ZUHAITZAK MOZTEKO JARDUNBIDE EGOKIEN GIDA · zuhaitzak multzo homogeneagoetan bereiztea haien...

ZUHAITZ MOTZEI BURUZKO OHARRAKZUHAITZAK MOZTEKO JARDUNBIDE EGOKIEN GIDA

Europar Erkidegoaren LIFE �nantza tresnaren laguntzaz

www.trasmochos.net

ZUH

AITZ

MO

TZEI

BU

RU

ZKO

OH

ARR

AK. Z

UH

AITZ

AK M

OZT

EKO

JAR

DU

NB

IDE

EGO

KIEN

GID

A


www.trasmochos.net


EGILEAK:

1. KAPITULUA Alejandro Cantero (HAZI) Gerard Passola (Doctor Árbol)

2. KAPITULUA Álvaro Aragón (UPV/EHU)3. KAPITULUA Mikel de Francisco (HAZI)4. KAPITULUA Alejandro Cantero (HAZI)5. KAPITULUA Valentin Mugarza (GFA/DFG) Pilar Riaño (HAZI)6. KAPITULUA Alejandro Cantero (HAZI)

EDIZIOA: Gipuzkoako Foru Aldundia-Diputación Foral de GipuzkoaKOORDINAKETA: Fundación HAZI FundazioaDISEINUA ETA MAKETAZIOA: Albaola Itsas Kultur ErakundeaILUSTRAZIOAK: Albaola Itsas Kultur ErakundeaARGAZKIAK: Gipuzkoako Foru Aldundia-Diputación Foral de Gipuzkoa

1. ATALA. ZER DIRA ZUHAITZ MOTZAK? 9

A. ZUHAITZ MOTZEN TIPOLOGIA 9

B. INAUSKETEKIN LOTURIKO ALDERDI FISIOLOGIKOAK 13

1. Sarrera 13

2. Zuhaitzen fisiologia 13

2.1. Eraginkortasun fotosintetikoa 13

2.2. Inguruko baldintzak 14

2.3. Sustrai sistema 14

2.4. Erlazio hormonala landare lurtarren bi osagaien artean:

hostoak eta sustraiak 15

2.5. Zuhaitz “bizi”-aren jarraitutasuna: sustraiak - zurgizena -

hostoak 15

3. Zuhaitz motzak 16

3.1. Zuhaitz motzen zikloa 16

3.2. Jarraitutasun etenik gabe mantenduriko zuhaitz

motzak 17

3.3. “Bertan behera utziriko” zuhaitz motzak 18

3.3.1. Adaburuaren egitura eta hierarkiarik eza 18

3.3.2. Beharturiko zurgihar kopuru handia eta harekin

loturiko xilofagoen jarduera 20

3.4. Antzinako zuhaitz motzak berreskuratzea 21

C. ZERGATIK MOZTU 22

2. ATALA. ZUHAITZ MOZKETA HISTORIAN ZEHAR (XX. MENDEAREN

ERDIALDERAINO 27

A. TXARADITIK ZUHAITZ MOTZETARA 29

B. IPINABARRA, BI ADAR NAGUSI UZTEA 31

1. Ereintza 34

2. Mintegia 34

3. Lehenengo inausketa 35

4. Lursailera aldatzea 37

5. Bakanketa 37

6. Tantaiaren lehen mozketa 38

7. Hurrenez hurrengo indusketak 38

C. IKAZKINTZA 38

1. Txondorplaza egitea 39

2. Egurra metatzea 39

3. Txondorra estaltzea egosketa errazteko 39

4. Txondorra piztea eta erretzea 41

5. Ikaztearen azken aldia eta txondorra hoztea 41

6. Hego Euskal Herriko mozketa tradizionala: XIX. mendearen

amaieratik XX. mendearen erdialderaino 41

7. Lursailera aldatzea 43

8. Tantaiaren lehen mozketa 43

9. Hurrenez hurrengo inausketak 44

3. ATALA. ZUHAITZ MOTZAK XXI. MENDEAN 47

A. PAISAIA. BALIO KULTURAL ETA ETNOGRAFIKOA 47

B. FUNTZIO EKOLOGIKOAK ETA LOTURIKO BIODIBERTSITATEA 50

C. ZUHAITZ MOTZEN ARAZOAK.DESAGERTZEKO ARRISKUJA 55

D. ZUHAITZEN MOZKETA, BASO HABITATEN KUDEAKETAREN ATALA 56

4.ATALA. KONTSERBAZIO AHALEGINAK 59

A. GIPUZKOA 60

B. EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOA 62

C. BESTE LEKU BATZUETAN 64

5.ATALA. LIFE+ BIODIBERTSITATEA ETA ZUHAITZ MOTZAK

PROIEKTUAREN ESPERIENTZIA 67

A. HELBURUAK 68

B. IKERKETA EREMUA 69

C. METODOLOGIA 70

1. Inausiriko zuhaitz zaharrak berriro moztea 70

2. Zuhaitz motz berriak sortzea 71

3. Sorturiko zur hilaren kudeaketa 74

4. Baso lanetarako taldeak eta basogintzako makineria 75

D. EMAITZAK 75

1. Zuhaitz zaharrak birmoztea 76

2. Zuhaitz motz berriak sortzea 77

3. Garrantzi komunitarioko intsektu saproxilikoen habitatak

hobetzea 77

E. ETORKIZUNEKO APUSTU BAT 80

6. ATALA. MOZKETARAKO JARDUNBIDE EGOKIEN GIDA. GAURKO

EGUNERAKO PROPOSAMEN BAT 83

7. ATALA. KONTSULTAKO OBRAK 87

9

1. ATALAZER DIRA ZUHAITZ MOTZAK?

A. ZUHAITZ MOTZEN TIPOLOGIA

Ez dago zuhaitz motzen sailkapenik edo tipologiarik. Are gehiago, mozketa mota guztiak hartuko lituzkeen definizio adosturik bakar bat ere ez dago Kontuan izan behar da mozketa, inausketa mota berezi gisa, hainbat eratara egin daitekeela eta hainbat zuhaitz motari dagokiekeela, horien espezie, forma edo adinaren arabera. Era berean, dominantzia apikal zehatzik gabeko espezieetako zuhaitz batzuek, bakarturik eta lehiarik gabe hazitakoek edo adar apikaletan traumatismoren bat izan dutenek, zuhaitz motzen antzeko itxura azal dezakete, giza eskuak moldatuak ez izanik ere.Hala, batzuetan, zail da esaten zuhaitz bat inausia edo moztua izan den edo haren adarren forma berezko fenomenoen ondorio den.Gaztelaniaz, oro har, “trasmochado” edo “desmochado” hitzak erabiltzen badira ere, zenbait autorek bereizten dituzte. Hala, Alvaro Aragon historialariak haritz ipinabarrak bi adar nagusirekin uzten diren zuhaitz motzak dira,

halako eran non inausteak ez duen galarazten zuhaitza garaieran haztea, ezta etorkizuneko ustiapena ere, batez ere ontzietarako habe makotu gisa.

Nekazaritza, Elikadura eta Ingurumen Ministerioak argitaraturiko Instrucciones para el apeo de las parcelas de campo del Inventario Forestal Nacional delakoan ageri den tipologia erabil daiteke.

Jarraibide horietan zehatz esaten da zerrendaturiko zuhaitz guztiak “kubikazio forma” parametroaren arabera sailkatu behar direla. Parametro horren helburua zera da: espezie bereko zuhaitzak multzo homogeneagoetan bereiztea haien bolumenaren estimazioaren arabera eta, era horretara, profil bakoitzari egokituagoak diren ekuazioak aplikatu ahal izatea.

Sailkapen horren lehen hiru motak zuhaitz hezigabeei edo fusiformeei aplikatzen zaizkie, eta ondoko hiru motak, adarketa ugaria dutela eta, zuhaitz motzen itxura dutenak sailkatzeko gelditzen dira:

10

- 4 forma. Enbor nagusia 4 metroko garaiera iritsi gabe adarkatzen diren zuhaitzak, askotan ohiko egoeran eguzkitako itxura dutenak eta ondoko espezie batzuetakoak izan ohi direnak: akazia edo mimosa, sagarmina, makatza, pinazi pinua, haritz arrunta edo kanduduna, haritz kandugabea edo peziolatua, ametza, erkametza, artea, artelatza, haritz amerikarra edo haritz gorria, lizar arrunta, makala, sahatsa, basolibondo, algarroboa, pagoa, gaztaina, hurritza, intxaurra, alboa edo platano arrunta eta ereinotza edo erramua.

- 5 forma. Enbor nagusi bihurria, kalte harturikoa edo oso adartsua duten zuhaitzak; hala, beraz, horrelakoak ezin dira zuhaitz hezigabe edo fusiforme gisa sailkatu. Halaber, sail honetan 4 metro baino gutxiagoko garaiera duten oinak sartzen dira, baldin eta ez badira 4 eta 6 kodeetako espezieak.

4m

11

A

B

C

- 6 forma. Zuhaitz motzak edo lepatuak, enborraren gaineko aldea eta adarrak enborrari lotzen zaizkion guneetatik hurbil moztu zaizkienak eta ondoko espezieetakoak direnak: haritz arrunta, haritz kandugabea, ametza, lizar arrunta, makal beltza, pagoa eta ereinotza.

4 formak egokia dirudi zuhaitz oso adartsuetarako; 5 formak, aldiz, behin eta berriro egindako alboko inausketa, xedarratze edo oinarritik loturiko zepen ondorio diren zuhaitzak hartuko lituzke, eta 6 formak, zuhaitz lepatuak edo motzak. Inbentarioko arauek aholkatzen dutenez, “argimutil” itxurako zuhaitzak edo zuhaitz motzak 6 formakoak izan daitezke, aterako zaizkion adarrak adin gutxikoak direnean, hau da, berriki mozturikoak direnean, eta 4 formakoak, lodiak eta nahiko adindunak direnean, hau da, aspaldi samar moztuak.

Estimazio subjektiboak direnez, zuhaitz motz mota hauen arteko desberdintasunak txikiak izan ohi dira eta askotan nahasgarri gertatzen dira. Adibide gisa, Gipuzkoan 2011n inbentariaturiko landa lurzatietan, zuhaitz motz itxurako pago lodiak, 60 cm baino handiagoko diametro normala dutenak, 123 aldiz sailkatu dira 4 formakoen artean, 26 aldiz 5 formakotzat jo dituzte eta 25 aldiz 6 formakotzat. Datu horiek Gipuzkoa osora estrapolatuz, lurraldeko basoetan guztira 260.000 pago lodi inguru daudela esan daiteke.Ondoko grafikoek (Pardo Navarrok et al., 2003), Euskal Herriko zuhaitz motzak deskribatzeko tipologia egokia azaltzen dute:

12

A formak “jirafa” itxuran mozturiko zuhaitzak erakusten ditu. Ehun urtetik gorako zuhaitz horiek Arabako Lautadako ekialdeko antzinako larreetan agertzen dira; hala, hainbat mendetan inausi eta xedarraturik, tamaina ikusgarriak dituzten haritz motzak moldatuz joan dira.

B forma ohikoa da gidaturiko zuhaitzetan, antzina zur kurbatuak emateko inausi zirenak. Praktika horiek bertan behera utzirik, adar horietako batzuek tamaina handia hartu dute eta arriskuan jartzen dute zuhaitz motzaren beraren iraupena, pisua eta egiturazko desoreka direla eta. Forma hau, halaber, iberiar dehesetan inausiriko arte eta artelatzetan ikusi ohi da.

13

C forma ohikoena da Euskadiko eta Nafarroako pago motzetan, baita beste zenbait espezietan ere, hala nola haritzak, lizarrak eta sahatsak. Ikazketa eta mozketa lanak XX. mendearen erditsuan bertan behera utzirik, zuhaitz horietako adar gehienek ez dute oraindik tamaina handiegia hartu.

B. INAUSKETEKIN LOTURIKO ALDERDI FISIOLOGIKOAK

1. SarreraZuhaitz motzak ikuspegi fisiologiko edo biologikotik ez dira bereizten halakoak ez direnetatik. Funtzionamendu orokorra, logikoa den bezala, funtzionamendu erradikular egokiarekin loturiko eraginkortasun fotosintetikoan oinarritzen da. Zuhaitz motzen berezitasuna egituran datza, baita (lehengoratze edo zaintze lanak eginez gero) kudeatze lanak egiten diren moduan ere.

2. Zuhaitzen fisiologiaZuhaitzen fisiologia egokia berrelikadura positiboko zirkuloaren existentzian datza. Halakoan:

- Hosto masak funtzio fotosintetikoa era eraginkorrean gauza dezan funtsezkoak diren elementuak hartzen ditu (ura bereziki)

- Inguruko baldintzak (tenperatura bereziki) egokiak dira erreakzio hori behar bezala gerta dadin

- Hostoek sintetizaturiko karbohidratoak hartzen ditu

sustrai sistemak eta mantendu edo areagotu egiten du sustraien xurgatze ahalmena.

- Informazio hormonaleko fluxu bat dago oinarrizko bi elementu fisiologikoen -hostoak eta begiak- eta berrelikatzen diren sustrai xurgatzaileen artean.

- Energia sorreraren eta ur bilketaren puntuen arteko ehun bizien iraunkortasuna eta proportzioa eta bi elementu horien arteko banaketa mantentzen da –funtsean-, eta nahikoa da aldeen arteko erlazio egokiari begira.

2.1. Eraginkortasun fotosintetikoa Fotosintesia landareen erreakzio nagusia da eta definitzen dituena. Glukosaren sintesia (elementu nagusi gisa), CO2 atmosferikoa eta sustraiek bilduriko ura batuz egiten da. Eguzki energiak hornitzen du lotura horretarako energia eta inguru zelular guztiz konplexu eta eraginkorra behar du.Eraginkortasun fotosintetikoa, beraz, argiztapen ona, tenperatura baldintza egokiak eta, bereziki, ur ekarpen egokia duten hostoetan gertatzen da. Ur ekarpen hori inguruak une bakoitzean izango dituen baliabideen eta sustraien egoera onaren mende egongo da. Era erreaktiboan, zuhaitzek beren hosto masa aktiboa garaiera desberdinetan kokatzen dute beren egitura aktiboa, egoera bakoitzeko baldintzetara egokitzearren. Inguru naturaletan kokaturiko zuhaitzei dagokienez, eguraldiaren gorabeherek eta haiekin

14

loturiko lurzoruaren portaerak eta lehia erlazioek baldintzatzen dituzte baliabide ekarpenen aldaketak. Hala, eraginkortasun fotosintetikoa sarrera (glukosaren sintesia) maila handian oinarritzen da, gastu maila (glukosaren kontsumoa) txikiarekin konbinaturik. Zuhaitz egiturek erlazio hori optimoa izan dadin egiturazko kostu (kontsumitu bai, baina ekoizten ez duten zelulak) mugatua izan behar dute. Adarrak, ardatzak, enborrak, etab. dira kostuarekin loturiko egiturak, eta funtsezkoak gertatzen dira hostoak aireko espazioan banatzeko.

2.2. Inguruko baldintzak

Zuhaitz baten kokaleku zehatzak lurzoruaren ezaugarri sail bat dakartza berekin -tenperatura, ura, elikagaiak-, eta horiek baliabide kopuru jakin bat ematen dute. Zuhaitz aparteko gehienak beren genetikagatik baino areago, inguruko ezaugarri fisikoen konbinazio bereziagatik dira apartekoak. Baliabide joritasuna da egituraren azken tamaina zehazten duena eta, ondorioz, eragin erabakigarria du zuhaitzen bizitza luzeran.

Zuhaitz guztiei dagokienez, zuhaitz motzak barne, baldintza fisiko txarragoak dituzten inguruek zuhaitz ahulagoak izango dituzte, egitura ez hain indartsukoak eta, oro har, bizitza luzera laburragokoak.

Era berean, zuhaitzak beren egitura inguruko aldaketei egokitzeko dinamika baten jabe dira; egokitze ahalmen hori, hala ere, gerta litezkeen aldaketen aurreko maila energetikoak baldintzaturik dago.

2.3. Sustrai sistemaHostoei ura, fotosintesiaren 3 osagaietako bat, ematen dieten zuhaitz atalak dira sustrai xurgatzaileak. Oro har, CO2 eta argi gehiegi dagoenez, ura faktorerik mugatzaileena izan ohi da.

Zuhaitzek sustrai sistema xurgatzailea kokatu eta horren neurriak ezartzen dituzte, ahalik eta horniketa erritmorik eraginkorrena bermatzeko. Horniketan gerta daitezkeen bat-bateko aldaketek behartu egiten dute aireko egitura, ekarpen kopuru zehatz baten gainean eraikia dagoena, kopuru aldaketak sortzera (erregresioa, adarrak galtzea, etab.).

Hala, beraz, zuhaitz baten aireko egituraren kontserbazioari dagokionez, faktore erabakigarrietako bat sustrai sistemaren egoera egokia da. Horrek esan nahi du:

- Glukosa erreserba handiak sustrai eramaileetan

- Sustrai xurgatzaileen proportzio egokia

- Banaketa adaptatiboa eta erreaktiboa, bertan agertzen diren baliabide guztiak aprobetxatzeko bide ematen duen inguru batean, bai aldi baterako (eta aldian behin) egiten dutenak ere.

- Sustraiak ordezkatzeko estrategia eraginkorrak eta, ondorioz, inguruarekiko lotura etengabe areagotu eta hobetzen duten sustrai konektatuak eta sustrai esploratzaileak era iraunkorrean egotea.

15

- Inguruan (lurzoruan) aldaketa gogorrak ez izatea.

2.4. Erlazio hormonala landare lurtarren bi osagaien artean: hostoak eta sustraiakFotosintesiaren eraginkortasunak ondorio positiboa eragiten du, glukosaren sintesiak organismo osoa elikatzen baitu. Gainera, eraginkorrak diren egiturak indartzeko auxinak sintetizatzen dira (elementu eraginkorretan), horiek zuhaitzean zehar banatu eta, lehentasunez, sustraietara bidaltzen dira, ehun konektoreetan barrena. Sustrai adarkadura areagotuz eta zitokininen sintesiaren bidez erantzuten dio sustraiak auxinen presentziari; hain zuzen ere, auxinen deialdi efektuaren ondorioz, zitokininak sintetizatuko den guneetara jotzen du eta hazkundea eragiten du. Berrelikadura positiboko zirkulu hau zuhaitzaren hazkunde adaptatiboaren oinarria da subestruktura eraginkorrenak sustatzen baititu horien eraginkortasun ahalmena areagotuz, hazkunde baliabideak eta estimulatzaileak gehitzen direla.

2.5. Zuhaitz “bizi”-aren jarraitutasuna: sustraiak - zurgizena - hostoakZuhaitz urtetsu bat den egitura konplexuak, eta hosto eraginkorretan eta sustrai xurgatzaile aktiboetan laburbildu duguna, bi egitura multzo horiek lotuko dituen elementu eroalea behar du, funtzioan egokia izango dena, eta, batez ere, neurrian.

Elementu guztiak, airekoak eta sustraikoak, lotzeko funtsezko bi osagaiak floema eta zurgizena dira. Zurruntasun maila apaleko ehuna da floema, eta oso ahalmen handikoa aldaketetara egokitzeko (konexio premietan). Hodi floematikoak murrizten eta gehitzen diren gunea berbera da; hortaz, erantzuteko bizkortasuna handia eta eraginkorra da.

Zurgizena, ordea, ehun askoz egituratuagoa da. Era geldiagoz egokitzen diren zelulosazko paretez hornituriko hodiek osatzen dute. Zurgizeneko hodiak ezabatu eta sortzeko guneak ez dira berak. Zurgizen masaren murrizketa beraren eta zurgiharraren mugan gertatzen da; hodi berriak, aldiz, zurgizenaren eta cambiumaren artean sortzen dira. Hortaz, zurgizenaren ehunen jarraitutasuna (zuhaitz osoan) zuhaitzek estres baldintzetan emandako erantzunean parte hartzen duen elementu bat da.

Hosto masa drastikoki galtzeak, ur garraioari dagokionez, beharrizan txikiagoak inplikatzen ditu (kontsumoa murrizten baita); beraz, zurgizenak bere potentzia (lodiera) murriztu behar du premia berri horietara egokitzeko. Muturreko kasuetan (erreserba energetiko apalak dituzten zuhaitzetan), zurgizenaren murrizketa hori (heriotza) etengabea izan ohi da zuhaitz osoan, eta ondorioz hari loturiko sustraien heriotza (osoa edo partziala) gertatzen da. Hala, ahulduriko zuhaitz hauetan inausketza zorrotz batek sintesi ahalmena galtzea eta sustraien heriotz masiboa dakartza. Aldaketa anatomikoez

gain, hostoak-sustrai xurgatzaileak berrelikadura zirkuluaren ikuspuntutik, hostoak galtzeak glukosaren sintesiaren murrizketa eragiten du; murrizketa horrek sustraien xurgatze ahalmenari erasaten dio eta horrek, ondorioz, hostoetara ur gutxiago iristea ekarriko du, eta zuhaitza feedback negatiboko prozesu batean sartuko da.

Erreserba handiak dituzten zuhaitzei dagokienez, horien inbertsio ahalmenak zurgizenaren galera hain handia ez izatea dakar ondorioz, eta galera hori oso murritza edo ezdeusa gerta daiteke kaltea harturiko gunetik urrun. Gainera, kimu berri aktibo eta kalterik gabekoak sortzeko ahalmenak maila energetikoak

leheneratzen ditu neurrizko denbora bitartean.

3. Zuhaitz motzakZuhaitz motzek oinarri fisiologiko bera partekatzen dute berezko eitea duten zuhaitzekin. Hala ere, horien egitura bereziak (espazioa kolonizatzeko estrategia) ezaugarri fisiologiko multzoa ematen die; ezaugarri horien eraginez, berezko eitedunek ez bezala eboluzionatzen dute eta inpaktuei bestela erantzuten diete.

3.1. Zuhaitz motzen zikloaEgitura fotosintetikoa aldian-aldian ezabatzea ezaugarridun ziklo bat dute.

17

Mozketa neurri desberdineko adar edo kimuetan egin daiteke, hartarako zernolako erabilera lortu nahi den. Mozketa errepikatzen den aldian (urteak) datza zuhaitz motzen iraunkortasuna, baldin eta zuhaitzak bizitasun maila garaiak baditu, hau da, gaztaroan edo helduaroan dagoenean1.

3.2. Jarraitutasun etenik gabe mantenduriko zuhaitz motzakEtenik gabe mantenduriko zuhaitz motzak: periodizitate zehatz batez mozketa lanak (era tradizionalean

1. Zuhaitzak aldien arabera bereizten dira: gaztea, heldua, nagusia, adinekoa.

eginik) mantendu diren zuhaitzak. Zuhaitza gaztaroan edo helduaroan dagoenean (hau da, energia maila handia duenean) egindako aldizkako mozketak ondokoa ahalbidetzen du:

- Zaurien konpartimentazioa hobea. - Zurgizenak lodiera gutxiago

galtzea. - Sustraiek kalte gutxiago izatea.

Hala, energia maila handiak berreskuratzea bizkorrago gertatzen da eta zuhaitzen bizitza luzera eta iraunkortasuna handia da. Hain zuzen ere, mozketen bidez era egokian kudeaturiko espezieetako askoren bizitzabizitza luzeagoa da berezko

18

egituratze prozesu batez garaturikoak baino2. Epearen barrenean zuhaitz motzak kudeatzeari dagokionez, eragin berezia du inausketa lanak egiteko erak (lanabesak, ebakigunea, sasoia, etab.), informazio hori halako zuhaitzekin batera doan kultura ondarearen parte bat delarik.

3.3. “Bertan behera utziriko” zuhaitz motzakHorrelako zuhaitzetan mozketa lanak alde batera uzteak beraien fisiologiaren zaharkitze azeleratua ekarri ohi du. Bizitasunaren murrizte handi hori bereziki loturik dago aldizkako mozketen bidez kudeatu ondoren zuhaitzek duten egiturarekin. Bertan behera utziriko zuhaitz motzen egiturazko ezaugarri nagusiak ondokoak dira:

- Adaburua argiagatiko lehia handian garaturiko kimuek osaturik dago.

- Ardatzen arteko hierarkiarik eza.- Zurgihar behartuaren (inausketa

jarduera bakoitzean sorturikoa) presentzia handia, xilofagoek osoki edo neurri batean kolonizatua izan ohi dena.

3.3.1. Adaburuaren egitura eta hierarkiarik ezaInausketa baten ondoren sorturiko kimuek ez dute inolako erregulaziorik

2. Bizitza luzeraren desberdintasuna bereziki garrantzitsua da berez ahalmen osoko adaburu berriak sortzeko gaitasun apala duten zuhaitzetan.

beren artean, halako eran non ezinezkoa den zein ardatz garatuko diren “agintzea”, bultzatzea edo erreprimitzea, eta zein egitura zatiak diren bigarren mailakoak eta ordenazio globalaren (zuhaitz osoaren) mende gera daitezkeenak. Hala, adaburu horiek benetako zuhaitz basoak (erabateko errepikatzeak) dira, eta argiagatiko eta sustrai baliabideengatiko lehia da horien arteko erlazio bakarra. Bertan behera uzteak eta, ondorioz, mozketa berririk ez egiteak, kimu gehienak (erabateko errepikatze bereiziak) garaieran garatzea dakar batez ere, eta ardatz batek (enborra-kostuak) osatua da, hosto (sarrerak) proportzioa murritza duela. Ardatzak gehieneko garaiera iritsi ahala, zuraren eta hostoen arteko desproportzioa areagotzen da. Gainera, gurutzetik (mozketa aldetik) ateratzen

19

diren ale bereizi gehiegi izateak haietako bakoitzarentzat argi kopuru murritza izatea dakar. Hala, zuhaitz motzak alde batera uzteak eragiten duen egiturak ondoko ezaugarriak ditu:

- Sarrera murritzak ardatz-ale bakoitzean, argiagatiko lehia dela eta.

- Kostu oso handiak hosto kopuruari dagokionez, neurri handiko ardatzak eta loturiko hosto masa apalak dituztelako.

Espezie batzuek, berezko lehia prozesuaren beraren bidez, bernaturalizatzeko ahalmen handia dute; izan ere, prozesu horrek hain energetikoak ez diren ardatzak ezabatu eta ardatz gutxiago dituzten zuhaitzak sortarazten ditu, argi gehiago izango dutenak eta hosto proportzio handiagokoak beraz. Beste espezie batzuetan purgatzeko ahalmen hori txikiagoa da eta zailago dute egiturazko hazkunde “naturala” berrabiatzea. Espezie faktoreaz gainera, inguru faktoreak (baliabide kopuru zehatz baten jabe izateak) erraztu edo murriztu egiten du ahalmen berezi hori dagokion aberastasunaren arabera.

Balio energetiko guztiz murritzeko “zuhaitz” batzuk dira bertan behera uzteko prozesu horren azken emaitza. Hona hemen zergatiak:

- Ardatz bakoitzaren ekoizpen garbia hutsa edo hutsaren hurrengoa da; ondorioz, zuhaitz multzoak ez du behar duen glukosa kopurua lortzen.

- Ardatz bakoitzean gertaturiko energia murrizketak egoera berrira egokituko diren adaburu alternatiboak sortzeko ahalmena gutxitzen du.

- Ardatz guztien arteko lehiak ga-larazten du behealdeetan argirik izatea eta ardatzak bere hartan irau-narazteko ahalmena murrizten du.

- Glukosa ekarpenen murrizketak sustrai sistemaren sendotasuna murrizten du eta, ondorioz, prozesu zirkular negatiboan sartzen da.

Oro har hori gertatzen da baina zuhaitzek batzuetan (batez ere kanpoko gorabeherak direla eta) aldi larria gainditu eta adaburu eraginkorrago bat sor dezakete. Hona aldi hori gainditzen lagun dezaketen nondik-norako batzuk:

- Ardatz nagusien kopuru murritza. Azkenean zuhaitz batek zenbat eta ardatz gutxiago sortu, orduan eta eraginkorragoa da bakoitza, eta bizitza luzera handiagoa da eta egokitze mekanismo gehiago ditu. Hori beste egitate batekin erkatu beharra dago: baliabide

20

eta baldintza aberatsagoak dituen inguruneek ardatz gehiago izatea eta egoera hobean egotea ahalbidetzen dute. Hau da, zahartze prozesu geldiagoa dute eta neurri batean itzultzeko aukera gehiago dago.

- Zuhaitzaren beraren ardatzak galtzeak eragindako argi gehitzeak. Egitate horrek guneak sortzen ditu zuhaitzean berean eta gaztetasun

Zaharrez hiltzea eta bizitasuna pixkanaka murriztea da zuhaitz motzen berezko prozesua. Asko, hala ere, ez dira zaharrez hiltzen; izan ere, ahultze fisiologikoak era berean ahultze mekanikoa dakar eta, ondorioz, hausteko arrisku handia ere.

3.3.2. Beharturiko zurgihar kopuru handia eta harekin loturiko xilofagoen jardueraZuhaitz baten elementu biziak ezabatzeari zurgizenaren bat-bateko murrizketa jarraitzen dio, eta hori beharturiko zurgihar bihurtzen da. Beharturiko zurgiharra kanpoaldearekin kontaktuan dago eta, ondorioz, xilofagoek azkar koloniza dezakete. Zuhaitz motza bere horretan mantentzen den bitartean, zurgizenaren lodiera handia da eta zuhaitzen behar mekanikoei aurre egiteko gai da. Gainera, adaburua gaztaroan edo helduaroan dago, eta horrek ondokoak dakartza:

• Haizearen esfortzu mekanikoa murriztea adaburu elastiko baten deformazioaren bidez.

• Adaburu murritzagoa.

guneak sor ditzake, zuhaitzaren egitura orokorra aldatuko dutenak.

- Hurbileko inguruan gertaturiko argi gehitzeak, normalean hurbileko zuhaitzen galerak eragindakoak. Argi gehitze horrek bizitasunean hobekuntzak ekar baditzake ere, ez da aldatzen zuhaitzek espazioa erabiltzeko duten estrategia (ezta argia hartzeari dagokiona ere) eta, ondorioz, ez dakar behin betiko hobekuntzarik.

21

• Fisiologia maila handia, eta, ondorioz, erreakziozko zura sortzeko eta egitura behar mekanikoetara egokitzeko ahalmena.

Zuhaitz motzak bertan behera uzten direnean, zahartze prozesuan sartzen dira. Horrek ondokoa eragiten du:

• Fisiologia eta, ondorioz, egokitzeko ahalmena murriztea.

• Zurgizenaren lodiera murriztea eta, ondorioz, euskarri mekanikorako ahalmen txikiagoa izatea.

• Tamaina handiko adaburuak, adarrek gero eta pisu handiagoei eusten dietela.

• Hutsune eta ustelune handiak.

Azkenean, bertan behera utziriko zuhaitz motzen ezaugarri mekanikoek gehienen haustura eragiten dute.

3.4. Antzinako zuhaitz motzak berreskuratzeaEuskadin kokaturiko zuhaitz motzen kopuru izugarriak galarazten du horiek guztiak banan-banan kudeatzea. Hortaz, egitura mota hori, bereziki pago, lizar,

makal eta zur biguneko gainerako zuhaitzei dagokiena, gure paisaietatik aienatuz joango dela onartu beharra dago, eta lastertasun handiz (zuhaitz ikuspegitik)..3 Zur gogorragoko espezieek (bereziki Quercus generokoek) aukera hobexeagoak dituzte, era berean adaburu nagusia murrizteko eta eraberritzeko ahalmen handiagoa azaltzen baitute. Zuhaitz motzen kontserbazio globalari begira, irtenbide bakarra horien produktu deribatuen balioa berreskuratzea izango litzateke.Zuhaitz motzen kontserbazioa, oro har, zaila bada ere, garrantzi bereziko aleak edo ale multzoak atxikitzea bideratuko duten unean uneko ekintzak burutu behar dira. Kultura osagai hau kontserbatzeko estrategia honetan, gure ustez garrantzitsua da zuhaitz motz berriak sortzea, egitura mota hori eta naturaren antzinako erabileraren kultura den hau mantentzea ahalbideratzearren. Ale zehatz bat kontserbatzeko estrategiek halakoaren egiturazko fasea aztertu behar dute aurrenik (gaztaroa, helduaroa, nagusiaroa edo zahartzaroa). Lehen balorazio horren bidez, proposa litekeen edozein jarduerari erantzuteko duen ahalmena zehaztu ahal izango da. Zuhaitz motz gehienak bertan behera utziak daude eta, ondorioz, horien bizitasuna apala edo oso apala da. Bizitasun balio murritz horiek jarduera

3. 1996 eta 2005eko Baso Inbentarioetan pago motz lodi birneurtuetan oinarriturik, lehen balioespenek erakusten digute urtean batez beste ale horien %1 desagertu direla 9 urteko bitarte horretan.

22

zorrotzak (mozketa lan tradizionalen antzekoak) ez erabiltzea aholkatzen dute; izan ere, jarduera mota horiei berriro ekin aurretik alearen bizitasuna hobetu beharra dago. Lehengoratze prozesu hauetan, irtenbiderik ohikoenak ondokoak dituzte oinarri:

• Ardatzen arteko lehia murriztea.

• Inguruko argia gehitzea.

• Sustraien egoera hobetzea.

• Adaburua era neurritsuan murriztea (zuhaitza zenbat eta ahulago egon, orduan eta arinago), hazkunde epikormikoa bultzatzearren.

Jarduera horiek batera gauza daitezke, baina horietako bakoitzaren norainokoak zuhaitz bakoitzaren azterketa zehatza izan beharko du oinarri.

C. ZERGATIK MOZTU

Mozketa, betiere, inausketa mota guztiz zehatz bat da, eta haren bidez ezaugarri jakin batzuk izango dituen adaburu bat edo hainbat tamainatako adarrak ustiatzea bilatzen du. Hartarako, kontuan hartzekoak dira zuhaitz edo zuhaizti bat inausteak ekar ditzakeen askotariko helburuak.

23

Basoko inausketa bati dagokionez, zuhaitz baten behealdeko adarrak mozterakoan bi dira helburu tradizionalenak: enborreko zuraren kalitatea areagotzea, zurak begiak izatea ekidinez, eta sute arriskua murriztea, lurrazaleko sua adaburuko su bihur lezaketen behealdeko adarrak kenduz.

Arbolazaintza alorrean, eraketako inausketei dagokienez, helburuak ondokoak izan ohi dira:

• Adarrak edo adaburua garaiera jakin batera goratzea, pertsonak edo makineria pasatzerakoan oztopo izan ez daitezen.

• Zuhaitzaren egitura orokorra orekatzea, forma sendo, orekatu eta enborraren inguru ongi banatua emanez.

• Lorategi edo parke batzuetan interesgarri izan daiteke zuhaitzetan forma zehatzak edo artistikoak lortzea: forma geometrikoak, parrapeak, landaresiak, etab. Horrelakoetan, aldian behin zaintze inausketak egitea edo adaburuak moztea beharrezkoa izan ohi da.

Hiri arbolazaintzari dagokionez, aurrekoei beste helburu zehatzago batzuk eransten zaizkie, hala nola aldian behingo inausketak zuhaitzak eraikuntzetako leihoetara hurbil ez daitezen, zuhaitzen itzala areagotzeko edo adarren biomasa arintzeko, era horretara zur materiala kalera erortzeko arriskua gutxitzen baita. Hiri inguruetako sasiakazia eta itzal platanoetan egiten diren inausketa

zorrotzak inausketa mota horren kasurik muturrekoenak izaten dira.Baso abeltzaintza alorreko jarduerekin loturiko mozketek ondoko helburuak izaten dituzte:

• Fruitu ekoizpena gehitzea zuhaitz barneko intsolazioa gehituz.

• Adar samurrenak aziendaren irispidean jartzea (kimuak jatea).

• Egurra adar zurgaietatik hasita ekoiztea.

• Negu edo udaberriko istiltze guneak direlako, kimuen hostoei arnastea galarazten dietenak.

• Maiz lur arraseko izotzaldi berantiarrak dituzten guneak direlako, normalean, tenperatura inbertsioagatik, kimatzea arriskuan jar daitzke eta.

Azkenik, basoko mozketak ondoko arrazoi historikoetako batengatik edo batzuengatik sor daitezke:

• Azienda, animalia belarjaleak eta fruitujaleak bertan egotea, zuhaitzak iraunaraztea eta birsortzea eta egurra ekoiztea bateragarri egin beharra.

• Zuhaitzen enborrean eta adar nagusietan forma kurbatu bereziak bilatzea, gehienbat itsasontzigintzarekin lotuak (ipinabarrak bi adar nagusirekin, zuhaitz buxardak).

• Itsas armadak Kantauri itsasotik hurbil zeuden mendietan enbor onetan antzina egiten zuen seinalatzea ekiditea; jabe batzuek

24

“desjabetze” hori saihesten zuten beren zuhaitzak moztuz eta, era horretara, itsasontzigintzarako interesa zuten zur bolumena gutxitzen zuten.

LIFE+ Zuhaitz motzak proiektua abiarazteak emendatu egin du mozketak egiteko arrazoien zerrenda:

• Adar lodi eta pisutsuak enbor huts edo ahulduen gainean metatzea ekiditea, zuhaitzean egiturazko desorekak eta ondoriozko haustura edo iraulketa arriskua gutxitzearren.

• Zur hila edo usteldura zaurien eraketa laguntzea, intsektu saproxilikoen populazioak gehitzearren.

• Pago gazteen sailetan zuhaitz motz berriak sortzea, halako eran non etorkizunean oraingo pago motz zaharren ordezko izango diren, aurreko horiek hiltzen joango direnean.

• Zuhaitz batzuen hedapena geldiaraztea, horiek hazteak intereseko zuhaitz batzuen kontserbazioa arriskuan jar dezakeelako; hori da harizti aldeetan kokaturiko pagoen hedapena gelditzearren egiten den mozketaren kasua, edo pagadi sarri eta homogeneoetan soilgune txikiak irekitzearena, soilgune horietan pagoak mozten direlarik beste espezie batzuk birsortzen laguntzearren, horien garapenak pagadi helduaren biodibertsitatea areagotuko baitu.

27

2. ATALA. ZUHAITZ MOZKETA HISTORIAN ZEHAR (XX. MENDEAREN ERDIALDERAINO)

XX. mendearen erdialderaino, Nafarroa ozeaniko eta Euskadiko giza jardueren hornidura iturri nagusia izan da basoa. Denbora luzean, tresna, lanabes, arma, altzariak egiteko eta eraikuntza eta itsasontzietarako zur hornidura izan zen; elikagai iturria, abereentzat eta are pertsonentzat; sukalde, burdinola, dorla, teileria eta karobietarako erregaia eta ongarria lur lanetarako. Zuhaitzaren osagai guztiak baliagarriak ziren: enborra eta adarrak erregai gisa eta erregai edo lehengai gisa fabrikazioan eta eraikuntzan; hostoak, aziendarentzako ongarri edo elikagaiak ziren; fruitua, gizakien edo aziendaren janaria; azala, koloregaien fabrikazioan, dauzkan taninoak aprobetxatuz, eta zapatagintzan.

Oro har, XX. mendera arte, haritza izan zen gehien erabilitako zuhaitza, eta haren ondoren gaztainondoa, pagoa, makala, haltza, etab. Espezie hori hobesten zuten bai itsasontzigintzan eta etxegintzan, bai ikazkintzan, haren zuraren ezaugarri egokiengatik eta hariztiak itsasontzigintza eta siderurgia guneetatik hurbil zeudelako. Haritza, izan ere, estai

muinotarrean garatzen da gehienbat, 600-700 metrorainoko garaieretan. Hori dela eta, haritza, gaztainondoarekin batera, zuhaitzik ustiatuena eta sartuena izan zen Hego Euskal Herrian Aro Berri osoan.Hala eta guztiz, XIX. mendean giza jarduerak, batez ere nekazaritza eta

abeltzaintza, hedatu izanak haritz eta gaztaina masak nabarmenki murriztea ekarri zuen; horren ondorioz, produkzio jarduerek, batez ere siderurgiak, pagadi masa handiak begiztatu zituzten, ordura arte gutxiago ustiatu zirenak garaiera handiagoan

28

eta ekoizpen guneetatik urrunago kokaturik zeudelako. Ustiapen hura XX. mendearen hirurogeiko hamarkadara arte mantendu zen premia sail bat estaltzeko: etxeko eta okindegietako kontsumorako egurra, siderurgiarako ikazkintza, itsasontzigintzarako arraunak, meatzaritzarako habeak eta trenbideetako trebesak.

Basoen ustiapenari dagokionez, produkzio jardueren irenskortasunak berak eragindako ustiapenaren erritmoa eta espezie hostozabalen erritmo biologikoa eta hazkundea bateragarri ezin egitea izan zen gizakiak aurre egin beharreko arazorik handienetako

bat, harik eta XX. mendearen hasieran espezie aloktonoak sartu ziren arte. Lehengai eskariaren bolumena zuhaitz espezieen hazkundea baino nabarmen handiagoa zen; horren ondorioz, basogabetze eta hornikuntza arazoak arian-arian larriagotuz joan ziren. Baso kudeaketaren iraunkortasuna bermatu nahiz, XV. eta XVIII. mendeen artean basogintza teknika desberdinak jarri zituzten abian, ahalik eta produktibitaterik handiena segurtatzea helburu. Teknika horiek denboran zehar eboluzionatzen joan ziren jarduera ekonomikoen premia eta lehentasunen arabera, baita baso materialen eta baliabideen ugaritasunaren arabera ere.

29

A. TXARADITIK ZUHAITZ MOTZETARAHainbat udal ordenantzatan ikus daitekeenez, Nafarroa ozeaniko eta Euskadiko basoetan txarak eta zuhaitz hezigabeak nagusi izan ziren XVII. mendera arte, gutxienez. Txaradien nagusitasuna nabarmena izan zen burdingintzarekin lotura estua zuten herrietan. Bestalde, Bizkaiko eta Gipuzkoako kostaldeko herrietan, edo hurbilekoetan, ohikoa zen txaradi, zuhaitz hezigabe eta zuhaitz motzen konbinazioa. Betidanik, XVII. mendera arte gutxienez, zuhaitz motzen presentzia ohikoagoa izan zen Bizkaian Gipuzkoan baino, halako eran non bigarrenak buxardak, zurezko pieza kurboak, inportatu behar izan zituen lehenengotik.Zuhaitz hezigabeak ez zituzten inausten. Zuhaitz horiek behin heldutasunera iritsirik, enborretik mozten zituzten. Horiei esker, hainbat sektoretako

premiak asetzen ziren, hala nola abeltzaintza, etxegintza (habeak eta eraikuntza egiturak), siderurgia (burdinoletarako mailu giderrak), itsasontzigintza (arraunak, oholak, tantai kurboak, gilak, mastak…) eta, batzuetan, ikazkintza.Zuhaitz hezigabe horiek, enborraren ipurditik moztuak izan ondoren, adarrak motzondotik berriro hazten zitzaizkiela, txaradi bihurtzen ziren. Adar berri horiek 12 edo 15 urtean behin inausten zituzten ikatza, armak, hagak, upelak eta etxeak egiteko, eta haien fruituak aziendaren mantenurako erabiltzen ziren. Inausketaren ondoren, hesitu behar zituzten animaliek kimuak jan ez zitzaten; hori ezinezkoa zen udal basoetan, aziendak igarotzeko eskubidea baitzuen.Hain zuzen ere, aziendak eragindako kalteak eta, mozketa aldiak

errespetatzen ez zirenez, txaradien halako produktibitate beherakada bat gertatu ziren, eta horiek lagundu egin zioten burdingintzari, sektorea berregituratzeko unean zegoela, baso

30

kudeaketaren ereduan zenbait aldaketa abiarazten XVII. mendearen erdialdean. Lehenago alor horretan legeria ugari bazen ere, txaradiak zuhaitz motzak izatera bideratu zituzten. Prozesu horrek, hain zuzen ere, garrantzi handiagoa hartu zuen siderurgiaren interesak nagusi ziren herrietan eta, ordura arte, txara eta zuhaitz hezigabeen presentzia nabarmentzekoa zen haietan.Aldaketa horren froga dugu XVIII. mendean txaradien kopurua nabarmenki jaitsi izana -nahiz erabiltzen jarraitu zuten, funtsean saskigintzan eta upelgintzan-; ordurako Hego Euskal

Herriko zuhaizti eta baso gehienak zuhaitz motzek eta hezigabeek osaturik zeuden. XVIII. mendearen erditsuan, zuhaitz motzen basoak nagusitu zitzaizkien txaradiei eta are zuhaitz hezigabeek osaturikoei. Ez dakigu zuhaitz motzak egokiro gidaturik ote zeuden, nahiz, garaiko lekukotasunen arabera, errege agintarien aldetik ondoeza azaltzen zen gehienetan burdinolen interesek lehentasuna hartzen zutela eta, olagizonek era horretako kontuei kasu gutxi egiten zietela

31

B. IPINABARRA, BI ADAR NAGUSI UZTEA

Behe Erdi Aroan penintsulan gertaturiko hedapen demografikoa eta ekonomikoa XV. mendearen bigarren erdialdetik XVI.aren lehen erdialdera iritsi zen puntu gorenera, baso aberastasunari setioa jartzen ziola. Basogabetze hori ekiditearren, Errege Katolikoen garaian jadanik, 1496an zehazki, zuhaitzak ipurditik ez mozteko agindu zen, adarretik motuz, eta bi adar nagusi utzi behar zirela, haietatik berriro haz zitezen (“…por el pie, salvo por rama, y dexando en ellos horca y pendon por donde pueda tornar a criar…”). Teknika horren arabera, bi edo hiru adar nagusi inausi gabe utzi behar ziren, bata perpendikularra eta beste angelu kamutsa moldatzen zuela.Beharkizun hori aplikatzen jarraitu zuten penintsula osoan XVI. eta XVII.

mendeetan, garai hartako legerian ikus daitekeenez. Hego Euskal Herriko ingurunean, alabaina, garrantzi berezia hartu zuen, halako eran non bertako izendapena ere izan zuen: ipinabarra, hau da, abarra jarri edo utzi, gaztelaniazko dejar horca y pendón esapideari dagokiona.Kasu horietan erabilitako teknika txaradietan aplikatzen zenaren antzekoa zen, baina mozketa enbor ipurditik hasi ordez, 2,5 edo 3 metroko garaieran inausten zen; horrek kimuetara iristea galarazten zien aberei. Haritzak 8 edo 10 urtean behin mozten ziren, eta pagoak 5 edo 6 urtean behin, eta era horretara txarekin baino produkzio handiagoa eta bizkorrago lortzen zuten. Hala ere, legeria ez betetzeak zuhaitz motzen eredu bikoitza agertzea ekarri zuen: gidatuak eta gidatu gabeak. Gidatu gabeko zuhaitz motzei adar guztiak mozten zizkieten -pagoei erdiak bakarrik, zuhaitza kontserbatzeko-; gidaturiko zuhaitz motzei, ordea, bi adar nagusi uzten zizkieten. Zuhaitz motzak batez ere abeltzaintzan, ikazkintzan eta poleak, arma ipurdiak eta oholak egiteko erabiltzen ziren, eta gidaturiko zuhaitz motz, beren aldetik, abeltzaintzan eta ikazkintzan, oholgintzan eta itsasontzigintzan (zur kurboak egiteko).Gaztelaniaz, azkenei guiones zeritzaien, nahiz Oiartzunen suaritzak (edo suariçes) esaten zieten, hau da, su-haritzak edo sutarako haritzak, egur ikatza egiteko erabiliak. Segur aski hitz horretatik etorri da gaurko zuhaitza, zurgaiak izendatzeko erabilia, arbolaren aurrean, fruitu emaileak izendatzen

32

duena. Gidaturiko zuhaitz motzei edo ipinabarrei gaztelaniaz, halaber, corbos edo ipinabarros esaten zitzaien.XVI. mendearen erdialdean (1552-1563), gaien urriak, bereziki eraikuntzan eta itsasontzigintzan erabili beharrekoari dagokionez, neurri batzuk hartzera behartu zuen; besteak beste, txaradietan, halako bitarte batera haritz motz bat uzteko betebeharra. Oro har, neurri horiei uko egin zieten txarak nagusi ziren eta burdinolak industria garrantzizkoena zen herrietan. Ipinabarren erabilera ohikoa zen Bizkaian XVI. mendean jadanik; Gipuzkoan eta Nafarroan, aldiz, XVII. mendearen amaierara arte horien erabilera ez zen erabat zabaldu,

gune jakin batzuetan izan ezik, non XVI. mendearen hasieratik aplikatzen zen. Zuhaitz motzak hainbat funtzio betetzen zituen, baita abantaila batzuk azaldu ere gainerako ereduen aurrean, batez ere, burdingintza, itsasontzigintza edo abeltzaintza bezalako jarduera guztiz desberdinen eskariari erantzuteko bide ematen ziolako:

• Aziendarentzat bazka eta janaria ematen zuen hainbat eratan: hostoak, adar hezeak, ezkurrak, pagatxak edo gaztainak.

• Aziendak kontsumitzeko belarra eta oihanpea hazteko bide ematen zuen eta abereek kimuak jatea ekiditen zuen, inausketa garaiera batean egiten baitzen.

33

• Bizpahiru adar nagusi zituen, denborarekin pieza kurboak, buxardak, itsasontzigintzan funtsezkoak, lortzeko balio zutenak.

• Adar nagusi horietatik beste adar sail batzuk sortzen ziren, oholak egiteko balio zezaketenak, baina, batez ere, ikazkintzan erabiltzekoak. Produktibitatea handitzeak abantaila erantsia zekarren, mozketa erregimena lau urteren bat aurreratzen baitzen -txarak 12 edo 15 urtean behin

mozten ziren, haritz motzak 10 urtean behin motz zitezkeen, eta pago motzak 5 edo 6 urtean behin-.

• Zuhaitz batetik besterako bitarteak zuhaitzaren hedapena ahalbidetzen zuen, guztira zuhaitz baten adarrek 60 m2-ko eremua ere hartzeko aukera zutela.

• XV. eta XVIII. mendeen artean, zuhaitz mota hori lortzeko metodoa moldatuz eta hobetuz joan zen. XVIII. mendean, basogintza edo dasonomia

34

2. Mintegia

Ereintzatik bi edo hiru urtera, aldatzeko prest izango ziren landareak, txirpiak izenez ezagunak, ilargia beti gorapenean zegoela, izerdiaren indarra aprobetxatzearren, aldez aurretik prestatu, sakondu eta ongarrituriko beste lur eremu edo mintegi batera eramaten ziren azaro-martxo bitartean. Aziendaren sarrera galarazteko hesituriko mintegian txirpiak lerro-lerro jarri behar ziren, batetik bestera 70 cm-ko bitartea uzten zela, aitzurraz egin beharreko jorra lanak egin ahal izateko eta zuhaitzek elkar ez oztopatzeko hazkunde prozesuan. Jorra lanak edo belar garbiketak urtean hiruzpalau aldiz egin beharrekoak ziren, martxoan, ekainean, irailean eta abenduan.

1. Ereintza

Lehen urratsa ezkurra edo hazia kalitate oneko lur eremuan ereitea zen, dela azaroan (haritz, arte, pago eta gaztainen kasuan) edo negu osoan zehar, martxo arte (intxaurrondoen kasuan). Komenigarria zen ezkurra, pagatxa edo gaztaina zeharka jartzea, halako eran non kimua kanporantz atera zedin laguntzeko.

hasiberria garatzen ari zen unean, prozesua era honetara deskribatzen zen:

35

3. Lehenengo inausketa

Mintegira bizpahiru urte aldatu ondoren, otsail-martxo bitartean, haritz edo pago txirpiak lur azaletik 7 edo 9 cm-ra induskatu behar ziren -lan hauek ez ziren beharrezkoak pago eta intxaurrondoen kasuan-. Aldi horretako bereko ekainean, txirpia txarrenak atera eta zuzenenak atxikitzen ziren.

Urtero, azaroaren eta urtarril amaieraren artean, premiagabeko adaxkak mozten zituzten. Hirugarren urratsa egin aurretik, punta mozten zitzaion zuhaitz txikiari: mozketa lauean egin beharrean, gutxienez lehen aipatu den 2’5 metroko garaieran egin beharra zegoen, adarren banalekuan, kimuetan edo kimua atera beharko zitzaion lekuan, idortzea edo aziendak kimuak jatea galaraztearren.

37

4. Lursailera aldatzea

Ondoko urratsa txirpia mintegian 6 edo 7 urte egon ondoren egiten zen, hau da, zuhaitzaren 9 edo 10 urteko adinean. Mendira behin betiko eramateko unea zen. Ordurako, zuhaitzak 2’5 m inguru garai eta gutxienez 1 cm lodi izan behar zuen. Zuhaitzak azaroaren eta martxoko erdialdearen artean ateratzen ziren, hartarako hautatu ondoren. Lehenengo urtean sendoenak ateratzen ziren, eta urtebete uzten zen berriro zuhaitzak atera bitartean, mintegian gelditzen ziren zuhaitzak onera zitezen eta gainerakoen itzaletik onura atera zezaten. Zuhaitzak sartze hura aleen artean 3-3’5 metro utzirik egiten zen zuhaitz hezigabeen kasuan, eta 5’5-7’5 metro zuhaitz motzei dagokienez. Hori lur sailaren erliebearen araberakoa zen, maldan sarriagoa zen (4’5 metro), eta eremu lauan laxoago (7’5-8 metro).

Babes gisa, zuhaitzaren inguru landare batzuk -elorri zuria zen erabiliena- loturik jartzen ziren, eta urtean behin jorratzen zuten lurra elkorra zenean.

5. Bakanketa

Mintegitik atera eta lursailean 16 urte iraganik, hau da, jadanik 25 urte inguru zituztela, hezigabe izateko xedaturiko zuhaitzak bakantzen hasi behar ziren, 10 urteko erritmoan. Proportzio egokia hauxe zen: 400 zuhaitzeko sail batean, 60 urtera 100 besterik ez ziren gelditzen. Zuhaitz motzei dagokienez, ez zen bakanketarik egiten, horiek laxo hazi behar baitzuten gorputza altuegi edo luzeegi ez izateko, baizik eta lodiago eta adarrez sarri.

38

6. Tantaiaren lehen mozketa

Landaturik 7 urte eman ondoren, zuhaitz motzaren tantaia moztu behar zen lur zorutik 3-5 metrora, eta adar guztiak ukigabe eta osorik uzten ziren.

ahalik eta urrunen egitea zen onena. Era horretara, arakaitzak ekiditen ziren eta hazkunde sendoa laguntzen zen, baita errege eta merkataritza ontzidietan erabili beharreko piezak lortzeko era egokia faboratu ere.

Lehen aldiz mozturiko zuhaitzetan -baita itsasontzigintzarako zuhaitz hezigabeei dagokienez ere- unerik egokiena ilargi beheraldiak ziren, San Migel egunetik, irailaren 29tik, martxoaren 25eko Ama Birjinaren egunera arte. Jadanik mozturiko zuhaitzetan, inausketak otsailaren 20tik martxoarean 25a arte egiten ziren. Ahalegindu behar zuten gainerako adarren azpitik bat ere ez uzten, goiko adarreko kimuen itzalak behekoei eragiten zien eta.

C. IKAZKINTZA

Erregaia lortzea izan zen gidatu gabeko mozketa teknikarekin loturiko jarduera nagusia. Egurra etxean erabiltzeko, suegurra, eta industria siderometalurgikorako ikatza egiteko baliatzen zen. Bi horietatik lehenengoari dagokionez, etxearen erdiko sutondoan erabiltzekoak ez zuen zur kopuru handiren beharrik. XVIII. mendearen erdialdean, alabaina, alboko sukaldera, hots, tximinia eta aire lasterra zuen hartara igarotzeak egur eskaria handitu zuen, eta horrek legez kanpoko ebaketa bolada bat ekarri zuen.

Garai hartan, udalerri gehienetan bi gurdikada egur, tona eta erdi inguru, ematen zioten etxe edo baserri jabe bakoitzari. Hala ere, probintziako

7. Hurrenez hurrengo indusketak

Geroago, lehen mozketa hori egin eta 8 edo 10 urtera, adar txikiagoak inausten ziren, eta itxuraz pieza kurboak emango zituztenak bertan uzten ziren, hau da, enborra eta bi adar nagusiak errespetatzen ziren. Hezetasunez eta zorupe aberatsez hornituriko lursailetan, zuhaitzari 1’5-2 metro luze den beso bat uztea gomendatzen zen adar nagusitik 2’8 metrora. Inausketak enborretik

39

hiriburuetan, hau da, Gasteiz, Donostia, Bilbo edo Iruñean, eskaria handitzeak egurra eta ikatza beste hainbat lurraldetatik ekartzera behartu zuen, baita ordura arte aldian behin eta bakan erabilitako mendi eta basoak ustiatzera ere, hala nola Andia, Urbasa edo Altzania mendiak. Hedapen demografikoak eta garai hartan buruturiko luberritze lanek basoen atzerapen handia ekarri zuten. Baserri berriak eraikitzeak eta zurezko bordak harrizko eraikuntzak bihurtzeak jabetzari loturiko sinbolo ziren kare eta teilen eskaria handitu zuen. Teilagintzari dagokionez, lekukotasun batzuen arabera, labealdi bakoitzean 415 egur zama inguru (26 tona) kontsumitzen ziren.

Aldi berean, egur ikatzaren eskaria mantendu edo handitu zen XVIII.-XIX. mendeetan, burdinola tradizionalek eta fanderiek jardueran jarraitzen zutelako eta labe berri ugari agertu zelako, hala nola erreberberozkoak, pudelaziozkoak eta labe garaiak. Halaber, egur ikatz horrek Araia eta Bilboko zein Luzuriaga eta Orbegozo altzairutegietako premiak bete zituen XX. mendearen hirurogeiko urteak arte.

Egur ikatza lortzeko metodoak ia-ia ez zuen aldaketarik izan Erdi Arotik. Egia esan, lan hura zura egostea besterik ez zen, tenperatura jakin bat jasanaraziz, gai lurrunkor nagusiak lurrun zitezen eta soilik karbonoa gera zedin, oxigenoarekin konbinatzen zena.

1. Txondorplaza egiteaLehen urratsa txondorplaza jartzeko leku erosoa bilatzea zen, zura eta egurra pilatu aurretik lautu eta egokitu behar zena.

2. Egurra metatzeaGeroago, txondorplazaren inguruan, erabili beharreko egurra mozteari ekiten zioten. Gehienetan, herri edo kontzeju basoetatik ateratzen zen egurra, hartarako basozainak edo lur neurtzaileak aldez aurretik markaturiko zuhaitzak erabiliz, oraintsu arte Ataun, Elosu-Legutio, Leitza edo Oiartzunen egin den bezalaxe.Ikaztobi edo txondorraren erdian haga zuzen bat jartzen zen -geroago, zur metaketa eta txondorra egin ondoren ateratzen zena- edo lau ohol, barnean 25 cm2 hutsunea uzten zutenak eta, elkar gurutzaturik 1’5-2 metroko garaieraraino pilaturik tximiniarena egiten zutenak. Beheko aldea adar lehorrez inguratzen zen eta zur puskak era erradialean jartzen joaten ziren, gero eta handiagoak tximinia edo kebidera hurbildu ahala. Zura piramide moduan pilatuz joaten zen, zenbat eta garaiera handiagora iritsi, orduan eta tamaina txikiagoko puskak ezartzen zituztela, goratzea erraztu beharrez.

3. Txondorra estaltzea egosketa erraz-tekoBehin metaketa amaitu ondoren, txondorra estaltzen zen egostea errazteko, eta egiteko hartan lur hezetua, goroldioa, zotalak, txilarra, ote zuria, orbel hezea eta iratzea erabilitzen zen. Ohiko txondorra, Ataunen edo Ezkio-

41

Itsason bilduriko lekukotasunen arabera, 3-5 m garai izaten zen eta 100-200 egur zaku (20 tona inguru) hartzen zituen, behin egosi ondoren 4 edo 5 tona ikatz bihurtzen zena.

4. Txondorra piztea eta erretzea

Txondorra tximiniaren goiko ahotik pizten zen goiko adarrei edo ote sorta bati su emanez. Era horretara hasten zen ikaztea, goitik beheranzko norabide zentrifugoan. Behin erabat estali ondoren, txondorraren behealdeko zirkunferentzia osoan zulo batzuk egiten ziren zurezko pertika bat erabiliz, tximinaren eta esandako bide horien artean airea zirkulatzen laguntzearren.

Barneko suak zur freskoa berotzen zuen, hezetasuna galtzea eraginez. Errekuntzaren bigarren aldian lamak kolore zurixka hartzen zuen. Zura gutxitzen joaten zen eta txondorra pitzatzen zen; hori dela eta, aldizka zur gehiagoz elikatu eta pitzadurak lurrez estaltzen zituzten. Tamaina erdiko txondor baten egoste denbora 15 egun edo hilabete inguru izaten zen.

5. Ikaztearen azken aldia eta txondorra hoztea

Ikaztea errazteko eta lurrunak ateratzen laguntzeko, haizebideak egiten ziren goiko aldean pala batekin, behealdean egindako zuloez gainera. Kea botatzeari uzten zionean amaitua zen egostea, orduan estalkia aldatzen zen hozteari ekiteko. Irekiguneak eta zuloak lur berarekin estaltzen ziren, pala kolpez zanpatuz; jarduera horrek zenbait egun irauten zuen. Behin hoztu ondoren,

txondorra pixkaka estalgabetu eta ikatz puskak ateratzen zituzten zurezko gako bat erabiliz; horiek marregazko zakuetan sartu eta gurdi, mando eta asto gainean garraiatzen zituzten.

6. Hego Euskal Herriko mozketa tradizionala: XIX. mendearen amaiera-tik XX. mendearen erdialderainoHemen aurkezten diren datuak 2011n Araba, Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroako hainbat herritan egindako inkesta baten emaitza dira4. Inkesta horretan hogeiren bat pertsona elkarrizketatu ziren, denok bizitzaren une batean edo bestean baso lanetan arituak, zuhaitz mozketan eta ikazkintzan, metodo tradizionalei jarraiki. Erabilitako teknikak, hemendik aurrera deskribatuko ditugunak, beren aitengandik eta aurrekoengandik ikasiak zituzten. Pertsona horiek Hego Euskal Herriko XIX. mendean sustraituriko tradizio luze baten ondorengoak ziren.Lan prozedura hori orain dela 50 edo 60 urtera arte erabili da -eta are, kasu bakanak badira ere, erabiltzen jarraitzen dute- etxeko egurra, su egurra, edo ogigintza industrialean erabiltzekoa

4. Aretxabaleta (Patxi Abasolo eta María Gallastegi), Ataun (Joxe Manuel Apalategi Tolosa eta Santiago Lizarraga Larraza), Azkoitia (Jon Osinalde Arrieta), Belauntza (Pedro Juan Etxabe Ezeiza eta Carlos Mendiola Aldalur), Eibar (Emilio Azurmendi Agirre), Elosu-Legutio (Gregorio Biteri Mendieta), Eskoriatza (Tomas Beitia Arejolabeitia eta Francisco Biteri Azurmendi), Ezkio-Itsaso / Billabona (Joxe Nazabal Dorronsoro), Leitza (Miguel Barriola Zabaleta eta Patxi Barriola Zabaleta), Oiartzun (Domingo Elizondo Lecuona eta Joxe Manuel Etxarte Picabea), Oñati (Mikel Arregi Erostarbe, Javier Arregi Erostarbe, Javier Arana Lizarralde eta Juan Lizarralde Elorza), Ubide (Eugenio Ibargutxi Barrondo), Urdazubi (Genaro Etxenike) eta Viloria (Emilio Galdeano Echavarri).

43

lortzeko, baita siderometalurgia modernorako egur ikatza egiteko ere. Hala ere, azken aldi horretan, baso erritmoak ez ziren XIX. mendearen azken herenekoak bezalakoak, oso desberdinak baizik, orduan desagertu baitziren sistema zuzenean edo behe labekoan oinarriturik zeuden burdinola tradizionalak XIX. Hego Euskal Herriko geografiatik. Desagertze horrek eragina izan zuen mozketen erregimenean: XIX. mendean, pagoei dagokienez 5 edo 6 urteko bitartea uzten zuten mozketen artean, eta haritzetan, 9 edo 10 urtekoa zen bitartea; XX.ean, aldiz, 10-12 urtekoa izatera pasa zen su egurrari eta okindegietarako egurrari dagokionez (Tolosa hornitzen zuen Belauntzan edo Gasteiz hornitzen zuen Ubiden gertatzen zen bezala), eta 40-60 urte artekoa, faktorietan altzairurtuaren tenplaketan (Araiakoa, Luzuriaga, Orbegozo) edo motorren fabrikazioan (hala nola Construcciones Juaristi) erabilitako ikatza lortzeko. Hemendik aurrera deskribatuko den mozketa teknika ez da ipinabarrei aplikatzen zitzaiena, baizik eta gidatu gabeko zuhaitz motzei, hots, modorrei zegokiena. Hori dela eta, XVIII. menderako deskribaturiko teknikekin antzekotasun handiak badituzte ere, baditu berezitasun batzuk. Nolanahi ere, geografiaren araberako aldaera asko dago mozketaren teknika adierazteko: kapetatu, Urdazubin (Nafarroa); inausi, ia Gipuzkoa osoan; enborratu edo lepotu, Oiartzunen; mogarratu, Gipuzkoako ekialdean eta Bortzirieta nafar mendigunean; lepatu edo lepotu, Oñatin.

Bizkaiko eskualde batzuetan mochar hitza erabiltzen zen.

7. Lursailera aldatzeaGehienbat neguan eta udaberrian, landareak garraiatzen ziren foru erakundeetako mintegitik aldatu behar ziren lekura, non ez zen aldez aurreko prestalanik egiten. Gehienetan ilargia ez zen kontuan hartzen, nahiz toki batzuetan ilargi berria gomendatzen zen pagoarentzat, eta beheraldia haritzarentzat. Zuloak aitzurrez egiten zituzten lauki eran eta, zuzen haz zedin landarea bihur batez edo hiru makilen bidez finkaturik kokatzen zen. Mintegitik zetozen landareen kasuan, bi aukera zegoen. Ataunen eta Eskoriatzan gertatzen zen bezala, jadanik mozturik etor zitezkeen: tantai edo gida nagusia mozturik, zeharkako adarrak prestaturik eta behealdeko adaxkak inausirik; hortaz, enborra laua eta ohikoa baino zuriagoa zen -Ataunen aldapagoak esaten zieten-. Halaber, geroago tratatzekoa zen gida nagusia atxikitzen zuen landare bat izan zitekeen.

Jorra lanak urtean behin egiten ziren edo beharrezkotzat jotzen zutenean, lur eremua eta belar txarrrak nolakoak ziren. Kasu batzuetan, aldatzeko saila landarea babestu eta itzal egingo zioten lahardi, sasitza edo iralekuetan jartzea gomendatzen zen.

8. Tantaiaren lehen mozketaLandarea mintegitik prestaturik ez zetorrenean, 20 urtera eta 2’5-3 metrora iristean, gida nagusia mozten zioten

44

-zerraz edo eskuarekin berarekin-, mozketa lortzeko alboko adarrak utzi eta behealdeko adarrak garbitzen zituzten. Hala egiten zen hainbat lekutan, hala nola Belauntza, Eibar, Eskoriatza, Oñati -pagolinderoa esaten zioten bertan- edo Ubiden.

9. Hurrenez hurrengo inausketakBehin hostoa zuhaitzetik eroriz gero, inausketak egin zitezkeen, uste baitzuten izerdia sustraietan babesten den unea dela eta zuhaitzari kalte gutxiago egiten zaiola. Hala, beraz, inausketa azaroaren eta martxoaren artean egin ohi zen, nahiz urtarrila izan hilik gomendagarriena. Pagoa, ahal zela, ilberrian mozten zen -Azkoitian ilargi horren lehen ostiralean-, eta haritza eta gaztaina ilbeheran. Egia esan, garaiko usteen arabera, ilargialdiak errespetatzeak eragina zuen lortu nahi zen egur edo zuraren kalitatean. Inausketa zur edo egur mota eta kalitate jakin bat lortzeko ez eginez gero, ez zuen axola noiz egiten zen eta ez ziren ilargialdiak errespetatzen. Pago egurra lortzeko hobe zen ilberrian inaustea, era horretara su lama iraunkorragoa eta berotze ahalmen handiagokoa bideratzen baitzen; bestelako garai batean inausiz gero, izerditzen hasi eta sutan ura botatzen ahal zuen. Haritzari dagokionez, hilbeheran moztuz gero, pipiak ia ez zion eragiten, zur nerbioak askoz trinkoagoak dira eta.Inausketa egiterakoan, adar guztiak ez ziren mozten, gaztainaren kasuan izan ezik, zuhaitz horri ez baitzitzaion

gidarik uzten. Gainerakoetan, bakarrik adar lodienak eta okerrenak mozten ziren, eta gazteenak bertan uzten ziren -Eskoriatzan eta Aretxabaletan pagotxaraka, txara edo txarakapa esaten zitzaien-, mehe eta zuzenak, tantai modukoak, zuhaitzak hazkunde prozesua haien bidez jarrai zezan. Azkoitia, Belauntza, Eibar edo Urdazubi bezalako lekuetan, zuhaitz berari ez zizkioten adar guztiak batera inausten, baizik eta urtean bi adar besterik ez zioten mozten. Beherago edo gurutzean adarrak izatera, horiek oinetik mozten zituzten. Hala ez izatera, beti tarte txiki edo motzondo bat utzi behar zen, egindako mozketaren azpitik adar bat izatea segurtatu behar zutela. Noizean behin, motzondoaren azalean ebaki edo piko batzuk egitea gomendatzen zen, kimu berriak sor zitezen.

Inausketen erritmoa ere lurzoruaren kalitatearen baitan zegoen. Esaterako, Elosu-Legution gertatzen zen bezala, lurra sakonera gutxikoa zen lekuetan, denbora gehiago uzten zen bi mozketaren artean; lurzoru sakonagoetan, aldiz, denbora gutxiago igarotzen zen mozketen artean.Inausketa batez ere aizkoraz egiten zen, erosotasunagatik eta zerrak ebakidura arrastatzen duelako eta azala leun uzten duelako, eta aizkorak ez, eta hori eraginkorragoa zen kimatzeko orduan. Mozketa kantoi ebakian egin beharra zegoen, ura lurrerantz joan eta putzurik egin ez zedin, eta bakanketa edo matarrasa bidez egin zitekeen; bakanketaren kasuan, lortu nahi zen egurra edo materiala eman zezaketen

45

adar nahiko handiak zituen zuhaitzetan aplikatzen zen. Behin adarra bota ondoren, aizkorak, zerrak eta ziriak erabiltzen ziren. Egur ikatza edo su egurra lortzeko mozturiko adarrak lehortzen uzten ziren zuhaitzaren oinetan uda edo udazkenera arte, eta orduan txondorplazara eramaten zituzten. Ikaztobia neguan eginez gero edo okindegietarako egurra zenean, inausi eta berehala garraiatzen zuten.

47

3. ATALAZUHAITZ MOTZAK XXI. MENDEANZuhaitz motzak Gipuzkoan sortu izanak haietatik eskuratzen ziren ondasunak maximizatu beharrari erantzuten zion. Lehenik ontzigintzaren gainbeherak eta ondoren egur ikatza erregai gisa erabiltzeari uzteak, apurka-apurka, horien erabilgarritasuna gutxitu zuten, harik eta duela zenbait hamarkada mozketa erabat alboratu arte. Orduko zuhaitz motzen inausketa bertan behera utzi zen, eta ez zuten ale berririk sortu. Alabaina, egurra eta zuraren ekoizpena da zuhaitz motzetatik lor daitekeen etekin bakarra? Aspaldidanik ohartu gara, etekin material horietaz gain, zuhaitz motzak beste zenbait zerbitzu garrantzitsu eskaintzen dizkiela komunitateei. Atal honetan zuhaitz motzen bi erabilera azaltzen dira bereziki: paisaia menditarrei eta, ondorioz, lurraldearen identitateari egiten dion ekarpena eta bizidun jakin batzuk mantentzea eta kontserbatzea, era horretara biodibertsitatea mantentzea ahalbidetzen duela.

A. PAISAIA. BALIO KULTURALA ETA ETNOGRAFIKOALeku batetik ikusten den lur hedadurari paisaia deritzaio. Definizio hori oso sinplea da, baina ezinbesteko bi elementuak eskaintzen ditu bere azalpenerako: behatzailea, ikusi behar duena, eta objektua, ikusi beharrekoa. Hortaz, ez da paisaiarik egongo hori ikusi eta interpretatzen duen pertsonarik ez badago. Hots, alderdi materialez gain (formak, egiturak, koloreak...), paisaiak gizarte osagai argia du. Ideia horretan sakonduz, Paisaiaren Europako Hitzarmenak honela definitzen du: bertako bizilagunek beren modura hautematen duten lurraldearen edozein zati da, eta haren izaera, natura edota giza faktoreen ekintza eta elkarrekintzen emaitza da.

Gaur paisaiarekiko dugun kezkaren oinarria paisaiak kultura, ekologia, ingurumen eta gizartearen alorretan eginkizun garrantzitsua betetzen duelako ziurtasuna da. Baliabide onuragarria da ekonomia jarduerarentzat eta tokiko kulturak eratzen, gizakien ongizatea

ezartzen eta identitatea zehazten laguntzen du.Zuhaitz motzak askoz ugariagoak dira Gipuzkoan beste hainbat lurraldetan baino, eta eskualdearen osagai bereizgarria izanik, identitatearen parte bilakatu dira. 500 metrotik gorago dagoen Gipuzkoa menditarraren zati dira eta Lurralde Historikoaren leku adierazgarrienetariko batzuetan kokaturik daude. Zenbait kasutan multzo txikitan biltzen dira eta beste batzuetan ehunka hektareako basoak osatzen dituzte. Karearria, larre berdeak (ardi latxa, behi eta behorren taldeek baliatzen dituztenak), artzainen saroiak eta pagadiak dira Gipuzkoako eremu

garai horien ezaugarriak. Zenbaitetan baso horiek hezigabeak dira eta beste batzuetan zuhaitz motzez osaturikoak. Normalean, zuhaitz motzen multzo txikiak aurki daitezke Gipuzkoako mendietan han-hemen agertzen diren ermiten inguruan, inguruko haranetako biztanleen biltoki tradizionalak direnak.

Paisaia kulturalak esaten zaie naturaren eta gizakien elkarrekintzatik sortzen direnei. Urtetan zehar gizarteak eta giza kokalekuek izandako bilakaera erakusten dute, ingurumenaren eta indar sozial, kultural eta ekonomikoen eraginpean.

Zuhaitz motzak dudarik gabe paisaia kultural mota bat dira. Gizakiek belaunaldiz belaunaldi elementu natural

batzuk (hainbat espezietako zuhaitzak) erabiltzearen ondorioz sortu dira zura (etxebizitzen habeak, ontzioletarako eskorak edo ontzietaralo masterdiak) eta egurra eskuratzeko, eta hori zuhaitzaren existentziarekin berarekin eta abelazkuntzarekin bateragarri egiten zutela.

Gizarte zein ekonomika aldaketek islada izan dute zuhaitz motzetan eta horiek paisaian izan duten presentzian. Ontzigintzarako zuraren eskariak zuhaitz motzen sorrera eragin zuen, eta zuhaitz horiek zabalduz joan ziren kostaldetik barnealdera. Hasiera batean, gidaturiko zuhaitz motzak edo ipinabarrak bide ziren, ontzien piezak lortzea helburu. Geroago, ontziolak desagertzearekin

50

batera, zuhaitz motz mota horiek ere desagertuz joan ziren Gipuzkoako mendietatik, eta gidatu gabeko zuhaitz motzek ordezkatu zituzten. Azken urteotan, inausketak bertan behera utzi eta, beste aldaketa bat gertatu da. Gaur egun bereizgarria den zuhaitz motzak adar lodiak ditu gurutzearen gainean, baina antzina oso urria omen zen mota hori. 10-20 urtean behin egiten ziren inausketek adar nagusien diametroa handia izatea eragozten zuten, eta ez zuten gaur egun ohikoa den garaiera lortzen.Paisaia kulturalak ez dira aldaezinak eta zuhaitz motzen paisaia ez da salbuespen bat. Zuhaitzek haztean eta handitzean izaten duten aldaketa morfologikoaz gain, ingurunea ere egokituz joan da batera garatu diren egoera sozial, ekonomiko eta administratiboetara, eta ingurumenari erantzunez.

Zuhaitz motzez osaturiko Gipuzkoako paisaiek erakustera ematen digute lurraldeko ontzigintzaren iragana, haranen lehenengo industrializazioa eta gaur egun desagertu diren zenbait ogibide (olagizonak, baso mutilak, arbastatzaileak, ikazkinak, zurginak, arotzak, erriberako arotzak...).

Gaur egun paisaiak babestu, kudeatu eta kontserbatzearen aldeko jarrera bat dago. Horren arrazoia: paisaia baliabide garrantzitsua delako iritzia, bai gizabanakoaren eta gizartearen bizi kalitaterako, bai jarduera ekonomikorako. Zuhaitz motzen paisaia paisaia kulturala izateak a zuhaitzak berriro erabiltzera behartzen du. Hori ez bada egiten, eta edozein bizidunekin

gertatzen den bezala, zahartzaroa, heriotza eta desagerpena iritsiko zaie

B. FUNTZIO EKOLOGIKOAK ETA LOTURIKO BIODIBERTSITATEA

Zuhaitz motzak multzotan azaltzen dira normalean eta askotariko hedadura duten baso eta zuhaiztiak moldatzen dituzte. Banakako zuhaitzak ez dira hain ohikoak. Edonola ere, zuhaitz motzak habitat zabalagoen parte izanik, hainbat espezie tipiko eta bereizgarrirekin bizi dira. Espezie horietako batzuk oso espezifikoak izanik, nitxo jakin batzuk erabiltzen dituzte eta oso zaila dute bestelako ingurumen baldintzetan garatzea. Beste batzuek, ordea, bizi espektro zabalak dituzte eta hainbat habitat eta ingurumenetan gara daitezke. Euskal Herriko baso gehienak zuhaitz gazteek osatzen dituzte, nahiz eta horietako batzuen eitea ikusgarria izan. Basoen egitura hori mendetan zehar jasan duten ustiapenaren ondorio da. Hori dela eta, gehienbat espezie generalistek, moldagarriek eta hainbat baliabide mota erabil ditzaketenek kolonizatu ohi dituzte baso gazte horiek.Oso gutxi dira zuhaitz helduak, ehun urtetik gorakoak, zahartzen hasitakoak eta ahuldurik daudenak, zulo asko dituztenak, usteltze fase desberdineko zura dutenak... Mikroingurune aniztasun hori dela eta, zuhaitz zaharrek basoko biodibertsitatearen gordailu zeregina betetzen dute, hainbat espeziek zulo eta egur ustelaren beharra baitute, neurri batean edo bestean, beren ziklo biologikoa osatu ahal izateko.

51

Euskal Herriko basoetako zuhaitz zaharren urritasuna dela eta, zenbait espeziek zuhaitz motzetan aurkitzen dute ezinbestekoa zaien ingurunea. Zuhaitz motzek normalean izandako inausketa handien ondorioz agertu diren zauri eta ustelduretan oso ingurune bereziak sortzen dira, zenbait bizidun haztea ahalbidetzen dutenak. Izan ere, zuhaitz motzen enborretan espezie ugari bizi dira, landare, animalia nahiz fungi erreinuetakoak.

Zuhaitz motzen enbor eta adarren gainean finkatzen dira landare espezie asko, hala nola algak, likenak, goroldioak eta iratzeak. Batzuetan zuhaitz motz handien gainean goi mailako landareak hazten dira, baita zuhaitz edo zuhaixkak ere. Organismo horien presentzia garrantzitsua da intsektu espezie askorentzat, nitxo egokiak baitituzte bertan elikatu eta babesteko.

Zuhaitz motzen usteldurak eta zur hila ezinbestekoak dira onddo jakin batzuk garatu ahal izateko. Bertan bizi diren onddo espezien dibertsitatea oso handia da. Zenbaitek elkarte sinbiotikoak osatzen dituzte, “mikorrizak” deiturikoak. Mikorrizetan zuhaitzaren sustrai txikiak onddoaren hifekin elkartzen dira, bi organismoen onurarako. Beste onddo batzuk saprofitoak dira eta zuhaitzaren hondakinez elikatzen dira;

52

bai zuhaitza hil ondoren edo usteltze fasean dagoenean, baita sortzen dituen hondakin organikoez (hostoak, adarrak, etab.) baliatu ere. Badira zuraren usteltze fase bakoitzean espezializaturiko onddoak, fase batetik bestera ustelketak aurrera egin ahala, onddo espezie desberdinen segida bat sortzen delarik, usteltzen hasi eta naturan desagertu arte.

Ehun urte baino gehiago duten zuhaitzen eta ornogabe saproxilikoen arteko erlazioa ezaguna da aspaldidanik. Saproxilikoek ornogabe talde zabal bat osatzen dute, eta horien bizi zikloaren zehar -funtsean, larba fasean eta ugalketan- ezinbestekoa da haientzat zuhaitzen zur hila edo zahartua eta zurean dauden onddoen edo beste saproxilikoen presentzia.

Ezagunenen artean koleopteroak edo kakalardo saproxilikoak daude, hala nola arkanbelea (Lucanus cervus), zuhaitz hostoerorkor guztien lurrazpian dauden zati organiko handi eta hiletan bizi dena (motzondoak, sustraiak, zuhaitz bizien zatiak edo zuhaitz hilen hondakinak).

Rosalia alpina oso espezie ikusgarria da eta, funtsean, pago zura lehortuaren mende bizi da. Ondorioz, oso ugaria ere izaten da zuhaitz motzak dituzten baso batzuetan. Kontserbazioari begira espezie honek interes nabarmena du eta Europar Batasunak lehentasunezko espezien artean dauka.

Osmoderma eremita lehentasunezko beste espezie bat da, nahiz eta estetikoki horren ikusgarria ez izan. Kakalardo beltz handi hau Gipuzkoako zuhaitz hostozabalen hutsune handietan bizi

da eta gaur egun arte zuhaitz motzetan besterik ez dugu ikusi.Hala ere, Gipuzkoako basoetako koleoptero saproxilikoen zerrenda oso luzea da eta ehun espezie baino gehiago biltzen ditu.

Zuhaitz motzak hegaztientzat ere garrantzitsuak dira. Ustez, gutxienez basoko hegaztien herenak zuhaitz zuloen eta zur hilaren beharra du, bertan aurkitzen baitituzte habiak egiteko hutsuneak edo elikagai iturriak.

Zuhaitz hauekin loturiko hegaztien artean okilak nabarmentzen dira. Zuhaitz helduen enbor lodiak zulatuz beren habiak egiten dituzte, baita beste espezie batzuek balia ditzaketen hutsuneak sortu ere. Gerora beste zenbait espeziek balia ditzakete zuhaitzen hutsune berri horiek.

Gaueko hegazti harrapari gehienek hutsune egokiak dituzten zuhaitzak behar dituzte habiak egiteko, hala nola urubia, basoan soilik bizi den espeziea. Baina landa eta landazabal inguruneetara moldatu diren beste espezie batzuek, hala nola hontza, mozoloa edo hontz

53

zuria, noizean behin zuhaitz hutsuneetan hazten dituzte beren umeak. Hegazti txikiek ere, zenbait paseriforme adibidez, hutsune eta zulo txikiak behar dituzte habiak egiteko, horien artean: garrapoa, gerri-txori arrunta, amilotx urdina edo kaskabeltz txikia. Espezie horiek ohikoak dira zuhaiz motzak dauden lekuetan. Ugaztunen artean zuhaitz zaharrekin lotura gehien duen taldeetako bat kiropteroena da, hots, baso saguzarreena. Hegalari txiki horiek ezinbestekoak dituzte zuhaitzen pitzadura eta zuloak egunean zehar atsedena hartzeko. Zuhaitz hauen ingurunea elikatzeko leku egokia izan ohi da, intsektuen presentzia dela eta. Animalien artean, saguzarrena da espezie mehatxatu gehien dituen taldeetako bat, batez ere izurriteak kontrolatzeko erabiltzen diren intsektizidengati. Baso kiropteroen kasuan, baso helduen

urritasunak larriagotzen du egitate hori, habitat horietan, hain zuzen ere, lortzen baitute espezie horiek populazio dentsitate handiena. Hala, beraz, espezie horietako askok zuhaitz motzen beharra dute bizi ahal izateko. Zuhaitz motzak egon ezean, gure basoetatik desagurtuko lirateke eta kasu askotan oso zaila litzateke berriz ere kolonizatzeko aukera izatea, horien barreiatze ahalmen eskasa dela eta.

Biodibertsitatea kontserbatzeko ardura agerikoa da gaur egun. Hala ere, basoetan hurrenez hurren egindako inbentarioetatik eskuratu diren azken datuen arabera, baikorrak izan gaitezke, gaur egun gure basoak heldutasun areagotze prozesu geldian abian direlako eta zuhaitz zaharren kopurua gero eta handiagoa delako. Hori ezinbestekoa da baso komunitate zabal eta egonkorrak mantenduko baditugu. Gaur egungo aleak heldutasunera iritsi arte, beste

55

zuhaitz mota batzuek eskaini beharko dituzte mikroinguru egoki horiek, hain espezie baliotsu eta bereziak bizirik manten daitezen. Egoera hau Europako baso gehienena da. Europako iparraldean, Suedian adibidez, zuhaitzen zahartze prozesua azkartzeko teknika batzuk erabiltzen ari dira baso oso gazteetan. Hori lortzeko hutsune eta zauri mota desberdinak eragiten dizkiete enborretan nahiz adarretan. Hala, baso horietan espezie bereziak garatu eta mantentzeko ingurune egokiak lortzen dituzte, naturaren berezko dinamikak zuhaitz zaharrez hornituriko baso heldua sortuko duen arte.Gipuzkoan, ikazkinen eta olagizonen lanari esker, funtzio horiek bete ditzaketen zuhaitz ugari topatzen dugu. Horiek beharrezkoak dira baso biodibertsitatea kontserbatu ahal izateko, gure basoek heldutasun nahikoa lortu arte.

C. ZUHAITZ MOTZEN ARAZOAK. DESAGERTZEKO ARRISKUA

XX. mendearen bigarren erdialdean gertaturiko aldaketa sozioekonomikoek zuhaitz motzak ia guztiz desagertzea ekarri zuten. Landa aldea jendegabetu izanak, lehen sektorearen produktibitatea handitu beharrak eta erregai fosilen oldarrak zuhaitz motzen inausketak bertan behera uztea eragin zuten. Lehen 10-20 urtean behin mozten zituzten adar horiek eta zikloa berriro hasten zen. Inausketa alde batera utzirik,

enbor nagusiaren gaineko adarrak haziz joan ziren, lodiera handitu zuten eta geroz eta biomasa gehiago bilduz joan zen. Prozesu etengabe horrek zuhaitzen grabitate zentroa gero eta gorago kokarazi du, egonkortasunaren aldetik kaltegarria dena eta zuhaitzak arian-arian ahuldu egiten dituena.

Urtero-urtero zuhaitz kopuru handi batek hausturak jasaten ditu, ez bakarrik adarretan, baita zuhaitzaren oinarrian ere, enbor asko hutsik edo usteldurik baitaude. Haustura horietariko batzuk elurteen ondorioz gertatzen dira. Inausi gabeko zuhaitz motzen bereizgarri diren adaburu handiek elur asko atxikitzen dute, eta behin eta berriz inausiriko enbor ahulduak eta usteldurek jotakoak, pisuari eutsirik, hautsi egiten dira.

Hona bi adibide, arazoaren larritasunaren erakusgarri. Euskal Autonomia Erkidegoko Baso Inbentarioan birneurturiko lursailen arabera, 1996 eta 2005 urteen artean Gipuzkoako basoetatik 20.000 pago motz inguru desagertu ziren, guztien %8 inguru. Hala ere, ez dakigu zenbat diren motozerrak edo aizkorak boteak eta zenbat arrazoi naturalek hildakoak.

Bestalde, Oielekun, 200 hektarea inguruko pagadi motzean, kalkuluen arabera 10-12 pago galtzen dira urtero elur eta haizeteen ondorioz.

Hortaz, prozesu nahiko azkarra da, Gipuzkoako mendietatik zuhaitz motzak pixkaka desagertaraziko dituena. Prozesu hori lehengoratzea ezin daiteke espero, gaur egun ez baitira zuhaitz motz berriak

56

sortzen lehen egiten zen moduan, hau da, zuhaitz hezigabeak inausten edo zuhaitz berriak landatzen.

D. ZUHAITZEN MOZKETA, BASO HABITATEN KUDEAKETAREN ATALA

Jadanik azaldu ditugu zuhaitz motzen kontserbazioa bultzatzeko arrazoiak. Izan ere, basoen elementu funtzionalak dira, basoei heterogeneotasun espaziala ematen baitiete, eta ohitura eta bizimodu ez hain zaharren emaitza den paisaia kultural baten osagai bereizgarriak dira.

Era berean, duela 25 urte baino gehiago arrazoi horiek bultzatu bide zuten Gipuzkoako Foru Aldundia baso apartekoen jabe ziren partikularren artean dirulaguntzak banatzera, beren lurretan zeuden zuhaitz zaharrak eta zuhaitz motzak kontserba zitzaten. Baso sistemen kudeaketan ikuspegi kontserbazionistatik emandako lehen pausoa izan zen hura.

LIFE Aiako Harria eta LIFE+ Biodibertsitatea eta zuhaitz motzak proiektuak elkarren segidan gauzatzeak azpimarratu egin du zuhaitz motzen garrantzia hainbat espezieren habitat gisa; horien artean Europako Kontseiluarentzat lehentasuna duten Rosalia alpina eta Osmoderma eremita koleoptero espezieak.

LIFE Aiako Harria proiektuaren emaitzek zuzenean ikusarazten zuten zuhaitz motzen ekarpena baso biodibertsitatearen kontserbazioan,

eta LIFE+ Biodibertsitatea eta zuhaitz motzak proiektua funtsezkoa izan da inguru naturalean ekiten hasteko eta zuhaitz mota berezi hauen kontserbazioan modu zuzenean lan egiteko.

Hala ere, zalantza asko dago egungo LIFE proiektua behin amaiturik zer gertatuko ote den, harekin batera diru funtsa ere desagertu baitaiteke. Diru horrek eginkizun garrantzitsua du, Gipuzkoako basoen kontserbazioa eta hobekuntza bermatzen baititu, zuhaitz motzen babesaren bidez eta etorkizunean zuhaitz motz berriak sortuz.

Ziurgabetasun hori gainditu ahal izateko kontserbazio helburuak, zentzu zabalean eta epe luzera, erantsi behar zaizkie baso ekosistemei, halako eran non kudeaketa orekatu bat sortuko den, kontserbatzeko ekintzak eta ekoizpen helburuak uztartuko dituena.

Baso sistema helduak, egitura eta funtzio ekologiko egokiak izango dituztenak, lortzeko beharrezkoak diren jarduera guztien artean, batzuk kudeaketari erraz eranstekoak dira, eta bakarrik kudeatzaileen borondatea behar da horiek gauzatzeko. Kontua da, adibidez, koleoptero saproxilikoek kolonizatu duten zur hila errespetatzea haien bizi zikloa hasi ondoren, edo zuhaitz helduak edo ahulduak ez markatzea bakanketarako edo egurretarako erabil ez daitezen.

Beste jarduera batzuek, aitzitik, ahalegin handiagoa eskatzen dute, hala nola

mozketarako inausketak berak, eta badirudi eraginkorrak izateko etekin ekonomiko bati lotuta joan behar dutela aldian behingo mozketak erabakiko dituenarentzat. Basoko biomasaren merkatu hasiberria egur eskariaren iturri bat izan liteke tokiko inguruneak erregaiez hornitzeko, galdara txikietan edo etxebizitza tradizionaletan; bestalde, zuhaitza oinetik ebaki ordez, adarren ebakitze selektiboa (mozketa) aukera egokia izan liteke.

59

4. ATALAKONTSERBAZIO AHALEGINAK

Gero eta onartuago dago zuhaitz motzek duten garrantzia biodibertsitatearen kontserbazioan, ondare genetikoan eta euskaldunen herentzia kulturalean nahiz historikoan. Hala ere, onarpen horrek ez dakar berekin zuhaitzen kontserbaziorako sustapen neurririk. Alderantziz, baso jabe askorentzat finantza karga bat da, kontserbazio aktiboak inbertsio garrantzitsuak eskatzen baititu; bai eta karga legal bat ere, administrazioak batzuetan mugak jartzen dituelako baso lan jakin batzuk burutu nahi izanez gero. Egoera horretan, jabe askok bertan behera utzi dituzte horiek. Mozketa lanen errentagarritasun ezaz gain, zuhaitz motzen jabeek beste arazo praktiko batzuk dituzte: jabetzaren egitura (zuhaitz motz asko tamaina txikiko lursailetan kokaturik daude) edo lursailen kokapen geografikoa (leku garaietan daude, etekin gutxiko lurrak dira eta basoko bide sareetatik urrun daude). Azken urteetan jabe pribatuek bultzaturiko ekintzak urriak izan dira, eta espazioan oso mugatuak. Hala ere, azken urteetan zuhaitz motzekin

loturiko kontserbazio ekintzak apurka-apurka zabaltzen ari dira Euskadin administrazioak bultzaturik. Ondoko ekimenen zerrenda erakunde publiko bultzatzailearen arabera banakatzen da, eta azpimarratzekoa da abian jarri diren ekimenen aniztasuna.Hala ere, hemen aipaturiko neurri zehatzez haratago, nabarmentzekoa da azken urteetan jabe, basozain eta baso teknikari askoren baitan izan den pentsamolde aldaketa. Zuhaitz motz zaharrak markatu eta botatzeko aleak izatetik, egurra eskuratzeko edota, haien balio komertzial eskasa zela eta, basoko edozein esku hartzetan ebakitzekoak izatetik, balio kultural eta naturalengatik errespetatuak izatera pasa dira. Azken urteetan lorturiko emaitzak agerikoak dira, bai zuhaitz horiei loturiko biodibertsitatea handitzeari dagokionez, bai ondasun genetikoaren kontserbazioari dagokionez.Foru aldundiek, baso administrazioaren arduradun gisa, mendi publikoen kudeaketa eta mendi pribatuen babesa bere gain duela, zuhaitz zahar eta zuhaitz motzen kontserbazioari loturiko hainbat lan garatu dituzte:

60

• Kontzientziazio lana jabe pribatu eta udalekin eta prestakuntza lana basozain eta baso teknikariekin, egitura horiek eta zur hila kontserbatzearen garrantziaz ohar daitezen.

• Soilguneak inguruko oinetan, zuhaitz motzei laguntzeko eta zenbaitetan horiek “itotzea” ekiditeko.

• “Etendako” pagadi motzak (hau da, duela zenbait hamarkada inausteari utziriko zuhaitz motzak) berriro bideratzeko saioak eta zur hilaren garrantzia sustatzea

• “Etendako” pagadi motzak bideratzeko lanak mekanizatzeko saioak.

• Elektrizitate lineak garbitu edo zabaltzerakoan mozketa lanak kudeatzea eta horien jarraipenaren ardura.

• Hostozabal masetan gara litezkeen ekintzei buruzko aholkularitza, jabe pribatu eta udalen eskaereei erantzunez.

• Zuhaitz motzak dituzten lurrak eskuratzea.

A. GIPUZKOA

Pagadi motzei dagokienez, Gipuzkoa da eremu handiena hartzen duen euskal lurraldea. Euskal Autonomia Erkidegoko Baso Inbentarioaren datuen arabera, Gipuzkoako pagadiek 15.000 hektarea hartzen dituzte. Eremu horretatik zuhaitz motzek ia 7.200 hektarea hartuko lituzkete, nahiz eta horietatik soilik 3.000 hektarea zuhaitz motz gutxi-asko garbiak izan.

61

Gipuzkoako Foru Aldundia bereziki aktiboa izan da zuhaitz zaharrak babesteko ekimenen alorrean, pagadi motzek eremu handiena hartzen duten euskal lurraldea baita:

• Baso soilketak ez egiteagatik bideraturiko ordainketei buruzko ikerketa (2007). Gutxienez 20 urtez zuhaitzak kontserbatzeko konpromisoaren truke diru laguntzak jaso dituzten zuhaizti pribatuko lursailen inbentarioa egiten du lan honek. Era horretara, 1988az geroztik 164 hektareatan 16.600 zuhaitz ebakitzea saihestu da, horietatik 7.300 pagoak eta 7.000 haritzak ziren, guztira 2.000 inguru zuhaitz motz.

• “Gipuzkoako zuhaitz apartekoak” lana, IKTri eskatua (2009). Basozaintzak Gipuzkoako ehun inguru zuhaitz handi eta ikusgarriri buruz bilduriko datuetan oinarrituriko lana da. Zuhaitz horietako batzuk zuhaitz motzak dira eta etorkizunean Eusko Jaurlaritzak zuhaitz apartekoak izendatzeko hautagaiak izan daitezke.

• 2005 eta 2010 urte bitartean LIFE Aiako Harria proiektua garatu zen Gipuzkoako Foru Aldundiak ere bultzaturik. Proiektuak zuhaitz motzen kontserbazioan Europako hainbat aditurekin harremanetan jartzea ahalbidetu zuen eta pagadi

62

motzetan hainbat kontserbazio jarduera zehatz bultzatu zituen Aiako Harriko Parke Naturalean eta GKLn, Oielekun (Oiartzun) bereziki.

• Nabarmentzekoa da LIFE+ Biodibertsitatea eta zuhaitz motzak edo, izen luzeagoz, “Gipuzkoan *Osmoderma eremita, *Rosalia alpina eta garrantzi komunitarioko beste espezie saproxilikoen habitaten erabilera eta kontserbazioa” proiektua. 2010-2013 denbora bitartean garatu den proiektu hori elkarri loturiko hainbat ekintzaz osaturik dago, Gipuzkoako mendietako bost GKLtan egitekoak: Aiako Harria, Aizkorri-Aratz, Aralar, Pagoeta eta Hernio-Gazume.

B. EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOAN

Eusko Jaurlaritzak ia baso eskumenik ez izan arren, zenbait neurri hartu ditu zuhaitz motzei buruzko ezagupena zabaltzeko eta babes maila handitzeko, hala nola:

• Zuhaitz apartekoak izendatzeaLegeria ekainaren 30eko 16/1994 Legean, Euskal Herriko Natura Babestekoa, oinarritzen da, bereziki 16. atalean:

“Zuhaitz aparteko, ezaugarri ez-ohizko edo nabarmenengatik (tamaina, adina, historia, edertasuna, kokapena eta abarra dela eta) babes berezia merezi duten zuhaitz-aleei deritzegu.”

Maiatzaren 16ko 265/1995 Dekretuak 14 zuhaitz berezi izendatu zituen, eta otsailaren 11ko 23/1997 Dekretuak gainerako 11 zuhaitzak, horiek guztiak zegozkien Foru Aldundiek proposaturik. 1997az geroztik ez da zuhaitz berezi gehiagorik izendatu5. Euskadin aparteko izendaturiko 25 zuhaitzetako batzuk zuhaitz motzak dira, hala nola Altzoko pagoa Gipuzkoan edo Angostoko zin egileen artea Araban.

• ArgitalpenakLiburu batzuk argitaratu dira Euskadin aparteko izendatu edo hori lortzeko hautagai diren zuhaitzei buruz.

• Arbolazaintzari buruzko jardunaldiak

Itsasmendikoi institutuak jardunaldi horietako batzuk antolatu ditu eta horietan zuhaitz monumentalek eta zuhaitz motzek arreta berezia jaso ohi dute. 2009an Mendi Ingeniarien Elkartearen Euskadiko Ordezkaritzak hartu zuen txanda eta Derion Zuhaitz zahar eta zuhaitz motzei buruzko jardunaldia antolatu zuen.

• Arabako Foru AldundiaArabako Foru Aldundiak mendi publikoari dagokion eremu handi bat (150.000 hektarea inguru) kudeatzen du, baita mendi publikoetan kokaturiko pagadi eremu nabarmen bat ere (30.000 hektarea inguru, Euskadiko pagadien %60) kudeatzen ditu. Mendi horietan

5. Zuhaitz horien zerrenda eta kokapena http://www.ingurumena.ejgv.euskadi.net/ webgunean aurkitu daiteke.

63

zuhaizti motzek harturiko eremua ez da handiegia kuantitatiboki, baina balio kualitatibo handia dute, han-hemen biltzen baitira interes natural nabarmeneko txokoetan, Euskadin bakanak direlako eta balio naturalistiko handia dutelako.

Azken urteetan zuhaizti motz horietan burutu diren ekintzetariko batzuk:

- Ekimenak Arimotz aldeko (Munain eta Okarizeko mendiak) haritz motz monumentalen ikerketa, zabalkunde eta egokitzapen lanak.

- Interes kultural handiko zuhaiztietan Baso Erreserbak sortzea, Mendiei buruzko 11/2007 Foru Araua aplikatuz

- Parke Naturaletan: Gorbeia, Aizkorri-Aratz eta Izki. Lehenengoan Baso Kudeaketarako Planak egitea lortu da Urkabustaiz, Zuia eta Zigoitiako pagadi motz publikoetan eta dauden dozena bat haritz zahar birmoztu dira Mairulegorreta inguruan (Gopegi). Bigarrenari dagokionez, Zalduondo eta Gordoako haritz motz monumentalak inbentariatu dira eta horien inguruan zenbait ekintza puntual planifikatu eta abiarazi dira. Hirugarrenean, Pro-Izki izeneko LIFE+ proiektu berria onartu berri da eta horren bidez hariztiak eta horiei loturiko biodibertsitatea kontserbatzeko hainbat ekintza abiarazteakoak dira.

• Bizkaiko Foru AldundiaBizkaiko Foru Aldundiak zenbait ekintza burutu ditu bere zuhaitz motzen eremua handitu eta mendi horiek leheneratu edo kontserbatzeko asmoz:

• 11/97 Araua, bertako baso espezie zenbaiten Araubide espezifikoa, onartzea. Arau horri esker hostozabal ale eta zuhaizti naturalak ez ebakitzea eta babestea lortu da, zuhaitz motzak barne.

• Antonio Buesaren “Bizkaiko Pagoa” liburua argitaratzea. Bertan egileak zuhaitz espezie honekin duen esperientzia deskribatzen du, baita Otxandioko pagadi motzean basoak leheneratzerako egin dituen ekintza aitzindariak ere (Limitadua EPM).

• Jabetza pribatuko pagadi motzen lursailak eskuratzea Parke Naturaletan. 2002an Bizkaiko Foru Aldundiak IKTri eskatu zion Gorbeiako Parke Naturaleko Bizkaia aldeko ondare mendietan berriki erositako zenbait pagadiren (165 hektarea inguru) Kudeaketa plana egitea.

• 2009-2012 urte bitartean Zeanuriko (Gorbeiako Parke Naturala) eta Urkiola inguruko zenbait pagaditan mozketa lanak berreskuratzeko jarduerak, baso horiek kontserbatzeko eta, ahal zen lekuetan, baso eta larre gisa erabiltzea bideratzeko.

• UdalakUdalak edo Kontzejuak (Araban) bezalako Toki Erakundeak Euskadiko

64

mendi publikoen gehiengoaren jabe dira, baita bertako zuhaizti motzenak ere. Aipatzekoak dira Amurrioko Udalaren babesarekin Trepalari elkarteak Goikomendi-Kuxkumendi pagadi motzean burutu dituen azken jarduerak; mendi publiko horretan ikaztegi bat eta ibilbide interpretatibo batzuk berreskuratu dira. Horretaz gain, birmozteko lanak egin dira Armentiako (Gasteiz) basoko dozena bat erkametzetan.Gipuzkoa eta Nafarroako hainbat udal jarrera oso aktiboa erakusten ari dira bertako pagadi motzetan ekimenak sortu eta planifikatzerakoan:

• Oiartzunen, Oielekuko pagadian, mozketa berreskuratzeko hainbat ekintza burutu dira azken hamarkadan.

• Eibarren, Arrate eta San Romaneko (Usartzatik Kalamuraino) pagadi motzak mantentzeko ekintzak planifikatzen ari dira.

• Azpeitiak Izarraitz mendian pagadi motzez hornituriko ondare lursailak ditu.

• Nafarroaren kasuan, Leitza eta Jauntsaratseko pagoetan hainbat birmozketa jarduera hasi izana aipatu behar da, baita horrek komunikabideetan izandako oihartzuna ere.

• Beste eragile batzuk• Esparru publikoaz kanpo,

Nafarroako zuhaitz eta baso helduen kontserbaziorako elkartearen (www.arbolesviejos.org/) ekintzak

aipatu behar dira, Nafarroako zuhaitz zaharren aberastasuna ezagutzera emateko aldian behingo irteerak antolatzen baitituzte.

• Eusko Ikaskuntzaren baitako Asmoz Fundazioak 2011n “Zuhaitz motzak: tradizioa, kudeaketa eta kontserbazioa” izeneko online ikastaroa antolatu zuen arrakasta handiz, eta berrtan eragile eta gaian aditu askok parte hartu zuten. Era berean, 2012an Asmoz Fundazioak, HAZI Korporazioarekin lankidetzan, iraupen laburragoko beste online ikastaro berri bat antolatu zuen, “Zuhaitz motzen iragana, oraingoa eta etorkizuna” izenburukoa. Bi ikastaro horien txostenak internet bidez eskura daitezke.

C. BESTE LEKU BATZUETAN

Gaur egun Gaztela eta Leongo mendi batzuetan saiakuntza berriak burutzen ari dira zuhaitz motzak sortzeko asmoarekin, baso prozesagailuak erabiliz. Egurraren prezioa igotzeak basogintza tratamenduak gauzatzea laguntzen du hostozabalen mendi horietan.

Leongo iparraldeko mendi publiko bat (Dehesa de Corrales) dugu horren adibide. Antzina dehesa bihurturik, gaur egun amezti (Quercus pyrenaica) trinkoa da, bertako zuhaitzek batez beste diametro apala dute eta mozketa egindakoan zepak eta errotiko kimuak ugari hazten dira. Kasu honetan

65

saiakuntza autofinantzatu egiten da sorturiko egurraren salmentari esker, baina Burgosko beste mendi publiko batean (Demanda mendilerroa) burutzen ari den antzeko jarduera batek Hobekuntzarako Dirutik eskuratzen du laguntza, eta bizilagunak egurraz hornitzea du helburu.

Ametz moztuen kimu berriak kontrolatzea eta etorkizuna duten oinetan kimu epikormikorik ez ateratzea da aurreko jarduera horien ideia nagusia. Horretarako, etorkizunik gabeko ametzen enborrak 3-4 metroko garaieran mozten dira, garaiera horretan oin motz gisa berriz ere kima daitezen, etorkizuna duten enborrekin lehiatzera iritsi gabe.

Saiakuntza berritzaile hauek hasiera batean arrakasta dutela dirudi, garestiegiak ez izateaz gain (egurrak interes komertziala du), aurrera atera daiteezken zuhaitz masak sortzen dituztelako. Masa horiek etorkizunean kalitatezko zura emango dute, biodibertsitatea lagun dezakeen zuhaitz adartsuez osaturiko subestai bat moldatzen dutela. Mendi horien malda leunek lanen mekanizazio hori errazten dute, baina horrexegatik ezin da topografia malkartsuagoa duten lekuetara esportatu.

Proposamenen atalean, aipatu beharrekoak dira Luis Gilek eta laguntzaileek (Madrilgo UnibertsitatePoliteknikoa) Montejo de la Sierrako pagadian azken 20 urteetan egin dituzten ikerketak. Kudeaketari begira zenbait gomendio egin dituzte, hala nola zuhaitz zahar edota zuhaitz motzei laguntzea, beren inguruan entresaka

eginez, eta zuhaitz motzen biziraupena erraztea, arazo mekanikoak dituzten adarrei ekinez.Dehesaren paisaia iberiko tradizionala zuhaitz motzen multzo izugarri handiak osatua da, gehienetan arteak, artelatzak eta lizarrak biltzen dituena. Dehesa bihurturiko eremu horren kudeaketan bi mutur bereiz daitezke: Salamanca aldeko dehesa, mozketa orokorra eta bizia ageri duen eremuaren adibidea, eta hegoalderagoko eremuak, non mozketa hain ohikoa ez den eta baso Administrazioak inausketa lanak zorrotz arautzen dituen. Azkenik, aipatu beharko genituzke zuhaitzen inausketa jarraietatik sortu diren zenbait paisaia tradizional, nekazaritza paisaia eta baso paisaia: penintsularen ipar-mendebaldeko gaztainondo basoak (soutos), erkametz, zumar eta lizarrez osaturiko antzinako dehesak, Gaztela eta Leon eta Gaztela-Mantxako dehesa bilakaturiko lizardiak, Teruelgo makal motzak... Oro har, paisaia horiek abelazkuntza estentsiboarekin eta horren babesarekin loturik daude, azken mendeetan mantendu diren bezalaxe; horiek arriskuan daude inausketa jarduera hori poliki-poliki galtzen joan baita.

67

5. ATALALIFE+ BIODIBERTSITATEA ETA ZUHAITZ MOTZAK PROIEKTUAREN ESPERIENTZIA

LIFE+ Biodibertsitatea eta Zuhaitz motzak proiektuak 2010eko urtarrilean jarri zen abian Gipuzkoako Foru Aldundiaren (GFA) Nekazaritzako eta Landa Ingurunearen Garapeneko Departamentuaren Mendietako eta Natura Inguruneko Zuzendaritzari esker.

Osmoderma eremita, Rosalia alpina eta garrantzi komunitarioko beste saproxiliko batzuen habitaten erabilera eta kontserbazioa Gipuzkoan da proiektuaren izenburu osoa eta hiru urtekoa zen aurrikusiriko iraunaldia. Hiru milioitik gorako aurrekontua du, horien erdia Europar Batzordeak ekarria.

LIFE proiektuak natura ingurunean kontserbazio ekintza zehatzak abian jartzeko sortu dira, bigarren mailan uzten direlarik azterlanak, ikerlanak eta epe luzerako jarraipenak, premisa

jakin bat baitute abiaburu: ezaguera gure esku dago eta orain hainbat eta hainbat ikerketa urtetan lorturiko jakituria praktikan jartzeko ordua da.

LIFE proiektu honetan GFA menturatu zenean, bazuen aldez aurreko LIFE Aiako Harriaren esperientzia positiboa, Garrantzi Komunitarioko Leku (GKL) horren berezko balioen kontserbazioaren kudeaketan arreta jartzen zuena eta bereziki ibai ertzeko ekosistemez eta pagadiez arduratzen zena.

Aiako Harrian baso jardueren emaitzek, Gipuzkoako beste parke naturaletan lorturikoekin batera, lotura estua erakusten zuten garrantzi komunitarioko koleopteroen (Habitat zuzentarauaren arabera) presentziaren eta zuhaitz motz zaharren artean. Egitate hori azken bultzada izan zen natura babesteko proiektu bat abian jar zedin, zuhaitz motzek epe luzean iraunaraztea bermatzea helburu. Organismo askok gaur egun aurki ditzaketen babesleku bakanetako bat bihurtu da biziro inausiriko zuhaitz mota hori, guztiz

68

erabili eta antropizaturik dauden baso batzuetan, non zuhaitz motzak zuhaizti zaharraren erakusgarririk onena diren.Behin eta berriro aipatu ohi diren biodibertsitatearen aurkako mehatxu garrantzitsuenen artean ondokoak daude: espezieentzako habitat egokien gatera eta horien zatiketa, populazioen hedapena eta banakoen truke genetikoa galarazten duena.

Eta hori da, hain zuzen ere, LIFE+ Biodibertsitatea eta Zuhaitz motzak proiektuaren azken helburua: Gipuzkoan dauden garrantzi komunitarioko koleoptero saproxilikoen habitatak epe luzera kontserbatzea. Hau da, gainbeheran edo hilk eta usteltze fase desberdinetan dauden zuhaitz zaharrenak iraunaraztea, Gipuzkoan zuhaitz motzak kontserbatzea esan nahi duena.

Europar espezialista asko harritu egiten dira ikusirik Gipuzkoako mendietan barrena hedatzen diren ale zahar motzen kopurua, benetako basoak moldatzen dituztenak. Ez dira, inola ere, bakarturik oraindik kontserbatzen diren ale banaka batzuk eta kudeaketa berezia behar dutenak. Zuhaiztiak dira, 300 hektarea ere hartzen dutenak, 100 zuhaitz hektareako dentsitatearekin; horrek eskatzen du ezen halakoak kontserbatzeko kudeaketak kontuan hartu behar dituela basoa erabiltzeko jarraibideak.

A. HELBURUAKProiektuaren helburu orokorra hauxe da: Gipuzkoan dauden garrantzi komunitarioko koleoptero saproxilikoen habitatak epe luzera kontserbatzea zuhaitz motzak iraunaraztearen bidez.

69

Hori lortzeko beste helburu zehatzago batzuk ezarri dira:

• Ikerketa eremu diren bost GKLtan (Aiako Harria, Aizkorri-Aratz, Aralar, Hernio-Gazume eta Pagoeta) dauden Osmoderma eremita, Rosalia alpina, Lucanus cervus eta Cerambyx cerdo espezieei buruzko ezagutza areagotzea.

• Epe luzera, Gipuzkoako mendietako komunitate saproxilikoaren habitat diren zuhaitz motzen baliagarritasuna bermatzea.

• Zuhaitz motzez osaturiko zuhaiztiak ezaugarritzea, baso parametroak parametro ekologikoekin lotuz.

• Epe luzera, zuhaitz motzak eta loturiko biodibertsitatea kontserbatzeko metodologia egokia garatzea.

• Zuhaitz motzen erreserba guneak sortzea.

• Mozketa teknika tradizionalak dokumentatu eta berreskuratzea.

• Europar ezagutza orokorrari ekarpenak egitea zuhaitz motzek duten garrantziari buruz, bai biodibertsitateari begira, bai baso helduen egiturazko elementu jator gisa.

Ahaztu gabe baso biodibertsitatea mantentzeko zuhaitz zaharrek duten garrantziarekiko ingurumen kontzientzia eta sentsibilitatea piztea pertsonen, tokiko bizilagunen eta, oro har, gizarte osoaren baitan.

B. IKERKETA EREMUA

LIFE+ Biodibertsitatea eta Zuhaitz motzak proiektua abian jartzeko Gipuzkoako bost GKL aukeratu dira, baso izaera nabarmenekoak denak: Aiako Harria (6.779 ha); Aizkorri-Aratz (14.947 ha); Aralar (10.962 ha); Hernio-Gazume (2.158 ha) eta Pagoeta (1.336 ha). Guztiak, Hernio-Gazume izan ezik, Parke Naturalak dira gainera, eskualde zein Europa mailan interes handia duten habitat eta espezie ugari barne hartzen dituztenak.

1. irudia. Ikerketa eremu diren GKLen kokapena.

70

C. METODOLOGIAJadanik esana denez, LIFE proiektuek funtsean lurraldean bertan kontserbazio ekintza zehatzak abian jartzea dute helburu. Epe luzera zuhaitz motzen iraupena bermatzeari begira, bi norabidetan ekitea planteatu zen: 1) jadanik inausiriko aleak berriro moztea denboran iraunarazteko eta 2) zuhaitz motz berriak egitea, oraingoak etorkizun hurbilean ordezkatuko dituzten zuhaitz gazteetatik abiatuz. Egitekoa ez da batere erraza gertatu. LIFE+ Biodibertsitatea eta Zuhaitz motzak proiektuaren lan eremuak 36.000 ha baino gehiago baitu, horietatik %22 baino gehiago berezko basoek harturikoak. Lehenik eta behin, jarduera guneak aukeratzerakoan, kontuan hartu ziren mendiaren jabetza publikoa eta haietara iristeko erraztasuna. Gero, lursail ugari bisitatu, horien kudeaketaz arduratzen diren erakundeetako eragileekin hitz egin, eztabaidatu eta sailak berriro

bisitatu behar izan ziren, harik eta lan egiteko sailak eta haietan burutu beharreko jarduerak adostuz joan arte. Azken batean, Ekintza Plana finkatzea.

Proiektuan zehar egiaztatu egin da Ekintza Plan horretan ezarritako jarraibideetako asko egokiak zirela, eta beste batzuk zuzentzen joan dira.

1. Inausiriko zuhaitz zaharrak berriro moztea

Jadanik inausiriko zuhaitz zaharrak, eta seguruenik mozketen zikloa duela mende erdia baino gehiago bertan

71

behera utziak, berriro mozteari aurre egiterakoan kontuan hartu beharra dago haizeak edo elurteek zuhaitza eraisteko arriskua, halako eran non inausketarako lehen irizpidea zuhaitza desorekatu eta arriskuan jar dezaketen adarrak kentzea izango den; adar horiek, normalean, tamaina handikoak izan ohi dira eta, ondorioz, ez dira moztu errazak izaten. Adar gazteak ebakigunearen azpitik uztea dugu bigarren irizpidea, garrantzitsua egiaztatu ahal izan denez, horiek lagunduko baitiote zuhaitzari jasandako estresa gainditzen.Behin zuhaitza inausi ondoren, funtsezkoa da argiz egokiro hornitzea haren lehengoratzea ez mugatzearren; hori dela eta, beharrezkoa da ingurua bakantzea itzal egin eta elikagaiengatik lehia zezaketen zuhaitzak kentzeko. Nolanahi den, zuhaitza ez da bakartua, babesgabe haizearen edo muturreko tenperaturen aurrean, utzi behar ere.Ildo horretan, egoki iritzi diote zuhaitz motzez osaturiko zuhaizti txikiak irekitzeari, halako eran non argia irits dakien lan egindako oinei eta elkarri babesa eman diezaioten. Zuhaiztietan hutsuneak irekitzerakoan, zenbait zuhaitz oinarritik kentzea, mozketa egitea edo beste batzuk eraztuntzea erabaki da, gerta litezkeen ezbehar klimatologikoei aurre egingo dien multzo sendoagoa lortu nahirik. Gainera, eraztunduriko aleei edo hil litezkeen beste batzuei dagokienez, zutik hildako zura (snag) sortzen joango da, eta hori funtsezkoa da baso sistemen sare trofikoetan.

LIFE+ proiektuaren esparruan buruturiko jarduera mota horren adibide bat Artaso mendiko (Aizkorri-Aratz GKL) lursailak dira, non zuhaitz motz kopuru nabarmena inausi den, hektarea bateko 5 lursailetan banatuak. Hala eta guztiz, kasu batzuetan, kontuan hartu da ingeles espezialisten esperientzia, adaburuen inausketa progresiboa gomendatzen duena: %5-10 bitarteko garaiera beheratu eta zuhaitzaren erantzuna kontrolatzen da bigarren inausketa partzialari ekin aurretik. Antza denez, prozesu hau ez da hain erasokorra gertatzen eta inausketa alde batera uztea ahalbidetzen du, baldin eta zuhaitzaren erantzun suboptimoa hautematen bada. LIFE+ Biodibertsitatea eta Zuhaitz motzak proiektuaren jarduera esparruan ezin gauzatuzkoa da metodologia horren aplikazioa, proiektuaren iraupen mugatuagatik (hiru urte) eta ebakera mota horrek dakarren kostu ekonomiko handiagatik. Hori dela eta, Txotxeta (Aralar GKL) eta Guardetxe (Pagoeta GKL) eremuetako zuhaitz oso handien kasuan, erdibideko metodologia bat aplikatu da: adaburuen garaiera %50eraino jaitsi da, zuhaitz horiek denboran zaintzea helburu, haize eta elurraren erasoarekiko sendoago eginez.

2. Zuhaitz motz berriak sortzea

Zuhaitz motz berriak sortzeko aukeraturiko lursailen tipologiak ahalbidetu du baso lanei hainbat eratara aurre egitea, batez ere tamainaren eta espeziearen arabera.

72

Oro har, landaketa berrietatik edo zepa hazkundetik datozen adin bereko aleekin lan egin da, batzuk gehienez 20 cm-ko diametro normala edo BPDa (bularraren pareko diametroa) zutenak, eta beste batzuk 30 cm inguruko BPDkoak. Kasu guztietan, zuhaitz motzak sortzeko tantai nagusitik moztu dira zuhaitzak 2-3 m bitarteko garaieran, posibilitate teknikoen arabera. Zuhaitz zaharrentzat bezala, kasu hauetan ere adar gazte gehienak

zeuden pago guztiak inausi dira eta eraztunak jarri dira espezie exotikoetako zuhaitzetan, apurka-apurka desager daitezen. Bigarren jarduera aldi batean, etorkizun aukera txarreneko zuhaitzak bakantzeari ekin beharko zaio, era horretara erraztuko baita argia sartzea eta etorkizuneko pago motzek elikagai erabilgarriak izatea. Beste lursail batzuetan, hala nola Guardetxen (Pagoeta GKL), zuhaitz motz berrien sorrera zuhaizti txikietan oinarritu da, halako eran non erdigune gisa pago gazte bat hartu den, 20 cm

ebakigunearen azpitik utzi dira, zuhaitza suspertzen laguntzearren. Beste bereizgarri bat mozturiko espeziea izan da. Hala, lursail gehienetan pagoa (Fagus sylvatica) da espezie nagusia eta horretan lan egin da etorkizuneko zuhaitz motzak lortzeko, nahiz beste batzuetan haritz kandugabea (Quercus petraea) nagusi den sailak aukeratu diren, eta beste batzuetan, amerikar haritza (Quercus rubra) dutenak. Karalugarriko Hegian eta Urmendin (Aiako Harria GKL) laneko lursailetan

baino gutxiagoko BPDa duena, eta pago guztiak moztu dira haren inguruan 10 edo 5 metroko erradioan. Zuhaizti horietan espezie aloktonoetako ale guztiak errotik erauzi dira eta, pagoaz gainera, espezie autoktono guztiak errespetatu dira.

Baina, zalantzarik gabe, pago motz berriak sortzerakoan izandako esperientziarik harrigarriena Iturrigorri mendian (Aizkorri-Aratz GKL) egindakoa dugu: 500 ha-ko masa oihantsu homogeneo bat, adin bereko

enborrak dituena, batez beste 30 cm inguruko BPDkoak. Eremu horretan bost zuhaizti txiki, 0,25 ha-koa bakoitza, zabaltzeari ekin zioten. Hasieran inausketarako zuhaitzik egokienak aukeratzea eta horien inguruko lehiakideak kentzea planteatu zen, baina gero pago guztiak moztea erabaki zen, eta geroago etorkizunekoak aukeratzea eta erantzun txarrenekoak kentzea. Mozketen emaitzak ez du inor ez hotz ez bero utzi. Hala, oraindik goiz bada ere, inausiriko zuhaitz batzuk iragarpen ezkorrenak gezurtatzen hasi dira, ezin pentsatuzkoak ziruditen kimuak erakusten baitituzte.

LIFE+ Biodibertsitatea eta Zuhaitz motzak proiektuaren esparruan eskuraturiko Matia lursailetan (Aizkorri-Aratz GKL), haritz kandugabea nagusitu zaio pagoari. Eremu horretan

etorkizuneko haritz motzak aukeratuz joan dira, eta kendu hurbileko pagoen lehia, gazteenak botaz eta eraisteko aukera txarrenak zituzten lodienetan eraztunak jarriz. Era berean, etorkizuneko zuhaitz motzen inguruan, 10-20 metro bitarteko erradioan, haritz batzuk inausi dira eta, pagoaz gainera, beste espezie autoktono batzuk errespetatu dira, urki batzuk izan

74

ezik, ugari zegoenean eraztunak jarri baitzaizkie. Basaunen Janlekua eta Urmendi eremuetan (Aiako Harria GKL) orain dela 40 bat urte landaturiko Quercus rubra espeziekoak izan dira ardatz nagusian mozturiko beste haritz batzuk. Haritz horiek 3 metrotik gora inausi dira, batzuk garabidun kamioi baten laguntzaz, halako moldez non adaburua askatu eta espazio bat zabaldu den sailaren gainean kokaturiko pagoetako pagatxak hozi daitezen.

3. Sorturiko zur hilaren kudeaketaBasoko interbentzioek, LIFE+ Biodibertsitatea eta Zuhaitz motzen proiektuaren esparruan buruturikoak bezalakoek, ebakitako zur kopuru handia sorrarazten dute. Zur hori basoan mantentzea izan da premisa orokorra hektareako eroritako zur hilaren (log) portzentajea handitzearren.

Hala ere, Rosalia alpinarentzat zur hil berriaren (ebaki berriaren) diametro eta kokaeren egokitasunaz LIFE+ proiektuan diharduten entomologoek emandako aholkuei jarraiki, zur meta asko pilatu dira proiektuaren laneko lursail guztietan.

Hori bi eratara egin da. Adar mehenak oinarrian utzi eta haien gainean lodienak jartzea izan da bi eretan hedatuena, lurra ez ukitzeko moduan, adar lodi horiek hautatzen bide baitituzte zeranbizido horren emeek arrautzak jartzeko. Meta horiek soilgune eguzkitsu txikitan

utzi dira, eta horrek espeziearen larba garapenerako ezin hobea den lehorraldi luzea ahalbidetuko du. Beste lursail batzuetan, hala nola Artasokoetan (Aizkorri-Aratz GKL), metatze horietaz gainera, zuhaitzen enborraren kontra adar moztu berri batzuk jarri dira, 20 cm inguruko

diametrokoak, zuhaitz bizien adar lehorrak imitatuz, era berean Rosalia alpinak hautatzen bide dituztenak.Gainerako adar meheagoak moztu dira eta laneko lursailetan beretan hedatu edo pilatu dira pixkaka-pixkaka ustel daitezen. Kasu bakan batzuetan, hala nola Iturrigorrin (Aizkorri-Aratz GKL), inausketa lanetan sorturiko zuraren parte bat zatitu eta mendi bidean pilatu da Oñatiko Udalak (mendiaren jabea) 13 egur sorta atera eta bizilagunen artean bana ditzan.

75

4. Baso lanetarako taldeak eta basogint-zako makineriaTalde profesional batzuek jardun dute LIFE+ honek barne harturiko baso lan guztiak gauzatzeko. Zenbait talderen zerbitzuak kontratatu ziren; guztira, sei basoko langile talde eta igoera eta garaieran inausteko tekniketan espezializaturiko beste bi talde. Kasu guztietan, lan arriskuen prebentzioaren alorreko betebehar guztiak galdatu dira. Era berean, ahal izan den guztietan basogintzako makineria erabili da. Hala, iristeko mendi bide egokiak dituzten lursailetan garabidun kamioi bat erabili da; horrek inausketak eraginkortasun handiz egiteko bide eman du, egunean inausiriko zuhaitzen kopurua batez beste eskuz egindakoa baino handiagoa izan da. Garabidun kamioiak, halaber, 2 metroz goitiko mozketak gauzatzea ahalbidetu du.

Basoko traktorea ere erabili da beste lursail batzuetan enbor handiak mugitu eta zatikatzeko lanak erraztearren, nahiz laneko eremuetara iristeko eta bertan lekuz aldatzeko zailtasunak mugatzaile gertatu diren makina mota hori erabiltzerakoan.

D. EMAITZAK

LIFE+ Biodibertsitatea eta Zuhaitz motzak proiektuaren lehen jarduerek, hala zuhaitz zaharrak birmozteko nola zuhaitz motz berriak sortzeko, 2010eko abenduan egin ziren. Oraindik urte batzuk igaro beharko dira zuhaitzek inausketei behin betiko nola erantzuten dieten baloratzeko eta, erabilitako metodologia zein den eta zein espezieren gainean jardun den, litezkeen desberdintasunak aztertzeko.

76

Hala eta guztiz, hasierako emaitza batzuk baloratzen joaten ahal gara.

1. Zuhaitz zaharrak birmozteaPixkaka-pixkaka ohartzen ari gara ezen, pagoei dagokienez, ebakigunearen azpian mantendu diren adar gazteenak kimuak botatzen ari direla normaltasunez, are zuhaitz zaharrak diren eta askotan enbor hutsak eta erdiustelak dituzten horietan; adarraren ebakiaren aldean, ordea, kimuak bakanago agertzen dira, nahiz urriak ez ere diren. Ustez, zuhaitzaren sendotasuna, lurzoruaren aberastasuna, argiztapena edota haren orientazioa faktore erabakigarriak dira landuriko zuhaitz bakoitzaren erantzunean.

Beste kasu batzuetan, inausketei pagoek eman beharreko erantzuna beranduago etor liteke, eta kimu berriak mozketaren ondoko bigarren urtetik aurrera nabaritzen hastea. Era berean, litekeena da landu diren zuhaitz batzuk azkenean hilik gertatzea.

Erantzunak, geroaren kontu.

Haritzei dagokienez, hala Quercus petraea nola Quercus rubra espezieetako zuhaitzak inausi dira. Bi-bietan, kimuak oso maiz agertzen dira enborrean, ebakigunean edo zuhaitzaren oinaldean. Horrek sendotu egiten du inausketa intentsiboen aurrean haritzek hobeto jokatzen dutelako ustea.

77

Berriki mozturiko zuhaitzetako batzuk, 50 urte baino gehiago inausi gabe igaro ondoren, hilik gertatzea litekeena bada ere, ziurra da, halaber, horietako asko bizirik aterako direla jasandako esku hartzearen ondoren; hala, beraz, zuhaitz motz handietako asko, bestela azkenean eraitsita gertatuko liratekeenak, zutik iraunaraztea dugu emaitza. Gainera, alerik indartsuenak berriro inausitakoan adarrak berritzera beharturik egongo dira; hori dela eta, guztiz litekeena da indarturik ateratzea eta, era horretara, bizi itxaropena luzatzea. Ildo horretatik, Read-ek, H. (2007) mozketaren ondorio interesgarri bat azpimarratzen du: mozketa erregularren bidez, moztu gabeak baino adin askoz handiagoetara irits daitezke zuhaitz motzak. Inausketek era berean hutsune berriak eta bestelako irregulartasunak sorrarazten dituzte eta, hala, nitxo ekologiko ezin hobeak sortzen dira espezie ugariren babes eta hazkurriari dagokionez.

2. Zuhaitz motz berriak sortzea

Ardatz nagusitik mozturiko zuhaitz gazteenei dagokienez, erantzun orokorra oso ona da, batez ere ebakigunearen azpitiko adarrak dituzten aleetan. Zuhaitz gazte adartsu hauen erantzuna hainbesterainokoa da non, kasu askotan, arretaz begiratu beharra dagoen nondik inausi diren antzemateko. Izan ere, lursail batzuetan beharrezkoa da beheragoko adar batzuk kentzea, beste adar batzuen eta, oro har, zuhaitzaren hazkundea errazteko.

30 cm-z goitiko diametroa (BPD) duten eta ebakigunearen azpitik adarrik ez

duten inausiriko zuhaitzei dagokienez, zailagoa da kimatzea, nahiz horietan ere kimu batzuk ikus daitezkeen mozturiko adarren paretan. Zuhaitz motz berri gehienak adin bereko oinetan sortu dira, landaketatik edo zepa hazkundetik datoz; hori dela eta, banako batzuk hilez gero, utziriko hutsuneek espazioa irekiko dute baso masan eta horrek, zalantzarik gabe, eragina izango du espazio heterogeneotasun handiagoan, ingurumen kopuru handiagoarekin eta, hortaz, biodibertsitate handiagoarekin loturikoa.

3. Garrantzi komunitarioko intsektu saproxilikoen habitatak hobetzea

Gipuzkoan koleoptero saproxilikoen habitataren eskuragarritasuna areagotzeko eta haren zatiketa gutxitzeko ahaleginen inpaktua baloratu ahal izan da Aiako Harria GKLn, nahiz oraindik goiz den Aralar eta Aizkorri-Aratz GKLetan buruturiko jardueren eragina ezagutzeko.

Hori Oielekuko pagadian (Aiako Harria KGL) Rosalia alpinaren populazioen jarraipenean urte batzuk lan egitearen ondorio da, 2007tik metodologia eta laginketa eremuak estandarizaturik egonik.

Datuen denborazko serieak, oraindik laburra izanik ere, ideia bat ematen digu karanbizido horren populazioek Gipuzkoan hobekien kontserbaturiko pagadi motzetako batean izandako bilakaeraz. Laginketen estandarizazioari esker, zur hil moztu berria (usteltze lehen faseetan) gehitzeak espeziearen

79

populazio dinamikaren gainean duen eragina baloratzea ahalbidetu da. Hala, 2010 eta 2011 urteetako (LIFE+ Biodibertsitatea eta Zuhaitz motzak proiektuaren garapen urteak) laginketen baterako ikuskerak zur hil berria gehitzearen ondorioa erakusten du, hots, intsektu espezie horren banakoak gehitzea. Gainera, 2011ko emaitzek aspaldi inausiriko zuhaitz zaharren birmozketaren gertalekuan kokatzen dute Rosalia alpina, zehazkiago Karalugarriko Hegia aldean, non lehenengo inausketak 2010eko udazkenean gauzatu ziren. Litekeena da pagadi horretan etorkizunean (are LIFE proiektutik beretik haratago) egin beharreko jarraipen kanpainetan Rosalia alpinaren hurrengo belaunaldiak zur hiletik ateratzen ikusteko aukera izatea. Bai Aralarren bai Aizkorri-Aratzen, saproxilikoentzako habitataren erabilgarritasuna hobetu eta haren zatiketa gutxitzeari begira egindako ahaleginei dagokienez, oraindik urte batzuk itxaron beharko dugu LIFE+ Biodibertsitate eta Zuhaitz motzak proiektuan buruturiko lanen eragina baloratu ahal izan baino lehen. Alabaina, Rosalia alpinaren larba garapen eraginkorrari dagokionez, jadanik lorturiko datuek nabarmentzen dutenez, garrantzitsuak dira zutik hildako zuhaitzak, argiune handitan, ipar-mendebaldeko haize hezearen babesean, kokaturik zeudenak. Osmoderma eremitari dagokionez, esan beharra dago guztiz urria dela Gipuzkoan eta soilik larba talde bakar baten presentzia ezagutzen zela

Ezkalusoro aldean (Aralar). 2011n LIFE+ proiektuaren esparruan buruturiko laginketa intentsuetan, eme heldu bakarra aurkitu zen, espezie horri dagokionez Euskal Herrian aurkituriko lehen imago bizia dena. Halarik ere, guztiz kezkagarria da larba belaunaldi berririk ez izatea alde horretan; hori dela eta, susmatzekoa da Osmoderma eremitaren populazio jadanik murritzak atzera egin duela Ezkalusoron. Proiektu honek intsektu saprofilikoei buruz izandako emaitzek sendotu egiten dute zuhaitz motzek, basoetan bestelako zuhaitz zaharrik ez dagoela, saproxilikoen populazioak garatzeko baldintza ekologiko onenak bideratzen dituztelako hipotesia. LIFE+ Biodibertsitatea eta Zuhaitz motzak proiektuak balioan jartzen ditu intsektu espezie horiek eta prozesu ekologikoetan parte hartzen duten elementu guztiak babesteko garrantzia nabarmentzen du, horiek baitira ekosistemek gizarteari bideratzen dizkioten ondasun eta zerbitzuen euskarria.

80

E. ETORKIZUNEKO APUSTU BATAntzina inausiriko zuhaitzak mantendu eta zuhaitz motz berriak sortzeko premia ulergaitz gerta badaiteke ere, Gipuzkoako baso paisaiaren bereizgarri den zuhaizti motz horietako bati erreparatu behar zaio ulertzeko horiek ere bere garaian inausketa sendoak izandako zuhaitzak direla. Gainera, duela zenbait urtetako egoerari buruzko informazioa bilatuz gero, dela antzinako airetiko argazkiak kontsultatuz, dela tokiko jende zaharrarekin hitz eginez, seguruenik oin motz gehiago zeudela nabarmen liteke, eta horiek, era batera edo bestera, basoetatik desagertuz joan direla.Garbi dago, beraz, baso ondare hori hurrengo belaunaldiei utziko badiegu orain esku hartu beharra dagoela. Kontserbazio pasiboa (ez ukitzea, eboluzionatzen uztea) nahiago dutenek aise ulertuko dute zuhaitz motzek egungo basoetan duten zeregina. Ez dira ale zaharrenak bakarrik, baizik eta beren “zahartze” goiztiarrak zuhaitz zaharrei dagozkien funtzio guztiak betetzea ahalbidetzen diela, batez ere komunitate saproxilikoaren habitat gisa eta zuhaitz zaharren presentziaren mende dauden espezieen babes eta hazkurri gune gisa. Esku hartu gabeko eremuak, erreserba integralak, heldutasun optimoaren egoerara iritsi arte berezko eran eboluzionatzen duten bitartean, zuhaitz motzek lagunduko dute hobekien kontserbaturiko basoei dagozkien espezie asko mantentzen.

83

6. ATALAMOZKETARAKO JARDUNBIDE EGOKIEN GIDA. GAURKO EGUNERAKO PROPOSAMEN BAT

LIFE+ Proiektuaren esparruan, Gipuzkoako mendi publikoetan mozketa era desberdinak praktikan jartzeak hainbat inausketa teknikaren eraginkortasunaz eta kostuaz ohartzeko bide eman digu.Hala, adibidez, egiaztatu ahal izan da pago motzak sortzeko lanak, oro har, zuhaitz motz zaharrak mantentzeko lanak baino kostu txikiagokoak gertatzen direla. Lehenengoen artean, lan errazena eta merkeena (euro banaka batzuk oineko) zuhaitz gazteak sortzea izan da, mendi hezigabearen egoeran eta zentimetro gutxiko diametro normala dutenak. Aitzitik, pago helduetan zuhaitz motz berriak sortzeko eginkizunei dagokienez, zenbait metrotako garaieran adar lodiak ebaki beharrak lana mantsotu eta garestitzen dute, dela langilea eskailera batera edo Skidder batera igoz, dela saskidun baso kamioi bat erabiliz (45 bat euro oineko).Jadanik aipaturiko azken urteetako zuhaitz zahar motzen mantentze lanei dagokienez, ahalegin teknikoa

eta ekonomikoa hainbat faktoreren araberakoa da: pago motz bakoitzaren adarren kokaera, alearen kokagunea eta bizitasuna. Aleko azken kostuak berdintsuak izan dira, langilea zuhaitzera igo edo kamioi-luma erabili (60 eta 140 euro bitartean oineko).

Dena den, azpimarratu beharra dago inausketa lan horiek guztiak oso arriskutsuak direla, eta are gehiago tamaina handiko adarrak badira eta langilea soketatik zintzilik edo zuhaitzera edo plataforma batera igota lan egiten badu. Pago motzak egon ohi diren inguruak berak, hezea, erliebe irregularrekoa eta biziguneetatik urrun, arrisku hori areagotzen laguntzen du. Lan istripuaren arriskua beti hor dago, bai aizkoraz edo motozerraz egindako inausketa jardueran berean, bai basoko makineriaz egindako metatze edo herrestatze lanetan. Hala, beraz, beti norbera babesteko ekipamendu (EPI) egokiak eraman behar dira eta inoiz ez da bakarka, komunikatzeko biderik gabe edo ebakuazioko baso bideetatik urrun

84

lan egin behar. Betidanik, zuhaitzera igotzeko eta mozteko lanek ezin konta ahala istripu larriak eragin dituzte; hortaz, langile espezializtuek ekin behar diete horrelako zereginei.Ondoko proposamen orokorrak lantzerakoan, beraz, dagoen bibliografia LIFE+ Proiektuan Gipuzkoako pagoekin lan eginez lorturiko esperientzian bideraturiko irakaspenetara egokitu da:

- Dekalogoa / (Bir)moztu beharreko zuhaitzak hautatzeko irizpideak:

• Pagoa Euskal Herriko mendietako hostotsuen artean, inausi ondoren kimatzeko ahalmen ahulenetako bat dugu. Kimatzeko ahalmen apal hori, oro har, areagotu egiten da zuhaitzaren adinarekin eta inausiriko adarraren diametroarekin. Hala ere, pagadi batean nahitaez jarduera horretarako pagoak hautatu beharko dira, eta arrisku hori kontuan hartu.

• Hobe da “buru”-tik edo loditze unetik adar asko edo enborrak ateratzen zaizkien zuhaitzak moztea. Oro har, adar horien diametroa zenbat eta txikiagoa izan (pagoaren kasuan, hobe da ez moztea 20-25 cm-tik gorako diametroa duten adarrak), orduan eta zauriak orbaindu eta kimuak botatzeko aukera gehiago dago. Azken inausketatik igarotako denborak ahalik eta gutxiena izan behar du edota beste adar txikiagoak edo gazteagoak izatea (“barren-adar” izenekoak, guztiz onuragarriak zuhaitzentzat inausketa ondoko urteetan).

• Hobe dira bizitasun handiko aleak. Hori hautemateko ondokoak aztertu behar dira: adaburuaren trinkotasuna, fruitu ekoizpena, kimatze epikormikoaren kantitatea edo kailuaren hazkunde erantzuna.

• Hobe dira egiturazko egonkortasun arazorik ez duten aleak (adaburu desorekatua agertzen dutenak) edo berezko hausturak litezkeenak azaltzen dituztenak.

• Hobe dira era aktiboan hazten ari diren kimu epikormikoak dituzten aleak, bereziki adaburuaren behealdean eta zuhaitzaren buru inguruan.

• Hobe dira kokapen gutxi-asko irekia duten aleak. Lana egin aurretik argiarekiko esposizio handienekoak diren zuhaitzetan, inausketa ondoko kailuaren hazkundea hobea izaten da.

• Hobe dira animalia edo landare populazio garrantzitsuak (esaterako, onddoak, intsektu saproxilikoak, goroldio epifitikoak) dituzten aleak; horiek zuhaitza zutik mantentzea eskatzen dute, bereziki haren enborra, burua eta diametro handieneko adar beherenak.

• Oinkatzeak, etengabe pasatzeak edo ibilgailuen zirkulazioak eragiten duten sustraien trinkotze edo aldaketak ekiditea: zuhaitzaren inguruko konpaktazioa zenbat eta handiagoa izan, orduan eta erantzun txarragoa izango du zuhaitzak inausketaren ondoren.

• Nahitaez unadako zuhaitzik handiena edo zaharrena aukeratzea

85

saihestea, salbu eta hala jokatzeko bestelako arrazoiak daudenean, hala nola kontserbatzea galdatzen duen zuhaitz aparteko bat izatea. Zuhaitz bikain edo oso zaharren kasuan, gomendagarriagoa da zuhaitz mugakideen lehia kentzea zuhaitz bera inausi baino lehen.

• Itxuraz, aizkoraz egindako ebakiak motozerra bidezkoak baino seguruagoak dira, ondoko kimatzeari laguntzeaz den bezainbatean. Ahalegindu beharra dago ebaki horiek zuzenak izan daitezen eta euri ura atera dadin, eta ez metatu dadin. Urez betetze txikiek ondoko usteldurak erraztu eta kimatzea zaildu dezakete.

87

7. ATALAKONTSULTAKO OBRAK

-Aragón Ruano, A. (2001): El bosque guipuzcoano en la Edad Moderna: aprovechamiento, ordenamiento legal y conflictividad, Aranzadi Zientzia Elkartea, Donostia.-Aragón Ruano, A. (1999): “Basoa Euskal Herriko historian zehar”, Uztaro, 29, 25.-38. or.-Aragón Ruano, A. (2009): “Una longeva técnica forestal: los trasmochos o desmochos guiados en Guipúzcoa durante la Edad Moderna”, Espacio, Tiempo y Forma, Serie IV, Historia Moderna, 22, 73.-105. or.-Ayerbe Iríbar, M.R. (2005): Origen y desarrollo del derecho y de la administración forestal en España y Guipúzcoa. El Servicio Forestal de la Diputación de Guipúzcoa. I. Desde los orígenes a 1925, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.-Cantero, A. (2012): “Experiencias de conservación de árboles trasmochos en la Península Ibérica y Europa”. En el curso “Pasado, Presente y Futuro de los Árboles Trasmochos“. 27 or..

-Carrión Arregui, I.M. (1991): La siderurgia Guipuzcoana en el siglo XVIII, Bilbo, UPV-EHU.

-Fenley, J.M. (1950). Age-Old Practice Permits Grazing in Pays Basque Forests. Journal of Range Management, Vol. 3, N. 4, 316.-318. or.-Gogeaskoetxea, A. (1993): Los montes comunales en la Merindad de Busturia, siglos XVIII-XIX, Bilbo, UPV-EHU.-Mansion, D. (2010): Les trognes, l´arbre paysan aux mille usages. Editions OUEST-FRANCE. Rennes. 144 or.-Martín Jiménez, E., Pardo Navarro, F. y Gil Sánchez, L. (2003): “El aprovechamiento tradicional de la dehesa boyal en un área de montaña del centro de España. Puebla de la Sierra (Madrid), Estudios Geográficos, LXIV, 252, 407.-434. or.-Odriozola Oyarbide, L. (1997): La construcción naval en Gipuzkoa. Siglo XVIII, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.-Odriozola Oyarbide, L. (2002): La construcción naval en el País Vasco, siglos XVI-XIX. Evolución y análisis comparativo, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.-Pardo Navarro, F., Martín Jiménez, E. y Gil Sánchez, L. (2003): “El uso tradicional de la dehesa boyal de Puebla

88

de la Sierra (Madrid): efectos sobre la vegetación a corto y largo plazo”, in Guerra Velasco et al. (eds.), Actas de la II Reunión sobre Historia Forestal. Cuadernos de la Sociedad Española de Ciencias Forestales, 16, 173.-178. or.-Read, H. (2000): “Veteran Trees: A Guide to Good Management”. English Nature, Peterborough. 176 or.-Read, H. (2007): “A brief review of pollards and pollarding in Europe”, in Les trognes en Europe: rencontres autour des arbres têtards et des arbres d’émonde: actes du 1er Colloque européen sur les trognes, La Chapelle du Bois.-Read, H. (2012): “Resumen de los aspectos más importantes a considerar cuando se podan hayas añosas trasmochas”. “Pasado, Presente y Futuro de los Árboles Trasmochos“ ikastaroan. 5 or.-Uriarte Ayo, R. (1988): Estructura, desarrollo y crisis de la siderurgia tradicional vizcaína (1700-1840), Bilbo, UPV-EHU.-Villarreal de Bérriz, P.B. (1736): Máquinas hidráulicas de molinos, y herrerías, y gobierno de los árboles, y Montes de Vizcaya, Madril, Antonio Marín.

Pagadiekiko sentitzen dugun estimuak, batzuetan, basoaren paradigma, arketipotzat hartzera garamatza, are gehiago pagadi motz baten aurrean bagaude, leku magikoetan magikoena, natura garbiaren

santutegia. Baina haizeak bota berri duen pagoa begiztatzeko aukera dugunean, zer ahulezia, zer babesgabetasun inpresioa. Erraldoi erori bat

da, buztinezko sandaliak, azaleko erroak euskarri dituena eta haizea euritearen ondorren garaitzeko gai dena.

Etorkizuneko mendiak: begirada bat haien iraganetik. José Ramón Guzmán Álvarez

“Zuhaitz motzak, hainbat istorioren zaindari zaharrak; bizi iturri bereziki baliotsuak, guztiz izaki txiki asko eta askotarikoentzat”

“Pollards, the ancient keepers of so many tales; source of life for a wide diversity of tiny brave-hearted beings”

LIFE 20. Urteurrena



www.trasmochos.net

ZUH

AITZ

MO

TZEI

BU

RU

ZKO

OH

ARR

AK. Z

UH

AITZ

AK M

OZT

EKO

JAR

DU

NB

IDE

EGO

KIEN

GID

A

ZUHAITZAK MOZTEKO JARDUNBIDE EGOKIEN GIDA · zuhaitzak multzo homogeneagoetan bereiztea haien...

Documents

Transcript of ZUHAITZAK MOZTEKO JARDUNBIDE EGOKIEN GIDA · zuhaitzak multzo homogeneagoetan bereiztea haien...