JESURI ZAMORA ETA AINHOA URIEN

ZUBEROA

Euskal Herriko zazpi lurraldeetako bat da, 814,5km2 eta 17.018 biztanle dituena. Administratiboko Frantziar estatuko Akitania eskualdeko Pirinio Atlantikoko departamentuaren parte da.

• Euskal Herriko herrialderik txikiena da eta Maule-Lextarre da hiriburua.

• Frantsesez “Soule” deitzen diote baina bertakoek “Xiberua”.

• Mugakide ditu Bearno iparraldean eta ekialdean, Nafarroa Beherea mendebaldean eta Nafarroa Garaia hegoaldean.

ZUBEROAKO MUSIKARIAK

• Niko Etxart (Altzürükü, 1953) euskal kantaria da.

• Mixel Ducau eta Anje Duhalderekin batera Errobi taldea sortu zuen.

• 2007an egin zen hamabosgarren Korrikaren kantua egin zuen, "Heldu Korrikari".

• Berak ezagutarazi du “Epherra” kanta tradizionala.

• Maddi Oihenart (Barkoxe): euskal folk abeslaria.

• Jean Mixel Bedaxagar (Urdiñarbe): dantzari, txistulari eta kantaria.

OHITURAK• Pastorala: herri antzerkia da eta bertsoz

kantatzen da.

• Pertsonaia nagusi baten bizitzan oinarritzen da eta onaren eta txarraren arteko borroka agertzen da.

• Urtero herri bati egokitzen zaio eta bi aldiz antzezten dute.

• Maskarada: neguko inauteria da eta hogei dantzarik parte hartzen dute.

• Euskal Herriko ofizio ezagunenetakoak dira antzezten dituzten pertsonaiak.

HERRIAK

• Herririk garrantzitsuenak: Altzürükü, Barkoxe, Larrañe, Lohitzüne, Maule, Santa-Grazi.

EUSKARAREN EGOERA• Duela gutxi arte hegoaldean mugakide zituen

zaraitzuera eta erronkariera, baina orain gaztelania..

• Iparraldean frantsesa hitz egiten da.

• Beraz, euskararen erabilera asko murriztu da azken urteotan.

Ahotsak.com

XIBEROKO BOTZA

• Zuberoako irrati librea da.

• 1982an sortua.

• Euskara hutsean egiten dituzte irratsaioak, gehienbat zubereraz.

ZUBERERA

• Ezaugarri nagusi bi ditu.

– Gainerako euskalkiekiko berezia da.

– Bere barreneko berdintasuna.

• FONOLOGIA

• Sei bokal ditu: a, e, i, o, u, ü. – Diptongoak: au>ai. ai>ei. (aldaketak)

ai>i. au>u. ai>e. eu>ü (laburtzeak)

“Ni sortzez Santa Graziko niz eta hunat Larrañat xin beno lehen eakasle izan niz lekhü hanitxetan eta berheziki Donapaleun.”

Niz: laburtzea.

Beno: laburtzea eta aldaketa.

– Hiatoak: ua>ia. ea>ia. ou>ua.

Adib: nüala>niala.

– Bokal txandakatzeak: i-ü>ü-ü. u>i. o>u.

Adib: Zuberoa>Xiberüa.

• Kontsonanteak

– Herskariak: igandea>igante. pagatu>pakhatü

– Dardarkariak: r>l. zeru>zelü.

– Hasperena: hitz hasieran: hasi, hego…

bokal artean: nahi, behar…

Baita ere: anhitz, elhe…

- Palatalizazioa: n>ñ. artzaina>artzaña.

saila>sailla.

• Morfologia– Deklinabidea: hitzak artikulurik gabe.

Adib: Gue aite zahar da. (Gure aita zaharra da)

Nori plurala: –er da.Adib: bürüer (buruei)

Norekin atzizkiak: –ki edo –kila Adib: amarekila (amarekin)

Nora atzizkia: –ra/-rat. Adib: baratzerat (baratzera)

Norentzat: –entakoAdib: amarentako (amarentzat)

Nortzat: -entakoAdib: Gizon handi batentako… (gizon handitzat…)

Nondik: -rik eta –tik.Adib: Baiunatik (Baionatik)

• Aditza

• Gertakizunekoa: -ren.Adib: ikhusiren, eginen…

• Burutugabea: -(i)ten. Adib: emaiten, ibilten…

• Ahalera: -iro erroa. Adib: niro (nezake)

dirogü (dezakegu)

– TRINKOAK EGON

ORAINA IRAGANA

nago nindagon

hago hindagon

dago zagon

gaude ginaunden

zaude zinaundian

zauzte zinaunden

daude zauden

• Atzizkiak eta aurrizkiak

• Aurrizkiak:

• Arra-: arrapiztü (berpiztu).

• Ber-: ber gaiza (gauza bera).

• Atzizkiak:

• -ot: plaxot (plazatxo).

• -sa (femeninorako): laburarisa (andre nekazaria).

• -tarzün: batarzün (batasun).

• -kal: ollaskokal (oilasko bakoitzeko).

• Lexikoa

BATUERAZ ZUBERERAZ

otsaila baranthalla

ulertu enthelegatü

jakina prefosta

udaberri bedatse

mediku bedezi

eguzki ekhi

bertsolari koblakari

ADIXKIDIAK EGÜN HUNAdixkidiak egün hun zer berri dügu XiberunHan ez dügu lan eskasik hargatik gira imur hunKhantatüren dereiziegü gogo hunez bazkal ondun

Xiberutarren Katera bethi geroz alageraSorthaphenez Khantari da dantzan frisata goiheraBena Khexatzen delarik ützi dehar da berbera

Xiberutarra agüdo eta phestu ezinagoEz da indarrez ariko abillegi da hortakoNausi da sos genhatzeko gero batx batxa jateko

Ez düt ametsik hiltzeko osagarri hau düdanoGazna zaharra izanez ogi muflakin jatekoArdu burrat hun bat gero aisa dügü Khantatüko.

Xuburu, Atharraztarrak1967

IDAZLEAK

Madeleine Jauregiberri

• Pierre Bordazarre

• Marzelin Hegiapal

• Gilen Eppherre

Junes Casenave

Txomin Peillen

• Jean Louis Davant

ETXAHUN

• Etxahun bertsolaria (Barkoxe, 1786- Barkoxe, 1862) izan da zuberotar bertsolaririk ezagunena.

• Bere bizitza tragikoak Europako erromantikoak erakarri zituen.

• Asti librean haurrei irakurtzen eta idazten irakasten zien.

BERETHERRETXEREN KHANTORIA

• Baladak heriotza tragiko baten berri ematen du, Bereterretxe zaldun agramondarra, Luis Beaumont Leringo kondearen aginduz, hil zutenekoa. Kontakizuna, beraz, banderizoen arteko gatazken garaian kokatuta dago, 1434 eta 1449 artean.

• Honela dio baladak:

• Haltzak eztü bihotzikez gaztanberak hezürrik:enian uste erraiten zielaaitunen semek gezürrik.

Andozeko ibarra,Ala zer ibar lüzia!

Hiruretan ebaki zaitan

armarik gabe bihotza.

Bereterretxek ohetineskatuari eztiki;

"Abil eta so egin zangizonik denez ageri"

Neskatuak berhala,ikhusi zian bezala:

hirur dozena bazabiltzalaborha batetik bestera.

• Jaun kuntiak berhala,traidore batek bezala:

"Beretxerretx, aigü borthala:Utzüliren hiz berhala".

• "Ama, indazüt athorra,mentüraz sekülakua!

Bizi denak orhit ükhenen düBazko-gaiherdi-ondua".

Marisantzen lasterrajaun kuntiaren borthala!

"Ai !, ei !, eta, jauna, nun düzüeene seme galanta?"

• "Hik bahiena semerikBereterretxez besterik?Ezpeldoi altian dün hilik;

abil, eraikan bizirik."

• Ezpeldoiko alhaba,Margarita deitzen dena;Bereterretxen odoletikahürkaz biltzen ari da.

Ezpeldoiko bukhata,ala bukhata ederra !

Bereterretxen athorretarikhirur dozena ümen da.

AGUR, XIBERÜA

Agur Xiberüa,

bazter güzietako xokhorik eijerrena!

Agur sor lehkia,

zuri ditit ene ametsik goxuenak,

bihotzan erditik

bostetan elki deiatadazüt hasperena:

Zü ützi geroztik,

bizi niz trixterik,

abandonatürik,

ez beita herririk

Parisez besterik

zü bezalakorik. Entzuteko

Bibliografia

• www.wikipedia.org

• Euskalkiak- Herriaren lekukoak. Koldo Zuazo.

• Euskal Dialektologiaren Hastapenak. Udako Euskal Unibertsitatea.

• Euskalkiak. Ibaizabal.

• Euskalkiak. UNED-BERGARA.

• Gure Kantuak. Labayru Ikastegia.