Zer dira euskalkiak?

0 Euskalki guztiak euskararen aldaerak dira .

0 Hizkuntzaren 4 arloetan desberdintzen dira: Fonologian, morfologian, sintaxian eta lexikoan.

0 Euskal Herriak izandako zatiketa politikoen eraginez sortu ziren euskalkiak, baina euskalkien mugak eta herrialdeen muga politikoak ez datoz bat.

Datu orokorrak

0 Zuberoako herrialde osoan eta Biarnoko albo herri batzutan erabiltzen da

0 11.000 hiztun inguru ditu ( zuberotarren %78a)

0 Zubereraz hitz egiten zen beti, baina Frantziako Iraultza arte gobernuak ez zuen kontutan artu. Latina, biarnesa eta frantsesa ziren hizkuntza ofizialak urte haietan.

Zuberoako Diglosia

0 Zer da? Hizkuntza komunitate batean 2 hizkuntzaelkarrekin bizi direnean gertatzen da.

0 Bi hizkuntza horietako bat gizarteko funtzio konkretubatzuetarako soilik erabiltzen da:

1. Lagun artean, etxean... Zuberera

2. Prestigiodun funtzioak (negozio harremanak, instituzioetako zereginak...) Frantzesa

Zubereraren Bultzada

0 Frantziako gobernuak ez du asko egiten Zuberoreraren alde.

0 Zuberoan egindako inkestek hau adierazten dute:

Zuberoakoko Literatura0 Euskal literaturaren ikuspegitik, zubererazko literatura

handia da.

0 Arnaud Oihenart historialaria, (1592-1672), euskarazko, erderazko eta latinezko idazlea zena izan zen lehenzuberotar idazle handia.

0 Joan Tartaskoa apeizak, 1624an idatzi zuen lehen liburuazubereraz “Onsa hilceko bidia”

0 Haren ondotik, XVII. mendean erlijio liburu gehiago idatziziren zubereraz.

0 Pastoraletarako joera zabaldu zen Zuberoako lurraldean.

XIX. Mendeko literatura

0 Zuberotar jatorriko 2 euskaltzale nabarmendu ziren euskararen eta Euskal Herriaren aldeko lanetan: Agosti Xaho (1810-1858) eta Antoine d'Abbadie (1810-1872).

0 XIX. mendearen lehen erdialdean Piarres Topet “Etxahun” (1786-1862) irudi zabaldu zen Zuberoan, Euskal Herriak ezagutu duen herri poetarik handienetakoa.

Morfologia

Hitzak mugatzaile gabe• Izan-en atributua denean• Multzo bezala hartzen direnean• Galderetan mugagabea nahiz partitiboa

Mugagabean dagoen izena zenbatzailearekin erabiltzea, aditza SINGULARREAN

• Bidian ikhusi düt sei gizon

Ablatiboko atzizkian bizirik dago -ti • -gati >>>>> -gatik

Izen arrunten eta berezien arteko desberdintasunagorde da

• -(r)ik berezietan• -ti(k) dago arruntetan

Ablatiboan ere izen arruntak eta bereziakdesberdintzen dira

• ala(t) arruntetan

• -(r)at berezietan

Genitiboko -(r)en atzizkiak destinatiboko balioagorde du

• zázpi úrthen (zazpi urterako)

Erdal -on amaiera -ú gertatu da euskara zuberotarrean

• Arratoi Arathú

Mugagabean jokatzen da bat zenbatzailea

• Borthá batetáik bestíla (ate batetikbestera)

Aditzaren Morfologia

Nor-Nori saileko iraganaldia 'oraina + N' bidezosatzen da, eta A/E besterik ez da aldatzen erroan

• Zitzaion Zeion

Nor-Nori saileko pluralgilea -(t)z- da

• Zaizkio Zaitzo

Nor-Nori-Nork saileko adizkiak *eradun errokoak dira

• Eráiten déiot [diot]

Nor-Nori-Nork saileko pluralgilea ere -tz- da:• Dizkiot Deitzot

'Partizipioa + RIK' egitura zaharra da Zuberoan erabiltzen den (ia) bakarra

• estontüik züzün (harritua zen)

Lexikoa

• ahátze 'ahantzi‘• aihái 'afari‘• álkhar / álgar 'elkar‘• ardú 'ardo' • áuher 'alfer‘• bárdin 'berdin',• bedeátzü eta hemeétzü

'bederatzi / hemeretzi‘ • beit- aurrizkia 'bait-‘• béna 'baina‘• bóhor 'behor‘

• ébi 'euri',• éjer 'eder', • élkhi 'irten‘• éri 'irri [barre]‘• értzo 'ero‘• -gerren atzizkia '-garren‘• hanitx 'hanitz• asko‘• hében 'hemen‘• hólli 'hori‘

ALDAERAK:

• hüllan 'hurbil‘

• ílli / üllü 'euli‘

• ínkhatz 'ikatz‘

• khütxe 'gurutze‘

• maháñ 'mahai‘

• míthil 'mutil‘

• nabéla 'labana‘

• nasái 'lasai‘

• phakátü 'pagatu

• ükhen 'ukan‘

• ürzo 'uso‘

• zélü 'zeru'

Lexikoa

• aholkü 'gomendioa',• aitañi eta 'aitona ‘• amañi 'amona‘• ahüñe 'antxumea‘• aiñharba 'armiarma‘• amiñi 'apur‘• apaidü 'otordua‘• arramaiatz 'ekaina‘• athe 'mordoa‘• baranthalla 'otsaila‘• bedatse 'udaberria‘

• bedezi 'sendagilea‘• belhagile 'aztia‘• belhar (eta boronte)

'bekokia'• dihaü 'dirua‘• dü[rü]nda 'trumoia‘• ediren 'aurkitu‘• ekhi 'eguzkia‘• ekhürü ' lasai'• eli 'parea / multzoa‘

• enthelegatü 'ulertu‘• erho 'hil’• eskerrik hanitx 'eskerrik asko'• odalet 'edalontzia‘• haboro 'gehiago‘• hatsarre 'hasiera'• heltübada 'beharbada‘• herots 'zarata’• hor 'txakurra‘• hurak 'haiek‘• iuan 'eroan, eraman‘• jesan 'mailegutan hartu‘• kharru 'izotza• mardo 'biguna‘• ments 'eza‘

• mixkandi 'zerbitzaria‘• naba 'ibarra‘• neskanegün 'larunbata‘• ohiltü 'egotzi, bota‘• olha 'borda‘• oski 'zapata‘• pikarrai 'biluzik‘• pikoxte 'zilborra‘• prefosta 'bai horixe, jakina‘• sordei 'gaiztoa‘• ükhaitz 'ibaia‘• ürhentü 'amaitu',• zühañ 'zuhaitza'

Testua eta Abestia

-Eskiula, hori zer, Biarnoko herria, baina, euskaraz mintzatzen dena, holako zerbait, ez?-Biarnoko bizkunde herrian egin nahi izan zen, beraz, Barkoxerik eta Atharratzerik eta, beharbada, Amiküzerik ere joan ziren eüskaldünak hor plantatü ziren hütsik ziren lür eli batetan. Eta ordianzonbaitek erraiten düe Biarno eüskaldünaren ondar bat dela, eta ez da hala, hor. Hor gaüzak hanitx askiontsa dokümentatürik dira, badakie noiz eta nola sortü ziren horko etxaltiak eta. Egia da lehenagoeüskaraz egiten zela Biarnon ere. Parte handi batetan galdü zen hamargerren mentetik, eta heben, Xiberoko Ühaitz ibaiaren peko aldian Biarnoko herriak üdüriz bi hizkuntzetan ari ziren hamalaugerrenmente ondarrealat.-Zer... horiek, Landa ta horiek, edo...-Ez, heben, Xarrikotapiaren eta Salbaterraren arteko herriak.-Ah, horiek.-Horiek eta...-Azpilda, eta...-Bai, zeren etxeek, hor, bi izen bazütüen, izen bikoitxa bazizüen, eüskaraz eta biarnesez, bietara. Hala. Eta ber erran-nahiarekin. Eta hor pentsatzen da bi hizkuntzetan ari zirela. Beraz, hor eüskara galdüzatekian hamalau-hamabosgerren mentetan. Eta pentsatzen da Landan, eta alde hortan ere, Aramitzen, hamabosgerren mentian galdü zatekiala.-Eta hor, Akitania, Bigorre eta...-Hor, lehenago, bai.

0BEÑAT ETXEBARRIA

0IKER HERNANDEZ

0PAUL BUSTINDUI

Biblioglafia

0 Wikipedia.org

0 “Euskalkiak: Euskara eta Literatura” liburua. Ibaizabal argitaletxea

0 Ahotsak.com

0 Euskara.euskadi.net