrapatzen hasi zirenean, XVI.

mendeaz geroztik, berebiziko garrantzia hartu zuen

Ternuan eta Ipar Poloan balearen eta bakailaoaren

arrantzak. Euskaldunen bidez holandarrek eta

britaniarrek ikasiko zituzten balearen arrantzarako

teknikak eta etekinak ateratzeko era ere bai. Hala ere,

Ternuako itsasoetan bakailaoaren arrantzak hainbat

enpresa berri sortarazi zuen, euskal kostaldea aberats

bihurtuz. Baina 1713.eko Utrecht-eko bake-itunaren

ondorioz, Espainia eta Frantziako erresumetako buruak

ez ziren euskaldunen arrantza-eskubideez eta ogibideez

gehiegi arduratu eta, XVIII. mendean zehar,

arrantzarako enpresa handiak gero eta urriago ziren.

Ondorioz, Lapurdiko kostako hirietan, Donibane­

-Lohitzunen bereziki, beherakada nabarmena eta sakona

izan zen. Arrantza-enpresa hauek hainbat diru eta jende

bere ingurunean erabili eta lotu zituen. Adibidez,

75

1669an, Donibane-Lohitzunek eta Baionak 50-60

itsasuntzi prestatu zituzten, balea harrapatzeko. XVIII.

mendearen hasieran 30 itsasuntzi, 1738an 11, eta 1765

bi. Holandarrek, berriz, 1776an 300 itsasuntzi.

Itsasuntziak prestatzeko, kostaldeko marinelak

kontratatzen zituzten, Bizkaiko eta Gipuzkoakoak

bame. 1730ean adibidez, Donibane-Lohitzunekoek

Gipuzkoako arpoilariak kontratatu zituzten. XVIII.

mendean Donostian balea-arrantzarako konpainia bat

sortzeko proiektua egon zen, baina porrot egin zuen.

Baleatik olioa eta mota guztietako lumerak ateratzen

ZIren.

Lapurdin, XVIII. mendean zehar, bakailaorako

itsasuntziak prestatu ziren, baina beti gatazkatan

zebiltzan ingelesekin. 1786an, Baionak eta Donibane­

-Lohitzunek 40 itsasuntzi zituen bakailao-arrantzarako

presto

Nazioarteko uretako egoera hori izanik, XVIII.

mendean, Donibane-Lohitzune sardinaren industriari

esker erabateko hondamenditik salbatu egin zen. XVIII.

mendearen bigarren erdian, 22 lantegi zituen eta 2

Ziburuk. Bizkaia eta Gipuzkoatik ere, sardinak ekartzen

zituzten; bretainiarrengandik ikasi baitzuten kontserba

egiteko modua XVIII. mendean.

XVIII. mendean Bizkaiko kostalde inguruko

arrantzan gorakada nabarmendu zen eta Gipuzkoako

portuetan aldiz, Caracasko Konpainiaren arrakastaren

76

ondorioz, marinel moduan gehiago ari ziren arrantzale

moduan baino.

XVIII. mendearen bigarren erdian, aldiz,

arrantzaren geldiune bat nabari da. Egoera

gainditzearren, ikuspegi ilustratuen ildotik sektorea

liberalizatzea proposatzen hasi ziren. Adibidez, Santurtzi (l836.ean)

Camponanes-ek herri-industria indartzea aipatu zuen.

Ilustratuen ikuspegiaren arabera, kostaldeko arrantzaren

gizarte-antolaketa kofradiaren menpe zegoen heinean,

kaltegarria zen. Ohizko gremialismoa suntsitu eta

erabateko askatasuna errotuz arrantzak gora egingo

zuen.

77

Getarian adibidez, 1764.ean, merkatal konpainia

sortu zen sardina gazitu eta saltzeko, baina porrot egin

zuen. Herri Adiskideen Elkarteak, (R.S.B.A.P.), bere

berpizkunde ekonomikoaren programan arrantzaren

garrantzia azpimarratu zuen eta era praktikoan

merkatal konpainia antolatzea proposatu zuen, legatza

eskabetxean jarri eta saltzearren. Bere konpainiaren

proiektuan, portuetako kofradiak albo batera uzten

zituen eta zuzen-zuzen bere ahalmenei erasotzen zien.

Konpainia berri hark 1774.ean legezko onespena lortu

zuen, baina kofradiak aurrez aurre izan zituen.

Bermeoko kofradiak adibidez, onartzen zuen konpainia

berria, baina baldintza gogor batekin : "en ningun

tiempo ni por pretesto alguno la citada Real Sociedad ni

otra persona en su nombre aia de tener facultad ni

menos acción de fabricar escabeches de ninguna

especie de pescados ni benderlo en fresco( ... ) se

entendiese también el que dicha compañia o su factor

en ningun jénero de pescado con los Arrieros trajineros

que hicieren la compra del pescado fresco que tienen de

costumbre ponerlo en venta pública o remate a no ser

que sea comprado en este puerto a dicha cofradia" 1.

Azken batean, arrain-salerosketa kofradiaren esku

gelditzen zen, eta konpainiaren proiektua bertan behera

geratu zen.

Arrantza guztiaren kontrola nahi zuen konpainiak,

baina baita arrain-industriarena ere. Adibidez 1774.ean,

78

Ajangizen, Gernika ondoan, bisiguak eskabetxean

ipintzeko lantegia eraiki zen eta kofradiak aurka atera

ziren. Lekeitioko arrantzale bi ere kondetatu zituzten

arraina zuzenean saltzeagatik. Baina ondoren kofradiek

kostaldean lantegi berriak eraikitzea debekatu egin nahi

zuten eta horretarako errege-agindua eskatu zuten,

Bizkaiko Foruak industri askatasuna aldarrikatu arren.

XIX. mendean Bizkaiko portuetan, arrantzaren

beherakada nabaria zen. J. Graciak 1797 eta 1840­

-45.ean harrapatutako arrain-kopuruak konparatzen ditu

eta ondoko taulan erakusten da mte bietako

konparazioa, portzentaiak agertuz: 2

Bermeo .Mundaka .Elantxobe , .Ea .Lekeitio .Ondarroa .

Bixigua 0/0

+ 45,84- 90,55- 51,25+ 40,00- 57,69- 49,76

Atuna 0/0

- 82,5+ 25,33+ 61,11+ 0,00- 181,09+ 82,07

Legatza %

- 153,33- 80,78+ 55,71+ 33,33- 253,25+ 52,97

Guztlra

2,6- 54,63+ 33,33+ 34,37- 121,44

1,13

XIX. menderaren lehen 40 urteetan nabari zena

honakoa dugu: arrantzak behera egin zuela, bai

arrantzarako itsasuntzi-kopuruz eta bai produktibitatez.

Dena dela portu guztiek ez zuten bilakaera bera izan.

Portu txikiek, Elantxobe eta Ea-k gorakada izan zuten,

Bermeo eta Ondarroak berdintsu segitu zutela esan

dezakegu eta Lekeitiok eta Mundakak, aldiz,

beherakada nabaria izan zuten. Portuetan arrantzaleak,

erdi-arrantzale erdi-nekazari ziren eta portu txikietan

79

Sardinsaltzaileak

bazirudien arrantzarako bidea gero eta baserritar

gehiagok hartzen zuela, lehorrean lur gehiago lantzea

posible ez zelako. Gehien harrapatzen ziren arrainak

bisigua, atuna eta legatza ziren. Baina zergatik

beherakada hura? Arrazoietariko bat, ezbairik gabe,

arrantzaren inguruko gizarte-egituraketa lege

zaharrekoa izatea da. Espainiako

estatuan 1834.ean kendu zen

gremioen nagusitza eta

industriarako askatasuna ezarri zen.

Une batez, bazirudien kofradiak ere

desagertu egingo zirela, baina tinko

iraun zuten. Karlisten gerra

bukaeran egin ziren saio batzuk

baina, azkenik, kofradiek portu

bakoitzean arrain-salerosketa eta

gizarte-antolaketa arautzen segitu

zuten. 1848.ean nolabait legezko

babesa lortu zuten eta 1864.ean

Espainian marinel-kofradiak errege-aginduz

desagertarazi arren, Bizkaikoek eta Gipuzkoakoek

segitu zuten, Foruen babespean.3

Baina badirudi aldaketak ere gertatu zirela.

Ondoko urteetan, portu guztietan hainbat eskabetxetegi

edo lantegi pribatu ireki zen. 184ü.eko hamarkadan, 18

lantegi berri eraiki ziren Bizkaiko portuetan. Lehena,

kofradiatik at, Berrneon eraiki zen 1841.ean. 1854.ean,

80

"escabecheros de pescado fresco" izenekoek Bizkaiko

Batzarre Nagusietan eskabideak egin zituzten, gatz, olio

eta ozpinaren gaineko zergak jaistea eskatuz. Beraz,

talde gisa, lantegietako buruak bere kabuz antolatzen

hasi ziren.

Lantegi hauek zabaltzeak, ezbairik gabe, arrantza­

-sektorea berpizteko balio izan zuen. Ondoko taulan,

zenbat arrain harrapatu eta kontserban erabiltzen zen

ikus daiteke: 4

ARRAIN FRESKOAK ESKABETXEAKPORTUAK Txalupa Txalupa

1.860 handlak IXlkiak Blxigua Atuna Lagalza Sardina Blxigua % Aluna %

Arrebetan Arrobetan Klntalotan Errealetan Arrobetan Arrobetan

Sarmao 38 26 25.000 4.000 1.500 32.000 5.000 20 1.500 37

Mundaka 44 5 9.000 1.500 350 5.600 1.500 16 1.000 66

Elanlxobe 9 6 4.000 1.500 700 20.000 1.500 37 1.000 66

Ea 4 6 5.000 800 150 10.000 1.000 25 500 62

Lekailio 24 18 13.000 3.300 1.200 32.000 2.500 19 1.200 36

Ondarroa 22 10 16.900 5.500 2.000 32.000 4.000 23 2.000 36

GUZTIRA 111 71 72.000 16.600 5.900 131.000 15.500 21 7.200 43

% = Arranlza osotlk eskabetxearen portzentaia

1860an, lantegietan, zurezko kupela handiak

ezezik latak erabiltzen hasi ziren eta, 1872an.,

Bermeoko Hilario Zalduak zilarrezko domina irabazi

zuen Napolin. Italiako merkatua garrantzitsu bihurtuko

zen kostaldeko arrain-konserbarentzat, harremanak gero

eta estuagoak izango zirelarik.

Bestalde, errepideak ere kostaldeko portuetaraino

eraiki ziren. Geroztik, beraz, mando barik gurdiak eta

81

beste karro-mota batzuk erabiltzen hasi ziren, arraina

barrualdeko merkatuetara zabaltzearren.

XIX. mendearen bigarren erdian, arrantza gero eta

garrantzitsuago bihurtzen hasi zen eta gero eta jende

gehiago ari zen arrantzaren inguruko zereginetan.

Mendearen erdian 4.000 inguru arrantzale ari bazen,

1930.ean 7.000 ibiliko ziren. Kostaldeko arrantzaren

-~"-, lsanturtzi~

2 /~

portuia,ete "

~

Ondarroa 2,",y:

t'1ot

"+"Ht

y;$

",~.,..)I

-tlI¡-t

Jf'~'f...,

1841-1850 urte bitartean, Bizkaiko kostaldean eskabetxetegiak sortzendira kofradien kontroletik at eta iniziatiba pribatuaren eraginez It.:Madoz, P.: "Diccionario Geográfico-Estadístico-histórico de España ysus posesiones de ultramar". Madril, 1850, XVI lib.

82

loraldia izan zela esan dezakegu. Hauetarik kopuru bat,

erdi-nekazari erdi-arrantzale ziren.

l865ean, bapore-itsasuntziak arrantzan

erabiltzeko lehen proiektuak burutu ziren. A.

Agirrezabalak, Bizkaiko Golkoan, 15 urtetan baporeak

erabiltzeko monopolioa edo pribilegioa eskatu zion

Espainiako Gobernuari. Baina, berriz ere, kofradiak

kontra azaldu ziren. Ez baporezko itsasuntzien kontra;

pribilegioaren kontra baizik, eta proiektu hura bertan

behera geratu zen. Donostian, arrantzarako baporezko

lehen itsasuntzia 1877an prestatu zen, mende bukaeran

kostaldeko beste portuetan ere zabaldu zirelarik.

ühizko arrantza-sisteman, urte osoko arrantzaren

kopurutik udazkenean eta neguan % 13 eta % 15

83

Bokartalehorreratzenegunsentian

Santurtziko kaia1880.ean

harrapatzen zen, udaberrian % 45 eta udan % 27.

Arrasteko sistemak, aldiz, ohizko egoera hau erabat

aldatuko zuen; urte guztian zehar lanean aritzen

baitziren. XIX. mendearen bigarren erdian, arrasteko

sistemaren inguruan eztabaidak eta kontrako jarrerak

azaldu ziren, Europako toki batzuetan debekatu egin

zirelarik. Euskal Herrian ere, hainbat liskar eta gatazka

sortu zen. Hogeigarren mendean ere eztabaidak

segituko zuen.5

Azkenik, itsasadarretan ostrak eta muxilak edo

84

txirlak hartzeko joera piztu zela aipatu behar da.

Udaletxeetan eztabaida ugari izan zen, padurak

guztientzako lurralde izanik gutxi batzuen mesedetan

pribatizatzeko arriskutan zeudelako; bertan ostrak edo

muxilak produzitzeko tokiak jartzen baitzÍtuzten.

üHARRAK

1ERKOREKA, J. l., Analisis histórico-institucional de lascofradias de mareantes del Pais Vasco. Gasteiz, Eusko Jaurlaritza, 1991,76.0r.

2GRACIA, J., "La crisis de la pesca vizcaina en el final delAntiguo Regimen" Instituto de estudios marítimos "Juan de la Cosa".Santander, 1979-1980, 143-163. Off.

3ERKOREKA, J. l., op. cit., 79-80. Off.

4MADOZ, P., Diccionario Geograjico-Estadistico-historico deEspaña y sus posesiones de ultramar. Madril, 1850, T. XVI.

Ondoko urteetarako estatistikak ikus : AGIRREAZKUENAGA,J., Vizcaya en el siglo XIX: Las finanzas publicas de un Estado emergente.Bilbo, UPV-EHU, 1987,46-69. Off.

5 Ikus adibidez ASAMBLEA de pesca marítima vasca. Donostia,Eusko Ikaskuntza, 1925.

85

4. Meategiak

87-

Euskal Rerrian burdin meategiak ugari dira eta

irau1tza industrialaren prozesuan arazo estrategiko

bilakatu zen lehengaiak ustiatzeko aukera izatea.

Burdingintzaren tradizioan batez ere, ikatz- eta burdin

meategiak erabat baliotsu bihurtu ziren. Euskal Rerrian,

Triano eta Galdames-ko mendietatik at, Gipuzkoan,

Araban, Nafarroan zein Iparraldean burdin meategiak

ustiatzen ziren.

Trianoko mendietanfree mining edo aire zabaleko

erauzketa zegoen baina, XIX. mendean, mea­

-merkatariak meategiak bereganatzen hasi ziren,

langileak alokatuz bertako erauzketa eginez.

ühizko erauzketarena gizarte-antolakundea

bakarka eta talde txikitan ziharduena zen. Trianoko

mendietan mea-erauzketan aritzeko, XVIII. mende

hasieran Zazpi kontzejuetako auzokide izan behar zen;

gerora enkarterritarra. Mende bukaeran aldiz,

bizkaitarra izatea aski zen.

Sistema libre horrek ez zuen produktibitaterik

areagotzen. Rerri Adiskideek Fausto Eluyarri txosten

bat idatz zezala agindu zioten, Somorrostroko

meategien produkzioa areagotu eta merkatzeari buruz.

Rerri Adiskideen Batzarrean 1783.ean aurkeztu zuen

bere txostena. 120 mea-ustiapen zeudela adierazi zuen,

bakoitzean 4-5 langile zebilelarik. Egunean bidaia bi

89

egiteko beste mea ateratzen zuten, lau ordu lan eginez.

Konpainia bat sortzea proposatu zuen, mea-erauzketa

ondo antolatzeko. Langileek 8 ordu lan egin bai, baina

ohizko lau orduko soldata jasota nahikoa izango bide

zuten. "No parece pueda haber dificultad en que los

obreros que ahora solo trabajan cuatro horas por día, se

les hiciese trabajar el doble, sin aumentar el jornal: por

consiguiente con el mismo coste podría arrancarse

doble mineral que ahora". 1 Proiektu hark, ez zuen

ondoriorik izan.

90

Baina urteak igaro ahala, 1818.eko Bizkaiko

Batzarre Nagusiek meategietarako arautegia erabaki

zuten eta gero, berriz, arautegiari indarra kendu egin

zioten. Meategietako jabe handiek eta merkatariek ez

zuten ez inolako legerik ez arautegirik nahi; bakoitzak

meategia nahierara eta era liberalaren arabera ustiatu

behar zuela aldarrikatzen baitzuten. Beraz, negu zein

udan eskubidea zutelako nahi beste mea ateratzeko

eskubidearen alde atera ziren, ohizko tradizioa hori zela

eta. Bestalde, talde txikitan antolaturik zeuden langileek

neurriz atera nahi zuten burdin mea; asko aterata

prezioak behera egin eta diru berbera lortzeko ahalegin

handiagoa egin beharrean baitzeuden. Beraz, neguan ez

ateratzearen alde zeuden eta orohar burdin mearen

erauzketa arautu egin nahi zuten.

Erresuman 1825.ean, meategietarako lege bat

indarrean jarri zen eta Bizkaiko Batzarre Nagusiek

antzeko beste bat jarri zuten indarrean 1827.ean. Gogor

kritikatzen zen merkatari handien ekimena, langile­

-talde txiki autonomoen kaltetan aritzen zirelako. Lege

hark erresumako funtzionaririk ez zuen onartzen

Bizkaian, baina azken finean konpainiak egiteko aukera

zabaltzen zuen.

Horiek horrela, 1827an, mea-merkatariek eta

meategietako jabe handiek "Ybarra, Mier y Compañía"

izeneko sozietatea sortu zuten. Erauzten zen burdin mea

gehienaren salerosketa kontrolatzen zuten. Burdin

91

"Astoen korta" izenekomendiaren ebakidura,bertan Baigorriko gal­dategitik hurbil kobre­meatzeak daudelarik(San Luis galeria).A: KaperaB: Zuzendariaren etxeaC: Brontzea lortzekokobre-meatzetako la­beakD: Minerala erretzekolabeakE: Makina hidraulikoaF: Boccard-en makinahidraulikoaG: Erromatarren garai­ko lan batzukH: "Trois Rois" izenekokobre-meatzetako zai­netako lanak]: PutzuakK: Utzitako galeriak/t.: Palassou: "Essai surla minéralogie desmonts Pyrénées", Paris,1784. (Susperregirenargazkia).

Burdin meategiak.Lehengaien aurki­kuntza ugariak eraginestrategikoa izan zuenEuskal Herriko indus­trigintza modernoan;konkretuki, burdinmeategi asko aurkituziren2

meategiak erregistratzeko ere, liburua ireki zen

Diputazioan eta merkatariak gero eta burdin meategi

gehiago bereganatzen hasi ziren.

Talde autonomo eta txikiak ustiapenen kontrola

galtzen hasi ziren, meategien ustiapena merkatarien

eskuetan kontzentratzen ari zelarik.

Karlisten gerra bukatu ondoren, Estatuko

Gipuzkoan: Mutiloa, Zerain, Irun; guztira: 222 gizon eta218 emakume, 1860.ean.

Nafarroan: Oroz, Betelu, Bera, Lesaka, Zudaire, sarritantoki biurrietan; guztira 73 enplegaturik.

Nafarroa Beherea: Banka-Baigorri

Bizkaian: Triano, Ollargan, Luno; guztira: 1.206 gizon eta79 emakume langile. 1870.ean, Bizkaian 2.078 langilezeuden meategietan, eta 1882.ean, 6.777 gizonezko,268 emakume eta 268 mutiko. Langile asko"tenporero" gisara iristen ziren.

funtzionariak berehala hasi ziren meategiak markatzen

eta meategien erregistroa indarrean jartzen. Liskarrak

gero eta sarriago gertatzen ziren, baina merkatarien

interesak indarrean ezartzen ari ziren eta hauek gero eta

gehiago produzitzen hasi ziren, horretarako alokatutako

langileak erabiliz.

1843.eko uztailean, Esparteroren aurka

moderatuak eta Bizkaian fueristak altxatu eta irabazle

izan zirenean, berriz ohizko foruak indarrean izango

92

HEGO EUSKAL HERRIKO MEATEGIETAKO PRODUKZIO-DATUAK (1847)

Araba .Gipuzkoa "Nafarroa , .Bizkaia .Hego Euskal Herria ..Espainia .: . . . . . ....

Meategiak ("Minas enlabor o en solicituden fin del tercio")

10116653

1405.893

Produkzioandauden

, meategiak

83

243671

3.709

Langileak ("Fuerzade sangre ocupada

en fin del año")

4217

3441.1691.572

32.729

Abereak

434

61834942

5.207

Iturria: Gaceta de Madrid, 1847.eko maiatzak 4.

HEGO EUSKAL HERRIKO MEATEGI PRODUKZIOA (1859)

~k Meategien LangileakLignitoa

Herrialdeak Kopurua(Kintaletan, Burdina Zinka77,5 Kgr.)

Araba..... , ....... 11 105 50.000Gipuzkoa .......... 21 195 170.000 80.000 22.000Nafarroa........... 14 128 90.000 8.000Bizkaia .... , " ..... 47 334 1.560.000 15.000Guztira ............ 93 762 170.000 1.760.000 45.000

~produktuak ZUardun Zilar Kobrezko Zilardun Produkten BaloreaGabeko Meategi-Ahoan

Herrialdeak ~ Galena GalenaPiritak Kobrea

(Errea-Ietan)

Araba..... , ..... 3.200 3.100 197.000Gipuzkoa ........ 13.000 500 646.000Nafarroa......... 2.000 300 500 209.800Bizkaia .......... 8.000 1.438.800Guztira.......... 15.000 3.700 11.400 '500 2.490.800

Iturria: Goenaga, l.: "Memoria del estado de la industria minera en el distrito de Vizcaya". RevistaCientífica del Ministerio de Fomento. Madrid, 1862,

93

"Franco Belga yOrconera" delakomeategiak 1882.ean. Biabantai! zituzten mea­tite bizkaítarrek: airezabalean hustira zi­tezkeen; Bi!boko ítsas­adarretik oso hurbilzeuden.

zirelako esperoan, matxinada izan zen Trianoko

mendietan. Talde txikietako langileak merkatari

handien gurdiak eta tresnak apurtu eta erretzen hasi

ziren. burdin mea erauzteko, arautegia indarrean ezarri

nahi zuten. Neguan lan egiteak, adibidez, debekaturik

egon behar zuen eta goitik behera menditik portura egin

behar ziren bidaiak ere kontrolatu egin behar ziren.

Baina matxinada politikoaren ostean, Bizkaiko Foru

Diputazioan zeudenek ez zuten horrelakorik nahi,

burdin mea askoz ere garestiagoa aterako zelako. Beraz,

erauzketa-era berrian ari zirenen alde, hau da, alokairua

ordainduz langileak erabiltzen zituzten merkatarien alde

agertu ziren. Aurrerantzean, lehenago merkatari soil

zirenak orain burdin mearen erauzketan ari zirenak

izango ziren nagusi.

ühizko produktore txiki autonomoen egitura

ezabatuz eta ordainez langile alokatuz buruturiko

94

erauzketa zela medio, aldakuntza koalitatibo

nabarmenena eta garrantzitsuena gertatu zela uste dugu.

Erauzketa antolatzeko gizarte-era, alabaina, aldatu egin

zen XIX. mendearen lehen erdian.

1840-1850 hamarkadan, ikatz bila

ahalegin handiak egin zituzten; ikatza

energi iturri handiena eta burdinaren

produkzio-kostuak jaisteko faktore

garrantzitsua baitzen. Egurrikatza gero eta

urriagoa eta garestiagoa zen. Baina, Euskal

Herrian, ikatz-meategi handirik ez zen

aurkitu eta, zalantzarik gabe, arazo hark

baldintzatu zuen neurn batean

industrigintza berriaren ezarpen-erritmoa.

Dena dela, burdin meategiez baliatuz,

euskal burgeseriak nolabaiteko industria

eraikitzen jakin zuen. Ikuspuntu

koantitatiboaren aldetik, bi data aipagarri

daude mearen esportzazioari dagokionez:

1849an, legez jadanik, posible izango zen burdin mea

kanpora esportatzea. Frantziara mea-esportazio

garrantzitsuak egiten ziren. Eta 1865.ean Britainia

Handira lehen esportazio handiak egiten hasi ziren.

XIX. mendearen erdian, Euskal Herriko

meategiek zuten egoera azaldutzen dira 93. orrialdeko

tauletan. Datu hauek R. Cavanillas-ek 1847an eta

Inazio Goenagak 1859an burutu zituzten taula

95

Mearen garraioa mer­katzeko asmoz eraikiziren airetiko tranbehauek (1894.eko ar­gazkia)

estatistikoetan azaltzen dira.

Zifrak kintaletan emanik daude; 155 librako

kintaletan seguru asko. Kasu honetan 1859an Bizkaian

erauzitako burdin mearen kopurua, 120.000 tonakoa da,

hau da, R. Adan de Yarzak bere estatistikan dioenez,

1864ean lortu zena. Beharbada zifra eztaibadagarria

izango da. Bestalde, meategietan zuzenean ari zen

langile-kopurua adieraziko dute.

Burdin meategiak lau herrialdeetan zeuden eta

azpimarratzekoak dira Gipuzkoako ikatz eta zinkaren

produkzioak. Burdin mea, ateratako 1.560.000

kintaletik 580.000 kintale gutxi gorabehera esportatu

egiten zen.

Baina esportaziotan giltzarri izandako data 1865.

urtea da; Bilbo eta Britainia Haundiaren arteko lotura

orduan finkatu baitzen. Bilbok mea esportatzen zuen

Britainia Handira eta handik ikatza inportatzen zen.

Bessemerren bihurgailu berriak fosfororik gabeko

burdin mea behar zuen (Bizkaian zegoena bezalakoa,

hain zuzen ere), eta une berean Britainia Handiko

burgeseria Bizkaira begira jarri zen, bertako mea

eskuratu asmoz. 1870etik 1880rarte Bizkaiko

meategietako ingurunea Britainia Handiko kolonia

bihurtu zen. Diputazioak meategietarako lehen trena

1865ean eraiki bazuen ere, 1870eko urteaz geroztik

konpainia ingelesek Galdames, Lutxana, Orconeran...

trenbide berriak ireki zituzten.

96

Konpainia ingeles horiek lorturiko irabazien zati

handiena ingelesek eskuratu zuten, zati txiki bat hemen

bertako burgeseriaren esku gelditu zen arren.

Kapitalaren metatze hark eragin handia izan zuen

industrigintza berrian, baina gertaera hau faktore bat

baino ez zen izan. Kapitalaren metatze hark berez ez

zuen iraultza industriala besterik gabe bultzatu.

Burdin-mea meategitikgurdiz garraiatzen

(XIX. mendekomarrazki ingelesa)

CARTINli lI~llN ORE OOWN f"ROl'l THF: MINI-:

1881ean, Bizkaiko meategietan 6.777 gizon, 268

emakume eta 268 mutikok lan egiten zuten, 3.555.100

tona mea atera zutelarik.

Bizkaiko eskualdeetatik eta inguruetako

97

Mearen garrioa trakzio­animaliez egiten zen,neurri hanbi tatean(Montero, M. ed: "His­toria de los montes dehierro" liburutik)

probintzietatik nekazal jornalariak iristen ziren,

hasieran urtaroko lan gisa meategietan arituz; nekazal

lanetan baino pixka bat gehiago ordaintzen baitzuten.

Hala ere, lan egiteko egoera guztiz gogorra zen,

destaiu-sistema nagusitu zelako. Meategietako

langileak nekatzen hasi ziren neurrian, beren klase­

-erakundetzea ere sendotu egin zen, Bizkaiko langile-

-klasearen aitzindari zirelarik. Langile haien portaera

kulturala, 1843koekin parekatuz gero ezberdina zen.

1876an, Thomas-en bihurgailu basikoa asmatu

zen eta bihurgailu hark mea fosforikoaz ere funtziona

zezakeen (gauza zen fosforoa burdinetik aldentzeko).

98

Astiro-astiro zabaldu zen eta, 19ü4ean, nagusitu egin

zela esan genezake. Britainia Handiko eta AIsazia,

Lorraine zein Luxemburgeko meategien balioak gora

egin zuen Bizkaikoen kaltetan eta, harrez gero, (1899)

Bizkaiko mearen esportazioa jaitsi egin zen.

Laburtuz, burdin meategiak, historian zehar

bezala, faktore inportantea izan ziren industrigintza

berriaren bilakaeran; kapital-metaketa handia eragin

baitzuen une batean (baina ez bakarra). Lehen ikusi

dugunez, ardoaren irabaziak ere industriara bideratu

Zlren.

Euskal Herriko gainerako meategien gune

garrantzitsuenak XIX. mendean honako toki hauetan

zeuden: Gipuzkoan Legazpi aldean, Nafarroan Lesaka­

-Beran eta Nafarroa Beherean Baigorriko Bankan.

Bibliografia

1ELHUYAR, F., "Estado de las minas de Somorrostro"Resumen de las Actas de la Real Sociedad Bascongada de los Amigos delPais en sus Juntas Generales celebradas en la ciudad de Vitoria porSetiembre de 1783. Gasteiz, 1783.

2Meategietako ingeniari zen Ignacio Goenagak informaziozehatza eskaintzen digu (Ik. 93. orrialdeko taulak) (kintala 100 liberakobaliokide izango zen). Zifrak 1859. urteari dagozkie (It.: Goenaga, l.:

"Memoria del Estado de la industria minera en el distrito de Vizcaya", RevCientífica del Ministerio de Fomento. Madril, 1862).

Montero, M. (ed.): Historia de los montes de hierro (1840­1960). Bilbo, 1990.

99

5. Protoindustriatik IraultzaIndustrialaren abiada arakatzen

eta urratzen (1789-1876)

101

5.1 Industri iraultzaren abiadaEspainian

Iraultza industriala fenomeno sozio-kulturaltzat

hartu behar dugu. J. Vicens Vives-k Espainiako

industrigintzaren bilakaeraz buruturiko epekaketa bat

dator, nere ustez, Euskal Herrikoarekin. Izan ere, Hego

Euskal Herria, XIX. mendeaz gero, erabat murgildurik

aurkitu baitzen Espainiako erresumaren ekonomi

gorabeheretan.

1) XVIII. mendean, burdingintzak loraldia ezagutu

zuen. Mendearen bigarren erdian, gainerako industriek

(untzigintzak, larruapaindegiek, etabarrek) beren goren

puntua ere lortu zuten. Mendearen bukaeran, Europako

beste herrialdeek aurrea hartu zioten, baina oraindik

ezberdintasun handiegirik gabe. Dena dela, kontsumo-­

ondasunen industriak ez zuen behar bezalako

hazkunderik erdietsi.

2) 1808-1830: geraldia. Gerrak eta kolonietako

merkatuen monopolioaren galera, prezioen

beherakadarekin batera. Industriaren porrota.

Teknologia atzeratua.

3)1830-1854: lehen abiada: Euskal Herrian,

gainera, eta hau azpimarratu behar dugu, 1830-1831.

103

urteen artean, industri pentsamolde berria nabarmen

isladatu zen. Gerra karlistak eten egin zuen berrikuntza.

1841.eko aduanen lekualdatzeak, neurri batean

bakarrik, eragina izan zuen, batez ere kontsumo­

-ondasunen industriei zegokienez, baina ez da

nahietaezko neurritzat hartu behar. 1826.eko arantzel

protekzionistak, adibidez, eragin positibo eta

eragingarri izan zuen burdingintzan. 1840.eko

hamarkadan, 1830.ean pentsaturiko projektuek aurrera

atera ahal izan zuten.

4) 1855-1881: industrigintzan abiada nagusia

burutu zen, kanpoko kapitalek eragin handia erakutsiz.

5) 1881-1914: Bizkaian eta Gipuzkoan, baita

Katalunian ere, industrigintza erabat errotu zen, hau da,

Erresumako periferian aurkitzen ziren herrialde hauek

industrializazioaren abiadan sarturik zeuden,

erresumako politika protekzionistaren laguntzaz.

6) 1914-1935: industrigintza eta garapen

ekonomikoa. Lehen mundu-gerrateak eraginda,

irabaziak areagotu ziren eta, ondorioz, sektore batzuk

eraberritu ziren.

Dena dela, Espainiako industrigintza laborantz

garapenari erabat loturik eta makurturik egin zen, XX.

mendearen erdirarte. Euskal Herrian, aldiz, horrelakorik

ez zen gertatu, itsasaldeko Bizkaian eta Gipuzkoan

behintzat. Hala ere, XX. menderarte, populazioaren

gehiengoak laborantz sektorean lan egiten jarraitu zuen,

104

nekazal egiturek aldaketa sakonak ezagutu zituztelarik.

Zenbait galdera planteatuz hasiko gara: nolako

iraultza industriala? Zergatik hain berandu Britainia

Haundia, Belgika, Suitza edo Kataluniaren parean?

Ohizko industrigintzatik industrigintza berrira nola

igaro zen? Birrnoldaketa-prozesu honetan nolako joera

sozial eta ekonomikoak eta nolako liskarrak, gatazkak,

bizi izan ziren?

Zergatik industrigintzaren abiadak garai eta

erritmo ezberdinak izan ditu iparraldean eta

hegoaldean?

Bengoleako(Gizaburuaga) urtegia,

errota eta ola

105

Galdera asko dira hauek, baina azken galderara

mugatuko naiz. Aldez aurretik azaldu beharra dut gure

historiografia urrian erantzun argirik gabeko hainbat

hutsune nabari dugula. Horregatik, hemen eskaintzen

dudana erantzunaren hastapentzat hartu behar genuke,

soluziobide osoaren bukaeratzat baino gehiago. Iraultza

industrialaren gizarte-historia nahi nuke burutu azken

batez.

Zenbait egileren ustez, iraultza industriala

Britaina Handiko kasura mugatu beharko litzateke,

orohar gainerako herrialdeetan industrigintzaren proze­

sua izan ezik gertatu besterik egin ez zelako l. Hala ere,

Euskal Herrian industrigintzaren prozesuak garai batean

eta toki batzuetan abiada edo bilakaera nabari bat

behintzat izan zuen, bere ohizko industrigintzaren

egoera erabat aldatuz. Baina prozesu hau ez zen

bapatean gertatu. Sarritan ahaztu egiten da faktore

materialen jokoan giza aberearenak zuzen-zuzeneko

eragina zuela. Iraultza industriala hiru esparrutan

gihartu zela esan dezakegu: teknikoan, produkziokoan

eta gizartean. Azken honek Euskal Herrian izandako

bilakaera azaltzen saiatuko naiz: birmoldaketa-prozesu

horretan aukera ezberdinak zeintzuk izan ziren,

zergatik, nolako giroan planteatu ziren, etab., zeren

birmoldaketa industrialaren arazoa batez ere gizarte­

-aldakuntzaren arazoa baita eta ez diru edo kapital

metatzearen kontu hutsa. Sarritan, badirudi Euskal

106

Herriko industrigintza modernoaren arazo nagusia

kapital-metatzearen jatorria dela. Eztabaida entzutetsua

dugu jadanik problema honetaz azken hamar urteotan 2.

Baina diru edo aberastasun-kopuruaren jatorriak ez du

hain paper estrategikorik iraultza industrialaren

abiadan. Aitzitik, prozesu historiko-sozialak, hala nola

zuzeneko produktoreen talde autonomoen disgregazioa

edo berauek produkziobideez zuten kontrolaren eta

jabegoaren galtzea, zein gizartearen eraikuntza soziala

edo hegemonia politiko sozialak, garrantzi handiagoa

dute; adierazgarriagoak dira.

Hala ere, nahitaezkoa da baldintza materialen

bilakaeraz ere ihardutea, delako arazo sozial eta

koalitatiboak ulergarriago bihur daitezen.

Euskal Herriaren luze zabalera, laburra izanik,

espazio honetan, toki guztietan, industrigintzaren

prozesua ez da errotu, ez garai, ez erritmo eta ez eredu­

-molde berdinez. Tokian tokiko baldintza materialak eta

gizarte-egoera ezberdinak somatzen ziren. Bi eremu

bereiz genitzake: itsasaldea, Bizkaia, Gipuzkoa,

Lapurdi, Nafarroako mendialdea, Zuberoa, eta

barrualdea, Araba eta Nafarroaren gainerakoa. Baina,

XIX. mendean, itsasaldeko eskualde menditsuetan ere

aldakuntzaren prozesua era ezberdinez gihartuko da:

Bizkaiko mendebalean, Bizkaiko ekialdean,

Gipuzkoako haranetan, Nafarroan zein Lapurdin edo

Araban.

107

Kronologiari atxikiz, 1780-1830 bitartean,

Britainia Haundia eta Suitzako industrigintzan

erabateko etena gertatzen zen bitartean, hau da, lehen

iraultza industrialaren bultzadan kotoi-industria sektore

nagusi zelarik, Euskal Herria orohar eta garai berean

desindustrializazioaren ildotik amiltzen ari zela esan

dezakegu. Kontsumo-ondasunen industria berriek

porrot egin zuten eta burdingintzan zenbait berriztapen

tekniko egiten hasiak baziren ere, artean ohizko

burdinoletan produzitzen zen burdina eta burdin

totxotik at metalurgian produkzioa aski urria zen.

Bizkaian, Gipuzkoan eta Nafarroako mendialdean

(Sakanako ardatzean bereziki, non 1870ean jadanik

nolabait moteldurik baitzegoen) 1830-1865 bitartean

mamitu zen birmoldatze eta berriztapen industriala;

industri iraultzaren abiapuntua. Garai hartan bizi zen

momenturik larriena, mende hasierako porrotaren

ondoren, nahiz eta iraultza industriala, orohar, Bizkaian

XIX. mende bukaeran eta Gipuzkoan XX. aren

hastapenetan gihartu. Berriz azpimarratzen dut kapital­

-metaketaren arazoak ezer gutxi argitzen digula, nahiz

eta batzuek prozesua abiarazteko faktore eragingarriena

puntu horretan zetzala pentsatu. Burdin mea Britainia

Handira ugari esportatu gabe ere industrigintza errotuko

zela uste dut. Lehengaiak eduki gabe, Suitzan eta

Katalunian adibidez (eta Gipuzkoan ere bai neurri

batean), industrigintza berria indartu egin zen.

108

Horregatik, egoera sozialean eta klaseen arteko botere-,

harreman- eta aberastasun-banaketan sakondu behar

dugu batipat, arazoaren muinera eta zergatietara

murgiltzearren. Dena dela, ez da erraza; ikuspuntu

honetatik gutxi abiatu baita eta oraindik ez baitugu

azterketa monografikorik. Hala ere, lehen zatian egoera

industrialarekin batera, koadro teknikoa eta sozio­

-laborala azaltzen ahaleginduko gara. Jakina, berez

produkzio-sektore ororen egoera aztertzen ihardun

beharko nuke, baina ezinekoa dut oraingoan eta,

ondorioz, meatzaritzaren eta industriaren esparrura

mugatuko naiz.

Egurrikatzgintza etametalgintza EkialdekoPirinio AtlantiarretanXVIII. mendetik XIX.mendearen hasierararte:1. Ola bakar bat2.2-5 ola3.6-10 ola4.11-20 ola5.21-40 ola6.41-61 ola7. Erauzketa-guneak etamearen garraiobidenagusiak8. Egurrikatzgintza(It.: Lejebvre, Th.: "Lesmodes de vie dans lesPyrénées AtlantiquesOrientales)

"20 30 40}G"

­.....--...._.....-_ ....----------

109

5. 2 Ohizko industrigintzarenXIX. mendeko kinka larria

Euskal Herriko ohizko industrian produkzio-sail

bat izan zen erabat nagusi; burdingintzarena, hain

zuzen. Industria honek, esportazioari begira egituraturik

irauten zuen, baina XVIII. mendearen bukaeraz gero

kemena galtzen hasi zen. Britainia Handiko

aurrerapenearen parean, atzerapen teknikoa begi­

-bistakoa zen; produkzioak eta gainerako metalgintzek

(iltze, lanabes, arma, aingura eta abarrek) abagadune

ezberdina izan baitzuten. Industri mota honen parean,

untzigintzarena ere aipatu beharrekoa dugu. Dena dela,

orohar, ohizko industrigintza 1800-1830 bitartean kinka

larrian amildu zen. Nafarroako olak, adibidez, Frantzian

1830ean gertatu zen iraultzaren ondorioz burdin

produktuentzat babes-arantzelak jarrita Nafarroako

burdin produktuek Frantziako merkatuan kuota

mugatua zutenez gero, krisialdi nabarmena jasaten hasi

ziren. Bestalde, Gaztelako merkatura sartzeko burdin

produktuek Ebroko aduanetan gero eta arantzel

altuagoak ordaindu behar zituzten. Hala ere, Espainiako

1826.eko babes-arantzelak itxaropen-izpi bat sortu zion

burdingintza-sailari. Beste produkzio-sektoreetan ere

barne-merkatuaren muga sentitzen zuten, beren

produkzio-ahalmena sal zezaketena baino indartsuagoa

zelako. Ebroko aduanetan, eta Gaztelako hirietan,

110

sarrera-zergak ordaindu behar zituzten (sarritan

atzerrikoak balira bezala). Baina bestalde, Europako

beste herrialdeetan urratzen hasi ziren iraultza

industrialetik nahikoa urrun zeuden Europako

merkatuetan lehia egiteko. Azken batez, bada,

birmoldatu egin behar ziren ohizko egitura industrialak.

Baina nola eta zein proiekturen bidez?

Aldakuntza-prozesuan produkzio-sektore

bakoitzak bere tempo propioa izan zuen. Aldez aurretik,

Euskal Herrian xv. mendeaz geroztik jadanik industri

giroa biziki erroturik zegoela azpimarratu nahi nuke.

Egin dezagun sektore nagusien bilakaera eta

arazoei buruzko azalpen laburra.

EHUNGINTZA. Kotoiaz baliatzen zen

industriak, industrigintza azkarraren lehen jauzian,

puntako sektore gisa jokatu zuen. Euskal Herrian,

ehungintzak, autokontsumoko neurrietatik at eta zenbait

gremiotan izan ezik, ez zuen erro finkorik. Jantziak

inportatu egiten ziren, Frantziatik zein Europako

iparraldetik. XVIII. mendearen bigarren erdian, aldiz,

Bilbo ondoan, Asuan, lruñean 1781.ean, Lizarra eta

Tuteran, ehungintzarako lantegi handiak eraiki ziren

edo eraikitzeko proiektuak aurkeztu ziren 3. Bilboko

kasuan, larrugintzan ari zen industrial batek egina zen.

Nafarroan, aldiz, tokian tokiko merkatariek egin

zituzten; Artola izeneko batek bereziki. Baina proiektu

111

haiek porrot egin zuten. Bame merkatuaren estutasuna

eta muga (Euskal Herrikoarena, alegia, hiri handirik

gabeko herria zelako), esportatzeko zailtasunak, langile

koalifikatuko tradizio eza, atzerriko produktuen lehia,

etab. aipa daitezke porrotaren arrazoitzat. Dena dela,

lehen industrializazio moderno honek azterketa

sakonagoa merezi du, bere porrotaren sakoneko

arrazoiak zeintzuk izan ziren ezagutzearren.

BURDINGINTZAK irau1tza industrialaren

prozesuan herrialde aurreratuetan (bigarren aldian,

1830. urtearen ondoren) trenbidegintzari loturik parte

hartu zuela esan dezakegu. Sektore estrategiko bati

zegokion indarra zen. Euskal Herrian, lehen aldiko

industria modernorik ezean, bigarren aldiko

industriaren berrikuntzan ihardun behar izan zuten.

Teknikoki zuzeneko galdaketaren metodoa, burdinolena

alegia, gainditurik zegoen. Orduan, izan ere, burdina

asko behar zen, kalitatez hain ona ez izan arren.

Labegaraien tradizioa Europan xv. mendeaz geroztik

finkaturik zegoen. Euskal Herrian ere, Baigorrin eta

Orbaizetan bederen bazeuden, baina dakizuenez

burdinola gehienak farga katalanaren itxurakoak ziren.

XVIII. mendeko bigarren erditik, hemengo agintari eta

jauntxoak arduratu ziren berrikuntza teknikoaz eta

zenbait merkatarik labegaraia eraikitzeari ekin zion

XIX. mendearen hasieran. Lope Mazarredo Gomez de

112

la Torre-k adibidez, lSüSan Artunduagan, Basauriko

auzo batean, labegaraia eraiki zuen, ohizko itxurakoa,

baina badirudi gutxi iraun zuela, gehienbat bigarren

galdaketazko lantegi bezala funtzionatu zuelarik, hau

da, burdin mea urtzeari ekin beharrean burdin totxo edo

lingotearen transformazioaren ondorioz produktu

mertalurgikoak egiten zituelarik4. XIX. mendeko lehen

herenean merkatariek eta lurreko errentak eskuratzen

zituztenek, bigarren galdaketazko lantegi berriak

eraikitzen (fanderiak eta abar egiten) inbertitu zuten,

atzerritik teknologia berria eta langile koalifikatuak

ekarriz: Errenterian, Basaurin, Oñatin, Barakaldon,

Basaurin, Begoñan, adibidez. Zergatik eraiki ziren?

Alde batetik arantzelik ordaindu gabe Britainia

113

Ehungintza. Kotoiazbaliatzen zen industriak,industrigintza azkarrarenlehen jauzian, puntakosektore gisa jokatu zuen.Euskal Herrian, ehun­gintzak autokonsumokoneurrietatik at eta zenbaitgremiotan izan ezik, ezzuen erro finkorik.

Burdinolenkokapena etazabalkundea

Randitik ekar zezaketen burdin totxoa, bertakoa baino

merkeago lortuz, eta bestetik transformazioan delako

burdin totxoak ikatz gutxiago behar zuelako. Baina

bestalde, produktu manufakturatuek Gaztelako

merkatuan atzerrikoak balira bezala zergak ordaindu

behar izaten zituzten eta horrela 5 atzerrikoak baino

garestiago ziren batzuetan. Rorrez gain, estatu-mailan

armadarako untzigintza ia desagertu egin zen,

kolonietako merkatuak galdu egin zirelako eta, beraz,

lantegi berri hauek ere produkzio-ahalmena murriztu

beharrean aurkitu ziren. Dena dela, 1830ean,

burdingintza (totxoarena eta manufaktuarena) kinka

larrian bazegoen ere, itxaropen-izpiak ere nabari ziren,

1825.eko babes-arantzelaren eraginez. 1830.ean

Bizkaian, bigarren galdaketazko lantegi moderno bi

Murgla.

Aborn;::no.~~... a

'''-r 'Maeztu (

114

• Garzaron/Gal12aun

.Imotz

eEugi • Lafl'E

--/:1

HEGO EUSKAL HERRIKO OHIZKO BURDINOLEN BURDIN PRODUKZIOA (Tm)

Bizkaia Gipuzkoa Araba Nafarroa Guztlra

1816-1833 3.690 2.801 1.268 7.7591840-1849 4.001 (1) 3.994 733 1.301 9.9891863-1866 3.0361870-1874 1.125

lturna: Bilbao, L.M.; Fernández de Plnedo, E: "Auge y CriSIS de la 51derometalurgl8 tradicIonal, .. "182 orr.(1) Goenagaren uslez, 1840-1859, 3.200 Tm batazbesteko

BURDINA GOZOAREN PRODUKZIOA BIZKAIAN 1860.e!ik 1882.era

Ohizko burdlnoletan _ _ .Cheno! sistemaz. _ _ _. . . . . . . . . . . . .Tourangin sls!emaz _ _.. _.. _ .Labe garaiak (egurrikatzez) _ _ _ .Labe garaiak (kokez) . _ _ .

8.32417.33045.25070.280

129.640

TmTmTmTmTm

BURDINURTUAREN PRODUKZIOA BIZKAIAN 1860.e!ik 1882.era

Labe garalak (kokez) _. . . . . . . . . . . . . . . . . 105.780 TmLabe garaiak (egurrikatzez) _. . . . . . . . • . . . . . 7.382 Tm

Guztira. . . . . . . . . . . . . 383.986 Tm

Iturria: Goenaga, l.: "El hierro de Vizcaya". in Revista Minera y Metalúrgica. Madril, 1883

ALTZAIRU ETA BURDINA (1847)

Karobiak"Hornos de Labe GaraiakCalcinación"

Araba .... _.Gipuzcoa _..NafaIToa .Bizkaia ..

.Orotora .Espainla .

14820

69112

2

215

28 (Malagan 12)

"Reverberospara

moldería"

3

512

"Cubilates "Hornos "Reverberpara de para

molderfa" ceaje" afición"

33

25 2 3

11 2 632 16 52

Olak ('Herreríascomunes")

Araba _ , . 10Gipuzcoa. . . . .. .. . .. . . 52Nafarroa .. _. . . . . . . . . . 21Bizkaia '. . . . . . . . . . . 110Orotora: _. . . . . . . . . . 193Espainian: _..... _. . . . . 833

Iturria: Gaceta de Madrid. 1848.eko ekamak 12-13

"Hornos para "Juegos para "Hornos deacero natural" afinar acero" cementación"

4 4 71

5 4 78 8 16

BURDIN LANTEGIAK (1859)

BurdinLangileak

BurdinaBurdinurtua .

BaloreaProbintzlak Fabtikak Burdin Gozoa (Fabtiketan)

(Labe garaiak)(Fabliketan)

(Kintalak) (Kintclak) (ErreaJak)

Araba........... 1 5 72 30.000 1.500 2.560.000Gipuzkoa ........ - 43 238 80.000 - 7.000.000Nafarroa..•.... _. 3 21 206 90.000 12.000 7.920.000Bizkaia .......... 2 51 450 275.000 - 22.800.000

6 120 966 475.000 13.500 40.280.000

Iturria: Goenaga, l.: Memoria del estado de la industria minera...

115

zeuden, 3 fanderia, ohizko gabiko 8, 100 burdinola

martxan, 44 geldirik, eta 200 bat sutegi.

Artunduagako lantegia zen handiena, guztira

zuzenean bertan 50 langile enplegatzen zituelarik.

Langile gehiago erabiltzeko gai zen, Gaztelako

merkatuetan jasan behar zituzten oztoporik ezean,

lantegiko buruzagiek ziotenez. ühizko burdinoletan

zuzenean 450 langile enplegatzen ziren guztira.

Giro hartan 1830ean hiru birmoldaketa bide

aurkeztu eta proposatu ziren produkzio-sail honetan:

1. ühizko burdinolen birmoldaketa, baina zegoen

azpiegituratik abiatuz, administrazioa, egurrikatzaren

kontsumoa eta langileen soldatak nolabait merkatuz eta

azken produktua ere merkatuz.

2. Britainia Handiko eredua. l827an G.

Gonzalez Azaolak Diputazioaren aginduz idatzi zuen

txostenean, proposamen hau argi eta garbi aldarrikatu

zuen, hau da, ohizko burdinolak baztertu eta

labegaraiak eraiki.

3. Britainia Handiko ereduari jarraitu, ohizko

burdinoletan burdina merkeago ezin zitekeela atera

frogatu ondoren. Beraz, labegaraiak ezarri eta ondoan

ohizko oletan erreberberozko labeak, zilindrozko

ijezketa-makinak eta abar ipini, hau da, olak bigarren

galdaketazko gune produktibo bihurtzen ziren. Bestalde

egurrikatzaren ordez harrikatza erabiliko zen.

Proiektu bakoitzak jakineko aukera eta gizarte-

116

-inplikazioak erakusten dizkigu: lehen proposamena

olagizonena eta olak errentan ustiatzen zutenena dugu;

kontserbadoreena alegia. Bigarrena eta ausartena, baina

Malagan jadanik martxan jarria izan arren artean

arriskutsua, pertsona ikasi eta atzerriko berri

zuenetariko batek proposatua. Hirugarrena, merkatariek

jadanik bideratua zen, bigarren galdaketan finkaturiko

birmoldaketa industriala bultzatuz. Gogora dezagun

hain aipatua den Boluetako lantegia azken ildo

honetatik abiatzeko eraiki zela.

Hona, bada, hemen hiru joera ezberdin 1830.

urtean. Tira-birak argi eta garbi nabarmentzen ziren

ohizko burdinolen jabe eta merkatari-industrial berrien

artean. Merkatariak industriaren zirkuitu komertziala

kontrolatzetik industriaren produkzio-egiturara buru­

-belarri sartu ziren. Britainia Handitik bigarren

galdaketazko lantegientzat burdin totxoa inportatzen

segituz gero, ohizko burdinolarenak egina zuen.

Horregatik, bada, industrial berrien jokabidearen kontra

beren iritzia adierazten hasi ziren ohizko burdinolen

jabeak.

Baina mende hasieran eta l830ean beste zenbait

industri motak ere artean lanean irauten zuen. Bizkaiko

egoera zehatz ezagutzen dudanez, hona hernen orduko

estatistika industrialaren laburpen bat 6.

LARRUGINTZA: 20 lantegi handi eta beste 20

txiki. Handietatik, 7 geldirik. 89 langile zuzenean

117

PaperglntzaKapltala Produkzioa SaloreaEtengabea(Errealak) (Llbrak) Langileak (Errealak)

(Zilindroak)

Hego Euskal Herrla .... 10 12.921.500 4.729.000 650 9.458.000Estatu Espainola . . . . . .. 56 97.807.300 36.579.000 5.824 74.833.000

Papergintza (1860) (It.:Giménez F.: "Guía fabrile industrial de Españapublicada con el apoyo yautorización del Gobiernode S.M.", Batzelona,1862

enplegaturik eta 242 enplegatzeko ahalmena, baina

Gaztelako merkatuetan jasaten zuten zergen presioa

medio, produkzioa mugatzera beharturik zeuden.

ZURGINTZA: 3 zerrategi zeuden;

altzarigintzarako zur bereziak tamaina ezberdinetan

mozteko gai zirenak.

UNTZIGINTZA: bazegoen, baina gainbehera

zetorren.

PAPERGINTZA: La Peña-n lantegi handi bat,

zuzenean 68 langile enplegatzen zituelarik.

HIRINA, OKINDEGIAK: 6 handi, zuzenean

100 langile.

TXOKOLATEA: 3 handi eta 6 txiki, zuzenean

25langile.

Honez gain, kostan eskabetxetegietan,

lurrontzitegietan eta sektore guztietan kinka larria bizi

zela azpimarratzen zen.

:ijaina zein zen Gipuzkoaren egoera industriala,

hain zuzen ere 1830.ean planteatu zen eztabaida baino

lehen?

Gipuzkoako industrigintzaren koadro zehatza

eskaintzeko, dokumentu interesgarri bezain zehatza

aurkitu dugu. Berez Gaztelako Kontseiluaren aginduz

118

.--._ _ _------_ .._--_.._ _---_..__.._----

Erronkaií •

Tutera•

•lrufiaa

EzpeletaSenpara Makaa

J LuhusoLekorna

Kanbo

Uzarra

o Armagintza

A Ainguragintza

• Fanderiak• Larru·ondegiak eta 1arru·onketak

O OinetakoQintza

U Bale·gamzaren galdategiak@ Ehungirrtza

.. Paper-fabrikakX lItz6 eta an1:zekoen fabrika

* Itsasuntzi-industria

BarakaldoZorroza

Sopu~a·A~dO Bo. zaíla . Dur ngo

Balmaseda Arrigorriaga

/o'rozto

\

n Loza eta portzefana~ Itsasuntzietarako poJeak

T Beira·industriak

V Moneta·fabrikak

e Kordeldegia

::;) Azukre·fabrikak

egindako inkesta bati ernandako erantzuna da; Pedro

Escolano-k burutua, hain zuzen. Laburbilduz,

Gipuzkoako ekonorni egituren, eta bereziki

industriaren, egoera, 1789an honelakoxea zen Madrilgo

Artxibo Historikoan aurkituriko dokurnentuaren

arabera: 7

Donostia: ehungintzan lantegi bi, painueloak eta

ehun pintatuak. Zuzendariak: Manuel Iturralde eta Mr.

Castenat.

6 lantegi, itsasuntzientzako aparailuak egiteko.

Zuzendariak: Migel Elizegi, Jose Inazio Caminos,

Joana Baptista, Artusaren alarguna, Migel Arrazkin.

Bela-ohialak egiteko lau rnaisu eta beste lau

Zenbait industri ihar­duera Erregimen Zaha­rrean (Historia de EuskalHerria /1. liburukia)

119

arraun-lantegi: Pedro Marin, Martín Larunbe, Josef

Agustín Atalai, Fermin Utírberea.

Aingura-lantegi bat: Frantzisko Antonio

Jauregirena.

"Poleeros" edo poleagileak hiru: Kaietano

Muñoa, Urrutiaren alarguna, Joan Arizmendi.

Itsasuntzigintza: Erramon Aizpurua, Antonio

Altuna.

Kartak egiteko lantegia: Vanagot aita-semeak.

Larrugintzarako lantegi bi, hiru teileria eta bost

pattar-lantegi.

Hondarribia: lantegi bi iltzegintzan, baina aldika

baino ez dute lan egiten.

Tolosa: ehungintza edo "marrageria". Bertoko

artilea erabiltzen dute, 20 telare, mantak eta abar

produzitzen dítuztelarik.

Armagintza: baionetak eta ezpatak. Errege-en­

presa honetan, zuzendaria Filipinasko Konpainiarena

zen.

40 sutegi: sukalderako tresneria.

Hiru zeharrola eta gabi

Aingura-lantegi bi.

Larrua lantzeko lantegiak.

Azpeitia: bederatzi zeharrola, gabi eta guzti eta

urtean batezbeste 36.000 arroa burdina lantzen dituzte.

Altzairua egiteko eta Erregearen agintepean, Inazio

Zabalo zuzendari zela zegoen lantegia, 1.500 arroa

120

urtean lantzen zituela. Beste lantegi batek mota

guztietako tresneria egiten zuen. 24 sutegi daude, 6.600

arroa iltze eta abar landuz.

Azkoitia: zeharrola bi daude, 2.000 kintale

burdina produzitzeko gai, baina Jausaro eta Egurbide

maiorazkoetan egurrikatzik ez dagoenez, ezinean

dabiltza.

Arrasate: hiru zeharrola, mota guztietako

tresneria produzituz (aitzurrak eta abar). Manuel Mateo

Agirre, Santiago Elias Aranguren, Monterron-go

kondea, Rivadulla-ko markesa, Martin Lizarralde eta.

Pedro Antonio Jauregi dira jabeak. 3.000 kintale

burdina produzitzeko gaitasuna dute. Altzairua egiteko

lantegian 8-10.000 arroa produzitzen zituzten..

Larruzko oinetakoetarako lantegia bada, baina

kinka larrian dago. Gaztelan ezarritako zergak

produkzioa moteldu egin dute. Joan Smith-en

ondorengoena zen.

Soraluze: armagintzarako errege-Iantegia.

Zuzendari bi: Antonio Rodriguez Zapata, erregeak

izendatua bata, eta Filipinasko Konpainiak izendantua,

Jose Maria Lardizabal, bestea.

Eibar: armagintzarako maisu eta ofizial ugad

daude matrikulatuak.

Urretxu: ehungintza, 8 telare kirrua lantzeko.

Emakumezkoek lan egiten dute, urtean 3.000 kana

eginez. Herrian bertan kontsumitzen da.

121

Marragagintzakoak sei daude. 28 langile eta

urtean 31.200 kana produzitzen dira. Gipuzkoan saltzen

dira, Gasteizen eta Zaragozano

Bergara: altzairu-lantegia, Inazio Zabaloren

zuzendaritzapean. Burdinola bat, Joan F. Moiuarena,

baina egurrikatza urri da. Bestela 1.500 kintale (150

librakoak) produzitzeko adina izango litzateke.

Aretxabaleta: hiru sutegi, mota guztietako

"burdineria" produzitzen dute. 12 familiak lan eginez,

250 dozena "herraje" ateratzen dira.

Zestoa: bost burdinola ari dira lanean, Frantzisko

Ibero eta Fernando Maioraren zuzendaritzapean

(Azpeitiko biztanleak dira hauek), baina berez produzi

dezaketena baino gutxiago ateratzen dute.

Zumaia: egurrikatzaren gabeziak, burdin

produkzioa mugatu egiten duo Urtean Villafranca-ko

markesaren burdinolak, Joan Baptista Kereizaetaren

zuzendaritzapean, 300 kintale produzitzen ditu.

Berastegi: 3 burdinola eta hiru gabia iltzeak

produzitzeko, Berastegi eta Elduainen, herriak jabe

direla.

Mutriku: 8 gizonek arrain-amuak egiten

dihardute. 15 emakume ohialgintzan.

Zumarraga: buztin-lantegia, baina produkzioa

herrian bertan eta ingurunean saltzen zuen. 14 lantegi

kirruzko produktuak landuz, 14 emakumek lan egiten

zuen, urtean 8.900 kana eginez. Bertan, herrian, saltzen

122

zen produktua, 3 errealean kana. Marraga ere lantzen

da, 34 pertsonak lan eginez. Guztira 20.670 kana,

kanako bi errealean. 4.200 kana hirian kontsumitzen

dira. Gainerakoa, Gasteiz eta Zaragozan saltzen zen.

Errementari bat, urtean 1.000 "vareno" saltzen zituen

arotzentzat 6 errea1ean.

Hernani: hiru burdinola, gabi eta guzti, Manuel

Duque de Estrada, conde de Vega-rena, beste bat

herrikoa eta bestea Bemabe Antonio Aranburu Miner­

-ena. Bost lantegi aingurak produzitzeko: Manuel

Egaña, Frantzisko Inazio Rezabal, Inazio Amestoi,

Santiago Rezabal eta Joan Fermin Guilisastiren

alargunarenak.

Getaria: arrain freskoa eta gazitua saltzen duo

Usurbil: aingura-Iantegia, hiru bulegorekin,

Jeronimo eta Agustín Goienetxearenak.

Larrugintzarako beste lantegi bat.

Eskoriatza: burdin lantegia, 1.000 kintale urtean.

Jabea Rafael Krispin Zubia eta Pedro Ramon

Etxeberria, Gasteizko biztanleak, Ramon Atunitxagaren

zuzendaritzapean. Hiru sutegi, bi Frantzisko Antonio

Bildosola-renak eta bestea J oakin Asapena-rena.

Guztira 1.500 arroa lantzen dituzte. 14 pertsonak,

ohizko oihalak produzitzen dituzte.

Elduain: hiru burdinola Berastegiko herriarekin

batera ditu, eta beste bat San Millan-go markesarena,

sutegi bat ferrak egiteko eta zuzendaria Atanasio

123

--~

® Hondarribia

/\n®<I> Pasai3A~~

~••O®<I> Donostia

BESTE INDUSTRIGINTZA (1840-1880)* Ehungintzako lantokiak: haria, oihala, txapelak, ...El) Ehungintzako lantokiak: kotoia erabiltzen dutenak.• Olanazko oihalak eta untzientzako oihalak eta aparatuak.o Papergintza jarraiko lantokiak.+ Eskuzko papergintza-lantokiak.• Paper pintatuak.

'" Kartoiak.OBeiragintzako lantokiak.1\ Zeramika-lantokiak: Pasaian portzelana, Busturian baxera fina, Bilbon eta Gasteizen baxera arrunta.

Zomotza, Abadino, Gernika eta Durangon eltzegintza.Í\ Kordelgintza.@ Elikagai-kontserben industria: arraina, barazkiak, txokolatea (Urretxu eta Donostian).

Xaboi-industriak.<P Untzigintza; zurezko untziak, alegia.V Larrua lantzeko lantokiak.;;;) Kare hidraulikoa (zemento naturala) egiteko lantokiak.

# Oinetakogitnza: abarketak, sandaliak.

Iturriak: MADOZ, P., Diccionario geográfico... ; FERNANDEZ, J. c., Apuntes para un cuadro...Albumgráfico descriptivo ... ; SORALUZE: Historia de la M. N. Y M. L. provincia de Guipuzcoa precedida de laguía descriptiva y plano de la misma. Madril, 1864.

124

Ordinarrain delarik.

Elgoibar: hiru burdinola guztira 3.500 kintale

produzituz, eta 8.000 kanoi produzitzen dira Soraluzeko

errege-arma-Iantegirako, 31 errealean. Zuzendari

nagusi, Josef Zapatta, Josef Maria Lardizabal.

Oiartzun: 4 burdinola nagusi eta beste

horrenbeste gabi. Guztira 2000-3000 kintale

produzitzen dira (150 librako kintaleak). Herriko

artileaz marraga lantzen da, baina gehiena herrian

bertan kontsumitzen da.

Zegama: 4 burdinola daude. Hiruk 3.000 kintale

burdina lortzen dituzte eta besteak, 1.200 arroa altzairu.

Burdinaren prezioa 104 erreal kintaleko (150 librakoa)

eta arroa altzairuarena 34 erreal.

Segura: burdinola bi, Migel Joakin Lardiza1?alena

eta Manuel Fernando Barnetxearena eta beste sutegi bi

iltzeak eta antzekoak egiteko, Josef Antonio Orbegozo

eta Bizente Etxeberriarenak. Burdinoletan 2.200 kintale

lantzen dira eta sutegietan 260 kintale. Marraga lantzen

da, 20 telare, beste horrenbeste langile (guztira 6.000

kana oihal).

Legazpi: lau burdin lantegi, zuzendari eta ofizial

nagusi honako hauek direla: Pablo Azeinolaza, Migel

Etxeberria, Joakin Urmeneta eta Josef Joakin Azaola.

Beste bat altzairua lantzekoa, Josef Inazio Agirrerena.

Burdin oletan urtean 15.000 arroa eta altzairu-oletan

1.500 arroa produzitzen da, 19 errealean arroa burdina

125

eta 40 errealean arroa altzairua.

Aia: 6 burdinola. Jabeak, Peñafloridako kondea,

Fausto Antonio Corral, Josef Joakin Manterola, hiru

lantegi aingurak egiteko, Peñafloridarenak.

Albiztur: Josef Antonio Iraolak marraga

produzitzeko hiru telare ditu; Tolosarako 250 kana

ateratzen ditu.

Alegia: baionetak, eta ezpatak produzitzen ditu

Joakin Arruek, Soraluzera bidaltzen dituelarik.

Burdinola bat Josef Joakin Hermoso-k. Era guztietako

tresneriak produzitzen dira Ameriketara bidaltzeko.

Legorreta: Josef Domingo Junibarbiak burdinola

du, urtean 2.000 kintale 103-108 errealetan produzitzen

dituelarik.

Amezketa: kobre-Iantegia dago, 150 kintale

berezi findurik eta 1.272 kintale arrunt. Konpainiaren

jabeak: Ramon Ibarra, Manuel Josef Gaizariain, Xabier

Berroeta, Josef Jeronimo EIso, Josef Joakin San Martin,

Fermin Goienetxe, Joan Antonio Argaña, Josef Bentura

Petiatir. Zuzendaria, D. Kristobal, germaniarra.

Burdinola bat ere bada. 4 erreal eta hiru kuartilotan

saltzen da kobrezko libra.

Deba: bi burdinola, urtean 1.500 kintale

produzituz. Granada-ko dukea eta Bizente Lili Idiakaitz

dira ugazabak.

Urnieta: aingura-Iantegi bi eta burdinola, San

Millan-go markesarenak eta Migel Antonio

126

Iriarterenak. Aingurak, Erret haziendarentzat lantzen

dira.

Andoain: hiru lantegi daude eta sutegia, bakoitza

bere gabiaz. Aingurak produzitzen dira. Inazio

Amestoiren zuzendaritzapean dagoen burdinola,

hiriarena da, eta beste biak Frantzisko Xabier

Leizaurrenak. Aingura-sutegia Joan Bautista Zabala eta

Joan Bautista Argoterenak dira.

- .~

Abelxuku

.~GaSleizf3:

Iruñea

•

Irina produzitzekolantokiak (It.: Madoz,P.: "Diccionario geo­gráfico... ", F ernandez,l.e.: "Apuntes para uncuadro... ", Txurruka,A.: "Minería, indus­tria... ".

• Errotak edo irin-1anto­kiak, orduko aurrerapenezmuntaturikoak (1859)

~. Okindegiak, 1ehenmailakoak Gasteizen 5,Bilbon 13, Donostian 7;beste1akoak 34 Gasteizen,18 Bilbon, 12 Donostian.

Mutiloa: sutegi bat, herrirako tresneria

produzitzen delarik, eta oihal-produkziorako ehuleak.

BiIlabona: bi burdinola nagusi eta hiru sutegi

aingurak egiteko. Ugazabak, hiria eta San Millan-go

rnarkesa. Zuzendariak edo errentariak: Andres Antonio

Lardizabal, Martin Jose Legarda, eta aingura-sutegien

127

jabeak azken hauek eta Milian Arteaga.

XIX. mendearen hastapenetan, krisialdi sakonaren

garaian, egoera berdintsua edo txarragoa izan zelakoan

gaude.

Giro hartan, Gipuzkoan eztabaida interesgarri eta

argitsu bat izan zen; aski ezaguna 8. Donostiako

merkatarien ustez, euskal produktuek jasaten zuten

arantzel-presioa gainditu egin behar zenez gero, amore

eman behar zen aduanen kokaleku-aldaketaren arazoan,

neurri hark industrigintza bizkortu egingo zuelako.

Lehenago, Araban 1814ean, barneko aduanen

aldaketaren alde agertu ziren merkatari batzuk eta,

ondoren, Nafarroan beste horrenbeste eskatu zuten

lurjabe handiek. Baina hain garrantzitsua ote zen

aduanaren aldaketa industrigintza berria pizteko? Berriz

adierazi nahi dut aduanen aldaketa, askok esan arren, ez

dela Euskal Herriko industrigintzaren kausa edo

zuzeneko iturburua; ezta beste batzuek diotenez mearen

esportazio oparoa eta Bessemer-en asmakuntza ere.

Mota eta era bateko industrigintza bultzatzeko baldintza

edo lagungarri izatea (informazio mailan kontutan

eduki beharrekoa) gerta daiteke, baina berez horrek ez

digu industrigintza-prozesuaren zergatirik ez argitzen

eta ez eskaintzen. Labur azaldu dudanez, hemen

aduanak aldatu baino lehen burdinaren sektorean

industrigintza-mota bat indartzen hasia zen bigarren

128

galdaketazko lantegietan produktu manufakturatuak

eginez.

Kontsumo-ondasuneko industriak, aldiz, porrot

egin zuen; hemengo burgeseriak industria lehiakorra

eraikitzeko ez baitzuen langile egokirik aurkitzen.

Kapital- edo diru-probleman baino gehiago hemen

zetzan benetako koska, langile-tradizioan, zeren

hemengo burgeseriak behar zen teknologia

Ingalaterrara edo Frantziara joanda erosten bai

baitzekien. Baina hori ez zen aski industria sortzeko.

Beharrezkoa zuten atzerritik langileak ekartzea ere eta,

jakina, merkatuko lehian guzti horrek produktua asko

garestitzen zuen. Beraz, ondasun-industriak aduana­

-aldaketaren ondoren beharbada bultzada galanta hartu

zuen, Espainiako merkatura sartzeko aukera hobea

zuelako, baina Espainiakoa ere ez zen hain zabala eta

sakona izango, ondorengo urteetan adieraziko zenez.

Beraz, nire ustez industrigintza azkarraren sorburua

inon aurkitzekotan, euskal gizarteko buruzagien nahian

eta dinamikan zein langileen prestakuntzan eta ohitura

industrialean legoke. Orohar industri lanak ohizko

lanak ziren eta gainerakoak faktore koiuntural baino ez

ziren.

129

Tolosako La Espe­ranza 1842. urtekoargazki batean. Ber­tan jarri zen Estatu­ko paper etengabekolehen makina.

5. 3 1830-1865 bitarteko indus­trigintzaren bilakaera, produk­zioaren antolakunde soziala,aukerabide desberdinak etagatazkak

Oraingoan industrigintza berriaren lehen abiada

azaltzen saiatuko naiz. Kapital likidoa zuten jabeei

irabaziak lortzeko edo gutxienez kapitala mantentzeko

industriaren bidea egokia iruditzen zitzaien. Industria

sakabanatua eta tradizionala desargertzen ari zen eta

ibai ondoetan kontzentratuko zen erabat. Artisau­

-sistemak artean tente iraun arren, industria berria

faktori sistemaren arabera antolatzen zen.

Burdingintzari dagokionez, aipatu ditugun hiru

130

alternatibak praktikan jarri ziren, baina laster ikusi

zenez, 1850ean jadanik bigarrena azaldu zen garaile.

Dena den, besteek ere nola edo hala beren jarraitzaileak

izan zituzten eta, kasu batzuetan, arrakasta osoz.

1830etik 1850erarte eztabaida-giro bizia bezain berezia

gertatu zen gizarteko agintari eta buruzagi politiko eta

ekonomikoen artean, gerra zibila tartean izan zen.

Ohizko olak handikienak izanik, kasu batzuetan

Nafarroan eta Gipuzkoan udalarenak ere baziren.

Olajaunen leloa protekzionismoarena zen. Baina ohizko

burdinolen hondamendiak hainbat basoren balio eza

sortu zuen, egurrikatzaren premiarik izango ez zelako

eta handikiek basoetako errentak oletako errentak baino

oparoagoak zirela ongi zekiten, noski. Horregatik,

ahalegin handia egin zuten olen jarraipenaren alde. Bien

bitartean, Artunduagako lantegiaren ildotik, Bilboko

merkatariek (burdin mea, e1ikagai, irin eta bakailao eta

abarrekin ari ziren merkatariek, alegia) Boluetan

bigarren galdaketazko lantegi bat eraikitzeari ekin

zioten, artean aduanak aldatu gabe zeudelarik eta,

1840.eko apirilaren lln, Bizkairako arantzel babestailea

garbi ezarri zuen Diputazioak, batipat atzerriko burdin

totxorik sar ez zedin. Hala ere, Boluetan Britainia

Haundiko burdin totxoaz lan egiteko asmoa zuten.

1841-1844 bitartean giro industriala pil-pilean zegoen,

zeren egoera politiko larriari berregituratze ekonomiko

eta bereziki industrialaren arazoa gaineratzen

131

baitzitzaion. Dena dela, l830ean aurkezturiko arazoek

berdin segitzen zuten, maila ekonomikoan gerrak kalte

handiak baino ekarri ez zituelako eta, l840.eko

hamarkadan, berriz birplanteatu behar izan ziren

soluziorik gabe zeuden arazo ekonomiko larriak.

Orduko giroaz informazio zehatza aurkitzea ez da

erraza, baina ezbairik gabe orduko aldizkarietako

albisteak ezinbesteko eta aberats zaizkigu. Bilboko

liberal progresisten aldizkaria, El Vizcaino Originario

izenekoa, konsultatzeko aukera izan dut. 1842 eta

1843an argitaratu zituen bere aleak. Aldizkari politikoa

izan arren, sarritan gai ekonomikoak ere azaltzen

zÜuen. Gogora dezagun urte haietan liberal progresistak

Diputazioan agintari zirela eta Bilbon behintzat taldetxo

nabermena osotzen zutela, gizartean eragin nagusia

zenbait merkatail, abokatu, irakasle eta artisauen baitan

zutelarik. Industrialista porrokatu azaltzen zaigu

aldizkaria. Urte bi lehenago, 1840.eko abuztuan, liberal

fuerista kontserbadoreek El Vascongado izeneko

aldizkaria argitaratzen zuten, baina zuzenean industriaz

axola gutxi agiri zuen. El Vizcaino Originario-k

erakusten duenez, badirudi Bilbon ere, gerra ostean

zenbait antiindustrialista bazegoela eta galdera bat

planteaturik zegoen gizarte mailan. Bartzelona zergatik

zegoen fabrika-herrialde bihurturik eta Bizkaia ez?

Kezka honen inguruan, hara nola agertzen zen

industrigintza berriaren alde 1842.eko irailaren 27an:

132

"El gran inconveniente que alarma a los

prudentes en demasía, y horripila a los gobiernos

tímidos es que el desarrollo de la industria deja con

frecuencia sin ocupación a los obreros, y que las masas

compuestas de esta clase de gentes, guiadas por la

necesidad y su embrutecimiento son las mejores

máquinas para los trastornos y revoluciones, y que de

estas masas se valen los genios díscolos y descontentos

para perturbar el orden en beneficio de los intereses

particulares. De intento, como antes lo hemos dicho,

133

Arrasateko "UniónCerrajera" lantegiospetsua, 1860. ur­tean

hemos convenido en toda la fuerza de semejante

argumento; pero bueno será saber que no puede tener

lugar en toda su extensión, sino en aquellas naciones

en las que la fuerza creadora de la industria es

infinitamente superior a la fuerza creadora de la

agricultura... y hoy que nos encontramos sin industria

¿podemos decir que todos los brazos vascongados

encuentran ocupación? i Ah! ojalá pudiésemos

contestar afirmativamente a semejante pregunta: pero

esas multiplicadas y numerosas expediciones que salen

para Montevideo prueban bien matemática y

dolorosamente que en lugar de frutos únicamente

podemos presentar en el mercado para la explotación

el estimadísimo é inapreciable género de las personas

imitando, con afrenta de la humanidad, a los habitantes

del ardoroso clima de Guinea. ¿No es más fácil

organizar la industria naciente? Lo es y muchísimo, y

con un medio enteramente sencillo y nada costoso.

Establézcase en cada una de las tres provincias cajas

de ahorros: haga el gobierno por medios indirectos que

los operarios impongan una pequeña parte de su jornal

en estas cajas de ahorros: reúnanse los fabricantes y

den preferencia a los obreros que hagan tales

depósitos, y acostumbrándose desde un principio los

mismos obreros llegarán a convencerse que en esas

cajas de ahorros tienen el baluarte para su vejez y para

un tiempo de miseria, y puede afirmarse que el orden y

134

tranquilidad quedan asegurados a la sombra benéfica

de la industria».

Testu adierazgarri honetan birmoldaketa

ekonomikoaren prozesuan maiz planteatzen den arazoa

ere sortzen da; langabeziarena alegia. Jakina, industria

berriaren alde azaltzen da. Zenbait antiindustrialisten

joera ere astintzen saiatzen da. Gogora dezagun

bigarren karlistadan industria berriek karlisten erasoak

jasan zituztela. 1840an nortzuk ote ziren industria

berriaren kontra? ühizko industrien jabeak eta

langileak? Erantzun zehatza ematera oraingoz ez naiz

ausartzen baina, agian bai, zenbait informazio eta

ekintzaren arabera pentsa dezakegunez. Dena dela,

aldizkari honetan ohizko burdingintzaz hainbat

azterketa berezi argitaratu zuten eta azken 50 urteetan

Ingalaterra, Frantzia eta Alemaniako aurrerapenak

erakusten saiatu ziren.

Britainia Haundiko "fine metal" izenekoak

Bizkaiko burdina erabat baztertzen zuen. Baina, urte

hartan, artean itxaropen bat bazuten; Bizkaian ikatz­

-meategiren bat aurkituko zelako itxaropena, hain zuzen

ere. P. Lemonauria bera, liberal progresisten buruzagi

politikoa, ikatz-konpainien sortzaile izan zen.

Bazekiten, ongi jakin ere, ikatz-meategiak agertuz gero

berehala siderurgia lehiakorra sortzeko aukera irekitzen

zitzaiela, Belgikako urratsei jarraituz. 1842.eko

abuztuaren 19an, ondorengo hau argitaratu zuen El

135

Vizcaino Originario aldizkariak:

«Hemos tenido como vizcainos y amantes de la

industria un indecible placer al presenciar la llegada a

esta villa de un carro de carbón de piedra sacado de

Fanderia. Indar hi­draulikoa erabiltzenzen bertan, zilin­droak mugiarazteko.

una de las minas de Elorrio. Es el primero y el

aniversario de su venida fommará época en los anales

de cuantos ven lo que hoyes Vizcaya y lo que puede ser

considerada como provincia fabril».

Langileek hezkuntza berezia behar zuten sistema

berrietan trebatzeko. Baina, harpidedun honek

adierazten zuenez, orduan ohizko burdinolak ziren

gehienak eta 155 librako kintale burdinaren kostuan, %

136

9 instalazioaren errentek osotzen zuten, % 10 langileen

soldatek, % 20,5 burdin mearen kostuak, eta % 60,5

egurrikatzak. Garbi dago, bada, ikatzaren garrantzia

zein tamainatakoa zen.

Baina hemen harrikatzik ez eta merkatariek

abagadunea aprobetxatuz bigarren galdaketako

lantegiak egin zituzten, Boluetakoa ospetsuena zelarik.

Ohizko burdinolen jabeak, gehienak liberal

kontserbadoreak, burdinolen atzerakuntza teknikoaren

erruduntzat salatu zituzten El Vizcaino Originario

aldizkarian. Adibidez, hona hemen 1842.eko azaroaren

25an idatzitakoa:

« . ..que se asombra uno cómo hay en Vizcaya.

propietarios (que se llaman mayorazgos) dueños de

ferrerías que habiendo tenido ellos mismos una

educación esmerada, habiendo seguido la carrera de

estudios y viajado algo por el mundo, hayan podido

creer que el arte de fabricar fierro era propio y

peculiar de los hombres de puños o de los mas rústicos,

forzudos e ignorantes que pudieran hallarse y le hayan

confiado absolutamente el manejo de su caudal o sus

fábricas ... Qué puede pues esperarse de la Vizcaya

mientras tenga confiados los progresos de su industria

metalúrgica a una clase infeliz e ignorante, a unos

miserables peones entre cuyas manos la vemos en

mantillas mil años hace!»

Olagizonek, 1841.ean, Estatuko arantzelen

137

aldakuntza eskatzen zuten, burdin totxoaren

protekzionismoaren alde. Baina gobernuak bigarren

galdaketako industria bultzatzeko, burdin totxoaren

inportazioa ia-ia libre utzi zuen. 1840.eko arantzeletan,

Bizkaiko Diputazioak ezarri zuenaren arabera, 100

librako kintalean 70 erreal kargatzen ziren. Ondoren,

berriz, arantzel erreformatuan 6 erreal baino ez.

Boluetako lantegiak, Malagako eta Sevillakoen antzera,

Britainia Haunditik ekartzen zuen burdin totxoa, tokian

tokiko burdinolen kaltetan.

1843.an otsaileko hauteskundeetan, Tomas Josa

Epalza, Boluetako lantegian akzionista, merkatari,

bankari eta abar zena, Diputatu aukeratu zuten

Madrilgo gorteetarako. Politikoki liberal fuerista eta

kontserbadorea zen. Progresistek, olagizona eta

mendietako lurren jabea aurkezten zuten haren eragina

murrizteko, berez nahikoa moderatua zen; B. Diaz

Mendibil, hain zuzen.

Berez kontraesana zen progresistak ohizko

burdinoletako olagizonen interesak defendatuz azaltzea.

Berez burgeseria kontserbadorearen kontra zeuden,

baina une hartan burgeseria horrek urratzen eta

bultzatzen zuen modemizazio industrialaren kontra ere

azaltzen ziren, artisauen eta burdinoletako langileen

interesen defentsak eraginik, aurreko urteotan ohizko

industria atzeraturik zegoela gogorki salatu arren,

berrikuntza sakonaren zain zegoelarik. Azken finean

138

neurri batean, arrazoi politiko koiunturalak,

progresisten kasuan, gainerakoen gainetik jarri ziren,

zeren bestalde burgeseria kontserbadorearen baitan

delako modernizazio industrialaren kontra ere

bazeudela (mendietako eta ohizko olen jabeak batipat)

ez baitugu ahaztu behar.

Giro hartan kokatu behar da ondorengo

hilabeteetan liberal fuerista kontserbadoreek antolatu

zuten kanpaina (hainbat herritan, Boluetan eraikitzen

ari ziren lantegiaren kontra), Esparterok eta liberal

progresistek 1843.eko ekainean boterea galdu zutenean.

Lantegi berria erretzen ere saiatu ziren, ludisten joerak

erabiliz 9. Garai hartan olagizonak industrialismo

kapitalista berriaren aurka idazlan jakingarriak idatzi

zituzten. Boluetako lantegia ohizko burdinolen

hondamendiaren iturburu bihurtzen zen, eta gainera

gutxi batzuen probetxutan.

«Dueños de ferrerías y fabricantes de fierro»

delakoek Hazienda-ministroari bidalitako txosten

batean honakoa esaten zuten:

«... a saber que en unas provincias

eminentemente democráticas se mira con invencible

repugnancia todo cuanto tiene apariencias de

monopolio y puede dar origen a la desigualdad en las

fortunas, a la desigualdad en las comodidades, a la

desigualdad bajo cualquier forma ... La fábrica

establecida en Bolueta por algunos poderosos

139

capitalistas con los recursos de que dispone y la fácil

ganancia que el arancel le proporciona con la ayuda de

sencillas manipulaciones, acabará con todas las

antiguas ferrerías quantas existen y se tragará sola las

utilidades que entre sus dueños y trabajadores deberían

repartirse... » 10

Baina handik laster Boluetako lantegia Bizkaiko

burdin totxoa erosten hasi zenean, borrokak baretu

ziren. Hala ere, ohizko olek zeregin gutxi zuten

etorkizunean, berriztatu ezean. Bizkaian behintzat, olak

1850ean beren itzulerarik gabeko azken hondamendian

sarturik, gainbehera hasi ziren. Drte haietan, 1853an

hain zuzen ere, olagizonen batzordeak bigarren

galdaketako lantegiak eskualdeka eraikitzea proposatu

zuen burdinoletako totxoa erabil zezaten, baina

proiektuak ez zuen aurrera egin. Hala ere, zenbait ola

berriztatu egin ziren. Tourangin eta Gurlt-en

berrikuntzak onartuz eta kalitatezko burdina produzituz,

eskari berezia asez XX. menderarte iraun egin zuten.

ühizko olak (l865ean Araban, 1867an Bizkaian,

1880an Gipuzkoan) erabat ezkutatu ziren 11. Nafarroan

1866an artean 24 zutik zeuden.

Aipatu dugun 1843.eko matxinada-giroan,

meatzaritzan ere gatazka nabarmena izan zen, 1843.

urtea ohizko mea-erauzketan mugarri gertatu zelarik 12.

Laburbilduz, 1844ean Bizkaian jadanik

industrigintza berriaren bultzada nahikoa finkaturik

140

zegoen. Merkatariak industrian inbertitzen hasi ziren

poliki-poliki, artean inbertsio industrialetarako

rnesfidantza handia egon arren. 13

Boluetako lantegiak 1848an labegaraia ere

bazuen. Siderurgia integralaren eskerna finkatu egin zen

eta fabrika-sisternaren antolakundea ere bai. Tresneria

teknikoa, zuzendaritza, langile koalifikatuak atzerritik

iritxi ziren; Frantzia zein Britaina Haunditik. Fabrikako

sisternan, langileak lantegi berean zeregin bereziez

arduratzen ziren. Boluetako lantegian adibidez, honela

zeuden:

- Igeleak, ingelesak eta frantsesak, bertoko

rnutikoekin batera. Etxea eskaintzen zien enpresak, etaBoluetako lantegia

141

12 orduz 1an egiten zuten txanda bitan banaturik.

- «Horneros» edo labazainak: 24 erreal irabazten

zuten eguneko.

- «Horneros de pudelaje y refino» edo pudelaketa­

eta finketa-labazainak: destaiuan, egunean 30 erreal

mgufU.

- Mailukariak eta tomeroak: 30 erreal eguneko,

Bessemeren bihur­gailuak fosforik gabe­ko burdin mea beharzuen eta BritainiaHaundiko burgeseriaBizkaira begira jarrizen, bertako mea esku­ratu asmoz.

lan-teknikak isilpean gordetzen zituzten 14.

Guztira 1850ean 210 langilek lan egiten zuten,

1862an 300ek eta 1866an, 190 gizonezkok, 30 anderek

eta zenbait gaztetxok 15.

Barakaldon, 1854ean, beste lantegi handi bat

eraiki zen; Ferreria Nuestra Señora del Carmen

izenekoa. Ibarrak eta kideko zituen burdin meako

142

merkatari batzuek egina zen. 1866an, lantegi barruan

420 gizonezko eta 60 emakumek lan egiten zuten eta

kanpoan garraioan, mea-erauzketan eta abarretan beste

horrenbestek. Batzuk, gehienak, destaiura ari ziren, eta

besteak soldataren truk.

Langile espezializatuek 24-36 erreal ateratzen

zuten eguneko, koalifikazio gabekoek 9-12 erreal,

mutikoek 6-12 erreal, peoiek 7-9 erreal, eta emakumeek

5 erreal. Lantegi hartan atzerriko langileria ere nahikoa

ugaria zen, frantsesak' belgikar, eta agian ingelesak ere

zirenez.

Soldaten balioa neurtu ahal izateko, esan dezagun

erreferentzi gisara ogi bat 1832an 16-32 marai

kostatzen zela. (34 marai =erreala).

Gipuzkoan Iraetako lantegia aipatu beharra dago.

Xaflak eta latak produzitzen zituen. 1802tik 1844erarte

Estatuak erosten zion bere produkzio gehiena. Britainia

Haundian latorria edo hojalata lantzen ikasi ondaren,

1847an beste horrenbeste egiten hasi ziren. Burdin

totxoa ondoan zeuden ohizko hiru burdinoletan lortzen

zuen. Harrikatza berriz, Asturiastik iristen zen. Guztira

52langilek lan egiten zuten.

Beasaingo «Fábrica de Hierro de Beasain»

delakoak labegarai bat zuen eta 1867an 140 langile.

Lehen maisuek 24-32 erreal irabazten zuten (destaiura),

mutikoek 5-12 erreal eta peoiek 6-8 erreal.

Nafarroan Orbaizetan, Oroz Betelun, Beran,

143

Bakaikun eta Altsasun labegarai bana zegoen. Oroz

Betelukoan 12 langile eta Bakaikukoan 40-50 ari ziren.

Ohizko oletan egunean 6 kintale metriko urtzeko

ahalmena bazuten, labegaraietan 70-90 kintale

urtzekoa.

Araban Araiako lantegian 90 langilek lan egiten

zuten eta Maeztukoan 40-l00ek, 1861ean artean 3

burdinola zeudelarik 16 •

Burdin totxoaren produkzioan ematen ziren

kostu-diferentziak direla eta, lan-indarraren kostua

1842.ean % 10 bazen, 1866.ean erdira jaitsita zegoen17 .

Hala ere, Nafarroan ohizko dinamikan segitzen zutela

ematen du, baina denbora gutxirako; burdinolak laster

desagertuko baitziren. Ikatzaren kostua, kostu osoaren

erdia baino gehiago zen. Asturiasen, aldiz, (Estatuko

siderurgigune garrantzitsuena garai hartan), burdin

mearena handiagoa zen. Nafarroan 1870ean 10

labegaraitik 2 baino ez zeuden martxan, Gipuzkoan

beste bi, Araban bi eta Bizkaian 5. Bizkaiaren

nagusigoa nabarmena zen.

Armagintza: armagintza-sektorea zen beharbada

transformatu metalurgikoen sailean garrantzitsuena.

Artisau-egiturak artean zutik segitzen zuen, baina

orduan 1837. urtearen ondoren lehengo gremio-loturak

puskatu egin ziren. Artisauek libre ziren industri mota

hau bultzatzeko. Abantaila handiena zutenak, industria

txikietako buru bihurtu ziren, baina kasu guztietan

144

beharrezko kapitala metatzea lan intentsiboaren bidez

lortzen zen. 1850ean jadanik A. Larrañagaren

(Eibarkoaren) eta Jose Ibarraren (Soraluzekoaren)

limak ospetsuak ziren, hau da, armagintza ezezik beste

tresneria batzuk ere produzitzeari ekin zitzaion. Hona

hemen, bada, industrigintza-eredu bereizia; sarritan

aipatzen ez dena.

Bilbo inguruan ere, 1840-1850 bitartean atzerriko

patentez eta industrial belgikarren zein frantsesen bidez,

metalurgi produktu desberdinak egiteko zenbait lantegi

eraiki zen; J. Leloup, Borda Raux, Legorgeu eta abaradibidez 18.

1862an Bilbon abagadune ezinhobea izan zen

industria metalurgikoa eraikitzeko, portua, trena,

bameko merkatuetara arin eta merke iristeko eta burdin

145

Barakaldon, 1854.urtean, eraizi zen"El Carmen" izene­ko lantegia

totxoa lortzeko inguruan 4 lantegi zeudelako. Elementu

guzti hauek kapitala industriarantz bultzatzeko aukera

eskeintzen zuten, Asturiasen parean abantaila nabariak

zeudelarik. Sortu ziren enpresa batzuk, baina barneko

merkatua estua eta urria zen. Mende bukaerarte ez zen

metalurgia sendorik errotuko. Gainera, estatuko

trenbidegintzari ekin zitzaionean, aukera paregabea

galdu zen siderurgia eta metalurgia errotzeko 19.

Bazeuden, egon, beste sektore industrial

garrantzitsu batzuk ere, bereziki Gipuzkoan oinarritu

NafarroakoAltsasu Bakaikoa Araia Beasain Bolueta Barakaldo GUriE

ohizko olak

Burdin totxoaren Qm baten ... 155,05 53,5 62,66 57,55 55,08 49,3 42,50 55,8kostua errealetan.......... 44,6 52,21

Soldaten kostu kopurua. (Qm)bakoitzetan, %. . . . . . . . . . . . 8,8 %Errealetan. . . . . . . . . . . . . . . 13,75

ilkatzaren kostu kopurua (Qm)bakoitzeta!1, %. . . . . . . . . . . . 55,9 %Errealetan . . . . . . . . . . . . . . . 86 70

7,4%4

44,8%24

9,5%6

53,1%333

5,2 %3

52%30

5,4%3

47,9%2640

6,2%3,1

56,7%28

5,8%2,5

58,8%2501

5,3 1

3

55,531

Burdin totxoarenkintal metrikoko

kostua. Labe garaiak(1866)

zirenak; papergintza eta ehungintza batez ere.

Papergintza: Bizkaian, hain zuzen Berrizen,

XVIII. mende bukaeran papera egiteko errotak

bazeuden. Gero, 1822an, Bilbo ondoko La Peña-n,

beste bat eraiki zen. Tolosan, 1836an, papergintzan ari

ziren errota bi bazeuden behintzat. Garai hartan,

estatuak eskaintzen zuen protekzionismoaren

magalpean Manzanaresen, Madril inguruan eta

Burgosen lantegi modernoak eraiki ziren, sistema

jarraia izenekoaren teknikaz. 1841ean Tolosan Brunet,

146

Guardarnino, Tantonat eta konpainiak lantegi moderno

bat eraiki zuten. Lehen zuzendaria J. B . Fourve izan

zen; frantsesa bera. 2 makina, 14 zilindro eta 4 gurpil

hidrauliko zituzten. Bertan, 35 gizon, 41 emakume, 16

mutiko eta 12 neskatok lan egiten zuten. Lantegi

hartako produktuek 1850.eko Madrilgo industri

erakusketan urrezko domina lortu zuten.

1846an Gazteizen paper pintatuen fabrika eraiki

zen, 25 langile eta administrari bat zituela. Atarrabian,

Nafarroan, beste bat 1847an, 44 gizon eta 58 emakume

eta neska zituela.

Orohar, Hego Euskal Herrian 1860an

papergintzan zuzenean 650 langile zeuden enplegaturik;

Estatuko papergintza-sektoreko langileen % 11, hain

zuzen. Produzio osoaren kopuruaren eta produktuen

balioen arabera, Bartzelona eta Alacanteren ondoren

Hego Euskal Herria zen hurrengo. Kapital finkoaren

inbertsioari dagokionez, Bartzelonako lantegiena 16

miloikoa zen, Gironako lantegiena beste horrenbestekoa

eta Hego Euskal Herrikoena 13 miloi errealekoa 20.

1860an beraz, papergintzak jadanik bere indarra

erakusten zuen Hego Euskal Herrian, Estatu-mailan ere

lehenetakoa izanik.

Ehungintza: Baionako judutarrek, Frois eta

Silva, Huescako José Julian Blancen eraginez,

1846.ean S. Antonio izeneko lantegia Bergaran sortu

zuten. 1866an lantegi hau Blanc, Arbulu, Agirre eta

147

konpainiarena zen, eta krisi sakonean amildurik zegoen.

1859-60 bitartean, Ameriketako gerra zibilaren

ondorioz kotoi eskasia zegoen eta lehengaiak garestitu

egin ziren.

Guztira 450 langile enplegatzen zituen, honela

sailkaturik:

Kotoi-gorulariak: 24 emakume, 2 neska (eguneko

4,5 erreal), 6 gizon (eguneko 8,5 erreal) eta

kontramaisu bat.

Gorulariak: 28 gizon (batezbeste 9 erreal

eguneko), 43 haur eta 24 emakume eta hiru neskato.

Beste sail batean, «kotoi-ehungintzan», 121

emakume, 42 gizon eta 6 neska.

Tindaketa-sailean: 194 langile (batezbeste 5,9

erreal eguneko irabazten zituzten).

9 kontramaisu eta kimikari, eguneko 39,5 erreal,

urtean 14.444 erreal. Langile batzuen lana, sail bitan

kontabilizaturik zegoen. Produktuaren kostuan,

langileen soldatak % 60 ziren. Hala ere, beren soldata­

-maila ez zen gorenetakoa. Adibidez, Bergarako

gorulariek 9 erreal irabazten zituzten eguneko.

Kataluniako Vilanova i la Geltru-koek aldiz, 14 erreal.

Bestalde, Bergarako langileek 13,5 orduz egiten zuten

lan. Lantegiko produkzioa Gipuzkoan eta inguruko

herrialdetan saltzen zen.

Beste lantegi handi bat Lasartekoa zen: «Fábrica

de Hilados Tejidos de Algodón de Oria», baina 1866an

148

aipatu dugun gertakizuna zela eta, geldirik zegoen.

1858-1861 bitartean, 40 gizon zebiltzan, eguneko lOna

erreal irabazten zutela, 21 mutiko (15 urtetik

beherakoak) (4,5na erreal eguneko), 10 emakume

(5,5na erreal eguneko) eta 3 neska. Gainera enkargatu

bi eta administrari bi ere bazeuden.

Beste sail batean, gorulari-lanetan batipat 80

emakume (eguneko 5,5 errea1) , 3 gizon (lO erreal

eguneko) eta kontramaisu bat, laguntzailea, neurtzailea

eta administrari bat. Lantegi hau Brunet-ena zen.

Beste lantegi aipagarri bat «Silva hermanos y

Frois, estampados de Algodón» Billabonan kokatua

zen. Guztira 359 langile zebiltzan: 171 gizon (12-20

erreal eguneko destaiuan), 66 emakume (6-10 erreal

eguneko). Jomal horietatik bakoitzak bere laguntzailea

ordaindu behar izaten zuen (2 edo 3 erreal). 64 mutiko

eta 58 neskato ziren; 8-12 urte-bitartekoak. Jomalariek,

gizonezkoek 8 erreal eta emakumezkoek 4-5 erreal

irabazten zituzten 21.

Bazeuden beste lantegi batzuk ere Azpeitian,

Azkoitian eta Tolosan. Artisautzako metodoetan

oinarriturik zeuden batipat, eta lanindar intentsiboaren

bidez lortzen zituzten beren irabaziak edo plusbalioak.

1860an, Estatu-mailan, Katalunia zen

ehungintzaren gune garrantzitsuena, baina ondoren

Hego Euskal Herria. Bartzelonan 496 miloi errealeko

kapital-inbertsioa bazegoen, Hego Euskal Herrian

149

81.807.600 errealekoa zen. Ikusten denez, diferentzia

izugarria zen. Hego Euskal Herrian, 4.160 gizon, 3.281

ernakurne eta 850 haur zebiltzan. Guztira 8.291 langi1e;

Estatuko ehungintzan zebiltzanen % 15, Kata1unian %

74,3 zeudelarik22•

Urte berean, artile- eta zeta-industrian 1.741

langile ari ziren.

Irina: urte haietan irinaren industria garrantzi

handikoa zen Bizkaian, Nafarroan eta Araban. Leon eta

Valladoliden ondoren, Hego Euskal Herriak

produkzioaren balorearen arabera hirugarren lekua

zuen. Sektore honetan 1.409 langile zeuden

enplegaturik.

Horrez gain, untzigintzan eta ondoriozko

lantegietan, karegintzan eta zernentugintzan, lurrua

ontzeko lantegietan, janari-kontserbagintzan, Bilbon,

kostaldean eta Nafarroan, zuzenenan hainbat langile

enplegatzen zen. Bestalde, ohizko artisau-produkzioak

lantegi berriak baino gehiago zuzeneko lanpostuak

sortzen zituen; hirietan batez ere.

Lantegi berrietan, langileen egoera nahikoa txarra

zen. Hala ere, jende ugari zegoen lanerako presto Urte

haietan, produkzioaren gizarte-antolakuntza berriari

zegokion gatazka-era berria, ikusiko dugunez, arin

nabarituko zen.

Baina horrez gain (eta harrikatzik ez

edukitzeagatik seguru gaude burdingintzaren

150

modernizazioa atzeratu egin zela), energi iturrietan

aberatsa zen. Lehen aldi haietan energia hidraulikoa

lurrinezkoa bezain garrantzitsua zen, eta Euskal Herria

ibaiz josita dago. Sarritan ez da aipatzen, baina

aberastasun hau ere estrategikoa izan zen, eta are

gehiago mende bukaeran energia elektrikoa lortzeko.

151

Alegin, 1860. urtean,eraiki zen La Provi­dencia izeneko paper­fabrika

5. 4 Gizarte-arazoen ikuspegiorokorra eta zenbait ondorio

Hainbat azalpen eta zehaztasunen ondoren,

goazen orain zenbait gogoeta eta ondorio orokor

azpimarratzera.

Lehen industrigintza modemoan, sektore guztiek

izan zuten bultzada. Birmoldaketa-prozesuan sarritan

arazo nagusia ezjakintasunarena izaten da, hau da,

proiektu berriak nola bideratu ez jakitearena. Jakina,

burdingintzak zurgatu zituen diru-kopuru handienak,

kapital sendo eta finko bat sortuz. Dena dela, mende

hasieran berrikuntzak porrot egin zuen. Gerrak jaitsi

egin zuen jendearen erosketa-ahalmena eta diru­

-kopuruak alferrik galdu ziren. Bestalde, Euskal Herriak

ez zituen politika ekonomikoa markatzeko Estatu

propioak sortarazten duen kemena eta indarra.

Industrigintza-eredua ohizko erritmora baldintzaturik

geratu zen. Estatu espainoleko merkatuari begira

mugaturik segitzen zuen eta, sarritan, Estatuko

aparatuak eskatutako premietara loturik (untzigintzan,

armagintzan, etab.etan).

1826.eko arantzelari esker, burdin produktuen

protekzionismoa gertatu zen baina, hala ere, euskal

produktuak arantzel handiegia zuten Gaztelako hirietan.

Herrialde «franko» edo aduana gabea izateari esker,

langileen alokairuak merkeagoak izan zitezkeen,

152

kontsumo-produktuak merkeagoak zirelako. Egoera

hark, bestalde, kontsumista-kontzientzia piztu zuen,

sarritan fuerista-kontzientziarekin bat eginik edo

nahasturik bame-muinetaraino errotu zelarik.

Zenbait merkatari eta industrial, 1830ean, lantegi

berriak eraikitzen saiatu zen, baina ohizko oletako jabe

eta industrialekin tira-birak eta gatazkak izan zituzten,

atzerriko burdin totxoaren inportazioa zela eta.

1840-1850 hamarkadan, burdingintza berriaren

erroak indartu egin ziren, labegaraiak eraikiz eta

siderurgia integral berriaren eredua finkatuz.

Prozesu hartan merkatari aberatsek, bereziki

burdin mearen merkataritzan ari zirenek, zuzeneko

eragina izan zuten, baina merkatariak artean enpresa

industrialak sortzeko beldur ziren. ühizko ola batzuk

erreformatu ziren eta jarraipena izan zuten ola

zaharretik lantegi berrira aldatuz. Jakina, aldakuntza

haiek zirela eta, gatazkak gertatu ziren burgeseria

industrial berriaren eta olagizonen artean.

Antiindustrialismo eta kapitalismo-forma berriaren

kontra joerak nabari ziren (sarritan liberal fuerista

kontserbadoreak bultzata) baina, hala eta guztiz ere,

burgeseria industrial bat osatu zen 1870. urtea baino

lehen. Garai hartan, burgeseri mota desberdinak bereiz

genitzake, ekintzabidea eta diru-iturriak abiapuntutzat

harturik: errentalari, lanbide liberaletako burgeseria,

«bourgeoisie d' affaires» izenekoa finantzen arloan,

153

Ikazkinak. Antiin­dustrialismo eta kapi­talismo-forma berri­aren kontrako joerakagertu ziren.

bitartekari-negozioetako merkatariak, industri

burgeseria, artisauak eta dendariak. Batzuk esparru bat

baino gehiagotan ari ziren. Dena dela, burgeseria

industrialak ekintza guztiak errendimendu zehatzaren

ikuspegitik planteatzen zituen. Teknika berriak

aplikatuz, arrisku batzuen barruan, anbizioak eta zoriak

baldintzatzen zuten arrakasta. Kapitalista handiek,

berriz, diru-kopuru handien jabe zirenek, joera

kontserbadoreagoa zuten. Gipuzkoan, bereziki Deba

arroan, artisau batzuk lantegi industrial modemoen jabe

bihurtu ziren, lanaren ustiakuntza intentsiboaren bidez.

154

1870an, diru-kopuru oparoenak artean merkataritzan eta

negozio inmobiliarioetan sarturik zeuden.

Azpimarratu beharra dugu (sarritan ez baita behar

den beste esaten) kontsumo-ondasusunen industria

errotu egin zela: papergintza, ehungintza, elikagaiena

(eskabetxeak, irina), etab.

Faktori sistema indartu zen eta erabat errotu,

tresneria teknikoa eta langile bereziak atzerritik ekarriz.

Hala ere, orohar, aipaturiko urteetan artisautzan

enplegatuek langileriaren gehiengoa osotzen zuten.

Bertoko burgeseriak ezagutzen zuen Europako

egoera, baina enpresa industrialaren kudeaketaz

eskarmentu txikia zutela nabarmen geratu zen.

Irabaziak, merkatal konpainietan gertatzen zenaren

arabera, lehenbailehen eta ahalik eta lasterren nahi

zituzten lortu eta, sarritan, portaera horrek lantegi

batzuk kili-kolo jarri zituen. Epe luzerako ikuspegirik

ez zegoen inondik inora. Bestalde, salmentak «al

menudeo» edo txikizkari gisa egin beharrak diru

zirkulatzaile ugari edukitzera eta beraz itota edukitzera

behartzen zituen.

1862an Bilbo-Miranda trena martxan jarri zenean,

etorkizunerako bide industrial berriak ireki ziren

Nerbioi ibaiaren inguruan.

1870an, bada, Bizkaian eta Gipuzkoan behintzat,

burgeseria industrial berria jadanik finkaturik zegoela

esan genezake. Aipatu beharra dago Bilbotik kapital

155

inportanteak Asturiasko siderurgian inbertitu zirela ere;

Bilboko politikari eta dirudunen elitekoa zen Victoria

de Lezea-rena, adibidez.

l868an El Fomento del Trabajo Nacional izeneko

patronal-erakundeak, industriaren protekzionisrnoaren

alde gogor erantzun zuen, Kataluniako burgeseria buru

zelarik. Donostian ordezkari Jose Maria Brunet zuten,

Bilbon G. M. Ibarra eta Iruñean G. Alzuriaga23 . Hau da,

hernengo industrialak ere protekzionisrnoaren aldekoak

ziren 1868an jadanik eta joera hura etengabe

rnantenduko zen ondorengo urteetan.

Langileriaz esan beharra dago erabat baztertua

zegoela eta birrnoldaketa prozesuan gehien jasandako

taldea izan zela. 1840an langabezia izugarria zen eta

Diputazioek langabezia rnurrizteko errepidegintzari

ekin zioten. LangiIeen aldetik ez zen erresistentziarik

nabari. Aipatzekoa da oletako langileek Boluetan Santa

Anako lantegi berria erretzeko burutu zuten ekintza.

Gainerakoan, badirudi halako etsipen batek jota

zeudela. Dena dela, artisauen artean behintzat, Bilboko

hirian hain zuzen, 1842an jadanik, «igualdad de clases»

edo klaseen arteko berdintasunaren aldeko ideiak

zabaldurik zeuden. Orduko prentsan behintzat, idea

ezagunak ziren 24. Langile-sena, dirudunen kontrakoa,

nabarrnen-nabarrnen ageri zen eta esaten dugunaren

adibide argia ondoko oharrean ernaten dugu25.

1857an, langabeziaren egoera erakusteko, hara

156

zer idatzi zuen A. Agirrezabalek: «Al momento que se

abre un establecimiento industrial los obreros se

precipitan en tropel» 26. Lan finkoa, segurua, gutxi

batzuen pribilegio zen. Gehienetan, bizitzan zehar

pertsona batek lan-mota asko egin behar izaten zuen.

Enpresa industrial berrietan, laster azaldu zen

egoera berriari atxikitako gatazka; lanaren eta

kapitalaren artekoa, alegia. 1847an adibidez, lurrezko

ontziak eta protzelanazko tresnak egiteko Busturian

zegoen San Mames izeneko lantegian, greba antolatu

bide zen, lan-kontratuaz langile batzuk konforme ez

zeudelako. Zuzendaritzak berehala kaleratu zituen

guztiak, gazteenak izan ezik. Joera gogor hura sozio

guztiek pozik onartu zuten, transkribatzen dugun

testuan ikusten denez 27. Langileek, koalifikatuenak

izan ezik, lantegi berrietan kasu gehienetan destaiura

lan egiten zuten, egunero 12-13 lanordu zituztelarik.

Umeak eta mutiko gazteak ere erruz erabiltzen ziren,

beren lana, ofizioa ikasi arte, dohakoa izaten zelarik.

186ü.eko hamarkadan, orduko A. Zarroaga

industrialaren iritzian, Bizkaiko langileak behintzak

erraz makurtzen ziren eta erabat otzanak, beharginak

eta abar ziren. Hona hemen bere deskribapen

adierazgarria 28:

... «Además Vizcaya tiene para las industrias en

general comparada con las provincias del interior, la

ventaja de la docilidad de sus habitantes (clase obrera)

157

y del mayor número de brazos jovenes y robustos. Se

pueden obtener obreros más constantes, más

trabajadores, más agradecidos al jornal que se les

paga que en aquellas y consiguientemente más barato

aun cuando cuesten lo mismo.»

1859an Bilbon jadanik gizarte-arazoa planteaturik

zegoen, eta urte hartan "Conferencias de S. Vicente de

Paul" izenekoak sortu ziren 29. Lanbide-ikastetxe bat eta

aurrezki-kutxa bat sortu zituzten. Bestalde, 1871.ean,

«Sociedades de socorros mutuos» izeneko hiru zeuden,

hau da, gaixo zeudenerako langileentzat laguntza­

-aseguruak ziren. 1859an, "La Fraternidad" izenekoa

fundatu zen. 1882an, 220 bazkide zituen eta bakoitzak

1,75 pezeta jartzen zituen hilero. "Guttemberg"

izenekoak, 1868an eratuak, 1882an 160 bazkide zituen.

1871.ean "La Estrella Artística" sortu zen, eta 1882an

122 bazkide zituen, hilero bost erreal jartzen zutelarik

30. 1871.ean, Lehen Internazionaleko erakundeak 103

bazkide zituen afiliaturik Bilbon, eta hiri honetan

astekari bat argitaratzen zuen eta antzeko beste bat ere

bai. Urte hartan, langileen ordezkariak Bilboko

zinegotzi ere aukeratu zituzten. Beraz, Bilbo eta

inguruko langileak antolatzen hasi ziren. 1872an, N.

Señora del Carmen Barakaldoko lantegi handian, greba

egin zuten. Orain ez naiz gai honetaz arituko; Lehen

Internazionalak Euskal Herrian izandako eragina beste

artikulu batean aztertu baitut 31. Dena dela, ondorengo

158

urteetan, Bizkaiko langileriak langileria baketsuaren

itxura zuen 32.

Dena dela, argi eta garbi esan behar dugu,

1877.eko estadistika sozioprofesionalean, artisauek

langileriaren barnean gehiengoa osatzen zutela, eta

artisau autonomo haiek joera eta eskakizun bereziak

planteatzen zituztela, faktorietako langileen parean.

Bukatzeko, bada, garai hartan prestatzen ari zen

giza kapitala maila guztietan ondorengo urteetan

abiadura bortitzaz bideratuko zen iraultza industrialaren

oinarri izango zela esango dugu.

5.5 Iparraldeko porrota

Iparraldeko kasua, hegoaldeko fenomenoaren

parean, nolabait eredu kontrafaktuala dugula esan

dezakegu, hau da, trantsizio-garaian ikusi dugunez,

hegoaldean desindustrializazioaren fenomenoa igarri

arren, kostaldeko probintzietan bideratu egin zuten

industrigintzaren abiada, azkenean arrakasta lortu

zelarik. Ez ordea iparraldean. Are gehiago, deserriratze­

-fenomenoaren hastapenak eta oinarriak ezarri zirela

esan dezakegu. XIX. eta XX. mendeko historia

iparraldean deserriratze-historia dugu, hau da, beste

aukerarik ez, eta jende-oldeak kanpora joan ziren.

Baina fenomeno honen oinarriak noiz hasi ziren?

Horra oraingo honetan argitzen saiatuko garena.

159

Arazoaren nondik norakoa Akitania guztirako,

beraz iparraldea barne, 1959.ean "Annales du Midi"

aldizkarian, F. Crouzet-ek planteatu zuen33 • Badirudi,

orohar, ohizko merkatariak eta dirudunak,

industrigintzaren menturan sartu ordez, lurjabetzan

murgildu zirela, jokabide kontserbadoreei jarraituz, hau

da, kapitalak balore tinko eta seguruetan ezarriz. Beste

era batera esanda, zaldun bihurtu ziren eta portaera

ekonomikoetan ere ohizko zaldunenak bere egin

zituzten. Beraz, industrigintzaren gainbehera batez ere

gizarte-fenomenoa dugu eta klase zuzendariaren

erabakiak zerikusi handia izaten du34.

Industrigintzaren egituran hegoaldean bezalaxe bi

zutabe zeuden: burdingintza eta itsasuntzigintza.

Burdinolen mapan iparraldean burdingintza­

-industria garrantzitsua zela ikus dezakegu; Banka

aldeko lantegiak batez ere, bertan itsasuntzigintzarako

kanoiak egiten zirelako. Baina ohizko industrigintza,

berez, basoko eta lurlangintzako ekintzaren baitara

erabat egokiturik zegoen, hau da, nekazal munduko

ekintza integratu gis a gehiago uler daiteke,

industrigintza modemoaren zubi gisa baino. Burdinolen

jabeak ohizko jauntxoak ziren eta askotan ez zeuden

inbertsioak egiteko prest.

Bi epe nagusi bereiztu behar ditugu: lehenengoa

ohizko industrigintzaren birmoldaketaren harian baina

egurrikatza erabiliz eta, bigarren aldia, 1863-1865,

160

harrikatzaz baliatu zen burdingintzaren garaiaren

hastapena. Rain zuzen, Regoa1dean kokeaz

burdingintza anto1atu zuen 1ehen 1abegaraia 1865.ean

eraiki zen Baraka1don. Bitartean bi krisia1di gogor izan

ziren: 1829-1833 bitartekoa eta 1847-1850 bitartekoa.35

Mendearen 1ehen erdirarte aduanetako arie1eak

oso altuak zirenez gero, ohizko burdingintzak bere

ohizko merkatua zaintzeko aukera izan zuen. Eta are

gehiago, ohizko burdino1ak teknikoki egokitu eta

zaba1du egin ziren. XVIII. mendearen bukaeran eta

XIX.aren hasieran Larrañe eta Bankako burdino1ak

ziren garrantsitzuenak, baina Etxauzko za1dunen jabego

zena ge1ditu egin zen 1780.ean egur eskasiak eraginda.36

Baigorri eta Bankako meategiak ere no1abait moteltzen

ari ziren, eta kapita1en gabezia ze1a eta, 1804.ean

Suitzako Andre Sa10mon Jain-ek erosi zituen. Baina

161

Baiona izan zen emi­graziorako gehienerabili zen portua.XIX. eta XX. mendekohistoria Iparraldeandeserriratze -historiadugu. Beste aukerarikez eta jende-oldeakkanpora joan ziren.

gaizki zebilen eta, azkenean, bere buma hil egin zuen.

1821.ean proiektuak berrindartu egin ziren eta

labegaraia eraikitzeko asmoak areagotu ere bai. 1827an,

9,85 metroko labegaraia martxan jarri zen. 1839rarte

iraun zuen, Ricgbour et Compagnie-k bultzata, baina

porrotak sarritan ageri ziren. Esperientzia guzti horrek

zerikusi handia zuen Artunduagako proiektuarekin.

Gauza berdin asko zuten. ühizko tradizioan

oinarriturik, aldakuntza tekniko berriak sartu ziren,

lehen galdaketarako egurrikatza labegaraietan erabiliz

baina, badirudi, gero bere produktuentzat ez zela

merkatuan behar adinako zabalkunderik eta eskerik,

beharbada produktibitatea txikiegia zelako.

Baigorrikoak garrantzitsuenak baziren ere,

Mendiben eta Larrañen labegaraien proiektuek aurrera

egin zuten. Baina euren kapitalak industrigintza

modernoan inbertitzeko gogorik ez zuten erakutsi

Baionako merkatari eta banketxeek eta 1840.eko

hamarkadan gainbehera hasiko ziren.

1850.ean ohizko lantegi guztietan ahaleginak egin

ziren, baina azkenak eta alferrikakoak izan ziren.

Baigorrikoak betiko itxi ziren 1850. urtean, Larrañe eta

Mendibekoak eta Ligi-koak 1860.eko hamarkadan itzali

zirelarik. Garai hartan, Hegoaldean trantsizioan ari

ziren.

Laburbilduz, iparraldeko burdingintzak

produkzio-mailan 1838.ean bere goi-mailako gailurra jo

162

zuen. Gero, l840.ean, erabat gelditu edo moteldu egin

zen, beharbada mugako aduanak itxi egin zirelako.

1855.ean berpizkundea nabari zen, baina

hirurogeigarreneko hamarkadan gehienak itxi ziren eta

Bokale-n burdingintzarako lantegi moderno berria

eraiki zen; "Forges d' Adour" izenekoa. Etenaldia

nabarmena zen eta beste aldi baten hasiera markatu

zuen.

Itsasuntzigintza: horra beste zutabea. Industria

honetan ere 1840.eko hamarkadan izan zen kinka

larriena37 . 1850.eko hamarkadan 22 itsasuntzi atera

ziren eta 1853.ean 28 baziren, 1856.ean 24 baino ez.

Guztira 178 eraiki ziren 1850etik 1856ra bitartean.

Guztira 500 langile ari ziren eta momenturik onena

hamarkada huraxe izan zutela esan dezakegu. Ohizko

industrigintzak azpiegitura egina eta egokitua zuen eta

tradizioaren harian erraza zen. Baina l860.ean, 9 baino

ez ziren egindako itsasuntziak. Hamarkada hura azkena

izango zen. Lurrin-makinak eta Frantziako beste

portuek Baionako tradizioari gainbehera eragin zioten.

Itsasoko armategiak berpizkundealdirik ez zuen.

Baina orohar "Journal du Peuple" aldizkariak

1848.eko azaroaren 23an azaltzen zuenez " on est

effraye quand on songe a la quantité des industries

arretees a Bayonne: une fabrique de porcelaine, de

fi/ature de !in et... cinque chantier de construction,

quatre forgerons de marine, quatre voiliers, trois

163

poulieurs, et les cordiers, les peintres, les menuisiers et

toutes les industries enfin qui se rattachent a la

construction navales" .38

Deskribapen honek argi eta garbi ageri digu

Baiona inguruko ohizko industrigintzaren gainbehera,

hau da, iparraldeko hiririk garrantzitsuenekoarena.

Krisialdia, jakina, ez zen industrial hutsa. Baina, puntu

honetan mugatuz, beharbada iparraldean industria ez

zela inoiz barneko merkatura loturik egon esan

dezakegu. Hau da, industriaren abagaduneak, merkatal

abagaduneari loturik, kanpoko gora-beheren arabera

ulertu behar dira. Krisialdiak portuak gogor astindu

zituen, barneko produkzioekin zerikusi txikia zutelako

eta, Bordelek alde batetik eta Bilbok bestetik, Baionako

ingurunea hazkunde -aukera gutxirekin utzi zuten.

Baionesak frankizian jarri zituzten itxaropen guztiak,

baina krisialdia oraingoan egiturakoa zen. Merkatari

handiak industrigintzarantz joan beharrean, lur­

-burgeseriaren erosotasunean ezkutatu ziren. Industriak

ez zuen balore handiko produkzio berezirik, aipatu

ditugun burdingintza eta itsasuntzigintza kenduz gero.

Beraz, ohizko sarea galdurik, nekez sor zezaketen sare

industrial berria eta iparraldeko ekonomia guztian

hortxe zegoen koska.

Abagadune desberdinak izan arren, badaude

paralelotasun nabarmenak; burdingintzaren eta

itsasuntzigintzaren bilakabidean batez ere. Eta nolabait,

164

"Forges d'Adour" erantzun logikoa zen baina, berriz

ere, euskal gizartean ez zen gihartu, eskala handiko

ekonomia industriala sortuz. Horra desberdintasuna,

fenomeno berdinaren baitan.

Oharrak1 MATHIAS, P.: The transformation of England. Essais in the

economic and social histori ofEngland in the eighteenth century. Londres.1979.

2LAZURTEGI, 1. Ensayo sobre la cuestión de los minerales dehierro. Bilbo, 1910.

LAZURTEGI, 1. «El comercio, la industria y la navegación enel País Vasco. Geografia General del Pais Vasco-Navarro. Bartzelona(urterik gabe).

Un siglo en la vida del Banco de Bilbao. Primer centenario.1857-1957. Bilbo, 1957.

FERNANDEZ DE PINEDO, E. Crecimiento económico ytransformaciones sociales del Pais Vasco. 1100-1850. Madril, 1974,482.oro

GONZALEZ PORTILLA, M. «El desarrollo industrial deVizcaya y la acumulación de capital en el último tercio del siglo XIX.Anales de Economia. 24 zk. Madril1974, 50. or.Nire ustez, kapital-metatzea iturri desberdinetatik gertatu zen eta bideratuere bai industrigintzara, baina dena dela giza kapitalaren bilakaeraz ezda ia-ia deus esaten, eta kapital hau metatzea da nire ustezindustrigintzaren koska nagusia.

3 SORAUREN, M. Navarra, revolución industrial frustrada?»in "Langaiak" 5. zk. Iruñea, 1984.

4 AGIRREAZKUENAGA, J.: "Burdingintzaren berrikuntzaBizkaian: Lehen enpresa industrial berriaren historia. Artunduaga 1807­1832".11 Mundu Biltzarra. Historia. V Alea. Bilbo, 1988,22-37 oro

5Bizkaiko Jaurerriko Artxibo Nagusia. Gernika. BehekoArtxiboa, Diputación general, 188. errg.

61bidem. Estatistika osoa, Eusko 1kaskuntzako Cuadernos deSección: Historia. 4. zenbakian argitaratu dugu.

7 Artxibo Historikoa. Madril. Consejos 5554. Exp. 120. J.Ramón Urkijoren bidez lorturiko dokumentua

165

8Memoria justificativa de lo que tiene espuesto y pedido laciudad de San Sebastián para el fomento de la industria y comercio deGuipúzcoa publicada por acuerdo del Ayuntamiento general de vecinosconcejantes y Junta de Comercio de la misma ciudad. Donostia (R.Baroja-ren inprimategia) 1832.

9BILBAO, L. M. eta FERNANDEZ DE PINEDO, E. «Auge y

crisis de la siderometalurgia tradicional en el País Vasco ( 1700-1850)>> inLa economia española al final del Antiguo régimen. Manufacturas.Madrill982, 205. oro

10B. 1. A. N., Gernika, Hierro extranjero, 2. errg. 4. paper-sorta.llZUAZNABAR, M.: Monografia acerca de las ferrerias

vascongadas. Donostia, 1905,26. oro12Adierazpen batean sakondu dugu gatazka hau:

AGIRREAZKUENA, J. «Bizkaiko burdin meatzaritzaren ohizkoantolakunde soziala: 1843.eko matxinada» in Noveno Congreso deEstudios Vascos. Donostia, 1984.313-319. orr.

13GONZALEZ PORTILLA, M.: Los orígenes de la sociedadcapitalista en el País Vasco. Transformaciones económicas y sociales enVizcaya. Saioak 1. Donostia 1977.

id. La formación de la sociedad capitalista en el País Vasco.Donostia, 1981.

14CAVA, M. J. Aproximación al cuadro laboral de Santa Anade Bolueta en 1848. Letras de Deusto. 28 zk. Bilbo, 1984, 193. oI.

15 Memoria presentada al Excmo Señor ministro del Comercio,Instrucción y Obras Públicas por la Junta calificadora de los productos dela industria española reunidos en la exposición pública de 1850. Madril(Establec.) 1851. 1850.eko informazioa liburu honetatikjaso dugu.

1866.eko informazioari dagokionez, ikus: Información sobreel derecho diferencial de bandera sobre los de aduanas exigibles a loshierros, el carbón de piedra y los algodones, presentada al Gobierno de SuMajestad por la Comisión nombrada al efecto en Real Decreto de 10 denoviembre de 1865. Madril. T.1. Derecho diferencial de bandera, T.II.Hierros. T.VI. Algodones.

16 HOMOBONO, J. l.: Estancamiento y atraso de la economíaalavesa en el siglo XIX» Boletin Sancho el Sabio. XXIV. alea. Gasteiz,1980.

17 Información... T.II. Hierros.18 AGIRREAZKUENAGA, J: «Bizkaiko industrigintza XIX.

mendean (1816-1870): Protoindustrializazioaren azkena eta iraultzaindustrialaren hastapenak» in Eusko Ikaskuntza "Cuadernos de sección.Historia Geografia", 4. zk. Donostia, 1984.

166

19 Gai eztabaidagarria berau, eta gehiago ere bai, A. GómezMendozaren liburuaren ostean. Baina nire ustez Nadalen ikuspegiazuzenagoa dugu.

20GIMENEZ GUlTED, F. Guia fabril e industrial de Españapublicada con el apoyo y autorización del Gobierno de S. M. Bartzelona (L. Tasso inprim.) 1862,· 213. aL

21 Información... T. N. Algodones.22 GIMENEZ GUlTED, F. op cit. 209. oro

23 IZARD, M . Manufactureros industriales revolucionarios.Bartzelona, 1979.239. oro

24El Vizcaino Originario, l842.eko maiatzak 20. 104. zenbakia.25 Testu hau. «remitido» gisa atera zen El Vizeaino Originario

aldizkarian l842.eko uztailarcn 26an. 123. zenbakian. Diputazioak "cultoy clero" delako zergaren berriztapena zela eta idatzia daga etaprogresismoaren sektore erradikaleko pentsakera adierazten digu.Konstituzioa berdintasunaren berme gisa ageri da. Fueristen diskurtsoideologikoaren kontra zuzen-zuzenean. Bestalde «capitalista» (garai hartandiru-errentak kobratze hutsetik lan egin gabe bizi zirenak) eta <<jornalero»kontrajarriak ziren.«Soy un pobre que vivo de jornal y con cinco hijos y su madre, y para darde comer y de beber a los curas, saco aseguro a Vd. más cuartos que losricos, que por muy finos no traquean como yo, ni comen fritadas de sarten,única comida de los seis hambrientos de mi casa, ni lavan los sorquis,servilletas y pañales, como lo hace mi muger, que Dios la bendiga. Pueshay va la razoncita de lo que suelto para los beneficiados y Dios quieraque no sean maleficiados de Bilbao.Consumo de las seis bocas. Media azumbre de vino cada día que amanecey concluye a medio real por cántara al año..................... reales 12Media libra de jabón a la semana a dos reales arroba.. .. reales 48y vean Vds. que ahora pagando por egemplo el capitalista Epalza 60

reales yo como jornalero por la orden de la Diputación no pagaría sino

seis. Pues vamos a ver lo que hoy paga Epalza en proporción de mis 20reales y ocho mrs.

Vino de rioja............................................................................. 00000.Aceite del peso es muy ordinaria y como traerá de Marsella..... 00000.El jabón es gasto de su lavandera y como creo que se afeita y lava con

javón de pastilla de OIOL............................................................. 00000Epalza sale tan barato como nada. y quieren Vds. apostar que le hace elcura más reverencias que a mí'? Estamos en tiempo de constitución, y hayigualdad.-Un artesano.»

26AGUlRREZABAL, A. Memoria acerca del porvenir de las

167

provincias vascongadas con motivo de la construcción de los caminos dehierro. Bilbo, 1857.75. oro

27 Gutun hau "Orbegozo e hijos" Bilboko merkataletxeak eta Teodoro Marurik, sinatua dago Busturiako S . Mames 1antegikozuzendariari bidalia; lehenak 125.000 erreal eta bigarrenak 40.000 errealbaitzituzten 1antegiko akzioetan, 880.000 errea1eko kapitalean.«La apreciable comunicación de V.V. de 5 del corriente nos instruye delas exajeradas pretensiones que manifestaron en la misma mañana losaprendices de esa fábrica, uniformemente y en comunidad 10 que pruebaque eran hijas de cálculos y premeditaciones anteriores habiendoconseguido los más adultos llevarse tras si a los menores. Indudablementeque alucinados por suponerse necesarios para la fabricación han dado estepaso, queriendo obligar a que se les fije un jornal, sin sujetarse al tanto porcada ciento de platos que se les daba como aliciente para que se esmerasenen aprender bien el oficio, sin obligación pues al entrar se constituyeron atrabajar gratis por un año. Las medidas tomadas por esa Direcciónmerecen nuestra aprobación en todas sus partes, estando convencidos deque conviene hacer una ejemplar para que sirva de escarmiento. Porconsiguiente estamos conformes en que no deben ser nuevamenteadmitidos en ese taller, mas que los menores como que no han podidoobrar por si dejando los adultos despedidos para siempre. Nos parecenecesaria la medida propuesta por el Director facultativo y adoptada poresa dirección, de recibir a los referidos menores mediante escrituraotorgada por sus padres fijando en ella las condiciones bajo las cuales hande aprender el oficio y continuar en el establecimiento: esta medidacreemos que debe generalizarse a todo aprendiz u oficial que se reciba enesa fábrica a fin de evitar conflictos semejantes...»1847.eko azaroaren 8.Txirapozuko artxiboa. Busturian.

28 B.DA 14.

29Genesis e historia de la Fundación Catolica de Escuelas ­Patronato de obreros de S. Vicente de Paul. 1887 a 1951. ~ Bilbo, 1952.6.0r.

30BASAS, M. "Seis sociedades de socorros mutuos había en1882» El Correo español-el pueblo vasco. 1982.eko otsailak 21.

31 AGIRREAZKUENAGA, J. Euskal Herriko langileriarenhistoriaz. Lehen Internaziona1a eta lan-elkarte internazionala (AIT) HegoEuskadin (1870-1882) in Historia eta gizarte-zienrzien urtekaria. 2. zk.lruñea, 1982,323-376. orr.

32 VILLABASO, C. Memoria acerca de la condición soeial delos trabajadores vascongados. Bilbo (lm.J.E. De1mas) 1887.

168

33 CROUZET, F: Les ongmes du Sousdeve1oppementeconomique du Sud-Ouest" Annales du Midi, Tou1ouse, 1959, T. 71,71­79.orr.

Statistique du Département des Basses-Pyrénées. 179834 ARMENGAUD, A. A propos des origines du sous

deve10ppement industrie1 daos le Sud Ouest, Annales du Midi, 1959, 75­81. orr.

35MACHOT, P. L'ancienne siderurgie du Pays-Basque 1815­1870, in Societe des Sciences 1etres Arts de Bayonne, 137-138, 1981­1982, 365. orr.

36Deskribapen oparoak XVIII. mendearen bukaerako egoeraz,ikus PALASSOU, Essai sur la mineralogie des monts-pyrenees. Paris.1784.

DIETRICH, le baron de m. Description des gites de mineraldes Jorges et des salines des pyrenees souviee d' observations sur le Jermazé et sur les mines des sards en Poitou. Paris, 1786.

CUZACQ, R. Les forges et fonderies de la vallée de Baigorrya la veille de la Revo1ution. Gure Herria, 153-167. orr.

CUZACQ, R. Forges et gites mineraux de la Sou1e a la veillede la Revo1ution, Gure Herria, 246-250. orr.

PICAMILH, Ch.: Statistique générale des Basses Pyrénés.Pau, 1858. Bi liburuki.

37 HOURMAT, P. L'industrie des constructions navales autemps de la deuxieme republique et du second empire 1848-1870, inSociete des sciences 1ettres arts de Bayonne, 132, 1976,401-424. orr.

38 "Jouma1 du Peup1e", 1848.eko azaroaren 23an. P. Hourrnatekbere artiku1uan aipatua, 401.eko orrian.

169

6. Merkataritzaren gainbeheraeta kOlDunikabideetarako

azpiegitura

171

Euskal Heriia, mendebaleko Europan

bidegurutzean zegoen heinean, merkataritzaren

zeregina, hau da, bitartekaritzaren funtzioa, azken

mendeetan euskal biztanleen zeregina izan zen.

Nafarroan Santiago Bidean hainbat hiri sortu zen eta

gero mendebaleko herrialdeetan Gaztela eta Europako

iparraldearekin bitartekaritza bideratzeko euskal

herrialdeetan hainbat hiri fundatu zen.

XVIII. mende bukaeran Baiona Nafarroako

portua zen. Donostiak izugarrizko gorakada iza~ zuen

Caracasko Konpainiaren arrakastagatik. Bilbok,

Bordele eta Madril bitartean, finantza-zentru

garrantzitsuena izaten segitzen zuen. Horrez gain,

Kantauriko portuen artean, produktuen birbanaketa

Bilbotik egiten zen.

XVII. eta XVIII. mendeetan merkatariek

konpainiak sortzen zituzten, balearen arrantza,

Ameriketako produktuak edo aseguru-etxeak

sustatzeko. Horrez gain, Bilbon eta Donostian

Kontsulatu izenekoak sortu ziren. Elkarte haietan

merkatariak biltzen ziren, portuko azpiegituraz

arduratzeko eta tribunal gisa merkatarien arteko

liskarrak erabakitzeko. Baionan 1726.ean Merkatal

173

Bilbo 1740.eko oliobaten arabera. XVIII.mende bukaeran Bil­bok jinantza-zentrugarrantzitsuena izatensegitu zuen

Ganbara sortu zen. Baina Bilboko merkatariek atera

zituzten delako ordenantzak edo legeria izan zen

garrantzitsuena; itsas zuzenbide modemoaren iturburua,

hain zuzen.

XVIII. mende bukaeran, portuen helburua

Ameriketako portuekin libre aritzea zen. 1778.ean,

Santanderrek lortu zuen eskubide hori, baina ez Bilbok

eta Donostiak, aduanak barrualdean zeudelako.

Espainiako erresumako gobernua, horrela, aduanen

aldaketa kostaldera eragiteko neurriak hartzen hasi zen.

Bilboko hainbat merkatarik Santanderrera alde egin

zuen. Euskal lurraldea, merkatal ikuspegitik, atzerriko

lurralde bailitzan hartzen hasi ziren erresumako

politikari eta funtzionariak. Eztabaida ugari sortu zen:

alde batetik merkatariak, bestetik lurjabeak, "handi-

174

-mandiak", zeudelarik. Azpi-azpian eztabaidan zegoena

honakoa zen: etorkizunean Euskal Herriko

ekonomiaren hazkunde-ereduak nolakoa izan behar

zuen. Bitartean Foruen egituren jarraipena ere planteatu

zen; batzuen ustez, lorturiko egoera ekonomikoa

Foruen sistemak eragina baitzen. Merkatariek, aldiz,

argi eta garbi ikusten zuten egoera aldatu beharra

zegoela eta Espainiaren barruko merkatua hartu behar

zutela. 1 Nafarroa ere atzerriko lurraldetzat harturik

zegoen eta, beraz, bere merkatal harremanak gainerako

Euskal Herriarekin eta Iparraldearekin indartu egin

ziren, euskal lurraldean espazio ekonomiko

amankomuna sortuz.2

Ondoko hamarkadetan, XIX. mendearen lehen

herenean, ohizko merkataritza erabat suntsitu zen.

Gerrak beti dira merkataritzaren arerio. Artilea gero eta

gutxiago saltzen zen Europako merkatuetan. Burdin

totxoak ere merkatua galdu egin zuen Europan jadanik

XVIII. mende bukaeran. Ameriketako produkten

salerosketak ere gero eta murritzagoak ziren, euskal

lurraldeetako biztanleek merkataritzan eragin zezaten.

Gainbehera guzti hura hegoaldean kokatu behar da,

Espainiako lege zaharreko merkatal sistemaren

porrotaren baitan. Amerikako lurraldeek,

independentzia lortu ahala, beren merkatal sistema

zabaldu egiten zuten, Espainiako erresumako

merkatarien kaltetan.

175

Aduanak lekuz aldatzearen edo antzekoirtenbidearen kontrako herriak.® Elizaren ordezkariak

+ Herriaren ordezkariak

Aduanak lekuz aldatzearen edo antzekoirtenbidearen aldeko herriak.E!J Elizaren ordezkariak* Herriaren ordezkariak

__Mahastien iparraldeko muga.

Aduanak aldatu ala ez aldatu bihurtu zen gairik

latzena euskallurraldeetan. Nafarroan eztabaida bertako

Gorteetan sortu zen (ikus mapa). Bilbon P. Novia de

Salcedo ohizko sistemaren defendatzaile sutsua zen

bitartean, merkatariek begi onez ikusten zuten aduanak

kostalderantz aldatzea, Espainia barruko merkatua

176

irabazi nahian eta horrela euskal ekonomia berpiztu

nahian.

Donostiako merkatariek argi eta garbi adierazi

zuten aduanak aldatu egin behar zirela eta euskal

industria espainiartu egin behar zela.3

Horiek horrela, produktu berrien merkataritza

irabazi nahian, irinaren merkataritzaren kontrola

hartzen saiatu ziren Bilboko merkatariak. Horretarako,

adibidez, 1832.ean jadanik P. Novia de Salcedok

trenbidea proiektatu zuen Balmaseda eta Bilbo artean,

Gaztelako irinak Bilboko portutik esporta zitezen.

1841.ean, aduanak aldatu zirenean,

Amerikaranzko orientabideak indartu ziren, irina eta

garia esportatuz. Pixkanaka, bestalde, industrigintza

berriak eta batez ere trenbidegintzarako tresnerien

inportazioak Bilbotik egiten ziren Espainian barrena

zabaltzeko. 1860. urtean artean ohizko eskemak

indarrean segitzen zuen baina, bestalde, burdin mearen

esportazioa eta ikatzaren inportazioak, industrigintza

berriaren islada izaten hasi ziren.

1864ean, Bilboko trafikoa Europako

iparraldearekin loturik zegoen oso; trafiko osoaren %

56 kabotajekoa zen. Gehien inportatzen zena Britainia

Haundiko ikatza zen, zeinak nazioarteko inportazioen

barnean % 40 osatzen baitzuen. Trenbideentzat mota

guztietako materialak eta abar ere inportatzen ziren.

Belgika eta Holandatik ere, trenbide-materiala ekartzen

177

Nafarroako herrienjarrera, aduana-siste­maren aldaketa zelaeta. (Nafarroako Gor­teetan izandako ezta­baiden arabera -1781).It.: RODRIGUEZGARRAZA, R. "Ten­siones de Navarra conla administraci'ncen­tral (1778-1808)." Iru­ñea, 1974. 122--123.orr.

•••••• 1800-1840 bitartean eraikitako errepideak.

Antzinako Erregimeneko amaierako biga­---- rren mailako ohizko bideak (mandabide

deitutakoak)

Errepidetan garraioa gurdiz egin zitekeeneta horien eraikuntzak zeharka barne­-merkataritzak zuen garapena adieraztendigu.

Lehorreko komunikabideak Erregimenaren amaieran

It.: LARREA, M. A., Caminos de Vizcaya en la segunda mitad del XVIII. Bilbo, 1974; GARATEOJANGUREN, M. M., El proceso de desarrollo economico en Guipuzcoa. Donostia, 1976. 140­-142. orr.; LEFEVRE, TH. Op cit. 186. or.; THOUVIGNON, E. La poste aux chevaux dans lesBasses Pyrenees. Salines et chemins de Saint Jacques. Actes du XVIII Congres d'etudesregionales tenu a Salies de Bearn (1965). Pabe, 1966. 101-107. orr.; Gernikako Batzarre EtxekoArtxiboa: Bideak. 9. erregistroa, 1. paper-sorta. Bermeo-Durango. 1. erregistroa, 8. paper-sorta.Bilbo-Durango. 21. erregistroa.Bilbo-Bermeo. 21. erregistroa.

178

zen. Eskandinaviatik, aldiz, bakailaoa; nazioarteko

inportazioetarik % 11,4, hain zuzen. Ameriketatik,

azukrea, kakaoa eta gainerako produktu kolonialak

ekartzen ziren.

Kabotajezko merkatalgoa 89.249 tonakoa zen

1864ean. Esportatzen zen produktu nagusia burdin mea

zen, eta irina ere bai Amerikarantz.

Donostiak 1840-1860an, trafikoaren % 54

(77.922 tona) Europako iparraldearekin zuen eta % 45

(61.018 tona) Amerikarekin. Ikusten denez, Donostian

ohizko trafiko koloniala orduan ere indarrean zegoen.

Ardoa eta irina esportatzen zuen, baina ez burdinazko

produkturik. Produktu kolonialak eta ikatza sartzen

ziren batez ere.

Baionari dagokionez, Nafarroako eta Piriniotako

portu izatetik, Landetako eta inguruetako portu izatera

pasatu zen. 1881ean, "Forges et Acéries de la Marine"

sozietatea sortu ondoren, Baionako trafikoak gorakada

nabarmena egin zuen. Gaztelako eta Ebroko

goialdearen salerosketa-portua zen, bitartekari-funtzioa

burutuz.

Euskal Herriaren barruko merkataritza.

Eskualde-mailan, tokían tokíko ganaduferia eta

merkatuen bidez barruko harremanak gero eta

estuagoak bihurtzen hasi ziren. Hiri asko eskualdetako

merkatarítzaren gune bihurtu zen. Herrietan nekazal

produktuen salerosketan aberasturiko pertsonak ageri

179

Emakumeek makailua,garia, .kotoia eta abarlehorreratzen zituztenkaietara miseri alo­kairu baten truke

ziren, sarritan errotariak, eta barrualdeko nekazal

burgeseria sortzen ari zela (sarritan errota baten

inguruan) esan dezakegu. Burgeseria hura prest egongo

zen herri-lurrak erosteko eta maileguak emateko.

Barrualdeko herrien arteko loturak eta

harremanak bizkortzeko, errepidegintza premiazkoa

zen. Lehengo mandabideak errepide bihurtu, horrela

gurdiak erabili ahal izateko. Beraz, zamak garraiatzea

errazagoa izango zen.

Errepidegintzan Batzarre Nagusiak eta

Diputazioak buru-belarri sartu ziren. Errepide berrien

norabideen arabera, lehenbizi garrantzitsuena honakoa

zen: nazioarteko errepide-sarearekin lotura aurkitzea.

Horregatik portuetatik Madril eta Pariserantz zihoazen

180

C1CCt!,.rvO

1 1 j r i t, ! r '!! , ,1r '.: ff~' ¡-1.-;9"'\1 oJ~.;;"Jtf."~'"9~""'o

6."0.....~v ~'!Jn,q...."tr-

,; r t1'! ! 1 f J' )'t, " Ifrl.., ..~ ~.rfl.>i..I.y .Ir .t., _" $~""'<s "

..... 6".<l'.. fI ......V~T"·,I..... "!J'"

___ C'd_;......J Jtf'.

_ ".7ft'''W C4 d""'~. ti fi,..rr;... f'l1 .... ,~ .... , .......¡,.

.............: ","-ir!! ~ ..v.-,.....

PIoRrto O(. PARTe DE: LOtli RO'N,OS De: ESPftfiA )' J"'RAnCU'I. qUE ACOMPAÑA

AL. FORMADO EN eRANO. PoRiRA EL NUE.VQ CRMINO RE.AL. DE. PFtM"...ona

Pi f"RRNCJR POR ZUS'1i1 )' RONC!:.S\fRi.l,~S.

181

1834.eko mapa hone­tan urte hartako bideakagertzen dira (Ura­baien, L.: "Estudios degeografía humana".Riev XVll Lib. Donos­tian,1926.

Trenbideak (l.a. de lasCuevas: "Mapa, guía ytarifa de los ferrocarrilesibéricos". 1879.eko Uz­taila)Trenbideak 1880.eanEuskal Herrían:1854.ean: Baíonara írítsizen trenbídea1863.ean: Bílbo-Míranda1864.ean: Míranda-Gas­teíz-Altsasu-Irun1865.ean: Tríanoko tren­bídea1862-1870~-Gasteíz-Iru­ñea-Altsasu

errepideak eraikitzen ziren. Bigarren mailan jarri zen

barrualdeko errepide-sarea eraikitzea. Mapan ikus

daitekeenez, XIX. mendeko lehen erdian, izugarrizko

ahalegina egin zen errepidegintzan. Enpresa pribatuak

sortu ziren Diputazioaren babesarekin, baina azkenik,

errentagarritasun eskasa medio, Diputazioaren esku

gelditu zen errepideen ardura.

Trenbidegintza. Trenbidegintzak diseinu

berberari segitu zion; errepideen parekoari. Lehen

proiektua oso goiztiarra dugu; 1832.ekoa, Bilbotik

Balmasedarakoa. P. Novia de Salcedok aurkeztu zuen

proiektu hura Bizkaiko Batzarre Nagusietan. Proiektua

burutzeko, egin berri zen Manchester - Liverpooleko

trenbidearen kostuak eta abar begi-bistan izan zituen.

...............- "..

182

Baina proiektua ez zen onartu. Ondoren, 1845.ean,

Parisetik Madrilera Bilbon zehar joan behar zuen

trenbidearen kontzesioa lortu zuen Bizkaiko merkatari­

eta jauntxo-talde batek. Baina, azkenean, nazioarteko

sareko trenbidea Goierrin zehar joan zen Gasteiza.

Horrela, lruñea eta Nafarroa alde batetik eta Bilbo

bestetik alde batera gelditu ziren. Tokian tokiko

buruzagiak berehala saiatu ziren nazioarteko sarearekin

lotura aurkitzen. Bilbokoek, ohizko joerari jarraituz,

Gaztelari begira Ebro aldeko nekazal produktuak

bereganatu nahi zituzten. Horrela sortu zen Bilbo­

-Miranda-Tutera trenbidearen proiektua. Nafarroak,

bestalde, Altsasuaren bidez, nazioarteko sarearekin bat

egm zuen.

Bilbo-Tutera trenbideak, 1862.ean, Bilboko

portuaren nagusigoa segurtatu zuen; Gaztela eta

Errioxako merkatuen portua baitzen. Horrela, Bilbok

trenbidea, portua eta kapital finantzarioa zituen. Horrez

gain langileria behargina eta protesta gutxikoa zegoen

nagusien esanetan. Beraz, baldintza ezinhobeak zituen

bere ingurua industria berrien kokaleku izan zedin.

1854ean, trenbidea Baionara iritsi zenean, Baiona

inguruko turismoa indarberritu zen.

Portua. Mendearen erdialdeko hamarkadetan,

Bilboko portuko agintaritza Kontsulatua 183Ü.ean

desagertu ondoren, Estatuaren esku gelditu zen, baina

inbertsio eta ardura gutxi erakutsi zuen. Merkatariek

183

protestatu arren, alferrik izan zen. 1878.ean hasiko zen

Bilboko portuaren eraberritzea, kanpoko portuaren

eraikuntza hasi zenean.

Banketxeak. Bestalde, kapital finantzarioak

izugarrizko garapena izan zuen, Euskal Herriko

banketxeak industrializazio-prozesuan erabat

murgildurik egon zirelarik. Merkatari izenaren azpian,

bankari-zereginetan ari zirenak zeuden. 1801.ean

Donostian Brunet bankua sortu zen, eta ikusi dugunez,

1840.eko hamarkadan ehungintzako lantegiak eta

paper-fabrikak eraiki zítuen. Bilbon Pablo Epalza,

produktu kolonialen salerosketan aberastua, izango zen

bankari pribatu garrantzitsuenetarikoa

1856an "Banco de Bilbao" sortu zen. Bilboko

merkatari nagusiek bat eginik sortu zuten. Nolabait,

Kontsulaturik ezean, beren elkartzeko ohiturari eutsiz

sortu zen banketxea, ekintza kolektibo gisa. Horrek ere

zuzeneko eragina izan zuen Bizkaiko industrigintzan.

Espekulatzeko, trenbidegintzan edo hiri

berrietako lurraldeak erosteko eta abarretarako sortu

ziren banketxeak, baina 1865eko krisialdian porrot egin

zuten.

Bilboko Bankuak, aldiz, bere negozioa

dibertsifikaturik zuenez gero, iraun egin zuen eta

industrigintzaren prozesuan gero eta lotuago ari zen.

Merkatarien erakundetzea. Bilboko

Kontsulatua 1511.ean sortu zen eta oinarrizko

184

erakunde bihurtu zen Bizkaiko historian. Berez

merkatarien boterearen adierazle zen eta XIX. mendean

irakaskuntza propioa ere fundatu zuen. "Aberia"

izeneko zerga kobratzen zuen, sartzen ziren produktuen

gain ezarriz. 1829.ean desagertu zen eta bertatik sortu

zen Merkataritzarako Auzitegia, zeina 1868.ean lehen

mailako epaitegi bihurtu baitzen. Horrez gain, "Junta de

Comercio" delakoa sortu zen. Erakunde hark

merkatarien eskakizunak defendatzeko balio izan zuen,

baina ez zuen eragin handirik izan. 1859.ean, "Junta

Provincial de Agricultura Industria y Comercio"

delakoak sortu ziren eta handik, alde batetik 1886.ean

oraingo Merkatal Ganbara eta bestetik 1877.ean "Junta

de Obras del Puerto" sortu ziren.

Oharrak

1FERNANDEZ ALBALADEJO, P., "Algunos textos sobre lapolémica entre Libre Comercio y Fueros hacia 1780", Boletin de la RealSociedad bascongada de los amigos del Pais. H , XXXII,. Donostia, 1976,229-269.orr.

MONREAL, G., "La libertad de comercio en Guipuzcoa en els. XVIII y las Instituciones de Guipuzcoa" de B.A. de Egaña. Homenaje ala memoria de Luis Miguel Diez de Salazar. Bilbo, UPV-EHU, 1992,603­646.orr.

2RODRIGUEZ GARRAZA, R., Tensiones de Navarra con laadministración central. (1778-1808). Iruñea, Principe de Viana, 1974,178.or.

3Memoria Justificativa de los que tiene expuesto y pedido la

ciudad de San Sebastian para el fomento de la industria y comercio deGuipuzcoa. Donostia, 1832.

185

7. Erakundeen eraginaekonomi arloan

187

Lege zaharraren garaian, erakundeen arteko

konkurrentzia gertatzen zen. Botere-mota asko

aurkitzen ditugu eremu eta ekintza sozial ezberdinen

barruan. Ekonomi arloari dagokionez, Kontsulatuak

izan ziren 1829.erarte erakunderik garrantzitsuenak,

bertan biltzen zirelako merkatariak eta finantz arloko

burgeseria. Baina. XIX. mendean zehar, herri eta

hirietako udalen gainetik, Batzar nagusietan aukeratzen

zen Diputazioa izan zen erakunde publiko

garrantzitsuena euskal lurraldeetan. Estatu liberal

berriaren dinamikaren babespean, nola edo hala,

Diputazio hauek probintzi mailan botere beterazlearen

itxura hartzen ari ziren eta Batzar nagusiak

parlamentuaren tankera. Diputazioek, horrez gainera,

zerga-bilketako boterea zuten heinean, zerikusi zuzena

izan zuten ekonomi arloan.

Lege zaharraren pean, erakunde publikoen

zeregin nagusiena zergak biltzea zen erregearen

ogasuna hornitu eta armada mantentzeko. Horregatik,

diru-sarrerak nola gehitu zen politika ekonomikoaren

ardatza.

Konstituzionalismoaren garaian, aldiz, Estatu

liberalaren helburua hauxe zen: ekonomi hazkundea

bultzateko bideak aurkitu, populazioaren egoera

189

hobetzeko. Horretarako bi joera nagusitu ziren: batzuen

arabera, Estatua, erakunde publikoak alegia, ahalik eta

gutxien sartu behar ziren ekonomi arloan eta gizartean.

Besteen aburuz, aldiz, erakunde publikoak herri xehea

defendatzeko tresna bihurtu behar ziren eta, beraz,

eskua sartu behar zuten ekonomi erabakietan eta

gizartean.

Azpimarkatzekoa da euskal erakundé publikoak,

Diputazioak, interbentzionismoaren aldekoak agertu

zirela, gero eta nabarmenago, XIX. mendean zehar,

ekonomi sektore publiko baten jabe bihurtuz.

7.1 Zerga-boterearen egituraketaeuskallurraldeetan

Lege zaharraren garaian, fiskalitate ezberdin asko

zeuden. Batetik, tokian tokiko botereek, udalek alegia,

garatu zuten zerga-sistema, bakoitzak berea, hiru

probintzietako kontuak Gaztelako kontseiluaren

kontrolpean zeudelarik. Bestalde, jauntxo batzuek,

beren pribilegio zaharrei atxekiz, zergak ezarri edo

bidesariak kobratzen zituzten. Erresumako zerga­

-sistema gero eta zabalagoa bazen ere, zerga zuzenak

estamentuzko ikuspegiaren arabera ezartzen ziren, hau

da, hirugarren estamentukoek bakarrik ordaindu behar

zituzten, zaldunak eta elizjendea exentu ziren bitartean.

Euskal lurraldeetan eta Batzar nagusien aginduz,

190

Diputazioak probintzi mailako zerga-sistema zabaltzen

eta gogortzen hasi ziren. Merkatarien erakundeak,

Kontsulatuak, bere zerga-sistema zuen. Averia izeneko

zerga zen garantzitsuena. Horrez gainera, Elizak bere

zerga-sistema propioa zuen, hamarrenak eta hasikinak

kobratuz.

Iraultza liberalen ondorioz, zergak ezartzeko

ahalmena Madrilgo parlamentuaren esku geratu zen

soil-soilik, hau da, Estatua zen zergak eskatu, kendu

eta ezartzeko boterea zuen bakarra. Baina euskal

lurraldeetan, Estatu-nazio espainolaren antolamenduak

ez zuen legitimazio osoa lortu eta Batzar nagusi eta

Diputazioen inguruan zerga-ahalmena indartuz joan

zen. Hori bai, probintzi mailan, Estatuak eginiko

politika berbera birproduzitu, besterik ez zuten egiten

Diputazioek.

7.2 Zorrak zerga-sistema sistemafiskal propioaren eragile

Kontraesankorra izan arren, XVIII. mendearen

bukaeran eta gerrak zirela kausa, euskal erakundeak

erabat zorpetu ziren. Errepide nagusien eraikuntza ere

izan zen zorpetze haren eragileetako bato Zorra

kitatzeko, zergak ezarri behar ziren. Zerga berrien

ezarpena Batzar Nagusiek onartu behar zuten, batetik

eta, bestetik, erregeak, subirania erkidatuaren seinale.

191

José Maria de Orbe yElio, Bizkaiko

Diputatu Jenerala(1776-1850)

Modu horretan, probintzia bakoitzean, ogasun-sistema

indartu, sendotu eta hedatzen hasi zen. Gerra

napoleonikoen ostean, zorrak astunagotu ziren eta

erakunde publiko guztiek, hiriek, kontsulatuek eta

Diputazioek, hitzarmena sinatu zuten zorra kitatzeko.

Prozesu honetan, erregearen zeregina

harturiko erabakiak onartu eta babestera

mugatu zen gehienetan. Batzuetan, zergaren

bat kendu egin zuen baina, orohar, onartu

zuen proposatutakoak.

1820.etik 1823.era, konstituzio-aldian,

Estatuko gobemuak zorra bere gain hartzeko

proposamena egin zuen eta ohizko sistema

aplikatzeko baina, azkenik, ez bata ez bestea

ez zen burutu.

Ondoko gerretan, karlista gerran

bereziki, erakunde publikoak eta etxalde

partikularrak, berriz zorpetu ziren. Urrengo

hamarkadetan, herriak norbere ondasunak

salduz saiatu ziren zorrak kitatzen.

Ondasun pertsonalei egindako kalteak ebaluatu

ziren eta Estatuak bere gain hartu zituen. Baina

tirabiren artean, gutxika joan zen kitatzen, bidenabar

zor horien balorea galduz joan zen bitartean.

1840.etik 1876.era, errepideen eraiketan eta

programa sozialetan gastaturikoak ziren zorraren iturri

nagusiak.

192

7.3 Foru Ogasunaren egituraketaeta bilakaera

Euskal lurraldeetan indarrean zegoen ogasun

publikoaren sistema aztertzerakoan, beharrezkotzat

jotzen dugu bi ikuspegi lantzea: batetik, erresumaren

barruan zer nolako egoeran kokaturik zegoen.

Erresumako botere nagusien artean, estatu

administratiboaren praktika gero eta garbiagoa zegoen,

zerga-botere autonomoaren garapena mugatzeko joera

agertuz. Bestalde, euskal lurraldearen barruan, foru

ogasunaren antolamenduak eta ekintzek orientabide

batzuk erakutsiko dizkigute, arazo ekonomiko eta

sozialei aurre egiteko.

1788.etik 1876.erarte bi aldi bereiz daitezke:

lehena, gerra karlistaren amaierarte, 1839.erarte eta,

bigarrena, 1839.etik 1876.era. Lehenean, gerrak eta

errepideak finantzatzeko sortu zen zor publikoak

eraginda, Diputazioa bere nagusitasun instituzionala

agertuz joan zen, bere zerga-sistema propioa garatuz,

erresuma absolutistaren baitan. Bigarrenean, Estatu

liberala finkatu zen Espainian eta aurreko urteetako

dinamikari jarraiki, Diputazioen nagusigoa finkatu zen

probintzi mailan; zerga-sistema propioa indartu zen

neurrian, Estatuarenak marginala izaten jarraitu

zuen.1841a Nafarroan, 1849a Araban, 1853a Bizkaian

eta Gipuzkoan funtsezko datatzat jo ditzakegu,

193

Diputazioak, harez gero, udal kontuen gainbegirale

bihurtu zirelako.

Horrez gainera, Diputazioak, bere zerga-sistema

indarrean ezartzeko, zerga-administrazio propioa garatu

zuen eta. 1860.ean, zergak zuzenki kobratzen hasi zen,

bere administrazio propioaren bidez.

7.4 Erresuma absolutista etaEstatu liberalaren baitakoharremanak

Erresuma absolutistaren barman, euskal lurraldea

"provincias exentas" izenez ezagutzen zen. Hau da,

erresumaren barruan, zergarik ordaintzen ez zuen

lurraldea zen. Berez, erresumako ogasunari zergak

ordaintzen zizkion "donativo" izenez ezagutukoak, hain

zuzen. Kostaldeko herrietan marinelak biltzen ziren

Erregearen armadara joateko. Barrualdetik, ordea, ez

zen inor bidaltzen. Baina, 1817.ean jadanik,

bamealdeko herriei ere jendea bidaltzeko galdatzen hasi

zitzaien edo, ez bidaltzekotan, diru-kopurua

ordaintzeko.

Egoera hau aldatzen ahalegindu ziren absolutistak

eta, horretarako, batzorde berezia sortu zen Madrilen,

1815ean, Errege-Ogasunak euskallurraldeetan jasaten

behar zituen "abusuak" zuzentzeko asmoz.

1823.ean, botere absolutura bihurtu zenean,

194

Lopez Ballesteros ministroak euskal probintzien diru­

ordainketak arautzen saiatzeari ekin zion. Hiru milioi

erreal eskatu zuen urteko, hiru edo lau urtetan emateko.

Hiru Diputazioetako ordezkariak bildu eta, guztira,

zazpi milioi zazpi hilabeteko epeetan ordaintzea eskaini

zuten. Baina, horrekin batera, neurri politikoak ere

eskatu zituzten : burdingintzako produktuetarako

protekzionismoa, soldaduzkara ez joatea, euskal

produktuak atzerrikoak bailira ez hartzea Espainiako

merkatuan, urrezko txanponen zirkulazio librea. Lehen

hiru epeak ordaindu zituzten baina beste lauak ez.

Botere zentraleko ministroen kontseiluan, 1827.ean eta

1830.ean, armada bidaltzea eta guzti planteatu zen,

ordainketak behartzeko. Baina egoera politikoa nahikoa

nahasia zegoen: alde batetik absolutistak altxatzen

hasiak ziren eta, bestetik, liberalak mugatik sartzen.

Indar-neurri horiek baztertu egin behar izan zituzten.

Lehen gerra karlistaren ondorioz, foru sistema

osoa zaharberritua izan bazen ere, fiskalitatearen

autonomia sakondu egin zen, hiru probintzietan eta

Nafarroan. 1841.eko itunean zerbait salbatu bazen, izan

ere, autonomia fiskala izan zen.

1839.etik 1876.era, estatu liberalaren teoria berria

argi eta garbi jarri zen agerian. Probintzia guztietan

ezarri behar zen zerga-sistema berbera eta zergak

berdinak izan behar ziren, leku guztietan.

Parlarnentuan, aurrekontuak egiterakoan, behin eta

195

berriz aurkezten zen arrenkura berbera, alegia, ea

zergatik Bizkaiak, Gipuzkoak eta Arabak ez zuten

kontribuziorik egiten ez Estatuko ogasunean ezta

lehorreko armadan. Nafarroak, aldiz, 1841.eko

hitzarrnenaren ondoren, kupo bat ordaindu behar zuen

urtero eta nafarrek soldaduzkara joan behar zuten.

1845.ean erreformatu zen Espainiako ogasuna baina,

euskal lurraldeetako fomen berriztapena oraindik

sinatu gabe zegoenez, bere hartan jarraitu zuten. Euskal

parlamentari eta ordezkarien erantzuna honakoa izan

zen: Culto y Clero delakoa bere gain hartzen zuenez

herri bakoitzak diputazioen bidez eta, gainontzeko

tokietan, Estatuak ordaintzen zuenez, honekin aski zela.

Estatuak, azken batez, gutxi baino gutxiago inbertitzen

zuenez euskal lurraldeetan, hobea zen gauzak beren

hortan uztea. 1850.ean gainera, moderatuak gobemuan

zeudela, guzti hau arautu zen errege-agindu batez, nola

edo hala "el importe de las obligaciones del culto y

clero de las Provincias Vascongadas ... se compense con

igual cantidad del crédito que resulta a las mismas

Provinicas por los cupos de contribución territorial que

les ha sido señalado". Une kritiko batzuetan, hala ere,

dohantza (donativo) kontzeptupean egin zitzaion

kontribuzioa Espainiako ogasunari: 1848.ean milioi bat

erreal emanaz eta 1859.ean, Marokkoko gerra

finantzatzeko, 3.000 gizon prestatuz, ondo armatu eta

jantziak eta 4 milioi erreal ordainduz. Cubako

196

independentziaren aldeko gerra hasi zenean 1868.ean,

armada berezia prestatu eta ordaindu zuten Estatu

espainolaren armadaren pean jar zedin, matxinatuak

garaitzeko.

Alabaina, euskal lurraldeek, Espainiaren alde

gutxiegi ordaindu eta egiten zutelako eritzia erabat

zabaldurik zegoen. Horrela, 1872.eko gerra karlista

bukatu bezain pronto, 1876.urteko uztailaren 21eko

legearen bidez, Cánovas del Castillo gobemuburuak,

batasun konstituzionalaren izenean, lehorreko armadara

joan beharra eta Espainiako ohizko zerga-sistema

ezartzeko obligazioa legezkotu zituen, euskal

probintziek gainerako probintzia espainolen adina

ordain zezaten. Egia esan, euskal probintziek gutxi

sartzen zuten Espainiako ogasunean baina Estatuak,

bere aldetik, ezer gutxi inbertitzen zuen Euskal

Herrian. Euskal probintzietan, esan bezala, zerga­

sistema oso garatua zegoen, baina bertako erara.

Horregatik, Canovasek ezin izan zuen bere erreforma

erradikala indarrean jarri, ez baitzuen azpiegitura

administratibo propiorik. Euskal erakundeak indartuz

joan ziren eta, azkenik, 1878.ean, kupoa ordaintzeko eta

beren kabuz zergak biltzeko engaiamendua hartu zuten.

Kontzertu ekonomiko-administratiboaren sorrera

gertatu zen, Foru Diputazioetako erakundeen

sendotasunaren seinaletzat: gobernu zentrala, azken

batez, errealitatera makurtu behar izan zen eta gustukoa

197

ez zuen soluziobide hau onartu. Baina Canovasen legea

euskal herritarren kontzientzia erabat erdibitu zituen,

ohizko zibilizazioaren deusestapenaren erantzukizuna

bere neurriari erantsi ziotelako.

7.5 Foru ogasunen egitura:diru-sarrerak

Aurrekontuak aztertu ondoren, diru-sarrerak hiru

iturritatik jasotzen zirela esan dezakegu:

Zerga ez zuzenak, hau da kontsumitzen ziren

produktuen gain ezartzen zirenak (tabakoa, ardoa eta

pattarra, olioa, ozpina, gatza, makailua eta abar).

Tabakoa zergapetzen zutenak diru-iturri ederra

suposatzen zuten. Izan ere, tabakoa zergatu gabe

euskalherriratzen zen eta Diputazioak astunki

zergapetzen bazuen ere, Espainian baino merkeagoa

eskura zezakeen.

- Zerga zuzenak ( jabetza edo pertsona

bakoitzaren ondasunen gainekoak). Zerga zuzen hauek

kinka larriko egoeretan eta gerra garaian ezarri ziren.

Adibidez, 1823.etik 1833.era edo gerra karlistaren

garaian kontribuzio zehatzak ordaintzeko.

- Biztanle bakoitzaren gainekoak, derrama

foralak deiturikoak. Hauen bidez, lapurrak harrapatzeko

behar zen dirua eskuratzen zen, mikeleteen zerbitzua

ordaintzen, etab.

198

- Bidesariak: errepideen finantzazioa bidesariak

medio egiten zen.

- Aurreko diru-sarrerak premiak estaltzeko aski

ez zirenean, dirua maileguz hartzen zen, zor publikoa

sortuz.

Hiru probintzietako diru-sarreren gorakada

nabarmena izan zen (ik. taula). Baina diru-sarreren

FORUOGASUNENSARRERAK

(Urteko batezbestea milako errealetan)

ARABA GIPUZKOA BIZKAIA8ARRERAK

1815-19 1865-67 1828-30 1865-67 1816-20 1864-67

Zerga zuzenak................... 1.066 (45) 857 (16) 23 (1) o (O) 323 (14) 460 (5)

Zarga ez zuzenak*............. 591 (25) 1.875 (36) 1.094 (57) 4.355 (60) 1.296 (56) 6.279 (62)

Bidesariak.......................... 320 (14) 601 (12) 274 (14) 479 (7) 10 (1) 2.067 (20)

Maileguak.......................... 183 (8) 1.200 (23) 392 (20) 1.705 (24) 520 (21) 1.054 (10)

Beste batzuk...................... 182 (8) 672 (13) 145 (8) 664 (9) 184 (8) 314 (3)

GUZTIRA..................... 2.342 (100) 5.205 (100) 1.928 (100) 7.203 (100) 2.333 (100) 10.174 (100)

• Kontsumoaren gaineko arielak eta monopolio fiskalak bame.Iturriak: Bizkaia eta Arabarako: Agirreazkuenaga, J. ("Vizcaya en el sigio XIX) eta Ortiz de Orruño, J.M. ("La Hacienda foral alavesa...');

Gipuzkoarako: Gipuzkoako Batzarre Orokorren Erregistroa.

egitura aztertuz gero, zera azaleratzen da: Euskal

sistema fiskala erabat erregresiboa zela, hau da, batik

bat herriaren kontsumoa zergapetzen zuen sistema.

Merkatari eta jauntxoek ( lurretan oinarritzen ziren

hauen ondasunak) nolako zergak ordaindu behar

zituzten erabakitzeko liskarrak egon ziren: lehenak

jabetzaren gaineko zerga zuzenak ezartzearen aldekoak

199

ziren; bigarrenek, aldiz, jenderiaren kontsumoa zergatu

behar zela zioten, hau da, populazio osoak kontsumitu

behar zuenez, populazio osoa zergatu behar zela.

7.6 Gastuak: hazkundeekonomikoaren garapenari begira

FORU OGASUNEN GASTUAK

(Urteko balezbeslea milako errealelan)

ARABA GIPUZKOA BIZKAIA

GASTUAK1815-19 1865-67 1828-30 1865-67 1816-20 1864-67

Administrazioa................... 588 (24) 1.226 (25) 682 (32) 1.575 (21) 586 (23) 1.510 (14)

Dohanlzak......................... 620 (25) 14 (1) 412 (20) 74 (1) 807 (32) 86 (1)

Inbertsio ekonomikoak....... 405 (17) 1.251 (25) 247 (12) 3.386 (46) 56 (3) 5.374 (52)

Ekipamendu soziala.......... o (O) 946 (19) 394 (19) 892 (12) 187 (7) 1.439 (14)

Finanlz zamak................... 829 (34) 1.514 (30) 361 (17) 1.439 (20) 895 (35) 1.979 (19)

GUZTIRA..................... 2.443 (100) 4.951 (100) 2.096 (100) 7.366 (100) 2.531 (100) 10.388 (100)

Taulan ikus daitekeenez, gastuak 3 sail nagusitan

bil daitezke:

Administrazioko gastuak, hau da,

funtzionarien gastuak eta,berez, Diputazioaren

ingurukoak : argi eta garbi ikusten da aparato

burokratikoa izugarri emendatu zela. Diputazioak eta

Batzar nagusiak herrialdeko erakunde nagusiak bihurtu

200

ziren.

- Ekonomi arloan: hemen ere, igoera nabarmen­

nabarmena izan zen. Alderik sakonena Bizkaian gertatu

zen. Bizkaiko Diputazioak erakunde publikoen

ikuspuntu interbentzionista garatu zuen. Ekonomi

egoera latza konpontzeko, batetik, errepidegintza zabal

baten politika burutu zuen. Bestalde; trenbidegintzan

ere protagonismo nagusia garatu zuen, trenbide baten

jabe egin arte. Trianoko trenbidearen eraikuntza

bultzatu zuen eta bere jabetza ere lortu zuen. 1865.etik

aurrera, trenbide honek izugarrizko irabaziak sortu

zituen eta Diputazioaren hainbat ekintza finantzatzeko

balio izan zuen. Beste probintzietan ere antzeko

borondatea agertu zen. Arabak eta Gipuzkoak ere

errepide-sare trinkoa eraikitzeari ekin zioten. Rorrez

gainera, nazioarteko trenbidea Gipuzkoako Goiherrin

eta Gasteizen zehar igaro zedin, hura eraikitzeko

enkargua jaso zuen Crédito Mobiliario delako

enpresaren akzio-sorta ederra erosi zuten: Arabakoak 7

milioi erreal eta Gipuzkoakoak 25 milioi erreal inbertitu

zituzten. Ondoren pertsona indibidualei saldu zizkieten

akzio haiek. Bizkaiko Diputazioak, Bilbo eta Bizkaia

trenbide-saretik kanpo gera ez zitezen, 7.2 milioi erreal

inbertitu zituen, Bilbo-Miranda-Tuterako trenbidean.

Ekinbide guzti hauek erakusten digute

Diputazioen agintariek hazkunde ekonomikoa

bultzatzeko politika izan zutela. Lurralde- eta hiri-

201

jabetzan oinarritzen zen, batez ere, diputatuen ogasuna

eta aipaturiko azpiegitura-lanak burutzearekin beren

kapitalen errentagarritasuna eta erreprodukzioa

zihurtatu egiten zuten. Edonola ere, ekonomi

ihardueraren garapenerako ona zen azpiegitura oneko

herrialdea izatea.

- Gastu sozialak: arlo honetan ahaleginak ere

nabarmenak izan ziren: hezkuntz sarea indartzea,

ospitaleak eta gartzelak eraikitzea, txiroentzat etxe

bereziak finantziatzea... Beraz, politika sozialari ekin

zioten agintariek, paternalismo tradizionalak eraginda,

agian. Dena dela ere, giza-politika hau behinbehinekoa

baino ez zen izan.

Dena dela, kultur eta zientzi azpiegiturak

bultzatzen ez ziren nabarmendu, ekimen boluntarista

gutxi batzuk salbu. Nafarroako diputazioatik N.

Zabalzak bultzaturiko Unibertsitate-proiektuak,

adibidez, edo tankerako beste batzuk ez zuten behar

adinako laguntzarik jaso. Kultur eta zientzi azpiegiturak

sortzen zituzten etekin ekonomiko eta sozialen jabe ez

ziren inoiz izan, ondoko urteetanazaleratuko zen

bezala.

- Dohantzak (donativoak): hauen zati bat, kuota

gisa, Espainiako Estatuaren gastuetan laguntzeko izan

zen. Nafarroa, adibidez, urtero kupo bat, 1.6 milioi

errealekoa, ordaintzera beharturik zegoen.

- Finantz gastuak: zorpetze publikoa asko igo

202

zen eta, orduan, Herrialdeko ogasunak banku finko eta

segurua bailitzan jokatu zuen. Zorrak sorturiko finantz

gastuak, mendearen hasierakoekin parekatuz gero,

jaitsi egin ziren Bizkaian; ez, ordea, Euskal Herriko

beste herrialdeetan.

Diputazioak, XIX. mendean zehar, herrialde

mailako erakunde publiko garrantzitsuenak bihurtu

ziren eta bakoitzak bere ogasuna eta sistema fiskala

ahalik eta era autonomoenaz garatu zituen. Balantzea

eginez gero, hazkunde ekonomikorako eraginkorra izan

zela Diputazioen aurrekontu-politika esan beharko

litzateke.

Estatuak, aldiz, bere gain zituen asuntuetan,

Bilboko portuaren eragintzan, adibidez, ez zuen kasik

deus egin.

Guzti honek, jakina, jenderiaren kontzientzia

eragin zuen eta, euskal herrialdeetan, Diputazioek bete

zuten beste zenbait herrialdetan Estatuak bete zuen

zeregina.

BibliografiaAGIRREAZKUENAGA, J. - ORTIZ DE ORRUÑO, J.M.: "Las

Haciendas forales de Alava, Guipuzcoa y Vizcaya entre 1800-1878".Ekonomiaz, 9-10. Vitoria-Gasteiz. 1988,69-92 oro

203

1. XVIII. mendearen bukaeran, Euskal Herrian Xv. mendetik erroturik zegoen

zibilizazio ekonomikoaren gainbehera sakona nabarmendu zen. Itsasaldean

bereziki, ohizko egiturak ez ziren jadanik gai jauntxo eta "jendetxearen" (herri

xehearen) tradiziozko bizimodua segurtatzeko. Euskal Herria aduanarik gabeko

lurraldea zen, erresuma boteretsu biren zati izan arren. Batzuek ondasunen

bidezko irabazpenak segurtatzeko, besteak ahalik eta duinen bizi ahal izateko,

hazkunde ekonomikoa beharrezkoa zen eta, beraz, egitasmo ezberdinak azaldu

ziren. Alternatiba asko eztabaidatu eta antolatu ziren baina, azkenik, industri

iraultzarena nagusituko zen. Igaroaldian aduanen arazoa bihurtu zen kontraesan

guztien ardatz. Azkenik, estatu liberal bietan sendoki txertatu ziren euskaldunen

egitasmo eta zeregin ekonomikoak.

2. Nekazaritzaren arloan, itsasaldean bereziki, nekazal zibilizazioa nabarmenki

zabaldu zen. Inoiz baino laborari gehiago zegoen. Herri-ondasunak pribatizatu

ziren baina erdi mailako jauntxoen eragina gutxitzen joan zen. Ezinegona

nabarmena zen. Eskualde bakoitzean, etorkizunari begira soluzio ezberdinak

asmatzen joan ziren. Edonola ere, abel hazkuntza eta jangaien industrializazioa

nabarmendu zen. Arrantzak, adibidez, eragina izan zuen kostaldeko

industrigintzan.

3. Burdin meategiak sektore estrategiko bihurtu ziren. ühizko erauzketa librea

konpainia pribatu eta merkatal burgeseriaren pean geratu zen. Ingalaterra

Trianoko mea ez fosforikoa eurrez hasi zen eskatzen eta salmenta hau oinarrizkoa

izan zen hasierako kapital-metaketan. Ikatzik ez zegoen baina, 1865. urteaz gero,

204

Ingalaterra eta Galesera burdinmeaz zamaturik bidalitako itsasuntziak ikatzez

beterik bueltatzen ziren. Bizkaian, ondorioz, sortu zen burdingintza konpetitiboak

Euskal Herriko beste industrien sorrera ahalbideratu zuen.

4. Protoindustrian bi sektore bereizi behar dira: burdingintza eta kontsumo­

ondasunen industria. Burdinaren inguruko protoindustria garrantzitsu bihurtu zen

euskal ekonomian. Bide asko urratu ziren industri iraultzarako bidean baina

Araba eta Nafarroan ez ziren aurrera atera. Iparraldean beste horrenbeste gertatu

zen. Bizkaian, aldiz, eta bereziki Ibaizabal ibaiaren inguruan, industrigintza

sendo errotu zen. Giza kapitalak zerikusi nabarmena izan zuen abiada honekin.

Bertakoak industri lanetan eta finantz eta merkatal ihardueretan ohiturik zeuden

eta Europako merkatuak ondo ezagutzen zituzten. Industri enpresaren gestioa eta

ohizko merkatal konpainiarena ezberdinak ziren eta hainbat enpresa berrik porrot

egin zuen. Nahiz eta hori, industri enpresen ekimenari ekiteko ondo prestaturik

zegoen euskal gizartea. Ibai asko egonik, energia merkea zen. Ibaizabal ibaiaren

inguruan bildu ziren faktoreak direla medio, 1880. urtean, burdinaren

produkziorako eredu berria eta konkurrentziala errotu zen, beste proiektu guztien

gainetik. Kontsumo-ondasunen industrien garapena, dudarik gabe, 1841.ean

aduanak lekuz aldatu eta gero lortu zen, aukera berriak sortu zirelako. Ehungintza

eta papergintza zabaldu ziren. Bizkaian eta Gipuzkoan, XIX. mendearen erditik

aurrera, bi eredu ezberdin nabari ziren: Bizkaian faktoria-sisteman oinarrituriko

industria nagusia, labe garaietakoa, finkatu zen bitartean, Gipuzkoan artisautza­

sistematik hurbil eta sektore askotan zabalduak zeuden enpresa txikiak garatu

zrren.

5. Erakunde publiko autonomoen eragina hazkunde ekonomikoan nabarmena izan

zen. Azpiegituren sarea sendotzean (errepidegintza lehenbizi eta trenbidegintza

gero), eraginkortasun ekonomikoa lortzeko aurrebaldintzak bete zituzten.

205

ZIENTZIA ETA NATURA

1. "Animalia migratzaileen abenturak".Juan Inazio Abrisketa.

2. "Euskal dinosauruak".Alfonso Mtz. Lizarduikoa.

3. "Hautsi ditugu kateak, espaziora goaz".Inaki Irazabalbeitia.

4. "Erleen bizitza ezkutua".Martxel Aizpurua.

5. "Balea eta euskaldunak".Murgil eta Sarda taldeak.

6. "Albert Einstein: Kosmoa pentsagai".Jose Ramon Etxebarria.

7. "Antarktida, kontinente misteriotsu hori" .Juan Inazio Abrisketa.

8. "Homeopatia eta Akupuntura: Geroaldiko medikuntzak?Xabier Ibarburu.

9. "Charles Darwin: Eboluzioaren profeta".Iñaki Azkune Mendia

10. "Zientziaren historiografia" (1)Luis M. Bandres Unanue

11. "Zientziaren historiografia " (H)Luis M. Bandres Unanue

12. "Lurrak ba ahal du gerorik?Jose Ramon Aizpurua

HISTORIA ETA GIZARTEA

1. "Agotak, juduak eta ijitoak Euskal Herrian".Alizia Stürtze.

2. "Jauntxoak, burgesak eta foruak".Miguel Angel Barcenilla; Iñaki Gonzalez de Garai.

3. "Euskal Jainko eta Jainkosak, Olentzeroa eta Sorginak".Julio Caro Baroja.

4. "Independentzia: 1936ko aukera galdua".Alizia Stürtze; Pelai Pages.

5. "Euskal Herria Erdi Aroan (1)".Beatriz Arizaga; Jose Angel Garcia de Cortazar.

6. "Euskal Herria Erdi Aroan (11)".Jose Angel Garcia de Cortazar.

7. "Intelektuala historiaren aurrean"Noam Chomsky

8. "Nazionalismoa eta beste ideologia garaikide"Francisco Letamendia (Ortzi)

9. "Gerra eta bakea: Politikagintza lege zaharrarenkrisialdian" .

Joseba Agirreazkuenaga

l

IRAKURLE AGURGARRI

Gure liburuak era erraz eta merkeagoanjasotzeko informazio gehiagorik nahi izanez

gero hona hemen gure helbidea. Gurekinharremanetan jarri inolako konpromezurik

gabe. Zure zerbitzuan gaude.

GAIAK ARGITALDARIASan Bartolomé, 36 - behea

20007 DONOSTIATfnoa.: (943) 471304

Iraultza frantsesak aro berria ireki zuenEuropan, iraultza liberal burgesen aldia.Euskal Herrian ere bere eragina eta ondorioakekarri zituen: gerraldiak eta bakcaldiak. batabestearen jarraian, gizabanakoen eskubideak,gizarte-eraketa berria.

Erresuma boteretsu bitan banandurik zego­en euskal gizartea tirabiretan murgildu zen,Europako beste tokietan bezalaxe. aukerapolitiko eta sozial desberdinak agertu zirenean:euskaldun batzuk iraultzaren bideak urratzenhasi ziren bitartean. beste askok kontrairaultza­ren joera aukeratu zuten.

Lege zaharra kinka larrian sartu zen. Etalaurogei urtetan bost gerrate ezagutu zituenEuskal Herriak. Euskal arazo delakoa plantea­tzen hasi zen orduantxe. Baina zer esangurazoen garai hartako giman?

Galdera honi eta beste zenbaiti erantzutenhasteko abiapuntuak eskaintzen dilO liburuhonek: Zergatik hainbat gerra euskal lurretan?Zeintzuk ziren aukera politikoak XIX. mendehartan, lege zaharraren krisialdian? Nortzukziren karlistak eta liberalak? Zer gertatzen zenhauteskundeetan? Noiz eta nortzuk asmatuzuten Euskal Herri politikoa?

Euskal arazoaren nondik norakoa. gureXIX. mendea, sakon ezagutzeko aukeraeskaintzen da saiakera bikain honetan.

GAIAK