Zizurkil ahoz aho ahoz aho_definitiboa def.pdf · Bokalak Zizurkilgo euskaran, Hego Euskal Herriko...

Zizurkil

ahoz aho

Ariane Ensunza Aldamizetxebarria

eta

Urtzi Reguero Ugarte

2011

2

Aurkibidea

Egileen biografia.............................................................................................................4

Eskerrak..........................................................................................................................5

1. Hitzaurrea....................................................................................................................6

2. Liburu honetako protagonistak.................................................................................8

3. Euskararen egoera Zizurkilen: datuak.....................................................................9

4. Zizurkilgo euskararen ezaugarri nagusiak.............................................................10

a. Fonologia.........................................................................................................10

b. Morfologia......................................................................................................16

c. Sintaxia............................................................................................................20

5. Transkripzioak...........................................................................................................21

Baserria, baserriko lana eta bizimodua................................................................21

Jatekoa.................................................................................................................24

Ogia......................................................................................................................25

Gazta....................................................................................................................25

Sagardoa...............................................................................................................26

Taloa....................................................................................................................27

Auzolana..............................................................................................................28

Ikatza-Karoia.......................................................................................................28

Janzkera...............................................................................................................30

Perretxikoak eta ehiza..........................................................................................32

Eskola...................................................................................................................37

Jolasak..................................................................................................................43

Eliza.....................................................................................................................49

Festak...................................................................................................................57

Gerra eta gerra ondorena......................................................................................61

Euskara.................................................................................................................72

Sendabelarrak.......................................................................................................74

Ikastola.................................................................................................................75

Taberna................................................................................................................79

Kotxea..................................................................................................................84

Apustuak..............................................................................................................84

Arrantza...............................................................................................................86

3

6. Transkripzioak euskara batuan...............................................................................91

Baserria, baserriko lana eta bizimodua................................................................91

Jatekoa.................................................................................................................94

Ogia......................................................................................................................95

Gazta....................................................................................................................95

Sagardoa...............................................................................................................96

Taloa....................................................................................................................97

Auzolana..............................................................................................................98

Ikatza-Karoia......................................................................................................98

Janzkera.............................................................................................................101

Perretxikoak eta ehiza........................................................................................102

Eskola.................................................................................................................108

Jolasak................................................................................................................115

Eliza...................................................................................................................120

Festak.................................................................................................................129

Gerra eta gerra ondorena....................................................................................133

Euskara...............................................................................................................145

Sendabelarrak.....................................................................................................147

Ikastola...............................................................................................................148

Taberna..............................................................................................................153

Kotxea................................................................................................................157

Apustuak............................................................................................................158

Arrantza.............................................................................................................160

7. Hiztegia.....................................................................................................................165

8. Bibliografia...............................................................................................................169

4

Egileen biografia:

Ariane Ensunza Aldamizetxebarria, Gernikan jaio zen 1988ko apirilaren 5ean.

Euskal Filologia ikasketak egin ditu Gasteizen, Euskal Herriko Unibertsitatean, eta gaur

egun Hizkuntzalaritza eta Euskal Filologiako masterra bukatzen ari da. Arlo honetako

lehen argitalpena da, baina 2008ko udan Urtzi Reguerorekin batera Badihardugu

Euskara Elkartearentzat hainbat grabazio egiten aritu zen Bidegoianen (Gipuzkoa) eta

Ereñon (Bizkaia). Bestalde, Euskal Herriko Unibertsitateko Euskal Ikasketak eta

Hizkuntzalaritza Saileko EUDIA (Euskal Dialekotologia) ikerketa taldeko EDAK

(Euskal Dialektologiaren Ahozko Korpusa) proiekturako grabazio lanetan aritu da.

Hainbat proiektu ditu abian, besteak beste Gernikako euskararen aldakortasuna aztertzea

eta Busturialdeko euskararen azterketa dialektologikoa egitea.

Urtzi Reguero Ugarte, Zizurkilen jaio zen 1988ko irailaren 3an. Arabako Euskal

Herriko Unibertsitateko campusean (Gasteizen) Euskal Filologia ikasketak egin ditu eta

Hizkuntzalaritza eta Euskal Filologiako Mastera bukatzen ari da orain. Liburu hau da

bere lehen argitalpena, nolanahi ere euskararen historiari buruzko hainbat iritzi artikulu

idatzi ditu prentsan. 2008ko udan Ariane Ensunzarekin batera Badihardugu Euskara

Elkartearentzat hainbat grabazio egin zituen Bidegoianen (Gipuzkoa) eta Ereñon

(Bizkaia). Honetaz gain, Euskal Herriko Unibertsitateko Euskal Ikasketak eta

Hizkuntzalaritza Saileko EUDIA (Euskal Dialekotologia) ikerketa taldeko EDAK

(Euskal Dialektologiaren Ahozko Korpusa) proiekturako grabazio lanetan aritu da.

Euskararen bilakabide historikoan emandako erregelen kronologia erlatiboa finkatzeko

lanetan aritu da. Gaur egun, erdi aroko euskara eta euskararen dialektalizazio prozesua

aztertzen ari da.

5

Eskerrak

Ezin lanari hasiera eman gure eskerrik handiena eta besarkadarik beroena bidali

gabe gure galdetegia erantzuteko lanean jarri ditugun guztiei, beraiek gabe ezinezkoa

izango baitzen lan hau eta beraiek dira lan honetako benetako protagonistak.

Era berean, ezin ditugu inola ez ahaztu eta eskertu gabe utzi hiztunak bilatzen

eta berekin harremanetan jartzen lagundu diguten guztiak. Eskerrik handiena ere, gure

gurasoei beti eman diguten babesagatik. Gotzon Aurrekoetxea irakasle eta laguna ere

eskertu nahi dugu momenturo guri laguntzeko izan duen pazientziagatik eta asmo

onagatik, baita Zizurkilgo Udalari ere lan hau egiteko aukera emateagatik. Badihardugu

Euskara Elkarteko kideei ere eskerrak eman nahi dizkiegu proiektua egiten

laguntzeagatik eta galdetegia uzteagatik, Ekaitz Santazilia ikaskide eta lagunari

proiektua zuzentzen laguntzeagatik.

Eskerrik asko denei!

6

1. Hitzaurrea

Liburu guztietan egoten dira protagonistak. Batzuk pertsonaia nagusiak dira,

beste batzuk bigarren mailako pertsonaiak. Askotan gainera, pertsonaiak asmatuak

izaten dira. Liburu honetako pertsonaiak, ordea, ez dira asmatuak; bene-benetako

pertsonen istorioak kontatzen dira hemen. Gure herria bizi izan direnen eta bizi direnen

istorioak kontatzen dira hemen. Ez dago bigarren mailako pertsonaiarik ere, liburu

honetako pertsonaia guztiak baitira protagonista nagusiak.

Zizurkildarrak dira liburu honetako protagonista guztiak; batzuk Zizurkilen

jaioak, beste batzuk Zizurkilera bizitzera etorri direnak. Nolanahi ere, den-denek dute

Zizurkilekin lotura eta bertako bizimoduaren eta euskararen lekuko dira.

Lan honetan biltzen duguna zizurkildar hauen testigantza da. Beren bizimodua

nolakoa izan zen kontatzen digute: baserriko giroa, eskolakoa, gerra garaikoa eta gerra

ondorengoa... Kontu gazi-gozoak dira hemen biltzen direnak, Zizurkilen historiaren eta

Euskal Herriaren parte direnak.

Esan dugun bezala, beren garaiko eta gaur egun ia hilda dagoen bizimoduaren

berri ematen dute liburu honetako protagonistek, baina ez hori bakarrik; beren

kontakizunak aprobetxatuta, erabiltzen duten euskara ezagutzeko aukera ematen digute.

Jakina da bizimodua aldatzearekin batera hizkuntza ere aldatzen joaten dela; garai

berrietara moldatu dela, horregatik ezagutzen ez ditugun hitzak, egiturak... azalduko

zaizkigu bertan. Hori dela eta, lekukotasunez gain, transkripzioetatik ateratako hainbat

ezaugarri nagusi atera eta zerrendatuta emango ditugu, fonologiari, morfologiari eta

sintaxiari dagozkienak. Era berean, testuen ondoren, lanaren bukaeran, testuetatik

ateratako hainbat hitzekin hiztegitxo bat egin dugu, testuak ulertzen laguntzeko eta

galtzekotan diren hitzak jasotzeko. Hitz hauek batez ere baserri munduarekin lotutakoak

dira.

Ezaugarriekin hasi aurretik, labur-labur gaur egungo Zizurkilgo euskararen

egoera soziolinguistikoaren berri ematen diguten datu batzuk aurkeztuko ditugu.

7

Kontuan hartu, hala ere, lanean zehar aurkeztuko ditugun ezaugarriak ezin izan

daitezkeela inondik inora Zizurkilgo euskararen isla ehuneko ehunean. Izatekotan,

Zizurkilgo sektore baten (helduenen) euskara da hemen islatzen duguna, gainera

kontuan izan behar da Zizurkilen bizi badira ere, jaiotzen Zizurkilgoa ez den jendearen

lekukotasuna ere jaso dela eta, beraz, beste herriren batekoa den ezaugarriren bat ager

daitekeela testuetan. Gainera, hemengo datuak gaur 60 urtetik gora dituztenek

emandakoak dira eta ezaguna da zaharrek eta gazteek, helduek eta umeek ez dutela

modu berean hitz egiten.

Bada, gainera, honetan aritzen direnen artean askotan agertzen den paradoxa bat,

hau da, hizkuntza estandarra, gure kasuan, euskara batua ezagutzen eta noizbehinka

erabiltzen dutenek, bere etxeko eta kaleko euskaran egiteko eskatuta ere, mikrofonoa

jartzearekin batera, modu automatikoan, euskara batuko ezaugarriak sartzen ditu

konturatu gabe hiztunak; horregatik hemen bildu ditugun lekukotasun batzuetan euskara

batuko eta ez Zizurkilgo euskarako ezaugarriak agertuko dira, adibidez, „dut‟, „dugu‟...

Izan dadila, bada, liburu hau bi helburu hauetarako: Zizurkilgo azken hirurogeita

hamar urteetako historia bertako partaide izan zirenen eskutik ezagutzeko eta Zizurkilgo

euskara hobeto ezagutzeko abiapuntu.

Lan honetan dakartzagun transkripzio guzti-guztiak 2009 urtean Zizurkilen

Barrena Bekaren baitan egindako grabazioetatik ateratakoak dira. Grabazioetatik zati

interesgarrienak bakarrik transkribatu ditugu lan honetan argitaratzeko. Grabazioak

egiteko galdetegi berezi bat erabili dugu elkarrizketa gidatzeko.

Transkribaketak egiteko orduan, hiztunak esandako ahalik eta ondoen islatzen

saiatu gara, hau da, esandakoa esan duen bezala idazten saiatu gara (nahiz eta

seguruenik askotan horretan huts egin dugun), hitzaren beraren azentua markatzen ere

saiatu gara ahal izan dugun kasuetan behintzat. Irakurleari irakurketa errazteko, hitzen

arteko banaketa euskara batuaren bera mantendu dugu. Badira kasu batzuk non hitzen

banaketa eginda hitz bat kontsonante batek ordezkatzen duena, adibidez “uste dut”

esateko, Zizurkildarrok “ustet” esaten dugu, halako kasuetan aditz nagusia eta aditz

laguntzailea “ ‟ ” batez bereizi ditugu, “uste‟t”. Nolanahi ere, testu hauek behar bezala

ulertzeko eta irakurle zabalago batengana ailegatzeko euskara batuara ere itzuli ditugu.

8

Norbaitek iritzi, kritika edo zalantzarik balu eta gurekin harremanetan jarri

nahiko balu, hona hemen gure helbide elektronikoak: [email protected] (Urtzi)

eta [email protected] (Ariane).

2. Liburu honetako protagonistak

Ondoko zerrendan lan hau egiteko elkarrizketatu ditugun pertsonak aurkeztuko

dizkizugu:

- Pello Joxe Aranburu, Alkizan jaio zen 1936ko ekainaren 30ean. Gaur egun, Zizurkil

behean bizi da.

- Joxepa Etxenagusia Agote, Errezilen jaio zen 1929ko abuztuaren 4an. Gaur egun,

Zizurkil behean bizi da.

- Jesusa Jauregi Irazusta, Larraulen jaio zen 1925eko abuztuaren 29an. Gaur egun,

Zizurkil goian bizi da.

- Antonio Kortajarena Kortajarena, Zizurkilen jaio zen 1928ko apirilaren 11n. Gaur

egun, Zizurkil goian bizi da.

- Maria Jesus Arruti Barriola, Errenterian jaio zen 1944ko abenduaren 24an. Gaur egun,


- Gloria Astiasaran Iraola, Alkizan jaio zen 1940ko martxoaren 19an. Gaur egun,


- Angel Garmendia Garai, Zizurkilen jaio zen 1927ko otsailaren 27an. Gaur egun,

Villabonan bizi da.

- Juanita Mendizabal Mendizabal, Zizurkilen jaio zen 1926ko abenduaren 31an. Gaur

egun, Villabonan bizi da.

- Lesmes Mujika Mitxelena, Oiartzunen jaio zen 1933ko maiatzaren 9an. Gaur egun


- Francisco Olozabal Ormazabal, Zizurkilen jaio zen 1928ko irailaren 21ean. Gaur egun


- Pilar Imaz Etxabe, Asteasun jaio zen 1927ko iraialaren 1ean. Gaur egun Zizurkil goian

bizi da.

- Miguel Saizar Goenaga, Alkizan jaio zen 1929ko otsailaren 9an. Gaur egun, Zizurkil

behean bizi da.

- Juana Iraola Galarbide, Zizurkilen jaio zen 1928ko otsailaren 26an. Gaur egun,


mailto:[email protected]

mailto:[email protected]

9

- Jone Tapia Garmendia, Zizurkilen jaio zen 1945eko urtarrilaren 9an. Gaur egun,


- Tomas Arrastoa, Villabonan jaio zen 1925eko irailaren 18an. Gaur egun, Zizurkil

behean bizi da.

- Pedro Atxaga Makuso, Zizurkilen jaio zen 1930eko ekainaren 9an. Gaur egun,


3. Euskararen egoera Zizurkilen: datuak

Ez dago zalantzarik Zizurkil herri euskalduna izan dela betidanik. Pedro de

Yrizarren (1991: 201) arabera, 1970ena 1.200 euskaldun zeuden Zizurkilen eta 1.787

biztanle1. 1981ean 2.744 biztanletik 1.429 euskaldun eta 239 nekez euskaraz egiten

zutenak zeudela erakusten dute Txillardegik eta Aurrekoetxeak (1983:89). Zizurkil.

Zenbait apunte liburuan, aldiz, urte berean 2.827 biztanle zeudela esaten da.

Soziolinguistika Klulsterrekoek egindako Zizurkilgo Euskararen Kale Neurketan

erakusten da, ondoko taulan ikus dezakegunez, 1996an 2.631 biztanletik, 1.688 zirela

euskaldunak eta 2001ean 2.725 biztanletik 1.724 euskaldun.

Eustat-en datuen arabera, 2006an Zizurkilek 2750 biztanle zituen, hauetatik

1362k euskara izan dute ama-hizkuntza eta 162k gaztelera eta euskara, biak, izan dituzte

ama-hizkuntza. Biztanle guztietatik 1041ek erabiltzen dute etxean euskara eta 433 dira

euskara eta gaztelera erabiltzen dutenak.

1 Yrizarren lanean ez da zehazten Zizurkilgo biztanle kopurua. Beste lan batetik hartu dut: Zizurkil.

Zenbait apunte.

10

Hara zer esaten digun grabatu dugunetako batek: “esaten due Frankok euskera

debekatu zula ta oi ala izangoa Donostin ta iri aunditan, baño emen etzun debekatu,

emen danak euskeraz hitzeitte genun, inok etzekin-ta erderaz!”.2

Hiztun horrek argi utzi zigun bere ume-gazte garaian, gerra zibila bukatu eta

frankismo betean, Zizurkilen gehiengoak behintzat euskaraz egiten zuela.

4. Zizurkilgo euskararen ezaugarri nagusiak

Jarraian, transkripzioetatik ateratako ezaugarrien deskribapen bat egingo da,

baina batez ere Euskara Batutik bereizten diren formak azalduko ditugu. Horretarako,

fonologian, morfologian eta sintaxian oinarrituko gara.

Deskribapenarekin hasi aurretik ohar batzuk egin nahiko genituzke:

- * ikurrak Zizurkilgo euskaran iraganean egondako forma suposatu bat

adierazten du, gaurko forma azaltzeko balio diguna; askotan, forma hau

Euskara Batuko formarekin bat dator.

- ** ikurrak Zizurkilen ezinezkoak diren formak adierazten ditu, halere, honek

ez du esan nahi beste herri edo euskalki batzuetan ezinezko direnik.

- B letrak bokala eta K letrak kontsonantea adierazten dute.

a. Fonologia

Atal honetan Zizurkilgo hotsen berezitasunez eta ezaugarri nagusiez arituko

gara. Horretarako, lehenengo bokalak ikusiko ditugu eta, ondoren, kontsonanteak:

i. Bokalak

Zizurkilgo euskaran, Hego Euskal Herriko hizkera guztietan bezala, bost bokal

ditugu: a, e, i, o eta u.

Halaber, Zizurkilgo euskarako bokalek hainbat aldaketa jasan ditzakete. Esate

baterako, kontsonante galera baten ondorioz bi bokal berdin elkartzen badira, bi emaitza

izan ditzakegu: batetik, bokal soiltzea gerta daiteke: leno „lehenago‟, batxuriya

2 “Esaten dute Frankok euskara debekatu zuela eta hori hala izango da Donostia eta hiri handietan, baina

hemen ez zuen debekatu, hemen denok euskaraz hitz egiten genuen, inork ez zekien eta erdaraz!”

11

„baratzuria‟... Ematen du joera hau dela nagusiena. Hala ere, bokal soiltzea beste

euskalki eta hizkera batzuetan ere gertatzen da, beraz, ezin daiteke Zizurkilgo

euskararen bereizgarri bezala hartu. Bi bokal berdin elkartzean gerta daitekeen beste

emaitza, bokal bikoitzak izatea da: baatza „baratza‟, baarruna „babarruna‟... Emaitza

hau, ordea, ez da oso arrunta Zizurkilgo euskaran, hitz gutxi batzukin bakarrik gertatzen

baita.

Zizurkilgo, eta oro har, Beterriko bokalei lotutako ezaugarri nagusietakoa da e

i bihurtzea beste bokal baten aurretik doanean. Fenomeno hau e-z bukatzen diren

hitzei artikulua gehitzean gerta daiteke, alegia: jendia, „jendea‟ etxia „etxea‟, bestia

„bestea‟, umia „umea‟, ordenadoria „ordenagailua‟..., baina hitz baten barnean ere gerta

daiteke: Astiasu „Asteasu‟, biar „behar‟, urti ortan „urte horretan‟... Dena den, lege hau

ez da betetzen bi bokalak tartean zuten kontsonante bat galtzerakoan elkartu badira:

etxera > etxea baina ez **etxia.

(1) zure etxea jun naiz / zure etxia da

(2) **zure etxia jun naiz.

Erregela honekin batera, honako hau da Zizurkilgo euskaran zein beste hainbat

hizkeretan gertatzen den erregela garrantzitsu bat; alegia, o u bihurtzea a-ren aurretik

doanean. Erregela hau, o-z bukatutako hitzei artikulua gehitzean, zein hitzen barruan

gerta daiteke eta euskal hitzetan ez ezik, erdaratik hartutako maileguetan ere gertatzen

da: enfrentamentua, ostua „hostoa‟, berua „beroa‟, dijuala „dijoala‟...

Zizurkilgo euskaran ohikoa den beste gertakari bat, baina ez, noski, bertakoa

bakarrik, bukaeran berezko -a duten hitzetan -a hori galtzea da. Horrela, eztakat pipik

(„ez daukat piparik‟) bezalako esaldiak entzun daitezke, baita: gauz, giltz, denbo, pil...

eta antzeko hitzak ere.

Bokaletan Zizurkildik iparralderago dauden hizkeretatik aldendu eta

hegoalderagokoekin elkartzen duen ezaugarrietako bat artikuluaren asimilazioa izan

daiteke, alegia, -a artikulua desagertzea. Hau, bereziki, deklinabideko kasu batzuetan

gertatzen da, batez ere, jatorrizko i-z eta u-z (eta ez, e>i eta o>u) bukatzen diren

hitzetan. Hona gure datuetatik hartutako adibide batzuk:

12

- Absolutibo plurala (Nor): soldaruk naparrak ziala

- Inesiboa (Non): enfrentamentun

Euskal Herri gehienean eta Zizurkilgo euskaran ere ikus daitekeen aldaketetako

bat, baina ez sistematikoa, /r/ indartsuaren aurreko e a egitea da. Hori dela eta,

Zizurkilgo euskaran basarri, eskarrik asko, eguardi, e(d)ar, izardi, iztar, puzkar, pipar,

asarre... aldaerak ditugu. Fenomeno hau ez da ez Zizurkilen eta ez Gipuzkoan bakarrik

gertatzen; Euskal Herriko hizkera askotan gertatzen den fenomenoa da. Gainera, ez da

hitz denetan gertatzen, hitz gutxi batzutan baizik: herri eta ez **harri, berri, ez **barri,

txerri, ez **txarri. Horrez gain, fenomeno hau ez da maileguetan gertatzen eta, beraz,

berezkoa den e hori mantendu egiten da: internet, nerbioso, pertxerua, posterra...

gisakoak ditugu, eta ez **intarnet, **narbioso, **partxerua, **postarra...

Aitzineuskararako berreraiki den *-ani bukaerak hainbat aldaketa jasan ditu

denborarekin eta, horregatik, hainbat aldaera aurki ditzakegu gaurko euskaraz.

Zizurkilgo euskararen kasuan, oro har, Gipuzkoa gehienean bezala *-ani atzizki zaharra

-ai bihurtu da: arrai, usai eta zai (eta honekin sortutako hitz elkartua: artzai, gotzai...)

zaharrago diren *arrani, *usani eta *zani hitzetatik baitatoz.

ii. Hiatoak

Zizurkilgo euskaran, baina ez soilik hizkera honetan, hiatoekin lotutako

ezaugarri nagusia i eta beste bokalen bat elkartzen direnean, tartean sartzen den /y/

epentetikoa da: mendiya, itxiya, aundiya, erriya, oliyo... Erregela hau beti gertatzen da

eta oraindik ere emankorra da. Hala ere, erregela hau ez gertatzeko baldintza bat dago;

ez da sekula gertatzen -ia egitura jatorrizko „*-ea‟ batetik datorrenean: „umea‟ > umia,

baina ez **umiya.

Beste ezaugarri bat, ez aurrekoa bezain bizia eta emankorra, baina oraindik

gazteren baten edo besteren hizkeran aurki dezakeguna u eta a-ren artean b tartekatzea

da: buruba („burua‟), liburuba („liburua‟)...

13

iii. Diptongoak

Diptongoekin lotutako ezaugarri bat *-au- > -a- egitea da. Bilakabide hau,

besteak beste, Nor-Nork saileko orainaldiko forma gehienetan gertatzen da: nazu,

nazue, nak/n. „Eduki‟ aditzaren formetan ere erregela bera daukagu: dakat „daukat‟,

daka „dauka‟ daka(g)u „daukagu‟... „Egon‟ aditzaren kasuan erregela ez da sistematikoa,

izan ere, daude, gaude… gisakoak erabiltzen dira; hala ere, ez da arraroa helduren baten

edo besteren ahotik dade entzutea daude esateko. Aditzez gain, hainbat hitzetan ere

gertatzen da hau: *aurpegi > arpegi, *aulki > aulki, *aurkitu >arkitu…

*-eu- diptongoa ere soildu egiten da askotan, hau da, -e- egiten da. Esate

baterako, „eduki‟ eta „egon‟ aditzen iraganeko forma trinkoetan ikus dezakegu: genden

„geunden‟, zenden „zeunden‟, zeren „zeuden‟, nekan „neukan‟, zenekan „zeneukan‟,

genekan „geneukan‟... Zaku honetan sartzen dituzte Labaka, Azurza eta Bereziartuak

(1996) Lasarte-Oriako euskararen deskribapenean Zizurkilen ere erabiltzen diren elbi

(„euli‟) eta ebi („euri‟) hitzak ere. Hala ere, gure ustez hitz hauetan gertatzen dena ez da

gauza bera. Erregela honek ez digu balio elbi eta ebi-ren kasuak azaltzeko, arazo txiki

bat planteatzen dutelako bi hitzok: -eu- >-e- egin bada (honen parekoak dira baita

zenden, genden... gisakoak ere), nola azaldu r > b bilakatzea ebi-ren kasuan eta l > lb

bilakatzea elbi-ren kasuan?. Ez dago adibide gehiagorik euskal hitzetan bilakabide

hauek baieztatzeko, beraz, ez da baliagarria. Mitxelenak (1961[1990]: 90) emandako

azalpena, ordea, egokiagoa dela uste dugu, hau da, -eu- diptongoko -u- hori -b- bilakatu

dela hitz hauetan. Mitxelenaren proposamen honekin, elbi azal daiteke *euli > *ebli >

elbi bilakabidearen bidez eta b eta l-ren artean gertatu den metatesi baten bidez eta,

horrez gain, *euri > *ebri (>*ebiri?) > ebi ere azaltzeko balio digu. Bide honetatik

jarraitzen dute EDH-n ere(1983 [1987]).

Honez gain, Zizurkilgo euskaraz -ai- diptongoak soiltzeko joera dago, /n/, /l/ eta

/t/ kontsonanteen aurretik badago eta beti ere ondoko kontsonantea buzti ondoren: aita

> atta, aitona > attona, baino > baño, gaixo > gaxo...

14

iv. Kontsonanteak

Zizuzkilgo euskararen bokaletan gertatzen dena ikusita, orain kontsonanteekin

gertatzen dena ikusiko dugu.

Ezaguna da Gipuzkoako kostaldeko eta mendebaldeko herri batzuetan s eta z

berdin ahoskatzen direla, Euskal Herriko mendebaleko euskalki guztietan bezalaxe.

Zizurkilen eta honen inguruko herrietan, ordea, txistukariak, bai igurzkariak (s/z) eta bai

afrikatuak (ts/tz), ondo bereizten dira: su/zu atso/atzo...

J-z idazten denaren [x] ahoskera daukagu: jo, jun, jan, josi, jolastu, jauna,

jainkoa... eta bestelako hitzetan3.

Bustidurari begiratzen badiogu, asimilazio bustidura nahiko indartsua dela

ohartuko gara. Euskal Herriko hizkerei begiratzen badiegu, konturatuko gara bustitzen

den kontsonantearen aurretik -i- edo -Bi- (bokal+i diptongoa, alegia) egon daitezkeela.

Biak, ordea, ez daude maila berean; -Bi- diptongoak bustitzea „errazagoa‟ da eta -i-

bokalak bustitzea, berriz, „zailagoa‟. Horregatik, Euskal Herrian maillu, baina ilargi

esaten duten hizkerak aurki ditzakegu. Era berean, kontsonante batzuk besteak baino

„errazagoak‟ dira bustitzen. „Errazenak‟ /n/ eta /l/ dira, ondoren /t/ eta zailenak nd, nt eta

antzeko egiturak. Zizurkilen bai -i-k eta bai -Bi-k busti dezaketela ikus dezageku eta /n/,

/l/ eta /t/ bustitzen direla: basarriñ, baño, illargi, illabete, itturriya, atta... Nolanahi ere,

/t/-ren bustidura ez da beti egiten, hautazkoa da eta normalean ez da gertatzen hitz

bukaeran badago. -nd-, -nt-... kontsonante multzoak -i- baten ondoren badaude ere, ez

dira bustitzen, hau da, indarra esaten da beste hizkera batzuetako inddarra esan

beharrean. Hala ere, salbuespen bakarren bat badagoela ematen du: niñuen („ninduten‟),

niñuan („ninduan‟), niñoan („nindoan‟), giñoazen („gindoazen‟)...

Orain arte ikusitakoari asimilazio bustidura deitzen zaio, hau da, testuinguru

fonetikoak baldintzatzen du bustidura. Badago, ordea, euskaraz bestelako bustidura

mota bat, bustidura adierazkorra deitzen zaiona. Izenak berak adierazten duen bezala,

aldaketa honek txikigarri funtzioa izan dezake edo gertutasuna eman diezaioke hitzari.

Bustidura mota honek ere badu indarra Zizurkilen, inguruko herrietan bezala, hitz

3 Hots honen sorreraz eta garapenaz, ik. Mitxelena (1961 [1990]: 168-169)

15

hauetan ikus daitekeenez: zakur eta txakur, potolo eta potxolo, zerri eta. txerri, sagu >

xagu... Bustidura mota hau pertsona izenetan ere gertatzen da: Jexux, Iñaxio...

Kontsonante ozenen (/n/ eta /l/) ondoko txiskukari igurzkaria (/s/ eta /z/),

afrikatu egiten dira: eon tzan, esan tzian...

d > r egiteko joera dago, baina ez da kasu guztietan gertatzen: soldaruk,

erarekua („edadekua‟) erariya (edaria), bire („bide‟), iriya („idia‟)...

f > p egiteko joera dago: Franko> Pranko, nafarrak> naparrak baina ez da

sistematikoa, hiztun berarengan Franko ere entzun daiteke. Gaur egun, oso urria da

joera hau, baina noizbehinka entzun daitezke fosilduta geratu diren hitz hauetan:

apariya, periya, prailia...

v. Azentua

Hotsekin gertatzen dena ikusi ondoren, azentuarekin gertatzen dena ikusiko

dugu jarraian:

Hualdek (1997:109) euskararen azentua aztertzen duen lan batean azaltzen

duenez, Euskal Herriko erdialdeko azentuera orokorra [+2] da, hau da, azentua hitzaren

bigarren silaban agertzen da orokorrean. Zizurkilgo euskaran ere halaxe da gehienbat 3

silabatik goragoko hitzetan: lagúna, gizóna, emákumia, arpégiya... Gauza bera gertatzen

da gazteleratik harturiko hitzetan, nahiz eta gaztelerak azentua beste nonbait eduki:

cazadóra > kazádora, bicicléta > bizíkleta, campeón > kanpéon...

Bi silabako hitzetan kontua lausoagoa da, azentua hitzaren arabera lehen silaban

edo bigarrengoan azal baitaiteke: áza, gázta, etxé, gizón, ogí... Hau batzuetan itxura

bereko hitzak bereizteko egiten da: báso („edalontzia‟) / basó („oihana‟), íltzia („hil‟

aditzaren aditz izena) / iltzía (zintzilikatzeko-eta erabiltzen dena), pórrua (erretzen den

droga) / porrúa (barazkia)...

16

Bada azentuari lotutako fenomeno berezi bat, hobeto aztertzea merezi lukeena.

Zizurkilgo euskaraz galdegaia azpimarratu nahi denean, azentua aldatu egin daiteke, hau

da, normalean bigarren silaban badu azentua, lehenengo silabara pasatzen da azentua

hitza markatu nahi denean: Prankon aldekuak, ártu zuenak / beak artú du. Íkusi in du /

ikúsi du.

Silaba bateko hitzei artikulua edo atzizkiren bat jartzean, orokorrean, azentuak

bere horretan jarraitzen du, hau da, lehenengo silaban: lúrra, sútako...

Gamindek (1996) azentuaren araberako sailkapen bat egiten du eta lan horretan

Zizurkilen inguruan dauden Irura, Asteasu, Ibarra, Usurbil, Andoain, Urnieta... herriak,

Zizurkileko azentuaren multzo berean sartzen ditu.

b. Morfologia

Zizurkilgo euskararen ahoskeran gertatzen diren fenomenoak labur-labur azaldu

ondoren, atal honetan Zizurkilgo euskararen ezaugarri morfologikoez arituko gara.

Horretarako, dialektologia lanetan ohikoa den egitura jarraituko dugu eta, beraz, batetik

izenaren morfologia eta bestetik aditzaren morfologia bereiziko ditugu:

i. Izenaren morfologia

Ergatibo (NORK) plurala egiteko euskalkiek bi modu dituzte, ekialdekoek (eta

euskara batuak) -ek dute (etxekoek, kalekoek…) eta erdialde eta mendebaldekoek -ak.

Zizurkilen, espero bezala, -ak atzizkia erabiltzen da: etxetakuak-eta bokadilluak-eta

emate zizken „etxetakoek-eta bokadiloak-eta ematen zizkien‟.

Euskara zaharrean orokorra bazen ere, erakusle hurbila galduz joan da eta orain

mendebaleko euskaraz mantentzen da bereziki. Hala ere, Zizurkilgo euskaraz ere aurki

dezakegu honen aztarnarik: anayok, biyok, denok…

Erakusleak singularrean eta pluralean sei dira: singularrean, au, o(r)i eta u(r)a

azken honekin batera be(r)a forma indartua erabiltzen da; pluralean oik (hauek), oyek

(horiek) eta aik (haiek). Pluraleko forma hauek gipuzkera zaharrean aurkitzen ditugunen

jarraipenak dira eta ez dira euskara batukoaren berdinak.

17

Neroni, herorri, zerorri, gerori izenordain indartuak erabiltzen dira, gaur egun

hauen erabilera gero eta urriagoa da. Forma hauetan, berezia da „gerori‟-ren genitiboa

(noren): ge(r)en.

„Galdetzaile + edo + galdetzaile‟ egiturazko galdetzaile gutxi batzuk badira:

zeozer („zer edo zer‟), noiz edo noiz...: ikusiko ziñuen pelikulatan-da ola noiz eo noiz

azaldu dia olakuak

Inesiboan (non) -(a)n erabiltzen da, baina artikuluaren bilakabidea desberdina da

bukaerako bokalaren arabera:

-a + -(a)n: espero zitekeen bezala, -an egiten da: gérran, ikástolan...

-e + -(a)n: horrelakoetan, -ian egin izan da oraintsu arte: gauian (gauean),

aldian, konjelarorian... Gazteek, ordea, -en egiten dute gehienetan, artikulua

asimilatu egiten baitute: gauen, alden, konjeladoren…

- i + -(a)n: artikulua erabat asimilatzen da: mendin, zaldin...

-o + -(a)n: -uan egiten da: beruan, kanpuan... Dena dela, kasu honetan ere,

gazteen artean artikuluaren asimilazioa ari da nagusitzen: beron, kanpon...

-u + -(a)n: artikulua erabat asimilatzen da: burun, zerun...

Soziatiboa egiteko euskaraz hainbat forma ditugu. Zizurkilen, Gipuzkoa osoan

bezala, -kin erabiltzen da pluralean zein singularrean: lagunakin (sing/plu), txakurrakin

(sing/plu)...

Ablatiboa egiteko orokorra den -tik daukagu, baina baita erdialdeko euskararen

ezaugarri den -tikan ere: menditik(an) dator, betidanik(an) eon da or...

Motibatiboan ablatiboan gertatzen denaren antzekoa gertatzen zaigu, alegia, -

gatik eta -gatikan erabil daitezke: zuregatik(an) artu du miña…

Aurreko bietan bezala, partitiboan ere -(r)ik eta -(r)ikan erabil daitezke: eztakat

diruik(an)

18

Adlatiboaren berezko atzizkia -ra bada ere, -r- galdu egiten da normalean. Hala

ere, kontsonantez bukatzen diren kasuetan, -e- bokala mantendu egiten da:

-K + -ra > -ea: Andoaiñea, Zizurkillea, baratzea..

-B + -ra > -a: etxea „etxera‟, kalea „kalera‟, mendia „mendira‟...

Norabidea adierazteko aldera erabil daiteke Zizurkilen: mendi aldera jun; eta

gazteenen artean baita -raka ere: etxeaka nijoa. Horrez gain, -rutz atzizkia agertzen da

fosildutako hitz bakar batzuetan: ha(r)uzkaldea eta honuzkaldea, baina gazteen artean

ez da askorik erabiltzen.

„Maitemindu‟, „pentsatu‟, „fidatu‟ „gogoratu‟ eta antzeko aditzetan instrumentala

erabiltzen da osagarrietan: kantataz enaiz goatzen, zutaz maitemindu, be(r)ataz

pentsatu, zuetaz fidatu...

Gaztelerazko -on bukaerak, Euskal Herriko erdialde eta mendebaldean bezala, -

oi eman du: meloi, lehoi, balkoi, kondoi...

Gaztelerazko -(c)ión bukaerak, -zio eman du Euskal Herriko erdialdean bezala:

konstituzio, prostituzio, erreboluzio...

ii. Aditzaren morfologia

Ia Gipuzkoa osoan bezala, Zizurkilen ere „izan‟ aditzaren pluraleko erroa -e- da:

ge(r)a, ze(r)a, ze(r)ate. Iraganaldiko adizkien, ordea, -an da „izan‟ aditzen erroa: nitzan,

hitzan, zan, ziñan, giñan...

„*Edun‟ aditzaren erroa -e- da: det, dezu, dezue... Gipuzkoan ohikoa izan arren,

mendebaleko euskalkietan -o- erroa daukagu eta ekialdekoetan, berriz, -u-. Halaber,

iIraganeko formetan, -u- daukagu Zizurkilgo euskaran: nun, zun, gendun.

„Joan‟ aditzaren adizkietan Gipuzkoako berezko ezaugarria den nijua, dijua,

dijuaz(te), nijuan, zijuan eta zijuazen gisako formak dauzkagu Zizurkilgo euskaran ere,

baina adizki hauetan bakarrik agertzen dira gisa honetakoak; hauekin batera -ij- gabeko,

zuaz, zuazte, ziñoazen ere badira Zizurkilen.

19

Nork saileko 3. pertsona pluralean -e da pluralgilea: due, dakie, dake, zien

(„zidaten), ziguen...

Nor-Nori-Nork saileko aditz erroa *-i- da: diot, dizkie, nien...

Nor-nori-nork saileko pluralgilea -zki- da: dizkiot, zizkidaten... Hala ere, hiztun

zaharrengan oraindik –zk(a) pluralgilea ere entzuten da: zizken, niozkan, ziozkan...

Nor-Nori-Nork saileko hitanoko formatan, pluralgilea -zki- da, beste hizkeratako

-it-ren aldean: dizkiat, nizkian eta antzekoak.

Hitanoko hainbat adizkitan -tx(a/i)- morfema tartekatzeko joera dago:

natxebilek/n, nitxo(n)an, zitxabillek/n... Gaur egun, ematen duenez, lehen baino adizki

gehiagotara hedatu da eta „gatxik/n‟ „zitxek/n‟ bezalako forma berriak ditugu.

Partizipioetan, -tu egiten da aurretik -i edo -a dagoenean; ez dago, Goierrin

bezala -au: aparkatu, geratu, puskatu... „Altxa‟ eta „pasa‟ aditzen kasuan, partizipioetan

-a erabiltzen da: pasa da, altxa naiz... baina eta dira erabat arrotzak pasatu eta altxatu.

Partizipioarekin -ta atzizkia da gehien erabiltzen dena: lanak bukatuta dazkat.

Dena dela, -a ere erabiltzen da, baina aurrekoa baino maiztasun gutxiagoz eta bereziki

singularrean: taberna itxiya dao; ordun zazken artuak biria(k), birétxorrak artuak.

Ahalera adierazteko, „eduki‟ aditzaren forma jokatuari aditz izen mugatua

gehitzen zaio: bado erretzia, badakau jutia… Gaur egun, mugatua beharrean, batzuetan,

partitiboan jartzen da: „bakat komunea juteik’.

„Ekarri‟ eta „eraman‟ aditzen forma trinkoak, -ki- artizkiarekin erabiltzen dira:

da(ra)maki, da(ra)makit, nekarkin, zekarkin, zemakiñ...: lengo lambaten kixton

mozkorra zemakin.

„Ausartu‟, „atrebitu‟ eta „jolastu‟ aditzarekin behintzat, -ten edo -tera atzizkiak

erabiltzen dira: enaiz atrebitzen beregana juten / enaiz atrebitzen beregana jutea.

Karteta(ra) jolastu / kartetan jolastu

20

c. Sintaxia

Zizurkilgo euskararen deskribapenarekin bukatzeko, sintaxiari lotutako hainbat

ezaugarri azalduko ditugu.

Euskal Herriaren erdialdean eta mendebaldean ohikoa den bezala, aditza

galdegaia denean, indargarri bezala egin erabiltzen da: erori in da…

Denborazko perpausak egiteko -ela atzizkia erabiltzen da: umiak giñala belaze

hortan jolaste genun…

Mendebaleko euskalkietan (Ø) eta ekialdeko batzuetan (dea) ez bezala, bai/ez

erako galderetan al partikula erabiltzen da: etorriko al zea?, ba al dakizu?...

Kausazko perpausetan -eta erabiltzen da: atzeatu in deu billera, arduraduna

beandu etorri da-ta. Hala ere, ez da arraroa bait- duten esaldiak ere entzutea: euskara

politika baitzan ordun…

Progresibozko egiturak egiteko euskarak hainbat baliabide ditu, hauen artean

Zizurkilen erabiltzen den „ari izan‟: katekesis ematen ai giñala…

21

5. Transkripzioak

Baserria, baserriko lana eta bizimodua

Zi009

- Baserrin bizi ziñatenian lan aundiya eukitze zenuen?

- An bai, gérra dénbora ezautu gendun, bost urte nittun gérra dénboan eta géo ibíltze

giñan, ba gurásuak ala ibíltze zian ta nere aixpak re bai ta géo gu re bai esneta, aurrena

Donóstira zaldíya ta kárruakin, géo Pasáira eta geo Errénterin. Eta gañéa trátua baatza

gauzakiñ, esnia ta baatza gauza.

- Ze gauza eukitze zenittuen?

- Basérrin ba béyak, jézteko beyak, árdin bat o beste re bai eta gañéntzian baatza

gauzakin de ibíltze giñan: berdúra, batzan itten dan berdúra dana. Gutxi gora bera zea

guziyan eta Errénteitik ibíltze giñan Donóstira zaldíyakin bezela Errénteria ibíltze giñan

astuakiñ. Ta astúan bi aldétatikan xéstotan esniak eta géo erdiyan beste xestératxo aundi

batian, zuek etzénduten ezautuko, baño sestératxo aundi batian tratua.

- Zer da sesteratxua?

- Sestératxua, sáskiya, sáski apróposa órtako, aundiya, zabála eta astúa lotu etxe tartian

Errenterin, oaiñ etxek iña de baño, lotu eta esníak partítze nittúnian ba sestératxua beste

bati jasótzen lagúntzeko esán burúra eta burúan artu ta Errénteriko plaza buruz eámate

gendun ta an saldu ta geo bueltakuan ba ni astua gañian ya Oyártzundik de gue etxea iru

kilometro ta geixeo dade ta asto gañian auntzian, onuntzian oñez baño auntzian

etxéakuan asto gañian.

- Emén izan deu basérrin lana in biárra. Ni etórri nitzánian gizónan iru anai arreba zeen,

géo aik bi urtéra eo ola ezkóndu zian, baño geátu giñan gurásuak eta neónek izan dittut

sei seme-alaba eta gendun basérriya eaman eta gañetikan tratua. Xóxik ateako balin

bazan basárriyak gutxi emáte zulako pues ibilli nitzan Tolosa pixka‟t eta géo asi nitzan

Brétxara. Ta Brétxan pasa ttut berrógei urte Brétxara ta Lasárten emezortzi urte esne

partítzea, esnía partíttu ta géo Donóstira jute nitzan ba an astian írutan o al tzanian

prepátze gendúnian trátua ba batza gauza ta geo fruta, sagarra ortáko zeakiñ eta

22

gañetikan pues eméngua. Ta oñez oan bezela kotxian ez, erabat oñez. Aurrena ibilli

giñan trolébusea geo ibílli giñan trénea eta géo gendun emen kalian oaiñ il berriya da,

órrek, arrántzalia bezéla jute zan Donóstira ta orrek eámate ziun bézperan, orrea

eamaten gendun jenerua astuakiñ eta geo órtikan Donóstira beak eamate zigun eta

Donostin utzi. Da trenez jute giñánian estáziyun jetxi eta an eóte zan karrétero bat,

karrétero bat kárro aundi batekin ta jexte giñának kárro arren gañian jarri eámandako

gauzak eta andik brétxara, arrei jornála patu ta geo bueltakuan pues trenea geen xestuak

artu ta oñez brétxatikan estáziyoaño eta géo an jetxi ta ándikan berriz atzea xextuakin

enkargu batzukin óñez betik gora. Umiak biréa atéatze zian al tzuenian ta ola érabat

oseake ezta…Astíasuko autóbusian etórtze bagiñan berriz ba garai aitan, oraiñ ez tia

ibíltzen baño, autobus gañian xéxtuk eta dana gora beyan geak ta beira jarriyak aber

noiz baño noiz xexton bat eróiko ta eróitzen bazan txóferrai esanda geazi eta artu ta segi

berriz e ta geo Oléntzoko kruzetikan gora pues oñez.

- Ta len tratua artzen zenuela edo aipatu dezu, zer da tratua?

- Tratua zer dan? Ba porrúa, batza gauza. Trátuan jutia da bátza gauza da, dána artze zu

zuk sagárra o daonetikan porruk o dana batza itten dan jenero guziya. Danetik sayatze

giñan zeatikan pixka‟t geyo, genero asko baldi bazendun erréxogo saltzen da batekin ta

bikin junda baño. Ordun ba zan, tratua esáte zayo orrei oain esáte zayo batza gauza

eamatia, ba tratu gauza oi da.

Zi012

- Baserrin lan aundiya eukiko zenuen ez?

- Béti laná bai! Béti lána izáte zan.

- Ze lan itte zenuen?

- Ba basárriko lána, ártuakin da, gáriya in da. Gauz askó itte ia basárriñ, dánetik patáta

ta…

- Dana etxeako biltze zan eo ferin saltzeko?

- Etxéako biltzé zan, garái artán sáltzeko etzan asko sobrátzen, fámiliñ apróbetxatze zan

géyena ta sáldu re zeóze itte zan baño gauza aundik ez.

23

- Ta sorua ta baratzan artian ze diferentzi dao?

- Bíyak iguáltxuk dia. Lúrra da barátza ta sorúa, bíyak lurrák dia. Barátza izáte a ba

trózo koxkór bat etxian berdúra ta gauza izáteko létxuk eta tómatiak eta oik iteko

barátza esáte zayo. Ta géo apárte sorúan itte a artúa ta patáta ta garíya ta itte zián. Géo

ganáruantzako re negúako zéa re bai, arbíya ta errémolatxa ta oik e bai, béyentzat eta.

- Ta baratzan ta soruan ibiltzeko ze tresna zian?

- Joe tresnák! Garái artán zéa, arrástillua ta, arrástillua esáte zitzayon ola órtzak izáte

zittun ta béyak tíaka artzé zan, béyak uztárrin lótuta ta arrástilluakin lúrra pixka at

arrótze zan, arrótu ta itte zan. Ta géo bésabia ta erréminta ásko izáte zien. Bésabia esáte

zitzáyona bi zéakin izáte zan, sardía bezéla, ola géo pértiga aurrea béyentzat. Árek izáte

zittun órtzak beéra, ta órtzakiñ lúrra arráskatu itte zan, lúrra arrótu itte zan. Góldia ta,

góldia re bai, góldia ez takit, ikúsiko zenuen onézkeo góldia, lúrra buéltatzekua, oáin

tratóriakiñ itte a dana baño.

- Goldia re beyakin eamate zan?

- Béyakin bai. Etxé batzútan írik eóte zían. Gure etxían etzan írik, gútxi izáte zian béyak

bakárrik, béyakin ibíltze giñán.

- Ta metak itte zenittuen zuek?

- Bai! Ásko ez baño órtako basárrin bértan ez. Géo así nitzán emén konéjuntzat izáte

nunian, métak itten emén béyan así nitzán, metábelarrak itten.

- Ta nola itte dia metak?

- Ba egúr bat sartzé a lurrían egur, pértiga bezélako ola póstura ontan loriñ ta úa lurrían

sartze a ta géo sujétatu bi sayétsetatikan egúr batzúkin ta géo azpin egúrrak eo bota ta

géo méta itte zan.

-Ta belarra or mantentzeko ta aiziak ez eamateko ze in biar zan?

- Ba aizíak ez eámateko, álare eámate zun baño, góyen géo zakú bat jartze zitzáyon egúr

batzúkiñ zintzílika, zakú bat bestéla púntatikan kendu itte io bélarra aizíak da zakú bat

jartzé zan da géo ári tírante batzuk jartze zitzaizkan beéra egúrrakin tiránte batzuk goitík

bera zakúba ez altxátzeko jartze zitzaizken.

24

Jatekoa

Zi007/008

- Ze jate zenuen?

- Potájia ásko, potájia éunero, potájia segúru, berdúra o babárruna o. Afáltzeko

eltzékondua askótan.

- Zer da oi?

- Eltzékondua da eguárdin sobrátze zan babárruna, izúgarri gustátzen zan ordun. Olíyo

erre pixka‟t bota, ogi zópa batzukiñ da, oso ottúra aundíya zan, oañ ya...

Ba basarritan, ta oañ e eongo ida, eguárdiko babárruna, eguárdiko potájia eltzékondua

esáte zan ordun. Oáin bóta itte a bézperakua ta eguárdikua baño ordun eguárdikua

gauian!

Zi013

- Ta gérra dénboan berríz, esnía eósi, artúa txikítu úa eósi ta úa izáte zan gure otórduba.

- Ta bazkaltzeko, gosaltzeko ta afaltzeko bestela ze jate zenuen?

- Gosáltzeko úa izáte gendun askótan, esnía, gerrá denbóan beintzat oixe izáte gendun.

Artúa iríña zeátzeko re ondúan erróta bagendun baño etziyen uzten ittén ta beintzat

artúa txikítu mákinakin ganáruntzat txikítze an bezéla ta úa eósi arróza balitz bezéla ta

úa jaten gendun guk ez azúkreik ez ezer gabe. Ta babárrunak eta eóste giñunian e

esnégañakiñ olíyuan tokin ta, ólaxe dána. Gérra dénboa trixtia pasa gendun guk. Géo

etxia itte gendun babárrun dána kentze ziguen.

25

Ogia

Zi012

- Ogiya zuek etxian itte zenuen?

- Géro bai, gérogo así giñán. Gerrá garayatik óndoenian. Léno érri txiki yoitán gariyik

étzan ittén ta géo ógik etzéon, ógik etzéon iñúndikan ta así zan jendía garíya itten ta

garíyakin ogíya itte a geo. Garíya itté a ta géro azítze a ta géo ebáki ta géo alía

apártatzeko arrí batían jo zéakin, lastábala esáte zitzayón, zéa bat itte zan, sórta bat, úa

arrín jo, alía apártatze zan. Géo izáte zan mákiña bat aizé aundiya emáte zuna, eskuz itte

zana izáte zan, ta géo arékiñ alía apártatze zan, zikíña alde batea ta alía beste batea

botátze zun. Ta géo itte zan úa erróta eáman, iríña itte zan arékin ta géo arékiñ ogiya itte

zan. Gérra dénboan ez, baño béla así zan. Ogík etzeon ondóenian ta.

Gazta

Zi002

- Geo árdik eta jarri zittúzten ta árdiñ esnía ta ola gazta itte zuen geo.

- Ta nola itte zan gazta?

- Gazta itte zan zea bat botatze zitzayon zer da oi? Bótia. Mamíya kortatzeko...

-Legamiya?

- Bai oi da. Botátze zitzayon ta arekin itte zan kórtatu eta géo bíltze zuen eskúkiñ,

barriñoi batian o esnia bota ta ara botátze zuen botílla oi ta osíñakiñ, osiña ta zea izáte

zittun. Orrékin dána, botíka oi botátze zioen da itte zan kortátu. Ta kortátze zanian bíldu

dana, mami guzia eta geo estútu in ber izáte a pasadore batian o artu ta estutu gazúra

kentzeko. Oáin nik emén ez tákat erákusteko oi nola itte zan. Da ala itte zuen gazta.

- Ta geo sekatzen jarri ezta?

- Geo ándikan atéa eun batian o euki, eun batian an ta geo andikan, zea, kendu ta

sekatzen jartze zuen.

26

- Ta nun jartze zuen sekatzen?

- Apálatan, apálatan jartze zuen.

- Ta geo oi etxeako?

- Sáltzeko izáte zan.

- Ta zenbat baliyo zun gutxi gora bera?

- Eze askoikan etzun balioko garai artan. Zenbat patuko ziyoen? Ardi gazta, béyana

beintzat ezer gutxi, árdiña geixeo beti, baño gaur baño géyo igual ingo zuen e! Garái

artan. Leen, oain dala ogei urtéko préziyuan karnizeritan ai emen da txekorra saltzen.

Sagardoa

Zi003

- Sagárra bildu ta pues mákina, ordun sagárra txikítzeko re eraiñ in biar zitzayon, eman

in biar zitzayon. Eta géo izáte zian ba tábla batzik, beste trónko batzik eta aikin estutu ta

geo barríketa aldátu.

- Zenbat denboa eon bear du sarduak barriketan?

- Garai artán ya barríkan eóte zan, géo asi zan enbótellatzen, géogo. Pues udátzenian

izáte zan, agórra, úrriñ ola iñ eta otsáil aldea arte ola, otsáil aldea enbotellatze zian.

- Ta sagardua kupelian sartu ta settun dao eateik?

- Bai, ordun zea izáte a, gózo-gozúa, berritan. Baño béla aste a garbítzen. Ta garbítze

anian ba nola ez baitzan enbotellatzen binágretu re itte zian baño ura bota ta erdíya

úrakin, dána ona zan ordun.

27

Taloa

Zi003

- Nola itte zan talua?

- Tálua? Tálua pues itte zu, iríña artze zu ta ura ta gatz píxka‟t eman da mása iñ. Geo

itté ttuzu bóla batzik itté ttuzu, zapíya gáñen zabaldu ta txapían erre. Oaiñ su bajúba

zeónian, guk, nik ez nun su bajúba ezáutu, etxían ekonomika ezáutu nun nik eta txápan

gañían, baño bestela su bajún talo burníya izáte zan ta an burniin, ua zallagua.

Zi013

- Talua nola itte zan?

- Pelóta zeátu, járri óla iríña.

- Baño ze iriñ?

- Artáiríña, táluak ítteko da artáiriña, bañó ogi iríñakin e in leike. Baño táluak ítteko da

artáiriña. Ta artáiriña da ba báyan pasáta, báyan pasátze ez pazu zakárragua geátze a ta

báyan pasáta xuábegua geátze a. Úra re epéla jarri, gátza pixka‟t biar bazán gátza

botátze zitzayon ta mása itte zan. Ta mása artátik pélotak in ta aik zabáldu ta géo txapá

gañian erré, ólaxe.

- Ta zerekin jate zenuen?

- Ba egókitze zanakin, útsik igual da. Ni goátze naiz ondo ásko attak “eóngo ttun or tálo

batzuk eta baztérreko txekór orri emayon” esan da ári emáteko tokiñ neoni jaten igual,

gosíakin bákizu, úa etzan izángo óso eárra baño.

28

Auzolana

Zi010

- Zizurkillen ainbeste baserri eonda, auzolanian ibiltze ziñaten?

- Auzólanian? Bai. Biré iñen da eózein gauzai auzólana esáte zitzayon. Bídek eta etzian

oáin bezélakuak ordúko biríak. Gúrdik izáte zián kúrpilla zorrótzakikuak ta aík kárgakiñ

zulúa itté zuen da zulúak itté zian. Ta éstratak esáte zitzáyon bi aldétatik olá múrua ta

biría emén, éstratak. Da aítan pasátze zan ta beti zulátu itte zuen ta aik arréglatu in ber

du, úrtero biríak arréglatzen ta.

- Ta ze itte zenuen bidiak konpondu bakarrik eo bestelako lanak e itte zenituen?

- Bírek kónpondu. Bestélako lának norbeak in biar izáte zittun.

- Ta batek soro aundik baldin bazezkan, laguntze zitzayon?

- Ésate balín bazún bai. Árek esáte balín bazún launduko al zitzayon, ta béa géo béstiak

esáte balin baziyon étorri in biar da, bakóitzak beríak itten naiko lan izáte zittun. Ta

aldeya esáte zitzayon belár ásko ebákitzea balin bazeukan ta géo ekártzeko írikin

ekártze zan da zuk jórna‟at, zuk béstia, órrek béstia lau o bost jórna batéa ekárri béstela

ebiyak ígual arrápatze ziyon ta izúrratu itte zian.

Ikatza-Karobia

Zi003

- Mendia jute ziñaten?

- Gue attak úrtero ikátza itte zun, txondárrak itte zittun bai. Úrtero páre bat ta géo gérran

ondórenian nola izan bazan autobusak eta ikatzakin ibili zian bolara izan tzan.

- Ikatza nola itte zan?

- Ikátza? Egúrrakiñ. Egúrra moztútze ue eta, txondárra itten ikúsiko zendun zuk

telébisiyuan segúru asko, ez tezu ikusi? Pues egúrra moztútze ue ta egúrra jartze ue pues

metábelarrak nola itte ia? Oláxe, iual iual itte ue. Erdin uzte yoe, egur luze bat sartze

yoe, géo ua atea itte yoe sua emáteko. Eta geo tapátze ue belár zotálakin ta lurráakin,

29

dána buelta guztin tapátze ue. Eta goitik su emáte ye eta ez nizuke esango zémat dénboa

biar izáte un eósteko, baño bitárte guztin zaittu biar da, iual ixkiña batetik atéatze a sua,

zulua itten o, ta aik, egúrra sartu ta tapátu in biar zaizka dának. Bai, lana du txondárrak.

- Ta geo kaabiya re bai. kaabiya re ezautu nun bi iru urtetan, soróako karia, bai.

- Ta oi nola itte a?

- Oi, arríya sartze due eta geo ez takit nola uzte yoen tokíya, airian ez takit nola jartze

uen, azpitik sartze ye egúrra, zótza, ordun pagua izáte zan asko ta trónkuak o ikátza

itteko ta geátze zana, muttúrrak ba kaabiako o sútako, sua itteko re. Súba itteko re

amóna gaxuak, sartu orduko súba itzálita zótzakiñ da uff. Urte guziin mendiñ, bateko

txondárra, besteko belárra, besteko iñórkiña.

- Zer da oi?

- Iñórkiña. Iñórkiña esate giñukan guk garúa ta orbéla ta azpítako biar tzana.

Zi012

- Ikatza itte zan?

- Bai, ikátza itté gendun bai.

- Nola itte zan?

- Txóndarra itte zan da egúrrak móztu itte zian ola póstura ontan eo lúzeguak igual da

tamáña desbérdiña dana itte zan, egúrrai nóla tokátze zitzáyon ála mozté zan da géo ba

áste zan egúrra jartzen ténteka báta bestían zéan ta lorítzen, lorítzen, lorítzen jute zan ta

géo punta itte zitzáyon da géo érdiñ izáte zun zuló bat su emáteko, suétxia esáte

zitzáyon ári. Suétxia esáte zitzáyon da zulo bat izáte zun ta géo itten bukátze zanian ba

ándikan su emáteko zúlua izáte zun. Itte zan úa, géo lurrákin tapátu ber da úa ta egúrran

kontra lúrra ez jartzeátikan orbéla eo belár zakárra eo zerbátt e aurren egúrran gáñian

tapátu itte zan ta géo lurrá bota, lurrá eo irúriya eo, irúriya esáte zitzáyon ba bein

txondár bat iñ ezkeo irúriya bértan izáte a bel-beltza izáte a úa, baño bestéla lénbizikua

balín bazán lúrrakin tapátu ber tzan, lúrrakin tapátu ondo ta géo su emán ta antxe bi asté

o ola, según ze txondár zan, aundiguan bazán geixeo, dénboa géyo txíkigua bazan

dénboa gutxio, áste pare at beintzat izáte zian.

30

- Ta nun itte zenuen ikatza, baserrin bertan?

- Ez, genéralian basérrin onduan, baño izáte zan beti zeláyen bat etxétik apárte o zéan da

an itte zan genéralian bai. Ta basúa urrúti balín bazeon, berríz, egúrra txikítu ta basúan

bértan igual, basú artan bértan e igual egúrra urrúti balín bazeon.

- Ze egur erabiltzen da? Edozeñek balio du?

- Bai, eozeiñ egurrekiñ itte a, baño genéralian pagúa óbena izáte zan, pagó egúrra izáte

zan ikátza itteko óbena.

- Ta egurra illeko eozein egunetan botatze zan?

- Segun, pagúa izáte a ilbérrikua ta gaztáña ilbérakua ta ola dának ez takízkit nik e nola

dian baño bakoitzak bere zéa izáte zun, ilbérriya ta ilbéra, bákizue illárgiyakin izáte a

ílberriya ta ílbera ta arekin izáte zan zéa pixka‟t baño txondárra itteko inpórtantzik etzun

izáten, oi ba matériala zeárako tallérretako ta arótzetxeako ta oi biártzanian órdun

beiratze zitzayon geyo ílberai ta ílberriyai.

Janzkera

Zi003

- Nola janzte ziñaten?

- Urtían bein soñéko bat naikúa izáte géndun guk. Bat. Puskátu arté.

- Ta nun eoste zenuen?

- Téla, gue ámak beintzát téla ekárri izandu zun da jostúnak, Astíasuko jostúnak jóste

zizkíun. Da négun txáketa bat eo zeóze balín bagéndun eta gérra garai artán berriz

zákuk tintatu ta zakúbakin índako trájia.

- Ta anketan?

- Ánketan makíña bat urtian nik, áttak indako abárkak, bei larrúakin índako abárkak

dénboa askuan.

31

- Zure aitak?

- Nere attak bai, artísta zan gue atta naiz abárkak ittén naiz xéstuak ittén naiz síllak ittén

naiz óyak itten naiz ta lúrrak arréglatzen, danétan, danétan zan gizóna.

- Ta bakizu albarkak nola itte zittun?

- Albárkak? Pués larrúba itte zun ebáki ta urían, ur berúan, eukitze zittun biúndu arte.

Eta géo itté zittún ba zulúak itté zizkón buelta guztiñ eta zea pasá ziyen, larrú mia

bueltán. Úa tiátu ta arékin biltzé zittún, fórma emate ziyen.

- Ta oyian nolako mantak erabiltze zenituen?

- Oyían? Mantak ez tákit, oáinguak bezela etzian izángo, písuk beintzát, kárga zuénak.

Eta ázpiñ gue áttak béak muélliak zertú zittún, muélliak akaso ez tákit ezautuko ziñuen,

igual ez, igual etziñuen ezautuko muélliak, oik bueltan oólakin ta muélliak ola gañétik

télakin josi ta zértze zittuen baño bestéla nik aurréna ezautu nunian lastáira, ordun izáte

zian téla kuadrátu urdín zea batzik eta erdi ebáki bat eta artu antxúkiñakin betéta, artúan

gáñeko azálakin betéta úa arrótu ta. Koltxóyak izáte zian illíakin da aik e lána emáte

zuén, úrtero arrótze zián e! áskatu ta árrotu ta ostea josi ta.

Zi013

- Nola jazte ziñaten?

- Kaléa júteko ta báta zárren bat ta asté guztiñ ibíli ta jáyian úa garbíttu atxáldian atéa

ber bagíñun. Ez kendun izáten oáin añako arrópa pillik, soñóko bat eta jertxé bat, amák

ekártze zittúnakin.

- Ta nola garbitze zenuten erropa?

- Éskukiñ, étxian jabónatu ta géo zéa bázan, bótana esate giñun kanál bat ára bizkárrian

eáman ta ándik uda de bizkárrian ekárri ta, óla itte gendun. Géo aréa eáman da an

astíndu ta géo etxéa ekárri ta zábaldu ta sékatu ta. Plántxa re egúrrezko plántxa re balin

bagendun, askótan úa re ez.

- Nolakuak zian plantxak?

- Plántxa aundi batzuk zián da ikátza sartzé zitzayen airi ta arén berúakin plantxátze zan.

Oáingo kontuik etzan ordun, oáin entxufia sartú ta plantxa do.

32

Perretxikoak eta ehiza

Zi003

- Perretxikuta jute ziñaten?

- Perrétxikota bai e! Zorátuk!

- Ze perretxiku dia onak jateko?

- Nik, beno nik ezáutze ana biltze‟t, bestéik ez tet biltzen, ez nun biltzen. Xixórik, gibél

urdíñak, urrétx urdíñak, únttuak, kúlintuak... or da, gáñentzian oaiñ klase asko emáten

aitze ia, ni oik, enittuzke bilduko, etxian jateko ez beintzat.

- Ta ze garai da ona?

- Gu udátzen aldian ibíltze giñán, aste giñan ba agóztuako o ola aste giñan o léntxeo

igual. Léntxeo igual da al tzan arte sórtzen bazan. Boláraik aundiña guk izáte gendun

órtxe setienbrian aurren aldian ola. Agúztuban bukáeran o ebíya itten bazun, ándikan

eun batzita purik aundina orduntxe.

- Ta zeintzuk jute ziñaten?

- Gu, aizpak o anáyak o laun pare at beti, bakárrik beñe re ez iya.

- Ze baso da ona perretxiko bakoitzantzako? Eo eozein tokitan atetzen dia?

- Bai, eózin tókitan ibíltze giñan gu, gaztáindik, pagádik, piñúditan, beno ordun piñudik

etzan e! Ordun etzan piñuikan e. Ordun dána basúa zan, urkíya ta arítza ta pagúa

normálmente. Ta oitan ibíltze giñan, baño dánian e ez ta eoten, ez takit, puntu batzik

izáte ia perrétxikua eóte ianak.

- Ta nola biltze zenituzten perretxikuk?

- Ba guk ez gendun labánaik eta eze ez kendun ibíltzen. Xéxtua ibíltze gendun baño

normálian ausi o ondótikan zértu ta etxian garbittu. Gue ama trátua eunero jute zan da

sáltzea emáten zittun, ez kiñan etxian zaliak. Ez.

33

- Ta nun saltze zittun?

- Donóstia eámate zittun bai, eunero jute zan da bai, perretxikuakin beti txanpón asko

atea zun.

- Ta etxen etzenuen jaten?

- Ez, milágro etxian jatia. Xixáorin bat o noizbait jan bagiñun baño gáñentzian ez.

- Ta nola jate zenuen?

- Zartain tipol pixkatekin inda, bestela ez...

Zi004

Juten ziñaten eizea?

- Bátzutan ibíltze gíñan, ásko ez, órtañoko afíziyoik ez nun eizian.

- ta ze eizatze zenuen?

- Ollágor garáyian ta ollágorrak eta. Eskópeta xar bat e béti eukítze nun.

- Emén gérra así zánian lapútx, lapútx eskópeta ez takit jakíngo zuen zer dan, lapútxa

zan, kañói bakárrekua izate a laputxa ta iltzía bezéla góra ta ándik dispáratze zan. Nik

eáman nun úa kontséjua, árma dának bíldu zittuen. Ónak e asko zián emén ingúru oitán

eizian ibíltze zianák eta, asko. Ta dának bildu zittuen, etzéon ordún pelígroik.

- Ta noa jute ziñaten eizian?

- Ingúrun emén eizian, gáñentzian urrútia ez gíñan jutén gu. Négu fuértiak izáte zián

askótan órdun da, negún da ibíltze giñán pixka‟t.

- Ta perretxikuta jute ziñaten?

- Bai, perrétxikuk e, perrétxiku ásko izáte zan ordún oáingo aldían, basúak e geyo ta,

perrétxiku on ásko izáte zan órdun. Oáiñ zállagua do billátzen.

- Ze perretxiku artze zenuen?

- Gibélurdiña ta óntua ta xixáorik eta oixe. Úntua géyena izáte zan.

34

- Ta basuak nolakua izan bear du perretxikuak eoteko?

- Garbíya beintzát biár du ta oáiñ zikíña daudé danák. Géo re piñuba sartú zan da piñún

ez tu baliyo piñúban tártian e. Perrétxikuk oaiñ ikúste ttut telébisiyuan da kánpu oitan

billátze ttuen oaiñ e paáritan da ola billatze ttue oaiñ e.

- Ta ze sasoi izaten da ona perretxikuk biltzeko?

- Údazkena ta, oaiñ e bátzuk biltze ttue.

- Ta ze basota jute ziñaten?

- Órdun eózeinta, emén eozein tokítan izáte zan órdun. Basúa núnnai ta perrétxikuba re

bai. Oáin arbóla kendu zián da.

- Ta perretxikuk nola jate zenittuen?

- Príjituta sartágin. Guk perrétxikuk béti sartáin, etxían jate giñúnian beintzát, aspáldi ez

teu jan baño.

Zi009

- Perretxikuta jute ziñaten?

- Perrétxikuta? Méndira jute ziánian prímeran billátze ziñún, gaur baño errézago

própiyo jun gabé. Ta própiyo re bai, jun izándu giñan emén bertátik bertá etxéako.

Gáñentzian emén etxé ingúrun gíñun xíxak, xíxak bágiñun udáberriko xíxa txúri yoi.

- Ta ze perretxiku geyo artze zian?

- Ba emén bértan gibélurdiña ta óntua ásko. Emén bértako basúan bértan e izáte zan ta

góizetan jun da buélta itte zun gizónak eta ekártze zittun mordóxka bat tortílla bat itteko

ta érrex, gaur bañó errézago. Emén bertán géyo nik uste‟t galdú zala botíka piñúri

botátzen así zan garáyan askó galdú zan emén bertán. Ta mendíra jutian, oáin bezéla

própiyo jun esáten dizút gutxítan báño mendíra jutían beti ekártze zan garái artán.

35

- Ze garai da ona perretxikuk artzeko?

- Udázkena. Udázkena, udáberrin ni goátze naiz an goiko mendíya, setienbren San

Mígel izáte a, árren ondótikan ibíli giñán eta págo batén azpíyan eóte zián xixáoriyak,

ikúsi izán dittut, ta bánekin nun izáte zián ta orbélakin tapátu úra éskukin kéndu ta olaxe

trózo bat ya úra jákiña nekán da andik artzé giñun gaur bañó erréxago nik uste‟t zéa

oitan. Oán de zikínduta ta ezín dia billatu esáte uenez. Zállagua ikústen det.

- Ze baso da ona perretxikutako?

- Ba según. Pagúan azpíyan, xixáori yoi asko itté a páguan azpíyan ta úste‟t úntua re

izáten dála. Ta gáñentzen úntuak nik uste‟t géyo dula aitza, nétzako e, ez takit, eóngo ia

léku diférentiak eta béstia oain jaten dana, garái aitan ez gíñan atrébitzen baño, píñu

tártian izáten dan oi, robéllola. Oi len len guk ez kendun jaten eta géo emén, donóstiar

bat etórri zan zérbait íttea ta árrek esan “Jésus, oik oso ona dia ta” eta géo ártatik así

giñán ta bai ona dia. Oi re oáiñ gútxiyo atéatzen da, ez tákit zeátik, baño gutxigo

atéatzen da. Bañó esán nai dizut emén bertán e, nik etxéko basámuturrangatik esáte izut

or léno géyo atéatze zala gaur baño. Ta guk béti jotze deu, píñua do or pixka bat eta

píñuai bóta itte ie ta oi arrápatzen dun ingúrua dána gáldu itten da.

- Ta geo perretxikuk nola jate zenittuen?

- Órdun garái aitan tortíllan normálian. Tortílla, tipúla ta batzúi pixka‟tekin tortílla ta

erréta re bai plántxan jarríta.

Zi010

- Eizea jute ziñaten?

- Bai, eizian bai! Baño ez gendun oáin bezéla tirúa tiátzen, kártutxo gutxi izáte giñun da.

Oso ondo ez palin bazán, utzi itte giñun tira be. Bai, eizian ibíltze giñán.

- Noa jute ziñaten eizea?

- Émen, basóa emén zéan da géo bestéla napár aldé orta géroa epérreta o zéa,

galéperreta ta óla. Ta usótan da émen méndiñ ibíltze giñan. Da olláorretan e bai émen

méndiñ ibíltze giñan. Zákurra re bagéndun da zakúrrakiñ ollágorretan da ibíltze giñan.

36

- Ze garai da ona eizian juteko?

- Eízea juteko? Ba úsotako urriya o ola ta géo ollágorretako azároa o abénduba.

Ollágorretan négu aldéa izáte zan ollágorra.

- Eta egunez edo gauez?

- Éunez éunez! Gauez ez to ibíltzeik. Gauézkuak galáraziya zeón oáin bezélaxe. Géo

zéa, paráda bátzutan juté giñán illúlarrian, pásatze balín bazán ollágorra úa zaindu ta

illúlarrian bótatze giñún. Bátzuk ikúste bagíñun “a! or pasatze‟k!” júte gíñan, bañó

galáziya zeón oain bezélaxe ta arrápatuz keo auzíra jun.

- Ta perretxikuta jute ziñaten?

- Ez, perrétxikutako apíziyoik ez kéndun. Dának ónak izángo ziánik ez geñekin da ez,

perrétxikutan ez kíñan ibíltzen. Mutíl koxkórretan pixka‟t ibíltze giñan, emén apáiz bat

bázan, Don Jose esáte ziyen Érnaniko zéa, ta árekiñ. Ta guk póltsikun dána, ikúste

giñun guztik, dának biltzé giñun ta géo árek apártatu itte zittun ónak eta txárrak, baño

guk dának biltzé giñun. Árek gu eámate giñun perrétxikuk bíltzea ta bíldutakuak géo

árek, béak antzémate ziyen ónak zein tzian da txárrak bázterrea.

Zi012

- Eizea jute ziñan?

- Ni bai, bai, eizian ibíltze nitzán bai, oaíñ utziya no baño.

- Noa jute ziñaten eizea?

- Erníyoa re bai, Ezkúrreta. Ezkúrreta b‟al dakízue, onézkeo attúko zenuén mendí yoi,

ez? Ezkúrreta o Lárreta orréa juté giñán Érniyo gaiñ ortá jute giñán.

- Ta zerta jute ziñate?

- Usóta, úsok pasátze zián garayan gáñontzian ez. Nik afíziyoik géyena ortántxe izán

nun, usóta jútekua.

- Ta ze garai da ona usuak arrapatzeko?

- Urríya, urríya da obéna. Garáyik óbena urríya da. Urriyan amábi alde o asté a géo

samartiñak arte azáruan amáika arte o óla. Garáitxu oi izáte a, illábetian.

37

- Ta zerekin eizatze zenuen?

- Eskópetakin. Bi kañóiko zar bat bázan gúre etxían kátilluai jo ta dispáratze zun

kártutxua. Géo eskopeta béstia ekárri nuk nik e baño.

Eskola

Zi001

- Alkizan, apaiz izatea jun aurretikan, ikasketak itea jun aurretikan, ango

ikastolan ibiltze ziñan? O eskolan?

- Ikástolarik etzegoan Alkízan. Gérra ondóren zeoan San Martín eskóla, oaindikan

tzaudek, eta an egín nittún nik bost sei urte. An ikásten así nitzán gaztélera. Iru maixu:

bat Atáungoa, Martín maixu, Martín Arrátibel; biárrena erdáldun bat, urte bete uste‟t

iraun tzuela eta irúarrena eta arekin ya zeátu nuen, eskóla bukátu nuen, napárra, António

Lizarrága ta Lizárragako semea, klaro, Napárroako Lizárragako seméa, euskálduna ura

ere. Baño, nik semérikeko aztérketa gaindíttu bear nuen eta nére gaztélera zerbántiñua

etzan ta ordun, ikásketa apártekoak egin bearra izan nittuen Alkízatik kanpóra. Amaika

urte bete nittuen ordun. Alde in nuen Alkízatik eta lendábizi Arrétxabaletan da géo

Donóstin, ba, bázan or Mirákontxa edo deitzen tzayon zéa ortan, semínarioko

prestákuntzako zéntro bat. An ibíli nintzén ta apróbatu nuen sarréra, semínarioko sarréra

da géro amábi urte: lau, lau urte Satúrraranen da béste zórtzi Donóstiko semínarioa

inauguratu eta.

- Alkizako eskolan ze ikasten zenuen?

- Alkízako eskólan? Batez e, nik uste ut ikási nuela irákurtzen, aríketak, aríketa

matématikuak eta kítto. Eta itz eitten, erdera itz eitea ez. Oain, dána euskera zan, e!

Euskalduna, baña déna déna, klásean ezegoen itz eiteik erdéraz, ezer e. Eta, zea ori,

Martín maixú edo géro oso ezáguna izan tzen atáundarra, ori gure Alkízako izéba, izéba

edo osába baten etxean zegoen apópilo. Ta guk ángo lengúsuk edo zéak giñálako,

Alkízako basárri urrútiko bat, Urrúzola apárteko bat zeon eta an bazkáltze genuen eta

Martín orrékin itz egite genuen barra-barra euskéraz, baño eskolan ez.

38

- Eta eskolan neskak eta mutillak batera ala...?

- Apárte, apárte. Apárte. Bi eskólak leen, ta orain eztait, baño bai antzéa, oaindik eztue

obra aldátu, aldátzeko asmótan dabíltza baño. Goyan tzauden néskak eta gu béan. Bi

soláiru zeuzkan ta dauzka, apárte. Nik ez taukat oróitzapen ola oso goorrik, erdéraz in

ber zela.

- Ta euskeraz in ezkero zigorren bat edo jartze zizuen?

- Nik ez det ezautu zéra ori e. Au da, anílloa jartzea eta. Bueno, kastígo batzuk bai, baño

gaizki portátze giñálako edo pizia batzuk edo...

- Ta ze kastigu jartze zizuten gaizki portatu ezkero?

- Ni gogóratzen naiz ola libúru batzuk artú eta an eon beárra eta apárte eón beárra eta

oláko zéa batzuk, bañó etzén garai batéko zéa zigór eskóla zea oyek nik persónalki ez

tittut ezautu. Oaiñ, badáude, orrén dokúmentazioa nunai dao.

- Ume asko ibiltze ziñaten?

- Garái artán, ia itz egiten ari naiz mílla bederatzieun da berrógeita bi, iru, gérra ondóko

zéa eta Alkíza ordún zérbait bazen. Géroz ta beérago, géroz ta gutxíago biztánle izátera

iritsi zan, baño zémat ibíliko giñén, ba, ogéita... Egóera txárragoak izán dittu Alkízako

eskólak e! Itxi ez itxi egón tzen. Gaur, ya, badírudi ori gaindítuta dagóela, baño ásko ez.

Ba nee eskólako, káro, órdun etzégoen gaurko mallaketáik eta, baño ez tákit zémat, urte

berékoak igual izángo giñán bost eo sei eta, noxki, maisu bakárra danantzat.

Zi003

- Eskola jungo ziñan ez?

- Eskóla? Amár urté arté, seítik amar urtea. Asíke amáika urté baño léno neskáme neón

ta nik enun géyo eskóla ikúsi.

- Nungo eskola jute ziñan?

- Larráulen bertan tzan.

- Ta ze itte zenuen?

- Létzen da eskríbitzen ikasi gendún beíntzat.

39

- Euskeraz o erderaz?

- E! Ba éuskeraz itte bazéndun kastígatuta geátze ziñan, bazkayik pe igual uzte ziñuen.

Bai bai bai. Guri emáte zigúen, Fráncon órdenak!, kárta txíki bat, kárta txikí bat emáte

zigúen eta maístra beak aurréna euskéraz ikúste zúnai, ári emáte ziyon. Ta gañekuak zai

eote zian, iñor zeátze bazán ari emáteko. Dának batak bestiai pasa ta atzéna zunak,

eguárdin tokátze zanak ízate zun ba atxáldian émateko kuénta batzík o bázkayik be

igual, da átxaldekua lo mísmo, óla asté zan.

- Ta zuri baten baten tokatu zitzaizun?

- Ez tákit, tokátuko zitzáyan úste‟t beintzat nik e, tokátuko zitzayan nei re segúru ásko.

Érrez ikáste nun nik eskólan báño oso dénboa gutxían baño, létzen da eskríbitzen

prímeran ikási nun nik.

- Ez ta gutxi! éuskeraz ez e, érderaz.

Zi005

- Eskola jun tziñan?

- Bai, emén. Amálau urte arte.

- Nor zan maistra?

- Uf…ez tákit nungúa zan, urrútikua. Donóstitik etórtze zan. Trénian etórtze zan eta

oñez Billábonatikan.

- Zer tzan, euskalduna?

- Ez, ez. Órdun étzan ezer euskéraz itten. Ta lánbatetan Cara al sol eta zea, despédida

ite genun. Errósayua errézatu ta oláko zéa batzuk ite giñun.

- Ta neskak eta mutillak danak batea?

- Ez, bi die emen. Ta oáin e ola segitze ue iten, baiño oiñ ya danak batian ibíltzen dia

mállakuak baño, oain ikástola bezéla. Órdun ate batétikan mutíllak eta béstian neskak.

- Ta euskeraz iñ ezkeo zigortu ite zizuen?

- Órdun iñok eskólan etzun euskéaz iten. Ikáste genun pixka‟t dána erdéraz itte zan,

ándik kánpoa bai, etxían da géo lagúnakin ta zeakin, euskéraz.

40

- Ta zertan jolasten ziñaten?

- Ba kaníketan ta. Ni gútxi ibíltze nitzan, baño kaníketan da géo ánkak ola jarrita zea

batzuk, koadro batzukin ola zeatuz ta olako zeak. Ta zean e bai, txorrómorroketan, ola

doblátuta jarri ta bizkárrea ta, zu!, ze miñak ite zien! Ditxósuzko txorrómorruak. Gutxi

ibiltze giñan gu, baño… “Txorro, morro, pico, tallo, que! Maria subiré.” Ta taumpa!

Igótze genun ta or gólpe aundíya artzé zan. Ez tait ze itte zan ta bueno, geo tokátze zana

jarri biar izáte zan ázpin ta géo bestia. Baño jenéralian mutíllak ibíltze zian orta, néskak

gutxigo. Ta pélotan e bai.

Zi007/008

- Eskola jun tziñaten?

- Zi007. Bai! Eskóla! Aurréna Zizúrkillen góyen, bákizu nun don eskóla? ará, an así

nitzán ni bost urtékin anáya zártxoua ta arékin batéa. Ta géo emén békua, béko eskól oi

guk estréñatu gendún, dipútaziyuak in tzun. Ba Zizúrkillen así ta or bukátu gendún

amáiru urté arté.

- Zi008. Ze itte zenuen esayozu.

- Zi007. Píparra al tzanian! Etxétik eskóla abíttu ta birían gáldu.

- Zi008. Eun batían onék pipárra in biár tzula ta árbol baten baxtárrea, an gordétzea. An

gordéko zala.

- Zi007. Ta aréa jun naiz ta an auzóko béste mutil bat, ebíya así zun ta bíyok bústi-bústi

inda eguárte guztin.

- Zi007. Ba etxéa bústi-bústi inda!

- Zi008. Bañó oi izán tzan, oáin dan bezéla esplíkatuko et: etxían, ume kontúk, gu

umíak giñan ordún da bi anayok ekárri gendun béya básarritik, or zan erréroteya, or zan

pérratokiya4, garái batían zian perrátokik ásko, zeátik ganáu asko ibíltze zan lanían ta

lanían ibíltzeko in biázu perrátu, pérrak jartze ttue ankázpitan.Ta gu etxétik biáldu giñún

bi anáyok, biyok gaztíak da “beno, eáman béyak perrátokia!“ ta géo anái zárra geátu

beyákiñ errérotein ta ni éskola jutéko ta béno orréa béya ekárri gendun biyok ta ne

anáyak líbre zun eguartia géo béya etxéa eámateko ta ni éskola. Ta ni eskóla jun

biárrian, ba “i ez ta ni bai?” píparra nik! Zeátik etxétik erréspetu gogórra zan, éskola jun

biar tzenun txíntxo!

4 Kaixo taberna dagoen lekuan.

41

-Ta gurasuak etzian enteatu piparra in tzenula?

- Zi007. Bákizu ze pasá zan? Suértia izan géndun. Ebíya, éskolatik atéa ta órdun ebíya

ai zun, kríston ebik ta birían bústi giñala ta an pasá zan festa.

Zi009

- Eskola jun ziñan zu?

- Bai, Oyártzungo mónjeta, “las señóras de las mercédes” eo an bado an, resídentzi bat

do bértan ta gu eskóla jun giñan.

- Zenbat urtekin asi ziñan?

- Pués aurréneko garái yaitan zórtzi urte, zórtzi kurso izáte zan amálau amábost urté

arté. Óla ibíli giñan. Bértan ikási gendun ba dibújo gauzá ta bordáketa gauzá ta oi dana,

eskúlan askó ikási gendun mónjatan. Ba próblemak eta arímetika, gauza guzíya

matématikaz dána líbro batían eta ístoria sagráda ta geógrafia ta oi danak béste líbro

batían. Guk mónjetan geixo erábiltze giñun baño maixuk eta emén oáin dian bezéla

erríko eskól oitan dána oixe biltze zun. Guk ikási genun an pixka‟t erdéra mónjatan

ibíltze giñalako bañó emén etzakiyen ezér e ta in ber tzuen erdéraz. Ta emén érderaz

esplíkatze ziyena pués ezin tzuen ulértu.

- Zuek e dana erderaz emate zenuen?

- Guk bai, dána. Nik ez nakiyen idázten da létzen ta ezér euskéraz oséake in genun guk

dotríña, dotríña aundiya ta garái aitako gútzat erréxa zan bañó zálla. Guk ikási genun

érderaz eskólan emáte gendun eta euskeraz elízan, komúniyua ítteko ta dána. Emén e

kastígatu itte zuen euskéra itten bazuen. Guk ez, guk zigórra gendun itten ez bagendun

lána o zéak, jo re ez, guk izáte gendun, zigórra emáte zuten ba eskúlanak eo ola itteko,

ikúttu sékulan ez.

42

Zi010

- Eskola jun ziñan?

Eskóla? Bai, júte giñán.

- Noa jute ziñaten?

- Oain ikúste an Zizurkilko éskol ónta.

- Ta ze ikasi zenuen?

- Ze ikási gendun? Ézer ez. Dótriña, úa ondo, euskeaz ta érdeaz, úa bíta. Gáñentzian

kártilla, “a, e, i, o, u“ ta oik ta létzen ta eskríbitzen. Oáin, amábi urtéko mutíl koxkórrak

baño gútxigo zekíñ máixukin gu órdun. Máixu bat o bázan emén, Angel Ferrer, ta úa

górritakua zan da árek álde in zun da géo néska at biáltze zuen ta oáin amábi urtéko

mutíl koxkórrak baño gútxiyo zekiyenak. Da aik eákutsitakuakiñ, éskola úa gendun guk.

- Zorrotza zan?

- Zorrotza? Ja! A bai! Aik esándakua ez palín bazán itten kaxkárrekuak.

- Baño zuek e ingo zenittuen gaiztakerik...

- Bai, gaiztákerik mutíl koxkórrak, dának itte ittue ta guk e igual igual itte giñun, baño

guk komérik izáte giñun gaiztákerik itteko re. Gérra dénboan, an goséti artán,

gaiztákerik órdun itte giñun, basárrita jun da nun tzauden gerézik eo sagárrak ta aik

arrápatzen. Ta an áittonak eta segítze ziguen da kórrika séttun jun ber izáte giñun.

Zi012

- Eskola jun ziñan?

- Ásko ez!

- Zenbat urtekin asi ziñan?

- Ba nik gogúan ez takat baño sei bat urté o óla izángo zián eskóla así nitzánian. Ta útzi

amálau urté baño léno segúru ásko, ez takit, áztu re iña no baño ta érdita re jun ez

éskola. Pipér eárra zeón ordun, etxían lána! “I gar geátu ai!” Ittúlian léno béyakin da

ibíltze zan oáiñ tratóriakin itte ia baño, lurra baníatu ta béyakin da itte zian. Ta béyan

aurreako ba laun bat biár tzun da genéralian gáztia, umía izáte zan, béyan aurrian

43

ibíltzeko, béyak nóa eáman diríjitzeatikan. Ta zéa “i gar ittúlea jun berra zeok pa” ta

ittúlea, béyak artú ta soróa.

- Ta eskola jute ziñanian, ze ikaste zenuen?

- Létzen áitze giñán da géo kuéntak itten da, eskríbitzen e bai áitze giñán da. Dánetik

pixka‟t baño dibídir juxtú-juxtú ikási gendun. Problémak e así nittún zeozer baño aztuba

no noiz ta ezé askoik ez problémetan da problémak sumár, restár da dibidír oixek ikási

giñún guk, bestéik ezer ez géndun.

- Eta neskak eta mutillak batea jute ziñaten?

- Ez! Garái ártan apárte dának! Ez takit gaiztuak izángo giñán eo, ez takit. Áparte, dának

áparte e! Góyen gu ta néskak béyan eo, apárte beintzat, bi zeátan, banáka. Maístrak eta

maixuk izáte zian, aik e bai, néskakin maístra ta mutíllakin maixuba.

- Zorrotza zan maixua?

- Bai, górra. Nik ez takit garái artán úmiak eózein muz jotze zitúen. Ni eniñun jo e, gue

etxétik esnía ta eámate zuen aik, kale onduan, errí onduan bizi giñan da esnía eámate

zuen da erréparo pixka‟t bazun, ni eníñun beñ e jo. Ingó nittun arazo okérren batzuk o

igual ez, ez takit ze aztúba no ze itte nun.

Jolasak

Zi001

-Jolasean ibiliko ziñaten

- Bai, gústoa. Gure zea, ez zen esístitzen garái artán fubólik, gurétzako zen pelóta eta

zoríonekoak giñén, ba, Alkízan frontói bat zegóelako ta emén ingúru guztian, adíbidez,

Astéasun eta ezégoen frontóirik. Alkízak bázuen. Órrek beré istória du, baño bazúen,

ezkér paréteko frontói bat elízaren kóntra eráikia eta oráiñ ya ori deságertu zen. Géro

béste frontói bat dago or, baño beste frontoi berri oi egin tzen mílla bederatzireun da

berrógeita... kamíyua, errépidea egin tzanean eta ordun berróita amásei, amábostean,

amázazpiñ, or. Bañó géro, ordúako Arrégi pelótariak eta Mújika eta famátuak ziren,

44

Alkízako seméak. Zergátik? Ba, frontói bat zeukételako. Frontói bet naiko ona ta jendé

askó ibíltze zan.

-Zerezko pelotak erabiltze zenittuen?

- Eskúzko pelótak.

-Baño zuk indakuak edo erositakuak?

- Ba, nóski, erósitakuak eta batez be guk, nik pelóta ásko egin dittut, kíxkia artú eta géro

zeakiñ aríarekin egin da géo larrua jósi eta. Nik oi ezautu det. Ta nóski, erósitakuak.

-„Kixkia‟ esan dezu?

-Bai. Kíxkia zen, buéno, kíxki móta asko zeuden: batzuk gomázkoak bezála eta beste

batzúk ez tait zer zen, gogórra eta órrek pixúa emáte zión eta ótsa eta. Kíxkia. Nik uste‟t

óla esáte ala e.

- Ta ze beste jokuta ibiltze ziñaten jolasten?

- Bueno, pelótan ingúruan ásko, e! Bázen zéa bat, dénok jokátze genúen or, nóla deitze

tzitzáyon? An, gáltzen tzuénak joán beár tzuén an kantóia ta an baztártuta ta. Txókotan,

txókotan. Ya aztúta neon, txókotan. Ori zen gurétzako ola zea. Ta géro, órtik aparte, ba,

bai, gure dénboran tzen zéakin, kaníkakin eta, béno, géro ortik, jóku oitatik apárte

Alkízako zéa zen, ba, txorí kabík billátzea ta, óri óso inpórtantea zen. Bakóitza bére

etxéan úrrak, urrítzetik bildú úrrak eta bére kajátxoan sartú eta ólakoak. Buéno, ta géro

féstetan ta zéa eztákit jókuk o zer ziren o, órdun ezan pórroik, baño géren zigárroak

osatu eta artóaren ua zeátu eta úa erré eta olákoak.

- Arto bizarrak, ezta?

- Arto bizarrak.

- Ta arto bizarrak ola, fresko erretze zian?

- Artó bizárra bíldu, papér batían lótu eta úa ézeon errétzeik baño ura zen. Eske órdun ez

kenéukan guk dirúrik ziárroa erósteko eta ezégoen zigárro zéa, estánkorik eta Alkízan

gurétzat. Féstetan joáten zirén kánpotik ola zéa batzuk, gauza xelébreak sáltzera eta

oyetan zigárroak egóngo ziren baño dirurik ez. Benétan e! Mílla beatzireun da berróeita

45

sei, zazpi zéan ez genuen...urtean beiñ? Peséta bat? Edo ola norbáitte emánda eo,

bestela...

- Ze jolaste ziñaten, mutillak alde batetikan da neskak bestetikan, o...

- Érabat. Érabat, érabat. Óri zen, mutílla eta nésken artéko arrémaneko zéa ori,

ezkóntzerako moméntuan. Batez ere, ori izáten tzen urtéro-urtéro. Alkízak ta beste

ingúruko erríek e pentsátze‟t berdiñ izángo zutéla, Erníoko jíra edo. Féstak bukátu eta

urréngo igánden izáten tzen Erníoko errómeria. Irállean, irálleko igánde guztíetan

Erníoko errómeria egín dela eta gaur ere egíten da, auskálo noiztik! Eta Alkízak, féstak

izate zittuen amábirjiñ egúnean, ordun irállaren lau, barkátu, zórtzi beátzi or eta urréngo

igándean Erníora joáten tzen ia érri osóa. Eta or, or izáten tziren paréja berriak eta..

Zi003

- Umiak jolastuko zenuen ez, Larraulen?

- Bai! Kórrika! Rekréoko démboan guk itté giñún buéltak, bueno! Oaiñ ez nittueke ingo

ezta! Eméndik kaléaño birían juté giñán gu gordéketan da.

- Zerta jolaste ziñaten?

- Pués arrápaketan da, gordéketan da. Arrápaketan asko.

- Ta kanikakin eta?

- Ez, ez kíñan ibíli kaníketan ez. aik ez giñuen béla bildu e! Kaníkantzako zeak e

arkúmian exur zea oik e etzian. Arkúmeik etzan jatén.

- Eta sokasaltuan?

- Sokálsaltuan e bai. Eta géo exérita jarrí eta buéltan pañólua bótatzen e bai. Olákoxe

zéatan ibíltze giñán.

- Nola zan joku oi? Esplikatu.

- Ez tákit nóla kantátze gendún. Baño goátze naiz pañólua ta pañólua átzian uzte

zizúenian ua áltxa ta árek buéltan emáte zun, ez takit nola deitze giñukan.

46

- Eta sokasaltuan erabiltze zenuen kantan bat goatzen dezu?

- Ez naiz goátzen. Ez. Bat zea zan, ua ez tákit zértan ibíltze gendun, “Juana Josepa

Tronpeta” oi kantátze gendun, “Joana Josepa Tronpeta”. Nola kantátze gendún e ez naiz

goatzen ya. Ásko dazkát aztúk e! Ásko. Asko dazkát aztuk.

Zi009

- Umetan jolaste zenuen?

- Bai, ostégun atxáldian, pelóta ta. Órdun izáte zan ostégun atxaldian. Emén e bai

ostéguna izáte zan.

- Ta zeatikan osteguna?

- Pues ostéguna jartze zuelako, ostégun atxáldia. Guk ezautu deu ostegun atxáldia ta

emén e ne semiak ostégun atxáldia ezautu due. Geo lánbata kanbiatzeku oi dana geoztik

dia, jai ittia da oi danak.

- Ta zerta jolaste ziñaten?

- Zertan? Pues askotan kaniketan.

- Nolakuak zian kanikak?

- Oan bezéla kolóretakuak: txuríyak, gorríyak, dánetatikan, aundíyak, txikíyak. Geo

zeak, goátze banaiz esango‟t. Bai, esto, tábak, tábak. Aik pintátu ta been pelótakiñ ta.

Tában gendun izúgarrizko afíziyua ta pelotan e bai.

- Nola jolaste zan tabatan?

- Tábatan? Ba pelóta lau izáte zian, pelóta góra bota ta sálto itte zuen bakotxian itte zun

txutxúba, pónes, zapátito ta kárnes. Pentsátu erderaz! Orréatik esáte izut erdéraz itzeite

zala dana. Oi, ta kanbiatu ber tzenun salto bakótxian bat kanbiatu ber tzenun, bi itten

baziñun zeñek óndona itte zun, irabazte zun.

- Pelóta bat baño bestia dia zeak tabak. Tábak bakizu zer dian? Ez? Arkúmiak nola izáte

u koxkórra? Zuk ez tákizu zuk zer dan taba?

47

- Bai bai, baño esplikatu, esplikatu zuk.

- Aa, esplíkatzeatikan. Arkúmiak, ardíyak dának baño arkúmiak izáten du políttena,

ánkan ondótikan segídan don kuadrátu bat, úra txupátzen balín bazu, árek dazka gáñian

goya koxkárraduna, xabálena da txutxúbas, buelta emáte bayozu, koxkór batekin da

pónes. Alde batea béstea kizkúrragua du zapátito ta kárne. Oséake lau aldéta jiratze

zendun ta ibiltze zendun.

- Ta ze geyota jolaste zenuen?

- Pelóta pártiduba, pélotan ta géo pelotakiñ beakiñ saltun e bai, ánka pasátze zala re bai,

sáltoka ta nik emén umiai re zea in niyen eakutxi niyon, txikiyai, zortzi urteko orrei, ta

esan niyon bakizu nola ibiltze zan amona? Txíki txikíya zala ta esáte nion, aber goátze

naizen, Joan sin fu, anka pasa, Joan sin fu. Atx, aztu zait ba! Ezin naiz goátu oaiñ, joan

si fu, joan si fu. Zenbat bider kantau eten. Oi kantatuz eta beak e parra itte zun anka

pasiz. Geo gañékuan pelóta partidun, sokátiran, soka saltun, oi danak. Oain baño jolas

geyo, ordun etzan telebisiyoik eta ezer e.

- Eta neskak eta mutillak alkarrekin?

- Bai ta ez. Geyo néskak néskakiñ, geyo. An bagéndun jai atxáldetan billa batian ezaun

bat eta jai atxáldetan jute giñan eta partíduk jokátze giñun oáingo pelóta bixi yoikin.

Bixi yoikin emen goátze naiz emén alperrik ibiltzen dianak izan bagiñun ordun pelóta

partíduban da. Bastáte onak jartze giñan atzéneko ai zeala ai zeala.

- Sokasaltuan ze abeste zenuten?

- Sokásaltun? Sokásaltun zea asko giñun, baño enaiz goatzen ola asi ezkeo esaten dia

baño, sokásalton... enaiz goátzen bat ásteko baño sokásaltun naiz banaka saltatzeko,

naiz biñaka kantátuz ibíltze giñan. Oi geoztik emen umiak beak e kantátu ittue.

Moméntu ontan enaiz akórdatzen astia, asi ezkeo esáte ia baño

48

Zi010

- Jolasian ibiltze ziñaten umiak ziñatenian?

- Jolásian? Bai, ibíltze giñán jolásian. Txórromorroketan da, pélotan da… óla ibiltze

giñan.

- Nola da txorromorroketan?

- Ola, unta jarri, kóxka batian ola sállian da “txórro mórro píko tállo ké” esán “maría

subiré” jiup! Sálto in da gañéa jiyo ta géo “txórro mórro píko tállo ké” ta oitan zein

jartze zenun ola asmátze balín bazéndun zu ázpia ta béstia gañea, béstiak sáltatzea juté

zián. Ta órtan da, pélotan da ólaxe ibilli al tzan bezéla. Géo piirikan da, piirika re

bárrunen ola izáte zan uztái bat boróbilla úai alánbria billátu ta txirrrrrr. Oáin bezélako

karréterak izán balía! Bítxurrian ibíli biar txirrr ta aber zeñek dénbua geyuan eáman ta

óla ibíltze gíñan.

- Egunero ibiltze ziñaten jolasian?

- Bai, ta tirágomakin!

- Ta nola itte zenittuen tiragomak?

- Gómak ekártze zittúen, nunbatt e góma puskak billátze zittuen ta guaziakin moztu

tirán da kákua lotu, átzea, emén jarri arriya da tía! Txérriya re umiakin da txerríkumiai

re kóntu in biar amakin kánpon da tirágomakin txerrí amai, órdun sagárreta ta jute zian

da dále tirágomakin txerriai muturrea ta. Ola ibíltze giñan.

49

Eliza

Zi002

- Apaiza zorrotza zan?

-Apáiza, gorrótokok zian apáizak, boo gaiztúak. Apáizak gáiztok zien.

- Ze itte zuen ba?

- Apáizak? Jo itté zen burútik beéra, zea luze batzuk bazían eméndikan noa? Or terrázan

zeátzeañeko zea luzéro bat bazen egúr batzuk ariñ aríñak izáte zián, ariñ aríñak. Zéak,

zirti zarta dotríña re etzékiñai ta zéa burútik beéra. Beéra jexten giñán álkiñ azpía, oláko

apáizak zián ordún.

- Ta jaietan eliza jun berko zenuen?

- Bai bérko! Gure aman ondúan. Komóniyua ártzea ta ola. Ta bein báguaz komóniyua

ittea kongrégaziora ta anáya eta biok alkar jo gendun, jexte giñan lástoi su eman da

argikiñ ta ez tala ondo ikusten ordun, ala guazenian alkar jota botan gendun ordun gue

ama, gue amak esan “eliza enaiz jungo geyo, zea oaiñ bota et odol pilla suurretikan”.

- Ba ari, ari gustátze zitzayon elíza jútia, bai, elíza. Ta géo izáte zan garie beinkatzeko

garáya izáte zan.

- Noiz izate zan?

- Oi izáte zan ba, júliyo, agósto. Ba or izáte zan eta etórtze zian apáizak garie

bedeinkatzera ta gue ama oi zai eóte zan, ártu olláskua o arrautzak dozéna at arrautz o

ollásko bat o béste ta esán nion beiñ “apaiz orrek eliza jute geañian jo itten gattu da zu

ollaskua ta arrautzak emáten? Etxéako re ez tie txarrak!” esáte nion nik, baño aren

gogúa ua zan, apáizai ondo ittia, baño guri etziguen apáizak óndo itten. Ez kiñuen bate

jo ber baño beira dának bánkupian sartúta, bat atéatzen aste zanian elízatik, dának

alkárren átzetik. Guk emáte genun korrika apustua, ez kiñuen arrapatzen.

50

Zi003

- Ordun elizak indar aundiya eukiko zun ez?

- Bai, izúgarriya, izúgarriya! Ez tákit óna ala txárra báño aundiya. Órdun dána pekátuba

zan. Múxu emátia re pekátuba zan órdun.

- Jute ziñaten mezeta?

- Bai, mézeta ta jai atxálden bézpera, bézperak izáte zian. Dáneta! Fésta baño lenó aréa!

- Meza erderaz izate zan?

- Latíña, latíña, latíña izáte zan.

- Ta zorrotzak zian apaizak?

- Ze esángo izut, nik ez tákit. Ni don Juan ua goátze naiz da apáizak órdun óndo bizí

zian, e! Bueno! Etxéko erréalik óbenak apaizántzako, txerríya íltzian da... Géo

errégenetan da ofrénda izáte zan, gué amónak béti eámate zittun, etxían aitze bazían e,

sagárrak, errége sagárrak, xéstoka biltzé zuén. Oi errégen eunekua.

- Da gáñontzian pertsóna bat etxían iltze zanían e ba zéa aundíya zun elízak e. Bi urtían

itte zan ofrénda bat: aurréneko urtían opílla ta ez tákit zemat dirú izáte zan urtébetian ta

biárren urtían gutxíxeo baño bi urtian, e! Bi urtian emáte zan. Ta géo ni goátze naiz bat

íltze zánian gáñea elízai errealiya itte zitzayon. Ni goátze naiz guriak índakua, libúru

bat, attóna il tzanian eta géo amóna il tzanian uste‟t zula puya o... káliza! Elízai bai,bai

bai, zéa aundíya zun órdun.

- Ta nola itten zian illetak?

- Illétak? Pués órdun ígual izáte zian, zénbat seníde zian pues áinbeste apaiz. Zenbat

seméalaba zian ainbéste apaiz. Ta bakóitzak apáiza patú biar tzun.

- Eta sepulturak jartze zian?

- Sepúlturak ni enaiz goátzen, béno atzénekotako gauz oik borrátu zian baño elízak

zittun bakóitzak bére sepúlturak ta esáte zan lénguak an, sepúltura artan zerela.

Bakóitzak beré silla bére sepúlturan zian. Géo sillak eta kéndu zián, bánkuk sartú zián,

baño nik ez tákit gauz oi nola izángo zián.

51

- Ta gaubela itte zan?

- Gaubéla bai! gaubéla o áuzokuak o... itte zan.

- Esplikatu zer dan.

- Ba gaubéla gorpútza, pués atxáldian iltzé bada gauian errósayua ízate zan. Da

errósayua órdun esáte zan amábost mistériyokua errézatze zan. Da genéralmente érrin

izáte zian persona ezáunak oi errézatze zuenak, eméngo amóna ásko ibíli zan etxez etxe.

Eta géo errósayua errézatzian ba zeak partítze zian gallétak eta ardúa o... baño etxía beté

jendé izáte zan e! Jendía biltzé zan. Ez tákit errosayoatik o kuriosidadetik.

- Edo jatekuagatik?

- Jatékuaño ez takit, ikúsmira ta... ta oain oi dának kendúk daude ta aldé batéa obéto

pentsátze‟t nik.

- Ta nola jazte ziñaten entierrutan?

- Érabat beltz.

- Eta burun?

- Béti mátilla izáte gendun, geótxuan e e! Emén ezkóndu ta géo re, mántilla elízako.

- Ta denak berdiña?

- Ez, bakóitzak nai zuna izáte zan, baño béltza. Bai, géo lútoko garáyen izáte zan túla

bezéla, itxíya, lútoko garáyen itxíya.

- Baño beltzez elizan ziñan garayen eo bestela re bai?

- Ba gáñontzian e asko órdun érropa ondátze zan. Urte betían iya érabat béltza ta géo

bígarren urtían zeoze aríntze zendun puxka at baño askoik ez. Bi urtian emáte zan lútua

gurásuana beintzát ta seníre izánez keo re bai.

- Ta sanjuan sua itte zenuten?

- Sanjuán súa bai, béti!

- Ta zeatikan itte da?

- Oi esáte zan pués píxti gáiztuak eta uxátzeko urtéko zéatikan.

52

- Ta ze erretze zan?

- Pués sásik eta ola, baztárrak eta ebákitzen así giñán, sásik eta ebáke eta géo tráste

zárren bat balín bazán o, olákuak.

- Ta géo sanjuán eunian gué atták béti órdun, errámu eunian errámua bedéinkatze zu

santákutz eunian élorrik bedéinkatze zian eta géo sanjuán eunian ordúako gurutziak eta

inda eukitze zitun gure attak erramubakin atían jártzeko.

- Ta zertako jartze zian gurutziak?

- Ottúra oi zan. Da zéa re bai, egúzki loría re. Larraulén bazian. Úrtero jartzé zun árek

egúzki loría.

- Baño sanjuán eunian lizárra ta lárra jartzé zittun, ebáki bat in, erramuan xotxa bat sartú

eta até guztítan jartzé zittún, etxéko atetan.

- Ta aste santutan?.

- Asté santútan elízatik atéa gabé.

- Via Cruzis-a itte zan?

- Bai béno elízan bertán itté zan e, órdun etzan kanpóa zéaikan Larráulen, Zizúrkillen

bai bañó an ez. Eta asté santúa izáte zan ordún ez pelótan jostátzeik, ez kartáketan da

eskópetak e burúz berá jarrita eóte zián pasá arté. Ta bein ostégun santú eunian, jauna

préso sartze zuénetikan pázko eun arte jolásik e ez. Olá zián ordún.

Zi004

- Elizak garai artan botere aundiya izango zun ezta?

- Bai, ásko órdun indárra elízak. Órdun apáizak ásko agíntze zuén. Jaitan da euáldi

txarra baldín bazán da askótan udára txárrak eta egókitze zian, da jaiégun batían eo

euáldi óna baldín bazán ártuk itteko garayian da jayian etzan líbre izáten baño apáizai

éskatu permísua da árek pérmisua emáte balín bazún ordún iñ. Bátzuri emáte ziyen da

bestéi, apáizak e propína emán ezkeo eárki emáte zuén, xestua betéta jun biar.

- Ta bedeinkatu re ingo zitun apaizak gauzak ez? Baratzak eta...

- Órdun bai. Órdun dána bedéinkatze zan ordún, térrenuak eta. Gauzak kanbíatu dia

eárki.

53

- Santákutz eunian errumilletia5 emáte gendun ermita gurutziakin índakua, elórriyai

gurútziak iñ errónbuakin da errumilletia ta an bedéinkatu ta geo térnotan sartu.

- Emazteak: ta géo berrógei krédo errézatze zian. Emén elíza aundítikan, oain

etxébizitzak eo ez takit zer daudén iñak, záldik eta dauden ortátikan gora jun eta ermíta

txikí bat, oáiñ zéa dola iña uste‟t o konstrukziyon bat o...

- Azenziyotan, azenziyo eunian izáte zan berrógei krédo.

- Emazteak: berrógei krédo.

- Aik errézatuz gurútziak sartú térnotan ta labóre obia eukitzeatik.

- Ta sanjuanetan ze itte zenuen?

- Súba izáte zan, sanjuán bézperan.

- Emazteak: ez takit órdun e ez ote zan elíza ematen errámuba illúntzeko zortzitan.

- Ta suan ingurun dantza eo kantatu itte zenuen?

- Ez kendun, kantuik ez kendun itten sanjuánetan.

- Emazteak: oi akáso érrin itte ue apáizak eta, bedéinkatu itte a bakárrik egun ortan ta

según nun, emen Tolósan ikúste ia telébistan sáltoka ta, emén ez.

- Ta sanjuanetan, sua zeatik pizte zan?

-Óaiñ e ízate deu, úrtero píztutze deu, lárra bildú ta. Erríko plazán e su aundiya itte zan

ordún. Umiai ekárriazi bátetik eta béstetik, gu eskólan ibíltze giñánian an ibíltze giñan

bátetik eta béstetik larkarraio6, plázan su aundiya itte zan ordun.

Zi009

- Ospatzen zenituzten San Juanak?

- San Juanak bai, sua itteko? Bai áskok.

- Ta noiz izate zan?

- Íllan ogéitairuan, o no, ogéta laba, ogéita bosta da San Juan7, ogéta labian. Ta gar

píxten da pixka bat, nola esángo izut nik, zenbat ba, bakóitzak pixka bat emén ola.

Bañon oain zuri aténdittu izun seme orrek, oi jayo zanian zan emén nere aizpa, árrek

5 Agian gazt. „ramillete‟, „lore sorta‟

6 Lar garraio (?)

7 [sic] ekainaren 24an da San Juan, 23an pizten da sua.

54

atéa kánpoa ta arríttuta geátu zan, an e bai Oyártzunen, baño emén e bai, arríttuta

zemáteañoko enpéñukin zéma su itte zan. Beira jarri ta eméndik ikústen da Alkiza,

Astiasu, Alkiza, Larraul, ola bixtan geátzen dia eta góra juten bazea errí asko ta erri

dánetan ikúste zan súba erabat. Gaur e pixten da baño ez ta kanpánakin ta ola zea itten.

Erríyan bértan dantzátuz ta pixka‟t zea itten due ta guk beti seittu iyou ta beti seitze iyou

ta sua al dan aundiña itte deu ta batzuk emen ola badade, baño beste batzuk ola juxtu

juxtu legía.

- Ta sua pizte zanen ze itte zan, dantzatu eo zeoze?

- Emén ez. Erríyan. Erriyan oaiñ e bai, kantátu ta dantzátu uste„t itte uela, baño emen ez.

- Zeatikan piztu bear da sua, bakizu?

- Ba gu Oyartzunen, ta emen e ibili izándu zian, bedéinkazioa emáteko. Artúak eta

obíak izáteko pues artu sua ta belázez beláze ibiltze giñan. Ta oi izáte zan beste ottúra

bat, ottúra zarrák jakin nai battuzu, Santa Krutz eunakin. Setiénbren amalauian izate a,

ordun itte zan elórriyak, elórriya mendíyan bakizu nola eóten dan elórriya, arántzadun

oi, oitakukiñ ola sórtak iñ, au moztu tamañu ontan eta geo mutúrrian beste xiri bat

zurittu ta gurutzia iñ. Sórta batian lotu ta jute ziñan Santa Krutz eunian, errítikan atea ta

or goyan, nola do goyan mendi kaskuan Santa Krutz, oaiñ etxia jarríya do, etxiya o

bizitzen de, baño an zan kapíya bat uste„t bertan eon biar dula etxe arrén barrénian, eta

ara jute zan apaiza ta an bedéinkatze zittun ta geo Salbátore eunakin ba beláze bakótxian

aitako bat sartze zan kosétxa ona izáteko ta beste batzuk jartze zittuen atian e bai. Oi

dia lengo, lengo ottúra zarrak. Oaindikan e báde etxíak gurútzia ola zéatan eukitzen

duenak, ate sarrératan. Oik dia danak ottúra zarrak. Lénguak. Dának bukatzen ai dia.

- Ta beste oituran bat edo, gaur adibidez, San Blasetan. Gaur San Blas, zeoze

berezia itte a?

- Ez, beno San Blas eunakin itte a gauzak, jangáuzak bedéinkatu. Eta emén oain seitzen

du. Atzo kandélero eta gaur San Blas, etziñaten goatzen?, kandelero atzo.

- Bai bai, au zer dan bakizu? [San Blas bezperan jartzen den lepokoa erakutsiz]

- Ba kandelak ta lengo jáyian esan zigun apáizak, esan ziyon beste batek esan ziyon nola

oittúra zun da, kandélak ta géo eámango zu ba gátza ta galléta batzuk o pastak o etxian

55

zuk naizunetikan beste poltsa batian ta zuk ta jáyian bedeinkatuko ttu ta geo ura partittu.

Ta bestia izáte zan emen San Juanetan.

- Ta kandelak zertarako bedeinkatze zian?

- Ta oain e zertako bendeinkatzen dia? Pues zuk baldin bazu apuro bat fédia baldin bazu

o siñísmena baldin bázu, pues kandél ura píxte zu. Zuk naizun persóna sendátu o ondo

atea o ondo zea itteko. Oi nik e oain seitzen det, nik oain e bázkat emén kandéla luziak,

luziak bázkat ta oaiñ ya gorriya géyo eámate a, motx oi, jártzeko re errazagua da,

kómodogu da ta dana da. Baño béti ta béti emen zeati renbo atian, oaiñ bestélako zean

itte a bañon norbaitt iltze zánian jauna ekárri ber tzanian, léno etzan bezela leno, oain

errézago etórtzen dia ta errexago itte ttue, baño órdun itte zan aldáre ttiki bat jarri ta bi

kandéla piztu. Órdun kandéla pízteko beti bedeinkatuta. Ta oik dia ortako, bedeinkatu ta

zu Lurdesea jutian ekártze zun bezela bedeinkatua, orrek8 eztarriko miñangatikan, pues

oik e dia zuk, zea, buruan eskaeran bat in ber bazu ba kandela pixte zu, bedeinkatuta.

- Ta gero, kandelak bedeinkatu ta gero, ez zenuten, ba erritarrak bildu ta errian

zear kantatzen? Bizkaian itten da.

- A ez, emén ez. Emén tzan ottúra, argi obiak esáte zitzáyon ill ondorenian ondóko jaya

izáte zan argi obiak emen ottura. Ta bakóitzak eámate gendun kandéla bat apaizak aik

jartze zittun eta aik ofrénda bat bezela itte zan, oi bai ezautu et, oi ya uztua do. Baño

San Juánetakua polítta zan San Juánetako, San Juán euneko loré sorta ta Oyártzunen

eámate zan, San Juango kapílla do an eta artúa. Arto bat oso osoikan artu bee zain da

guzti, zañak píxka‟t txukúndu eta ostótan ta dánetan loríak eta apaindu, geo baldin

baziñun períllak izáte ia, sanjuán períllak9, San Juán sagárrak izáte ia, geréziyak e bai,

aikin dánakin óndona apártatu ta san juan dána adórnatuta zan Oyartzunen kapílla. Ta

emen zan, berriz, ottura loré sórta bat ta emen, urkámendi esáte ien ontan, atéatzen dia

ta beste leku batzutan e bai, lore zuri bat sanjuánetakua esáte zayona ta ura jartze zan

buru, ura aurrena, bueltan nai zenun loria jarri ta géo gerezi batzuk iual. San Juan

eunakin oi izáte zan, ottur oi. Emén oi re bukatu a. Bakotxak bere erriko otturak dia.

8 Gorago esan den San Blasetako lepokoa

9 Udare txiki batzuk

56

Zi015

- Elizak indar aundiya zekan garai artan?

- Bai, zéa zan, óso indartsu. Dána pekátuba zan, báño etzien, etzien dána entéatzen e.

-Zertaz etzian enteatzen adibidez?

-Zeá! Béak jakín biar etzuen gauzák.

- Ta pekatun bat iñ ezkeo ze in ber izate zan?

-Ba apáizai esán.

- Konfesatzea jun ezta?

- Bai, baño oi disko rayátuba bezéla izáte zan, inténtziyo ónik gabé beti.

- Ta adibidez zuk bandan jo zenula, soka dantzan ibiltze zianian edo parejak

dantza itte zuenian, agarratua bazekaten dantzatzeik edo pañoluakin ibiltze zian?

- Bai, pañóluakin ta eskubakin e bai.

- Ta agarratua bai?

- Bai.

-Apaizak uzte zizuen?

- Ai apáizak! Esáte ziguen ez ibíltzeko baño… bátez!

57

Festak

Zi003

- Emen inguruko erritako festeta re jungo ziñaten?

- Ingúruko fésteta? Fésta eárra zeón etxían! Ez, ez. ezta iñóa re. Beiñ o erria o

bertsólarik ikústea. Da oi geótxuan e, semé alabák azí ta geo, e! Bestéla, etzeon juteik!

Ez.

- Eta Erniyoa ta Zelatunea?

- Érniyoa pués ezkóndu giñan urtían, géyo ez, géyo ez.

- Ta zelatuneko erromeria ezta?

- Ez, beiñ ezkóndu giñán ezkeo akabo!

- Ta aurretik ezta?

- Áurretikan bai! Áurretikan úrtero juté giñan Erníyoa, urtéro. Eta géo Erníyoa ta béti

biájen bat Zelátuna igual.

- Ta zer eote zan?

- Trikítixa, bai.

- Ta noiz juten ziñaten etxea?

- Etxéra? Illúntzeako, bai. Aímarik bakizue zer dian? Kanpának nola jotze ittuen?

- Nola jotze zittuen?

- Beno, ez tákit zemat kanpána jotze ttuen baño illunbistan jotze ttue. Ta aik ásteako al

balín bazán etxían, bestéla kórri birían e! Illúlarreako etxea.

- Udaran eta negun berdin izate zan?

- Ez, illúnak ibíltze zun oi, bai, illúna, négun góizago jotzé zittuen. Udáran ez tákit pa,

illúnbistako zea izáte zan. Oaiñ Astíasun normálmente ordú batian jotze ittue e,

zazpikaldian uste‟t jotze ttuela, baño ordún ba ze, esáte izut ba órdun féstaik etzeon.

58

- Ta Larrauleko festak noiz zian?

- San Bártolometan. Beno, bítan izáte ia: San Ésteban ta San Bártolome. San Ésteban

elízan zéa da ta órdun eunen batian fésta izáte zan ta geo San Bártolome.

- Ta zer eote zan?

- Ttúnttuna normálmente, Astíasuko ttunttúna ttunttún jotzálliak zian ordún. Ttunttúna,

txistúa ta dánborra bakizu, ta áetxek izáte zian. Ta géo bertsólarin bat izáte bázan, órdun

Ondartza Batista10

ta bazian, ola oáin bezéla ikásitakuak ez baño, bertsólarin bat izáte

bázan, gáñontzian. Geo ollásko bíltzia re itte zuen da, dantza soka ta.

- Zer da ollasko biltzia?

- Ollasko biltzen oaiñ e emen ibiltze ia ba, ola.

- Ta ze itte da?

- Oik géo olláskuak il itté zittuen, emén iltze ttuen bezélaxe. Beno, nik ez tittut ikusi

emén baño, kája batían sartuta zeátze ttue ezta?

- Ta ze ibiltze dia baserriz baserri?

- Bai baserriz baserri ta géo dantzá soka izate zan.

- Ta oi zer da?

- Dantzá soka, dantza. Mutíllak dantzátze zuen eta mutíllak neska emáte zuen, errénkan

sartze zittuen danak.

- Eta eskutik elduta?

- Páñoluakin.

10

Asteasuko bertsolaria

59

Zi004

- Ta noiz izate zian Zizurkilgo festak?

- Abúztun, oáin bezéla.

- Emazteak: Oáin léno aste a, bézperan aste a jenéralian, amalauian.

- Íllan amabosta izáte a, bézperan asi ite ia oáin. Órdun etzan asten bézperan ezer e.

- Ta ze eote zan festetan?

- Anbiénte aundíya izáte zan oso féstetan emén, kánpotik jendía izúgarri etórtze zan. Or

kalé ingúruko belázi oi danak papérez beteta geátze zian ondoenian. Jendia

bokádilluakin etórtze zan, janakin kánpotik eta. Jendíak joera izúgarriya zun onea

féstetan. Féstetan ordún ásko etórtze zan jendía.

- Ta ze itte zan festetan? Arrijasotzailek eta eote zian?

- Keba! Etzan eze izáten olakoik órdun, pélota ta partídu batzuk jartze zittuen pelótan

da, gáñentzian ikúsmira gutxi.

- Musika eote zan?

- Músika bai, orkéstina o zeóze.

- Eta idi probak?

-Etzan ordun plázik eta ezer e ta idi probaik etzan izáten.

- Eta gero etxeako bueltan mutillak launtze zenien neskai?

- Bátzutan juté giñan. Amábitan bukátu bai soñuba ta etxéa danak. Aguazillak biáltze

zittún danak káletik, fuéra. Gogorra zan órdun aguázilla emén.

Zi009

- Emén zan polítta Érniyoko eunetan ez oáin bezéla kótxian da junda. Sóñua ta zéa artú

ta kalétik así ta Erníyo bertáño. Oi zan políttena or zéan ibíltzeko. Gaur jute ia dának

autóbusian o kótxetan jute ba ia Iturrioztik góra. Baño órdun ez, órdun tzan bértatik,

errómeriya bértatik itte zan.

60

Zi010

- Zizurkilgo festak garai artan nolakuak zian?

- Ttunttúna ta soñuba, éskutako soñúba. Gáñentzian, móxkorra ugári, zerbéza o ardúa o

jendíak eáte zun. Plázan búllaka ta ttunttúna ta soñúba, éskutako soñuba jo ta féstak aik

izáte zian. Etzan oáin bezéla kórrikaik eta olákoik.

- Ta beste erritako festeta jute ziñaten?

- Bé! Astíasua ta Billábona ta óla, bértako érrin batea eo bíta, gáñentzian órdun ezer

etzeon, óbena bizíkleta zan ta bizíkleta zeñék zun? Orduko mutíl koxkórretan bizíkletak

dozena erdi bat e ez érri guziñ. Bizíkleta zuénak jute zian pixka‟t baño etzuna oñéz jun

biar.

Zi013

- Giro ona eoten zan Zizurkilgo festetan?

- Garái yartán bai, gútzako biar genduna. Gu ez giñan iñóa atéatzen da, etxétikan

plázaño jute bagiñan da. Filármonika bat o zeóze izáte zan da an dantzátu ta báltsian

dantzátzen etzíguen uzten da ántxe.

- Etzuen uzten baltsian itten?

- Kongrégaziyotik bóta itte giñuen da, etzan oáingo kontuik órdun izáten.

- Baño mutillak neska laguntzen ibiliko zian ezta?

- Bai! ílluntzian zéa, zaláparta galántak! Illúntzian etxéa abítzian dozéna bat ígual

atzétikan.

- Senarra: néskak órdun izáte zuen aukéra ordun. Mutíllak bai kalábaza galántak.

- Jéniyo eárrian jartze giñuen beintzat.

61

Gerra eta gerra ondorena

Zi002

- Gérra zeuan ordún ta órdun gendén gérra érdi erdíñ zeátzen ai giñan, léyo guztík eta

dána artílliakin itxíta ta dának tíroka zeren batetik ta bestetik, goitik eta betik eta an

genden érdi-erdíñ, larrí-larrí noiz akáatuko giñuen.

- Egoera txarra eon tzan Errezillen gerra garaien?

- Bai, oso, gogorra.

-Jendian artian arreman txarra eon tzan?

- Béno soldáduri jána ekárri bear izáte zitzen, arráutzak ta dána bílduta ekárri etxéa ta

dánai éman in ber, esnía ta etxían zan guzii, patáta balín bazenun patáta. Garái artán itte

zan patáta béltza, oain ez ta ikústen. Patáta béltza itte zan ta gánbaa aundii zan dána béte

betían, zea altura emánda patáta ta. Ándik itte zittuen eosi ta frejittu ta dana méndita

eáman ta dana itte zuen.

- Ta ze jate zenduen?

- Guk? Etxékua. Zea, etxian zeonetik, babarruna ta patata ta ola.

- Ta gosaltzeko?

- Tálua ta, tálo ta esnía ta ola. Tálua ta esnía zan órdun gauza oso ona ta érriiñ emáte

zuen ogi koskórra baño zakurrak e jango etzuna ta usai batekin gañea. Ez takit zeñékin

itte zuen. Ta aik jate zittun zérriik, zakúrrak e etzun jaten. Ba txérrik jate zittun.

- Gerra! Enuke ikusi nai berriz! Ua goorra zan. Area eamate zittuen e.

[semeak zerbait esan dio]

- Bai, konsérbako gauza dana máyan gañían uzte zittuen

62

- Soldaduk?

- Bai, basérritik jána emáteatik, aik zeukén gosía ikéragarri, gosía. Ta esnía eta

arrautzak eta arrápatze zittúena, tálua ta esnía igual, dána, dánetik. Gue amak emángo

zien dánetik. Béyak e eukitze giñun, lau o bost o eóte zíen ta dána jezte ez tienak eta

esne guztik emáte zittuen aidian ta esnia re ibiltze zan goyen e bai or góyen e bai. Bi

etxe dia góyen da beyen eta bítatikan ta góyen zeren ba, ze esángo et, izángo zittuen

amábos bat urte o géyo izángo zittuen, iru soltérona bazéren, jute zian arrautzak eta

etxétan bíltzea, basárritan bíltzea aik jute zian. Géo dána bildú ta aidi emáteko, ta ola.

Ola pasa zan. Eta ba al dakizu, geo atzénian asto aundi bat gendúkan eta aurréna nai

zuen aitta il nai zuen, gue atta. Ta gue attan laun bat zebíllen antxe, zea, gerran zebillen,

da arek “ez, oi ne launa ek, launa a ta orri ézta zeátu ta” geo arén tokiñ astúa akátu zuen

bála sartúta. Astúa zan asto aundi bat. Eárra gendun astua ta ua il tzuen áttan tokiñ.

Beira ordun e zer noláko zian e! Noláko zian e! Gérra enuke ikusi nai ezta ezerre e!

Dána íltzia bestéik ez, bestéik ez. Launtzeko kontuik ez. Oi da tríxtia. Ta oáiñ e postura

oi da kánpuan beintzat. Ez tailla onéa allátu oláko gauzaik.

- Ta bein gerra bukatu zanen, gosia pasa zenuen?

- Ez, gérra bukátu zánian, Fránkok raziónamentua jarri zun. Razionamentua jarri zun eta

órdun lau laun zien tokiñ gauza gutxi zan ta gu amabi giñan da guri zakúka aundik

etortze zitzaizkiun: arróza, lentéja, babárruna... zea, babarruna etxian. Eta garbaántzuk

eta oi danak ekártze zittuen, olíyua, azúkria béltza, azúkre béltza zan ordun, ta oi dana

ekártzen zittuen. Baño dánetik asko.

Zi003

- Gorra izan zan Larraulen gerra?

- Bai, naikúa, béno pása in tzan an baño izán tzian momentu batzuk bai. Oain gurútzia

bado an Murgil esate ien mendi batian, an géo tzian paapetuak eta, ándik eón tzian. Ta

jai bat beintzat izan tzan puff! Izúgarrizko tiróteua. Astíasutik gora zijuaztilla ta, baño

ekíbokaziyo bat izan zuela uste‟t batzuk goitik ta bestiak beitik, dának alde bateko zeak.

Ta geo beste batian goatze naiz Alkízatikan zetoztela bandéra zuiyakiñ gañea,

Pasayakuak eta zian iru mutill eo ez takit lau zian ta bat Larraulgo zeláyan bota zuen, an

il zuen ta bestia Astíasua jetxi ta Astiasun il tzuen. Ta sorúan sartu zittuen e! Sorúan!

Bertan sartu zuen Larraulgua re eta Astiasukua re or sartu zuela uste‟t, geo atea zittuen

63

baño. Gañóntzian ba izan tzian géo Santá Mañatikan, Santá Mañan eón tzian da Santá

Mañatik kañónazuak bazian basarrik teillatuk eta puskátutakuak. Gañóntzian béla pasa

zan ua.

- Ta gerra bukatu zanian, egoera obetu in tzan eo txarra izaten jarraitu zun?

- Órdun dána gosia! Basárrin goseik ez gendun pasa e, baño izan tzan époka, gauzak

entrégatu in biar tzian. Babárruna kantidade at eman biar ziyezun, arrautzak eman bear

ziyezun, patátak e bai… kupo bat entrégatu in biar zan eta geo razionamentua jasótzeko

kartílla izáte zan. Pues illían o onénbeste olíyo o azúkre o... razionamentuba izáte zan.

Da ni goátze naiz etxéako babárrun onak entrégatu ta béste basérri batetik goátze naiz

ajátuba nola apartatze a txarra? Úa eman da ua etxian játeko. Eta aste guziñ, nik askótan

umiai esate iet, aste guztin babarruna, aste guztin babarruna ta ta eguárdin sobrátze

bazan gauian. Ta gauian normalmente kazúelka patáta, oi basérriñ e!

- Ta goizetan?

- Goizian esnia etxian bagéndun ta uáxe! Gañéntzia arróza úrakin eósi, oliyoik etzan

izáten, gátza emánda. Arróza zan arte, úa re razíyuan zan da. Bai, dána ola. Artúa itte

zan da géo iriía alkánzatzeko re komérik, ne aizpak gaubak pasa zittun Alkízako erróta

zar batian. Artúa utzíta juten baziñan iríñik bae11

geátze ziñan jendia zai eote zan da. Ta

iñ, arte zakúa eman da iríña iñ arte bértan eon. Ola zan dana.

Zi005

- Gerra garayen etziñan bizi, baño len kontu batzuk kontatu ittuzu.

- Nik gue aitta zanai aittu izándu niyon eskupeta etziyela re kendu. Oso eskúpeta ona

zun. “Eta ze in tziyozun ba?” gu béti galdézka ta galdézka ta etzun nai izáten. Egun

batian esán tzian órdun etxétan e óla dana argízaya emánda izáte zan eta óla zabálak

izáte zian ta aláko ól bat áltxa ta an gordé omén tzun eta berriz josi iltzíakin da etxéa

etórri zitzáyenen billátzea, baten batek zíta izángo omen tzun, jakíngo omén tzuen

bázula ta aber noa entrégatu zun ta nola zeatu zun da galderak eta. Baño an gordeta

salbátu omen zun eskópeta. Arrápatu izan baliye, bueno! Gutxíneko kartzéla bai ta

ándik aurrea nai zuena.

11

gabe

64

- Ta garái artan erbíya re ásko izáte omén tzan eta ámak ez takit nik zertáko izángo zun,

jentia beintzat etxéra etórtzeko launtzera o garíya jotzea, garíya jótzeko e jendía

kanpókua izáte zan. Udáran ez takit, udáran zan o negun, nik ez takit zertáko eta oain ze

eman biar diyet nik oiri ta, “láxte ekárriko deu!” esáte ziyon attonak eta eskópetakin jun

da erbí pare bat tírokin bota ta kazúelan jarri ta kríxton bankétia. Ordun erréxagua

izángo zan, nunbátt e, erbíya arrápatzia. Mákiña bider esáte zun láxte ekárko zittúla.

Etxian patáta egóngo zan ta sálsa píxka‟t jarríko zuen kazuelan ta segi. Oain ez to ola

erbirik eta arrápatzeik! Oin lau badaude, eiztárik ogei bat daude ta!

- Gure attóna zanak esáte zun érrin íltzeko firmátuba izan tzala bera. Métan azpin

eskópetak arrápatu omen tzituen baten batek, nunbáttetik etórrita nunbátt e gorde biar da

utzi omen tzitun an eta arrapatu in tzizken. Baño géo in tzan nolábatt e salbátu.

Urkámendi esáte yen ortan, or omen tzan zea bat, sarjéntua re ez, búru itte zuna ta anai

bat, erdéraz puxka‟t zakína, eta jun da itzein diyo: “No, aquí no se mata a nadie” esán

omen tziyon. “Estate tranquilo”. Oi goátze naiz nola esáte zittuen olako gauzak.

- Ta zeatik esate iyote mendiai Urkamendi?

- Ba or urkátu ingo zittun baten batzuk. Oixe jarri ziyéneako Urkámendi, pentsatze‟t

nik, ez? Orréatik izángo zan or, istóriyo oi. Baño, nik aittu izandu et apaizak béak izáte

ziela. Juten omen zianak konfésatzea ta: “Ze in dezu?” ta “Bat e il al dezu ta ua”. Karo,

bea nik il o nik ua il. Bákizu, gérran ola izángo a. Ola da. Eta aek konfésatu itte omen

tzittuen eta géo apáizak beak esáte omen ziyela zeai. Oi attu izandu det nik. Ez takit

egíya o gezúrra, zer dan.

Zi007/008

- Zizurkillen gerra nola bizi zenuen?

- Zi007. Gérra? Ba gérra Zizúrkillen oso gutxi sentíttu zan, bátez, étzan tíroik izan.

Esángo izut: or sártu zian sóldaruk, amábirjin biárrena, oi da agósto, diezisiete de

agosto. Amazazpiñ sartu zian soldaruk. Bazátoztila, gu umia giñan da fésta, fésta zan,

erríko féstak. Ta an genden soldauk ziala ta bazátoztila ta ola, etórri zian alde guztítatik

soldáruk azáldu zien plazá ta an étzan ezér izán. Géo an bokádilluak eta jaten.

- Zi008. Ta gure etxéa sartu zian danak. Gure etxia bákizu, Pantxíkane, aundíya ta

gauian jendia, oi búllak! eta jendía eskálletan.

65

- Zi007. Baño oi zan gauian. Eunez sartu zian, oi zan, euárdin sartu zian Zizúrkillea.

Bien, baño géo lótako ta tókik eta beno, oi bestia da, baño eguárdin sartu zian.

-Zi008. Gu etxian danak airi játen emáten. Karo, nunbátt e jan in biar!

-Zi007. Gosiak soldáruk! Ta etxétakuak eta bokádilluak eta emáte zizken, emán zizken.

-Zi008. Ordun, garai artan izáte zan, féstetako ta ola itte gendun, este góluzko ontzi

aundik izáte zian arráutzak karíakin, oain nola konjéladorian sartze dia? Ordun karía,

karían, oso ondo kontsérbatze zan. Karía, bákizu zer dan karia? Kal, kal. Ba an, béno,

féstetako giñun iru katxárro betéta soldádukin bukátu giñun, bénga danak ortik.

-Zi007. Gosíak etórri zian. Or mendítik sartu zian, emén Amásatik barréna, Tolósatik,

ortik trópa aundi bat ta géo órtik jun tzian Adúna aldea. Ta or izan tzan, tiróteuak eta or

izan tzian.

- Zarate inguru ibili zian ez?

- Zi007. Bai, an Adúnatik. Zizúrkiltik ez, Adúnatik. Zárate do Zizúrkillen, baño góyen,

méndiñ, gañían, bákizun nun don? Bueno, Adúnatik orréa izán tzan tiróteua. Or, emén,

kañoi zar aitako bat, ordúkua, jarri zuen ta or ibíli zian, guk aitze giñun. Ta or izán tzan.

-Zi008. Fraisóron e jarri zuen.

-Zi007 Bai, emén e enfréntamentu batzuk eon tzian baño aíslatuk, etzan ola... Jarri bai,

baño etzun funtziónatu. Etzan izan, emen izan tzan Amásan, emén bai izan tzian

tiróteuak eta. Guk aitze giñun danak. Ta géo emén Adúnan, Adúnatik, or dénboa

dexénte pasa zuen. Zizúrkildik Adúna jun tzan trópa.

- Frankon aldekuak eo kontrakuak?

-Zi007. Pránkon áldekuak, ártu zuenak, ta soldáruk napárrak ziála esáte zuen, nik ez

takit nunguak zian. Gosíak etórri zian beintzat! Bokádilluak, jendíak bokádilluak emáte

zizkien etxétik ekárrita ta, oinetik, eta dának, eózeñek. Ta aik jánda gústoa. Ez takit

zénbat dénboa bizíttuko zián o ze ingo zuen. Géo ortik, jun tzan, krusátu zuen ta Auna

ta órtikan, géo or kosta zitzáyen pixka‟t, tiroteua eon tzan bastánte eunetan ta géo ya

desáparezido.

-Zi008. Baño emén íldakoik eta etzan izan.

-Zi007. Ez, íldakoik ez. Géo izan tzian bestálde eríyotzak, izan tzian, baño gérran, ola

enfréntamentun ez tet uste. Emen etzan tiroik izan bat e, Billábonan ez ta Zizúrkillen ez.

Tolósan o ola.

66

- Tolosan eon tzan?

-Zi007.Bai, or izán tzian, or e…

-Zi008.Tíruak eta bai? Izán tzian?

-Zi007. Bai, bai, bai, izan tzian. Emén Amása mendín or e bai, or eon tzan fréntia or eon

tzan, nolabatt e, ez takit nola esan. Or bado Tolósan zea re, or koronel bat eo il tzuen

fuerte xamarra, bai, Fránkon aldékua. Or sarréran, or sartzea tropakin dijuala or garbíttu

zuten.

- Ta zizurkildik jende asko jun zan gérra?

-Zi007. Bai, bai bátzuk bolúntayo re bazian, obéto pasátze zala, bákizu, da géo beste

batzuk oblígatuta. Naizuna jun, libre zun. Ta géo kíntua deitzen asi zian.

- Zer da oi?

-Zi007. Kíntua deitze zitzayon, soldáruk erárekuak biar zuk. Ta ola jun zian asko, nere

etxétik e bi jun tzian, bi osába.

-Zi008. Ogei urte, ogeita bat urte kunplítzian, kíntos esáte zan. Ola esáte a, kíntua zeatik

esáte zayon?

-Zi007. Ogeita bat urtékin soldáru jute zan, kíntua, oso gaztia ez, kínto. Ta oi zan

asúntua. Gérran ásko ibíli zian jendia erríkuak ta ill e bai, bi aldétatik. Baño emén ez, oi

ya Teruel aldían ta béno, emén etzan ola, Bilbáu aldían ta géyo izan tzan askoz e, emén

gútxio.

- Abioyak eta pasatzen ikusi zenittuen?

-Zi007. Bai, ásko, eunero! Bazian bi aldétakuak. Kríston amétralladora sóñukin da, aitze

giñun guk.

-Zi008. “De káza” ta aitze giñán, au baijua “de káza”.

-Zi007. Be izénak e bazíttuen. Abíoyak bazíttuen izénak ordun, baño aztúba no oaiñ.

Béti bat bázan, górrik esáte zitzáyon, górrik ta Fránkon aldékuak, bi. Ta bat, kaza o,

górrin aldékua zan ta “emén dek oaiñ e, emén dek!”. Umíak bákizu, festa bezéla.

- Eta nola jakiten zenuten ze aldetako...

-Zi007. Baño, bázian, antzémate zitzáyon o esáte ziguelako zárraguak o bai.

67

- Ta erropa diferentia erabiltzen zuen?

-Zi007. Soldáruk? Ba nik soldáruk gérra dénboan aik bakárri ikúsi nittún. Géro ola

permísuakin etórtze zianak eta oláko bakár batzuk, ez? Errin. Baño soldáru jantzítakuak

Zizúrkillen sartu zian aik, trópa aik dának milítar jantzík, dának. Béstiak ez tákit nola

ibíltze zian. Aik zian Fránkon aldékuak, emén napárrak ziela esáte zuen, or, emen

jeneral bat Fránkona zeátu baizan, napárroko zein tzan ua? Ta kuártel orko soldáruk

ziala esan tzuen oik, emén sartu zianak Zizúrkillen. Enténditze zu?

- Ta gero gerra bukatu zanian, egoera asko kanbiatu zan?

-Zi007. Aurréna bizímoruba txárra, arrázionamenduba izán tzan. Alpíste gutxi, dirú

gutxi, dána gutxi. Géo raziónamentua jarri zittuen, almázenak eta jarri zittuen

razíonamendua pártitzeko. Ogíyak segítu zun, txárra aurrénetik gérra dénboan da ta géo

mejóratzen jun tzan pixkana, ogíya naiko poliki, baño kóstata! Béno, gérra dénboan oi.

Boníato deitze zitzáyon garágarrakiñ o béste diférentiaki íña. Órdun mixéri aundíya izán

tzan emén.

- Ta géo, géo estráperlua! Estráperlua bákizu zer dan? Esán nai du légez fuerakua.

Náparrotik eta ekártze zan garíya estráperluan, kamionan. Órdun jendé askó dedíkatu

zan orta. Aurréna záldiz ta así zián ta géo kamíonetan kamúflatuta ta al tzan bezéla. Ta

olíyua re bai.

-Zi008. Errékalde basérriya bákizu nun don? Aunibar? Ba Aunibartikan aurrea Loidi

errota, aréa Zarauztikan da etórtze zián astúan da...

-Zi007. Zai eóte zian kólan, ézin iñ, zeátik básarri guztíyak órdun artó askó zun etxían,

garíya re bai. Baño géo in biár tzendun játeko, etxían ogíya ittéko da tálua ittéko io

errótan ta errótak lan askó zuén da etórtze zián ba urrútigotik. Ta emén zeón errota

fuértia, lan askó itte zun. Gau ta eun aittu zan oi, bueno!, dénboatan!

- Émen e arágiyakin berdín tzan. Txekórra bázeon, baño zéon kupúa, érriero, il biár

ziñún íllian ainbéste, bi txekór, iru o lokésea. Érri bakoitzak matáderua biar tzun, bería,

txekórrak íltzeko. Zizúkillen nere attak in tzun, or béko bárriyuan aixken pórtuko béste

aldían, órtxe eón tzan matáderua, an iltzé giñun. An iltzé zián ta karnízeriya re biar

tzendun oblígatorio erríkua. Ta guk eukí gendún béko bárriyuan Albíxun kantoya, oañ

etxé berríya nola in due, ortxé. An il da, kúpuak zían, érrin errikua. Ta géo estráperlua.

Óla izán tza úa.

68

Zi009

- Gorra izan tzan gerra garaia Oyartzunen?

- Górra, aundíya, ura ezáutu dunak ez tu besteik nai. Guk ezáutu genun gosia, gure

amak esáte zuna, nik nazkan bost, bestiak zazkan lau t‟erdi eta bestiak iru exkax, eta

iruak eon giñan ba beste izéba baten etxian andik ordu beteko birían ta an ba eon giñan

amálau bat ume dának óyan ziárre jarrita, zuzénian eón beárren kóntra jarrita ta géo

fuente batetikan pues danak kutxára bana eman da al tzan bezéla bertátikan jaten

gendula. Eta eun górrak izan tzian. Ta ondórenian e, ondórenian e gosia! Guria aitta ta

ama geátu zian esnétako zea arrekiñ basérrin bertan geátu zian basérriai eusteatikan,

baño an barrénian eon tzian soldáduak ta aik ya in tzuten bertako zeon gauza guziya,

erre zittuen, arrápatu zittuen guzik eta koádro eder bat zeon e Jesusen Biyótzana nere

aizpak, nere aurreko aizpak bordátua. Eta esan tzien amak “oixe beintzat etzazutela

erre” eta uráxen salbátu zan baño gañéako euskáldun zea guziya dana erre zuen.

- San Markosen aitzera eukiko zu? Errenteiko San Markos. Ba Samárkotikan gure etxea

tiróteron ibíltze zian, aitze zian, geátu zan aldámeneko etxií ta txabóla bea dana zean

jósita eta jartze zittuen leyótan koltxóyak tírua barrenea ez sartzeatik, ille tártian geátzen

da bala ta in tzuen. Ordun ba klaro esnéta ibíltze zianian garai aitan Donóstia zabiltzan

ta esneta dabiltzala ekártze zan, ekártze zuen aldámeneko basérritatikan sóbran zuen

esnía. Esníak ekártze zittuen ta aittak itte zion patu, baño beak etzian esneta juten,

etzaken ateatzeik eta amak esáte ziyon “bai, zea Lukas oi, azkenian xox gabe geatuko

gea ta ze ingo deu ba?“ eta diruk aittu zian arten aittak patu ziyon ya bukátu zianian

diruak ba esan ziyon ya “ez takat patzeik“, ortik aurrea nai dezuena iñ. Ta ya utzi ziyen

esnia ekártziai.

- Ta esnia nola ekartze zuen?

- Marmítatan, gue etxea marmítatan ekárri baño klaro guri attak geóko izátetikan len

nola parrókiyan berdiai eámate ziyen pues iruitze zitzáyon airi esatia ez ekártzeko, beak

beirátu bear tziguen, an e zeen soldáduk eáte ziguela ta etzula xóxik jasótzen, baño garai

aitan oixe zan. Ta aláxe geátu zian, bakarrikan bat e zea in gabe. Ta géo ondórenian e

pues ondórenian e ez kendun, zuek etzenduen ezautuko, baño tálua bezélako ogi,

razionamentun gor-gor-gorra. Oyartzundik goitik bera do pues aldápa aundiya ta goátze

naiz nik karo bost urte gérra bukátu zanen bost bueno bukátu zanen ez, gerra zeóla bost

69

urte t‟erdi sei exkax goitik bera ogíyak alde in da zémat kórri in izándu nun, jan ezin

tzan ogiya.

- Geo boniato ta oi emáte ziguen razionamentun, azúkreik ez, sakárinak ta. Bizímodua

górra izan tzan, nik orréatik esate‟t ori ezautu dunak... Mixéria ua zan, nai ta eziñ!

Etxian tzeon génerokin, babárrun da, geo zea, nere aurréko aizpak, amar urteko aldia

deu, aik jute zian Aránotzea, Napárrura, artua artu ta iriña ekártzea. Gábez atea etxétik

eta gau guzíya emáte zuen bee astu orren, astúan jabe ta lau bat o juntátze zian eta an

jute zian ara an utzi, an armoyan gañian o lurrian lo iñ iriñ ura iyo ta bueltan ona etórtze

zian berriz gábez. Zeatik garai aitan zabitzan karábineruak, arrápatze bazittuen kendu

itte ziyen ta ibili ber tzuen ixilka. Oseake bizímodu górra, ángua.

- Ta zer da karabinerua?

- Ba oain guardia zibílla bezéla. Garai aitan Fraintzi aldian ta ibiltze zin beste izen

batekin esáte ziyen baño garai aitan karábineruak esáte zizken, atétze zien nun nai. Beak

gútxina pentsátze zuen garáyan ta ordun zazken artuak biria, birétxorrak artuak, urrutitik

juteko baño bazian arrápatu ta arrapatzen baziyen zakua kentze ziyen.

Zi010

- Oso gorra izan zan gerra emen?

-Gérra? Górra? Óndorenian, gérra baño óndoenian gosía. Gérra dénboan emén

Zizúrkillen bakárra illa. Ezkáltzu, gu badeu or mendi at Ezkáltzu izena deuna, ta an íru

zéa zián, paápetok zian. Da Andátzatik eta Belkóaindik ándik atákatze zuen ará,

Zárateko zéara, Béntas de Záratea. Da gúe sálleko ártan bat bázan illa da kañóyak

índako zúlo batían entérratu zuén. Jéndiak ikúste zun, mánta batían bildú, auspez jarri

nórte aldea burúa zula, auspez, burúz bera mantan bildúta ta oláko koxkór bat ta ostiko

jo, bat eta lurréa jun nitzen, béstia jo ta azkénian bístan geátu zan da bi ankák bístan

dittula geátu zan íldako úa. Ta géo íñ azi ziyen tápatu terréno jabíai, ári in tziyen tapátu

azi úa. Da úa an geátu zan, bazékiyen nun zeón bañó úa etzun iñork onéa ekárri. Ordúko

apáizak Fránkoi bildur aundigua ziyen Jáinkuai baño. Úa án geátu zan, górritakua

baizan, da úa an geátu zan.

70

- Soldadu asko ibili zian emen?

- Emén? Bai, Amábirjiñ irúgarrenian onéa etórri zián diéziotxo de agósto sartú zián

onéa. Ta gu attónakin méza nausia giñóazen da kóxkan soldádu bat zeón da “óye txabál

súbeme ese kasko!” ta zea bat, sóldadu kásko bat béra erói ta béa góyen tzeón da sasíya

zeón, nei iyótzeko ta artú ta nik eáman niyon bueltan, buelta sasíyai emánda ta erríal bat

propína emán. Ñooo!!! Béste ba emángo neko ordun errial báten. Erríal bat proprína

eman tzian! Ta géo élizako kantói orta allátu giñánian gué áttan áttakiñ ta áman átta

béste bi mutíl koxkórrekin zeán tzeon elízako zimínteyuan kántoyako zéa ortán gúri

itxóitten zeón da soldádu bat etorri zitzayon da “abuélo kuántos años tiénes?” “kuátro

beinte tres, nai baék konpreni zak ta nai ez paek ez!” erántzun tzun. Larógeita iru

“kuátro beinte trés”. Larógeita iru urte ta, “kuátro beinte tres, nai baék konpreni zak ta

nai ez paek ez!”

- Ta gerra bukatu zanian egoera asko kanbiatu zan?

- Bé! Gósia! Émen labrántzan itte zanetatik únbeste zéa balin bazán abíxua eóte zan

ónbeste entrégatzeko. Ta entrégatu in biár izáte zan.

- Nun entregatu biar tzan?

- Teódosio, Pásuseko zéa ortan. Or biltzé zuen, da órrea ónbeste kilo artó ta ónbeste

babárrun ta garí ta aréa entrégatzea jun biár izáte zan. Aík esáte zuéna eáman in biar zuk

garíya itten zendula apúntatze balín bazendun garíya ta artúa apúntatze bazendun artua

ta. Ze in tzendun ará aik esándakua eáman in biar.

- Ta estraperluan ibili zan jendia?

- Tálua jángo bazian estráperlua eón bear. Errota itxita zeuden dának eta.

- Ta ze ibiltze zan estraperluan?

- Dána, eozein gauza: ártua ta babárruna ta árrautzak eta oi danak estráperluan.

Merkátun sáltzeik etzeon da estráperluan ibíli ber!

71

Zi014

- Zuk etzendun bizi izan, baiño bakizu Zizurkilen ze egoera egon tzan gerra

garaien? Edo kontatu izue istorian bat gerra garaikua?

- Bai, bai, bai, bai. Emén batálla txíki bat izán tzen or goyan eta aittak eta ámak esáten

zuten nóla ikúsi zitúzten soldáduak etórtzen. Mótza izán omén tzen óso eta or goyan

izán omén tzen batálla bat eta naziónalak artu zuten ta kítto. Emén egón tzena da…

ildákoak egon tziren, batzuk gérran eta béste batzuk, ba, ez tákigu. Élkar il edo bueno,

gorróto aundíak elkárri eta bákizu. Erri txiki auék óso políttak dia, óso gogórrak dira.

Emén maitásunak eta gorrótoak nonai bezéla, bañan egóera ortán aréagotu egítten dira.

Eta gérra garáyan emén egón tziren naziónalak eta erréketeak, noxki.

- Salbúespeneko egóera izán genuen íru illábetez emén. Irúoita zórtzian ezárri zuten, óso

egóera gogórrean bizi giñén. ETAk lenéngo ilkéta egin tzuen ekáñean, alábearrez izán

tzen ura, eméntxe bertán izán tzen gañéa, or bean. Igélsotegia badákizue nun dagoen?

Ba órtxe il tzutén Pardínas. Pardínas guardia zibílla il tzutén eta Etxebarrieta eta

Sarásketa ziren kótxean tzijoaztenak? Eta Etxebarrieta il tzutén Bentaundin, arrápatu

zutén eta il tzutén Tolósan. Etxebarrieta Bilbótarra zen, géro, bere anáya ETAko

abógadu inpórtante bat izán tzen eta abúztuaren amáiruan il tzuten Manzánas. Eméngo

polízia beldúrgarrienetako bat. Beldúrgarri-beldúrgarria. Manzánas il eta “estádo de

escepción” edo salbúespeneko egóera ezárri zutén íru illábetez. Eta segítuan eráman

tzituzten emén arrápatutako guztiak Españia aldéra. Iruroita zórtzian izán tzian erórketa

izúgarriak, izúgarriak eta órtik abíatu zan Búrgosko prozésua irúrogeita amárrean. Baño

gu ez kíñan geyegi jabétzen gauza oyetaz, bañan kláro, Parísko mayatza izána zen,

egóera sozíala óso bizía zen, gréba izúgarriak zirén, langíledia... nolábaitt

Frankísmoaren erórketa abiatua zen. Etzen eróri iñoiz, il arte bizi izan tzen Franco eta,

zorítxarrez, Frankísmoa étzen eróri, bañan Frankísmoaren auldádea ikúsia zen. Egóera

sozíala oso bizía zen. Prágako inbásioa, Parísko mayatza, mugímentu sozial europeoa

oso fuertea zen, Európak gógor erásotzen tzuen, edo beintzat, Európaren eraikitzea ere

entzúten asiak giñen, Európa berria eta abar, Errómako batzárra egiña zen ya eta, bueno,

ori geróztik dakigu, ezta? Géro ikási dugu. Mugímendu fuertea zegóen, Európaren

batásunaz entzúten asiak giñán eta esáten tzan “Európan ez dute artúko Españia eta

Európan ez dute artúko Espaiñia” ta ori zan pixka bat bengántza txikía edo frankísmoari

eta abar. Ta, bueno, iruroita amábostean oéan il tzen, ospátu genuen denok, béne

benétan diotzut. Iñóren eríotza ez da ospátu bear, bañan ospátu genuen, bizíki ospátu

72

genuen. Ori baiño leen gertatu zen Carréroren eríotza, baita ere ospátu genuen, aundiki

ere ospátu genuen. Ospátu genuen ori, baiñan ospátu genuen, gauza gogórrak ospátu

genituen. Puf! Gogórra izan tzan ura. Gogórra izan tzan ta jendéa oso gogórra zen.

Manífestazioak eta oso egúrtuak ziren, óso. Jendéak beldur aundia zuen eta beldúrra

zuen zurékin, oséa, aldámenean eséritze zitzáizunakin. Irítsi zan moméntu bat

aldámenean eséritzen zitzáizunari, ba, beldúrra zeniola. Etzenekien zer zen. Déna zen

txibátoa, dénak ziren salátariak… Óso egóera gogórra izán tzen eta nik ez dut geyago

bizi nai ura. Iñoiz. Eta iñork ez dezala bizi.

Euskara

Zi002

- Zuk euskera etxian ikasi zenun?

- Nik euskera ikási nun da erdeaz enaiz soltatu, baño enténdittu dana, e! Kastíllanua

entenitze‟t, baño erréxagua da askoz e erdéra euskera baño. Euskera da zalla, e!

- Zeatik? Earki asko itte zu ba!

- Euskera zállagua da. Nik euskera ikási nulako. Entenitze zu? Ai naiz esáten erdéra

asko e errexagua da.

- Bai?

- Bai, nétzat bai erdéra doble erréxagua da.

- Ta geo, euskara batua sortu zanen da.. Telebistako euskera zuk ulertze dezu?

- Bai, bai.

- Ta zure ustez diferentia da telebistako euskera ta zuk erabiltze dezuna?

- Bai, igualtxu...

- Igualtxua da?

- Bai, bai. Euskéra dána entenitze‟t orkua.

73

- Ta bizkaitarren bat aitze zunen?

- Bizkáya diférente da. Oi ez ta enténitzen. Méza jartze anian bizkaikua oso alrébesa

izáte a. Entenittu ezíñik eta orko ítza oso zea da, traketsa. Emén da, emén da

Errézildikan Tolosaño da ízketai gárbiña. Ta órtik gora donóstiarrak e ez takit ze ta or ez

donostiarrak ez tia, ízketa garbia ez tue oik e.

- Ta Azpeitikuak bai?

- Azpéitikok? Azpítixa ta zápixa ta dána olákok. Errezildikan asi ta Bidáni ta Albíztur

da Tolósa, eméngua ízketa garbígua da.

Zi006

- Zuek etxian euskeraz ingo zenuen, ez?

- Bai, guk etxían béti. Beti-beti itzéin deu euskéraz etxían, bai Alkízan eta bai gure

etxían, zeatik gu etórri giñán bizítzea Illártza géo eta beti euskéraz, béti, beti-beti

euskéraz itzéitte gendún.

- Eta anaian artian edo lagunen artian, ika edo zuka itte zenuen?

- Íka. Guk bai, guk íka. Oáiñ géyo gustátze zait nei zúka, askóz e políttagua da, goxógua

da, baño gu elkárren artian, anáyak, gu íru seníde gea eta irúron artian oañ e íka itzeitte

deu elkarren artian. Ez tákit zergátik, e ama? Konfíantzagatti o, olaxe!

- Eta gurasoekin zuka edo berorika?

- Zúka, zúka. Beóri etzait gustátu beñ e. Ezta… Gañea guk e aitóna eta amónakin eta

birráitonakin eta dénakin bizíttu naiz ni eta béti zuka, bai.

- Baño apaizai ta berorika ingo zenien, ezta?

- Aspáldi, aspádi, aspáldi iual bai, baño nik ez tet beñ e itzein beroórika, beñ e ez. Béti

zuka. Etzáit gustátu beñ e. Oseake, ez takit zer dan baño. Pentsatze‟t o, ez da

gradúaziyuaatik, baizik eta ez nun nik billátzen ítza beróri esáteko. Nola esan ez nekin

beróri. Enkánbio zukin iruitze zait iríkigua dala ta konfíantza géyo emáte zayola

persónai. Osea, tárte aundiyagoa dagóla beróri. Ez tiot beñ e sentíduik billátu. Ta nola

ez tioten sentíduik billátu ba… Esáte etziaten bitártian nei “nei berórika itzein”, ta nola

ez titen esán iñok beñ e, ba, beti zúka. Polítta iruitu zait beti, goxógua zuka itzeitia.

74

Zi007

- Erdéraz eákuste zigúen, biárko! Guk báte ez kiñukan erdéraz, ézta pítoik e! Oáin

askótan “bai Fránkon dénboan galázi in tzan”. Galázi ziúdade aundi yoitan da,

kolégiyoik eta etzéon euskérazkoik baño galázi, galázi zéñi galázi? Emén Billábonan

iñork etzun erdéraz itz eitten. Ni jayó nitzán errékalden, bañó eunero onéa etórtze nitzán

umétan enkárguk ittea ta géo eskóla, ni ez pazan ne anaya. Fraisóroa re eámaten gendun

arágiya bixkárrian artú ta ará ta géo eskóla. ta soldáduska jun nitzánian, júxtu-júxtu-

juxtú érderaz defénditzeko aña, e! Emén kalían bizíttuta, e! Emén Billábonan. Emén

eunero mostrádorian jendíakiñ, enkárguk itten da eméntxe baño etzan itz eitten ta

basárri mallan zéro. Nére kíntuak bazían báte etzékiyenak, baño bat ez. Nere laun

batzuk soldáruskakuak sarjéntuak esánda eákusten aitu zian “béno fabórez eákutsiyozue

óni, ni re goátuko naiz zuegatik ta óni eákutsi”. Ta eákusten attu zian etxéa kárta ittéko

ta járri zittúen píxkana-píxkana. Emén basárrin jende asko zeón báte etzekina.

Sendabelarrak

Zi003

- Belar medizinalak ezagutzen dittuzu, sendabelarra?

- Pixká atzuk bai, asko ez. Pasmo Belárrak eta eta Bérbenak eta Plantílla Belárrak eta

Manzánillak. Gáñontzian ez tet nik oláko zea aundiya izán. Pasmó Belárrakin beti e!

- Ta zertako da pasmo belarra?

- Ba Pasmó Belárra inféziyuantzako beintzát óso ona ta zikátrizatzeko re bai. Erída

zikatrízatzeko re oso ona da Pasmó Belárra.

- Ta nola prepatu biar da?

- Ártzeko balín bada, óso gutxi biár du. Óso gutxi ta Manzánilla bat eo besté nastú. Eta

nik oaiñ e artze‟t, e, askótan, illían beiñ eo pixka‟t míña sentitze baet, geizki sumátzen

banaiz Pasmó Belárra artze‟t nik oaiñ e Mantzánillakin.

- Infusiyua?

- Bai, bai, bai. Infúsiyua, íru eunetan artze‟t ta katárruantzako Bérbena re bai.

75

- Infusiyuan e bai?

- Bai bai, infúsiyuan. Ta éridantzako pués éridantzako fuértexegua zeátu ta zapíya, zápi

bustiya.

- Ta nola jartze da?

- Pués zapíya zuk bustitze zu úr artan, pixka‟t éstutu.

- Infusiyuan busti?

- Bai, zapíya bustí ta zapí bustiya jarri. Nik beintzát fedía yot.

Ikastola

Zi006

- Asi nitzán Donóstin, ikástolan lanian, Jakíntza ikástolan. Béti izan det nik

euskárarentzat aláko kézka bat edo. Eske garái artán, oso garai zállak zian, dena

galéraziya zeon. Oin, argi neukan béti nirétzat polítika etzala, zala euskáraz jakítia

jendíak eta etxéko anbiéntian eta bestéik ezér ez. Ordun jun nitzán berrógeita eméretzin

Donóstira práktika batzuk ittea eta Donóstin urte bete pasa nun. Eske ordun Donóstin

oso ikástola gútxi zeuden. Bakárrik zeudén lau ikástola eta nik iríki nai nunakin, beste

bat, bost. Pasa nun illébete práktikak iten andéreño Faustínakin. Antiguon etzeon

ikástolik. Zéntrun zeon bat, Amáran zeon béstia, puérton béstia eta béstia zeon Egían eta

nik nai nun iríki Antiguon, baño ez nun inor ezautzen. Jarri nitzán artu emanetan ángo

famíli batekin, iru ume zeuzkatenak eta oitáko bi umékin géla bat artu nun pisu batian

eta asi nitzán klásiak emáten. Eta óla pasa gendun, ume gútxikin, oso gútxikin, igual

sei-zortzi illébete ola. Baña osátzen jun tzian pixkána-pixkánaka, jendia entéatzen jun

tzan bazeola andéreño bat an pixu batían klásiak emáte zittúna eta óla eta an egón nitzan

béste géla bat billátu arte. Ta géo billátu ziguen elízaren babésian zeón béste géla bat eta

or zan Asociación de los Hombres Buenos del Antiguo eta géla utzi ziguen, gela

aundíya eta pixkánaka-pixkánaka ausártu zian an berrógei bat ume edo ola, baña ni

bakárrik neon. Géro artú nun béste andéreño lagúntzalle bat eta géla ortán bertán pasa

giñun bi urte. Ta órdun, ba, jendía jun tzian ugáritzen. Baño ortárako oso gutxi kóbratze

gendun eta geuk ez géndun ezér irábazten, nik biájetako aña ez nun irábazten. Baña

76

bueno, segitu gendun beintzat. Oain pentsátzen egoten naiz askótan ez takitela nóla asi

giñan. Nik uste‟t geyegi pentsátu gabe edo gaztétasunan indárrakin edo ez takit ba. Ta

géo ikástola berri bat iríki zan Antíguon, Jakíntza ikástola, aundíiya eta an asi giñan,

beste andereño bat artu gendun, iru andereño ta ausártu giñan, beintzat azkénian, eun da

geyo ume, baño bakoitzak ume asko giñun álare. Nik béti géyenak. Nik txikienak

eukitze nitun da. Azken batian ausártu nitzan ni bakárrik eun umekin, larógeita eméretzi

ume. Baño bueno, etzan gaurko bildúrra gurasoei. Umea zigórtzen bazéndun ez takit zer

in biar tzala-ta. Nun libértade geixeo umeri errieta emáteko, edúki bear baldin bazan

beste banku batian exeita, eukitzeko. Ez géndun beñe kéjik izan gurásokin. Karo, ezin

ziñan asi umia jotzen, baño errespetua sartu bai, beintzat. Eta ala pasatu nitun Antiguon

zazpi urte.

- Kéjaik géyena izáte gendun lokála ez gendúkalako kondíziyotan diruik etzeolako. Ez

géndukan ez mayik ez sillik, umíak lurrían, nere gelan, beintzát, beti umiak lurrían.

Osea ke imájinatze zeate eun ume lurrían bueltan jarrita? Ta beákin batea ni re bai,

karo! Eta alan itte genun palílluakin, txótxa planu ayekin, oikin ikasi gendun…eákuste

giñukan umiai idázten eta baita ere batúketak etten ta oi dana. Gero matériala, arbélak

eta gauzak, geróxeo etórri zitzáizkigun. Baño, klaro, txiki txikitatik ola artze bagiñun ba

bost urte, sei urte arte gela ortan itte genun dana.

- Irúrogeta amárrian olá opór batzuk apróbetxatuz iréki nun Zizúrkillen ikaástola,

udáran eta Zizúrkillen iríki nun ikástola oráin botíka daon leku ortán bertán,

autóeskuela? Autóeskuela daon gela ortán. Ez…aurrena…bueno or, edo ez takit seguru,

ez nago or zan edo elízan átzian géla txiki bat, bíetakon batian, bai segur asko or izángo

zan ta gero pasa giñan elízaren babésea ta elízak bázun naiko indárra ordun, ba etórtze

bazitzaigun kéjan bat eo ola ba esáte gendun katékesis emáten ai giñála, etzala politika,

etzala, eske euskára politika baitzan ordun. Ez nik bein ez erágozpenik ez nun ezértan

izan.

- Iríki núnian pasau nittun iru illébete opórrak emén umíakin, géro billátu nun béste

andéreño bat, béste andéreño ori utzi nun ikástolaren kárgu ta ni berríro jun nitzan

Donóstira eta Donóstin pasa nittun ba enaiz goátzen segúru, baña zórtzi-bedératzi urte

ola ta azkénian utzi bear izándu nun ezin nulako itzeiñ, ze galérazi in tzien, beti eztarrin

afoniakin neon beti, azken aldin beti mikrófonuakin. Péna aundiyakin utzi nun baño

gaur arte.

77

- Emen naiko ume ausártu zian igual ogeita amár eo ume ola, ordun Billábonan zéntroa

jun tzian eméngo umiak beste andéreño batekin da zéntron utzi ziguen beste géla bat eta

aréa, da géo ikástola berríya in tzan da ola.

- Zuek ze irakasten zenuen ikastolan?

- Ba, ikástolan erákusten gendun ba oráin bezalaxe, déna. A! Baño klaro, matérialik ez

géndun, déna euskératu guk egin bear gendún ta órdun jun giñan Barzélona kursíllo

batzuk egítea, gure kontu dena, e! eta Bartzélonan guk paño método obíak zeuzken, aiek

gu baño léno así zien Katálanan asuntuan eta ango métodu ekarri gendun ta zer giñun

erábiltzeko eskutan? Ba libúruxka txiki bat, Martín Txilíbitu, ez tákit ezáutzen dezuen

baño, oáindikan bádet nik jasóta or, zea bat dao, muñéko bat dao txilíbituakin eta Martín

Txilíbitu eta beste liburu bat, Xabiertxo. Oi zan bakárrik irákurtzen eákusteko eta

gañóntzian matématika ta oi danak prestátze giñun éskuz, ez gendun gaur bezálako

fotókopiadorarik atéatzeko re, bakoitzai prestátu éskuz… Osea lan ásko ite gendun, lan

pílla bat. An baño géyo ite gendun etxían. Etxea beti ekártze gendun karpéta beteta

aurreko egúneko lanak jartzen eta ola. Baña nik utzi bear nun garáyan ya ordúako ya

matérialak eta libúruk eta gauzak eta bazíttuen, eske ordúako asi zan ya legálizatzen asi

zan… Setenta?...

- Setenta y cinco?

- Setenta y cinco? Léntxeo. Bai, bai. Naiko léntxeo, bai, bai. Léntxeo asi zan, ya asi zian

legálizatzen batzuk elízan babésian, béstiak ez takit nola, baño bai, léntxeo asi zan

legálizatzen, jendía ya bildúrra gáltzen asi zan pixka‟t, aurretik.

- Ta geo ya beiñ legalizatu eta gero egoera asko kanbiatu zan?

- A Bai, onbre! Legálizatu eta géo ni legálizauta eongo bazán oáindik eskóla emáten

aiko nitzan. Zuk bákizu ze matérialak eta ze gauzák eta dénetik emáte ziuen gero! Géo

ya, nik pentsátze‟t eskóla públikua baño abératsagua jarri zala moméntu batían, izan

zula bum bat, emáte zizuela ba… Gauza ásko, matérial ásko emáte zizuen ta eskólan

bear dana da, ba, matériala.

- Bueno, eske asíera asíeran ez géndun izénik. Eske Elbárrenako Ikástola. Urte betian eo

ola izángo zan Elbárrenako Ikástola. Niri oain askótan amórraziyua emáte it esáte

uenian Billábonako Ikástola. Oi zan Zizúrkilgo Ikástola! Guk eráiki gendún da! Ba nik

orrékin jendéai askótan ite iet kóntra zergátikan guk iríki gendún ikástola ta éskerrak

78

guri sortu zan Billábonan ikástola. Elbárrenako Ikástola. Aurréna étzan Jesúsen Biótza

Ikástola. Jesúsen Biótza Ikástola nik uste‟t jarri zala, koléjiyoa zan Billábonan Jesúsen

Biótza mónjan koléjiyoa, Las íjas de Jesús zan. Eta orréngatik nik uste‟t jarri zala géo

zéntru ortan bertan nola jarri bir zan ikástola, ba ori pentsatze‟t nik izángo zala. Oi ez

nao oso ziur, eske urte asko dia ta…

- Garai artan ikastolak klandestinuak izango zian, ez?

- Klandéstinoa, baina klandéstinoa eta gogórra. Klandéstinidade gogórra zan e!

Pentsátzen jarri izan banitza ni ze gogórra zan ta bestei aitze nizkien kóntukin ez takit

anka sartúko nun e. Géro beldúr píxka bat sartu zitzáidan, baño nik áurrera jarráitze nun

da ezian beiñ e iñók ezeren erágozpenik jartzen.

Zi014

- Esán bear dut, batxíllerrera bultzátu nintzéla, esán dizuet diktádura garai gogór ura

bizítzen ari giñela, emén etzuela euskérak zirríkiturik, ezértan, íñun, baña bazégoen

espérantza txiki bat edo así zen nerétzat óso mobímentu inpórtantea izán den

mobímentua, ikástolarena. Eta ordúko ikástolak jénde espézializatu euskálduna bear

tzuen eta etzégoen ez maixurik ez maistrarik ez lizénziaturik euskéraz… Bai, egóngo

zian euskéraz zekítenak, baiña bueno, jende píllo bat asi zen batxíller egíten majísteritza

egíteko, ikástolak jendéa beár zutélako. Ez dákit ezágutzen dezuen ikástolaren istória

baño ez naiz asiko orrekin. Eta eméretzi urtékin asi nuen karréra. Bueno, ortárako nik bi

aldáketa izán nittun. Nik majísteritza egin nezákeen, bueno, batxillerra asi nuenean, egin

nezákeen lau urte batxíllerrakin, baña ni irúgarrenera irítsi nintzánean beártu zutén goi

maillako batxíllerra izátea majísteritza egín aal izáteko.

- Ikastolan sorreran parte artu zenun?

- Ikástolen sorréran ez, baño oso ondo ezágutzen dut sorréra ori. Ikástolen sorréran ez

nuen parte artu, baño bai, artú nuen párte Euskál Událekuen sorréran. Bost urtéz izán

nintzén událekutako ardúradun, udáran. Negúan ikási, udáran událekutara, udára guztía

událekutan, Barríako událekuak, Agúraingoak, Beire, Antzin eta Abaigarkoak ezágutu

ditút nik. Eta Satúrrarangua re bai eta baita ere Lekározen egín zen urté betékoa re bai.

Satúrraranen ez, Abáigarren re ez ta Antzinen re ez, baña bestétan ardúradun egón naiz

událekutan.

79

- Klandestinitate egoera nola bizi zan?

- Klandéstinitatea nola bizi izan genuen? Ba óso gogórra. Euskéraz itz egíteagatik nik

eskólan zigórra pagátu dut. Ba errékreorik gabe geldítzen giñan… Guk ez degu eráman

ez aníllorik eta ez bandérarik, baño nere amák esaten tzuen. Guk ez. Óso maistra

gogórra genduen, oso falánjista, baiñan distántziarekin errúkia diot emákume ari.

Emákume bezéla, Donóstiko néska bat etórri gaztérik Zizúrkilla, bueno, lenéngo

Gerníkan egóna zen eta géro óna etórri zan, begíra. Óna etórri, emén Donóstiko néska

bat, gíro artán, óso gíro itxíak zirén danak, óso isólatuak zirén basérriak… Gaur arréman

andia dago, bainan ordúan ez. Etzégoen kótxerik, etzégoen mótorik, oséa, dána oñez

egíten tzen garái artán eta béra falánjista izángo zen, noxki. Ordúan ze izángo zen,

bañan errúki izán diot emákume ari. Azkénean erótuta bukátu zuen, oso geizki bukátu

zuen eta péna pixka bat sumátu dut emákume bezéla emákume artáz, ze gíro artán e bizi

in ber tzan. Maixua ez, maixua ezkóndua zen, bére família zuen eta béste gíro bat zeon,

baiñan emákumea, ba ez, eta arrémanak izáteko ba bazénekin izan litzákezun onélako

erri itxi batean.

Taberna

Zi008

- Garai artan Pantxikane taberna zan?

- Bai, béti, béti. Attónak eta amónak eta lénguak eta. An dána itte genun, ogíya, géo

erríko esnía biltzé genun. Garai ortan, or Fraisoro, bákizu nola don or Fraisoro, or béyan

or zea zan, fábrika koxkór bat bezéla. Mantékilla itte zan ta erríko esnía guk biltzé giñun

ta guk giñun zaldíya ta kárrua, ta zaldíya ta kárruakin ekártze genun orréa guk esnia. Or

itte zan mantékilla, oso ona itte zan mantékilla. Erriko lana, ordun kotxeik e etzan garái

artán ta guk zaldíya ta kárrua giñun.

80

Zi011

- Gogorra zen tabernako lana?

- Beno, oain gogórragua izan deu ondórena. Ordun bertan etzan oláko lan andíya zeatik

órdun tzuen, esnía biltze zuen onea ta esnía eámatea jute zian. Da géo nik panáderia

enun ezautu emén, baño panáderia re ba omén tzuen da, bákizu, ta oáin bezéla

prepáratuta re ez, ez labadora etzeon, argíya re óso bajúba zeon, ni óna etórri nitzánian

oso, oáingo aldian, bueno! Oáin adélanto aundiguak daude, izán dia ta bueno, ze esángo

izuet nik.

- Esnia kanpotik ekartze zan?

- Bai, bai. Zizúrkil guztíyak onéa ekártze zun esnía eta zéa re, ogíya re dána eméndik

eámate zuen. Órdun goizían, bo, ordun jeikítze nitzán ni igual goizían seitan o jeikita ta

gizóna re étzan oiñ ola lanan respóntsablia goizin nai zun íttia ta, bákizu, emákumia

beti.

- Ta nola izena du tabernak?

- Berez dának Pántxikane esáte ye, Pántxikane ta Pántxikane, baño Elízondo. Berez

izéna, fatxáda emán baño leno, Elízondo jartze zun ta géo artan geatu zan, Elízondo.

Oain Elízondo daka jarrita. Baño, dának Pantxíkane esánda enténditze ue, e!

- Ta zeatik Pantxíkane?

- Eméngo amóna omén tzan Pántxika. Amóna eméngua Pántxika omen tzan. Ordun,

Pantxikane asi ta Pantxikane. Orréatikan Pantxikane da ta dának Pantxikanekin zeatze

ue, baño faktúratan da ola Elízondo jartze a, Elízondo izénian daude. Elízondo ta

Mendízabal da apéllidua re, baño Elízondo izéna jarriko zuen egunen batian ta geo

Pantxíkagatikan Pantxíkane. Ola izan da.

- Ta emen ingurun badao beste tabernarik?

- Bai, or dao, Plaza Etxeberrin oain do, béstia or zéntrua elízan azpiñ e, oi re iríkitze

due. Oi irékitze ue batzutan, beste batzutan ez ta bueno, ola. Ta géo, zéa re badáo,

ayúntamentuko, událetxekua re badao. Baño ua re tenpórada bat in tzun lána, baño oaiñ

ez to, ez to lanian oaiñ. Esate ue asiko yala re, baño ez to lanian oaiñ.

81

- Zu etorri ziñanian Asteasutikan taberna geyo bazeuden? Edo au bakarra zan?

- Kéba, kásik au bakárra. Ordun lan asko itte gendun, bai. Bueno, etórri ta seittun ez, e.

ordun étzan ola. Aurrén-aurréneko asi zianian, gañéa goátzen zait nei oain, sukáldian

jate zuen, lau eo bos laun tzian etórtze zianak eunero, fábrikakoak etórtze zian ta géo

ayétatikan pixkána-pixkána ta géo geixeotzen-geixeotzen da góyen euki gendun

komédoria aurréna, oso diférente zan au, béya au diférente zan da góyen emáte giñún

bazkárik ta órdun asi zan jendía pixka‟t. Jendi asko etórtze da ala re bai, baño oaiñ

pixka‟t bajátu da.

- Bazkarik eta, ze emate zenittuen, egunero?

- Bai, eunero, bai. Gaur be kontátzen attu dia eta izáte ia oaiñ ogeiñ azpítik, ogei

azpítikan.

- Ta leno?

- Ai léno? Jésus! Léno guk eámate genun, Peróta12

re eámate gendun bazkária prepátuta.

Berrógeita amar lagúnena igual eámate gendún Peróta prepátuta emén ta emén béste

berrógei baño geyo iual játe zuen. Bai, bai. Lána órdun, órdun ásko ite genun lana.

- Egunero ze zerbitzen zan, bazkari berdiña edo…?

- Ez, diférente eunero. Normála izáte zan bazkária e: ollásko erria baldín bazán aurretik

paélla igual, o gárbantzuk báldin bazian o arágiyan menéstra o ola, bi gauza emáte

giñun. Dána, potáje diférentiak. Izáte zan astelena, astíartia, astézkena, ostéuna ta

ostírala. Órdun ez kéndun jáya re iten. Oaiñ ostírala jai itte deu, baño órdun ezta jaia re

ez kéndun itten ostíralian.

- Ta asteburutan jai?

- Ez, ez. Astéburuan ez. Astéburuan e órdun jendía ta komúniyuak ta bueno.

Komúniyuak eta asko. Zéak ez, ezkóntzak eta oi ez, baño komúniyuak bai. Tempórada

bat izan giñun, bueno, ásko komúniyok eta.

12

Zizurkil Goiko lantegi bat

82

- Erriko jendia bakarrik etortze zan ala kanpotik e bai?

- Ez. Fábrikatik, emén fábrikak badaude eta fábrikatik eta erríkuak e igual batzuk,

dánetatik. Ta jaitan da re bai, erríkuak e bai ta kánpotik e bai.

- Goizetan ze ordutan irikitze zenuen taberna?

- Órdun seitako igual bai. Emén esnía ta kafía zunian ta ogíya. Emén dénda bezéla re bai

gendun. Aurrétik dána zan emén. Etzan besteik eta! Déndan e gauza guztik.

- Ze saltzen zenuten?

- Déna. Olíyua, azúkria, ogíya, dana, bier dan gauza guztik. Ortxe mostrádore txiki bat

zeon ta zeak, apálak.

- Eta gerra garayen razionamenduakin…

- Bai, nik ezautu det razionamentua. Astíasun neónian re bai. Zeátikan ándikan re, gañéa

goátzen zait oaiñ, etxéko óbenak, artúa ta babárruna ta gauza obenak eaman itte ziuen

da géo erria jute giñan da an emáte ziuna etxéa ekártze genun. Kartíllakin jute giñan ta

arágiya re béak emáte ziguna ta. Oaiñ gauzak oso diferete daude. Oaingo bizimoruba re

txárra esáe a, baño… Bueno, nik oi ikúsi deálako ni oaiñ konfórme bizi naiz, baño nik

ez taukat esáteik kejaik.

- Janaria ta nun eroste zenuten?

- Ordun emén zian órdun záldiya ta kárrua, kótxeik etzeon. Záldiya ta kárrua ta an

ekártze zuen ta géo órdun oaiñ bezálaxe bazian biájantiak ta oláko gauzak ta béak etxéa

ekártze zuena, ordun e bazian. Nei goátze zait babárruna ta géo drogériko gauzak e

sáldu izándu giñun an dénda gendúnian. Tolósako drogéri batétik ekártze ziun. Emén

traspórtista bat bázan, il tzan ua, ba árek ekártze ziun, apúntia emáte giñuken ta árek

ekártze ziun gauzak bere préziyokin da nola saldu ber giñun da bueno, ua re saltze

genun.

- Emén bertan e basérria bagéndun. Béyak e ezautu dittut nik emén, baño geo ya bukatu

zian, bai ba.

83

- Ze kliente izate zenittuen? Emakumiak e bai?

- Ibíltze zan jokun da jendia. Emákumia óso gutxi. Ordun gútxigo zan emákumia. Oaiñ

emákumia géyo egóte a tabérnan.

- Ordun tzan, ba, jokátu itte zuen. Ardóa, litro erdi bat ardo ta píkuak o gallétak o ta

dénboa pasátze zuen. Askótan gauian e beándu arte ayei begíra eón in biar.

- Zerta jokatze zuen?

- Músian da. Tútian da músian da ola. Baño jokátze zuen litro erdi bat esáte zitzayon,

ardua ta geo ba pikuak o zozer, galletak o ola.

- Zer da kuartillua, bakizu?

- Litruan laurdena. Litro baten laurdena.

- Ta oi arduantzako neurriya zan?

- Ez. Ardúa neurtzeko lítroko ontzíya izáte zan ta ordun gañéa bárrikan ekártze zan

ardua. Oaiñ dána botíllatan etórtze a. Kájatan da erréxa da. Ordun ekártze zan bárrikan.

Bárriketik déna atara biar gendun dana botíllatan, botíllatan dána jarrita. Órdun lána

géyo zan. Lan zállagua zan ordún. Erréztasun géyo dao oaiñ. Dána ekártze zu botíllatan

ta ez tákazu ezer in berrikan, ya prónto dakazu.

- Ardua básotan sobratzen bazan, ze itte zan?

- Géo ze itte zan? Ua eámaten zuen basérritarrak askótan. Sobrátze bazan eukítze genun

ázpin ontzí bat ta ara botátze zun ta béyantzat ta óna izáte zala. Tenpódara bat izan tzan

oi itte zuena. Oaiñ ez, oaiñ dána bota itte a, baño órdun oi re bai. Etzitzayan goátzen,

beira! Mostrádorian ázpin jartze gendun ontzíya, garráfoia o ez takit ze izángo zan,

baño ontzi bat beintzat ta ola básotatik sobrátze zianak, dának ara bota. Dának ara bota

ta geo ua eaman itte zuen basérritan.

84

Kotxea

Zi007

- Nolako kotxia zan?

- Ba nik esángo izut eméngua, guría, nere áttana: Zitróena zun gérra baño léno.

Zitróena, deitze zitzaiyon, “aitepúdras”. “Aitepúdras” b‟al dakizu zeatik zan? Zan

Zitróena antíguala bakizu, ikúsiko ziñuen pelíkulatan da ola noiz eo noiz azáldu dia

olákuak, ta átzian zun áltxa ta exéitzeko baténtzako, bat eo bi éstu, ta orréatik deitze

zitzayon “aitepudras”. Aurrian bi laun, ta an beste bi bázun ola zea txikí bat, butáka

txiki bat áltxa ta exéitzeko. Ala zun izéna orrek. Ta géo gérra baño, gérra dénboan,

dénbo ortán, urtí ortán, béste bat ekárri zun, Fíata, da kótxe oi Tolósan tzeon txukúntzen

sáltzeko, pixka‟t txukúntzen aber diru bat ártze zun. An zeola gérra sartu zan ta

desaparezido! An bukátu zan festa! Eáman tzun, baten batek eman tzun ta kitto!

Apustuak

Zi015

- Eote zian idi probak eta?

-Bai.

- Nun eote zian?

- Billábonan e bai ta, Astiasun da, tóki askótan.

- Ta apustuk itte zian?

- Bai, baño Billábona aldi ontan gútxi, Azpiti aldian da ásko.

- Ta nola izate zan?

- Idí pária ta bátea ta béstea plázan ibíli ta zének zéa, buelta géyo in.

- Ta etzuen ezer arrastatzen eo?

- Arríya, bai.

85

- Zenbat kilokua? Bakizu?

- Bueno, emén bat, arri bat bázan irú milla ta berréungo zea aundina, gáñentzian mílla ta

bostéun eo. Normálian mílla ta bosteunekuak ibiltze zian.

- Ta ite zian bestelako zeak, aizkorakin da arrijasotzaillek eta?

- Bái, béti izán dia oik, baño géo ta gutxío oáin. Léno basérritar bat eta béste bat, píke

pixka‟t izáte zan basérri batékuak basérri bateko edo bárriyo batékuak beste bárriyokuan

kontra, érri batekuak beste errikuan kontra ta. Tabérnan eskándalua armátu ta bénga

apústuba. “Zéan jokatuko it“-eta.

- Ta eon tzan jende asko bildu zun apustu ezagunik?

- A bueno, bai. Aizkoran da, arriya da, Atása ta aizkóran da. Arríjasotzen e bai Agírre

priméro ta. Agírre primérok berréun kílokua jasó zunian Baxarrik iskribitu zun órdun

“etzayo kostáko amak semia ikústia berréun kílokua jasotzian”. Tóki eárrian geldíttu dia

oáiñ, berréun kiló esku batekin da zéa. Téknikamente ásko mejóratu a ta.

- Ta idi probatan ta ite zan apustua ikusten zeuden jendian artian?

- Apústuba? Bai!

- Ta nola ite zan?

- Ba pláza izáte zan batétik bátea jutia, pláza bat deitze zitzáyon, pláza bat. Ainbeste

pláza bayetz: bat, bi iru, lau, bost… Amábost bayetz, amásei ezetz.

- Ta zeñek apuntzatze zun?

- Juéza izáte zan, apúntatze zun árek zéa ta géo zéa óndo allátze zan arríya bére tokíaño

ta allátze ez palin bazán ba itte zun, makílla altxátu itte zun balíyo zula esáteko. Oaiñ e

bai.

- Ta irabazte zunak diru asko irabazte zun?

- Jokátze zuna.

- Ta ze esáte zendun “bayetz in amásei buelta“ ta eztakit zenbat pezeta jokatze

zenun?

- Bai bai.

86

- Ta normalian zenbat pezeta jokatze zian?

- Ba milla pezta o bimílla pezta o bosmílla pezta o.

- Ta pelotan da ibiltze zian emen?

- Baita, baño afízionatuk. Pelótan asko jokatu nun nik bai. Baño profésionala, ba! Gutxi.

Azkotti aldi ortan da…

- Ta eon da píkia Zizurkil ta Billabonan artian?

- Be... Neská launtzen bai! Neská laguntzea joan da arrika egiten zizuen, arriak ematen

zizuen bueltakoan.

- Zeñek zeñi?

- Joe ba, ni orréna juten banitzan, ta i zéa, orrékiñ ibíli nai uán. I lásai geátzen intzan, ni

orrékin jun ta géo neónei arríka in.

Arrantza

Zi016

- Aurreko batian kontatu zenigun arrantzan ibili ziñala, arrantzalia izan ziñala,

nola asi ziñan?

- Arrántzale? Ba ni jun nitzán ará ba dirúba píxka‟t irábazteatik. Da jun giñan da pasá

giñun zórtzi eun birían, Kanáda jutén. Ta Kanádan ibíli giñan arrántzan ta géo an bárkua

kargátu gendún ta etórri giñán onéa, Gipúzkoa, deskárgatu ta bérriz mártxa. Ta géo

ándik jun giñan a Noruéga, Groélandia ta oítan. Béti euzkitan an, béti euzkitan ibíli

giñan.

- Zeatik beti euzkitan?

- Íru illábete béti euzkiya izáte a, ez ta sartzén. Da an ibílli giñan arráya arrápatuz,

kargátu bárkua ta bérriz onéa, bérrize Pasáje San Juánea. Deskárgatu ta eguárritan

etxían. Ta géo eguárrik pasátzian mártxa, enéruan bérriz mártxa.

87

- Ta barku baten zenbat pertsona eote ziñaten?

- Irúrogei. Irúrogei pertsóna jute giñán.

- Ta danak emen ingurukuak?

- Galléguak, bizkáitarrak ásko, Bizkáyakuak. Kapítana Bizkayakua izáte zan. Ta géo

enkárgatu eta zéa oik bizkáitarrak ásko. Emén Gipúzkuakuak e bai, Pasáje San Juan eta

eménguak eta batzuk, baño gútxio. Galléguak eta Bizkáikuak ásko.

- Ta ze arrantzatze zenuen an?

- Bakállaua, bakállaua bai.

- Bakallaua bakarrik?

- Bakállaua, béstia bóta itte gendun udéta. Zápo, rapé... Udéa botátze giñun dának,

arrápatu ta dának udéa.

- Ta zeatik?

- Gu bakállauta jute giñán da, óstea udéta botátze zan. Arrái txikíya arrápatzen bazenun

óstea udéa.

- Ta nola mantentze zenuen bakallaua ondo onea ekartzeko?

- Bodéga bota ta gátza, bakótzai tatata gátza bota, jarri ta prentsátu itte zan ta prentsa-

prentsa inda, gazíttuta, gatzáakiñ. Ta béyak eámate giñun, txokórrak il da arágiya, da an

gazíttu bertán, géo ándik atéa ta jan. Kozíneruakiñ eóte giñan, kozínerua eamate gendun

eta.

- Ta bakallaua nola arrantzatze a?

- Arrántzatu? Ba botátze zu bostéun metro káble luzian bárkuan atzen, bi kablé ola ta

saría arékin ta saría beéra kárgakin jute a ta géo ra,ra,ra antzémate zun barkua kárga

artzen, kárga artzén bárkua, ta géo bétik góra iyó ta flotátu itte u arráyak, buaa! ortxe

eun bat métroa o berrógei t‟amar métroa ola flotátu itte u arráyak eta géo pixkána

pixkánaka bárkua ekárri ta ustú, burúa moztu, ezúrrak kéndu da gárbittu da béra bodéa

bota. An bodégan zéa, gazíttu.

88

- Ta an itsason ziñatenian, iparralde ortan, otza asko ingo zun ez?

- Ótza bai, oso otzá. Elúr askó itte zun an, elúr askó. Noruégan ez, Noruégan etzun itten.

Noruégan ótza bai baño euzkiya béti.

- Ta ekaitzaldik zianian ze itte zenuen? barkun eon? arrantzatzeik bazeon?

- Ez, lána berdín berdín itte gendun. Eguáldi txar-txarrá balin bazán ba jókun da ibíltze

giñan, bertan, jokun. Da géo bazkáya jartze ziguen kozíneruak, bazkáldu ta géo lo ta

óla. Ta eguáldi txárra etórtzeko desíatzen deskánsatzeko, eóte giñan. Ta géo arrápatze

bazán arrai askó, ba alkárri lagundu, da itte gendun lana, píxka balin bazán bátzuk

deskánsatzen da béstia lána itten.

- Ta nola babeste ziñaten otzan aurrian? Otza ez izateko ze itte zenuen?

- Aa, lána! Góyen lána in, da géo gu lo itten gendun tokin da oitan kalefaziyo bat

gendakan e, kalefaziyua bai. Mákinatik kaléfaziyoa.

- Ta nola kobratze zenuen? Zeren arabera kobratze zenuen? Zenbat eta arrai geyo

artu orrenbeste kobratze zan?

- A, bai, bai. Emáte ziguen, tonélako emáte ziguen ónbeste ta géo apárte suéldua, bañó

tonélako ónbeste emáte ziguen. Ta júte giñan Kanáda ta an dolárrak izáte zián ordún,

dolárrak, oáin e bai dolárrak, da órdun emáte ziguen guri dólaretan dirúa emáte ziguen.

Zénbat dittuzu? Berrógei? Eun? Da emáte ziguen da an gastátu erréalik eósteko onéako

ta oláxe ibíltze giñan.

- Órdun an óta bazéon, péntsatu kótxiak uzte zittuen ta nik esáte niyén “zertáko pátze

zue oi?” ta “aa, polízia montáda etórtze bazaik!” ÓTA oain zénbat urté jarri ala? An en

el áño zinkuéntaidos bazéon ÓTA, en el áño zinkuentaidos zinkuéntaikuatro.

- Eta zeuden zéak, déndak óla brrrr góra iyotze ian zéa oikin. Bañó lapúrreta gutxi, e!

Polízia montáda, uf! Jendía árgi jartze zuen aik!

- Polízon geldítzen zián batzuk, álde in bárkutik eta an geldítze zian, bañó arrápatu ta

óstea biáldu itte zittuen onéa, óstea biáldu.

- Nik agíña beiñ atéa nun an! Agíñeko miña ta jun nitzan da jarri nitzán exeita ta “kiéto”

ta sartú zien indíziyo txiki bat ta exéita eóteko lasái. Puxkátian euki ñun, etórri zan ri-ra

atéa zián, mártxa!

89

- Zein dia barku batek dazkan partiak? Nola deitze zaie barkuko partiai?

- Ba aurriai próa, átziai pópa, eskúbiyai babór da ezkérrai estribór.

- Ikusi ttuzu beñ e portúgesak arrantzan? Esan digue oso modu bereziya omen

dake arrantzatzeko?

- Portugesak bai. Aik gaiztúak zián e, Portúgesak arrántzan. Dána béak arrápatu nai

izáte zuen da aikin árgi ibíli beár izáte zan. Ta Rúsuak e bai, Túsuak e an ibíltze zian.

Rúsuak itte zuen lána géyo, aik dána apróbetxatu zuen, itté zuen iríña egáztintzako ta

iríña bértan itte zuen aik, zéan, bárkun. Áik itxásoa etzuen botátzen. Bértan trípak,

búruk eta dának apróbetxatu dána, da aikin iríña itte zuen.

- Ta portugesak nola arrantzatze zuen?

- Bérdin.

- Etzian jartzen ola bi barku bata bestian onduan ta saria alde batetik bestea?

- Tokátu zan e, batían. Gúri ezitzaigun tokátu baño jóta bíyak engántxatu ta tráatu ta géo

jóta éten in biar, kábliak etén ta udían utzí biar dának. Gúri tokátu zitzaigun au bañó

lórigua emán tziguen káblia, emán tziguen da jóta bíyak etén, béyen arkáitza o zeóze

arrápatu, bárku bat undíttutakon bat, jóta bla! Jóta biyak etén da berríya jarri ber bérriz!

- Oain asko aitze a piratan kontu oi, garai artan bazeuden piratak?

- Ez, sekúla ez genun aittu ta bildúrrik e ez béñ e, bildúrrik e ez. Rúsuakin izáte zun

kapítanak. Óla guk Rúsuai salúdatu ite giñun “e e e e e e!” ta zéa “E! kalláros kalláros!”

“ee, éstos no azen nada” guk. Béak e salúdatu itte zuen da bakóitza beré tokia, pláyeta.

An arráya bátek arrápatzen bazun, áste bazán arrápatzen, bákar-bakárrik giñan igual gu

bárkun, ta arráya arrápatu ta arráya arrápatu bátez igual, bañó oblígaziyua izáte zuen

bati, bestiai, launai e, abíxatzekua. Ta nik zúri abíxatzen banizun, béstiak emísoratik

ártu itté zizuen, béstiak e. Órdun béak e etórri itte zian, dának. Púntuk izáte zian,

bátzutan arrái asko arrápatze zan tokíya ta béstia gutxigo, ta ásko arrápatze zan toki

yartan jendia juté zan séttun.

90

- Bizimodu gorra izan zan?

- Górra izáte a olákua ta, baño gustoa ibíltze a e, járri itte a, etxian bezélaxe ibíltze a.

Etxian bezélaxe. Bátzutan balántza aundixegua baño. Ta eguáldi txárra etórtze zanian,

éman átzia, popa zéa, olátuai ta olátuak bultzatze zinttun ta ségi aurrea, ségi aurrea ta

eguáldia kalmátze zunian jirá ta arrántza. Géok manéjatze genun bárkua e, txándaka

rútan. Juté zan, zórtzi eunian ruta jute ziñan órdun, oáiñ azkárrago jungo ia akáso, zórtzi

eunetan, da gu txándaka timóyian géok ta ála “dos grádos a estríbor, dos grados a

babor” da emánez ála jute zan. Béak markátze zuen da kapítanak esate zizun “ai ke

darle dos grados a babor” biría zeátzeko ta. Ta géo rádarra izáte zan, rádarra re. Ta

rádarrakin, oáin pótenteguak, óbiak eongo ia baño, órdun e arráya nun tzion da béla

ikúste zuen. Ta kánpoko Portúgesak eta nun tzabiltzan da, áiri álde ittéko ta, álkar ez

jótzeko ta bákizu.

- Ta gauen baten batek eon berko zun esna ez?

- Gabian lána!

- Turnoka itte zenuen?

- Bai bai, túrnoka itte gendun. Saría bota ta arrástan beti. Gíro ona bazeon arrástan beti

ta géo áltxa sariak eta arrái askó etórtzen bazan rarara bátzui eskátu ta lanéa aik de.

- Izebergak eta ikuste zenittuen? Izotz puska aundik.

- Ikéragarri oik, uff, ikúste giñun. Gu ibíltze giñan ola itxásuan óñez ibíltzeko mun,

baño an etzeon arrántza itteik e. Itte gendun pláya batetik béstea pasátzeko krakrakrak

puskátuz lúrra ola lóri da zázpi biar géyo béra esáte zuen, góra baño zeóla ta dána

moztútze zun krakrak batétik bestéa pasátzeko. Fókak eta an eóte zian. Óñez pasátzeko

mun itxásuak, an etzéon kuidaduik óñez pasátzeko, éskikin.

- Zuek mozte zenuen izotza?

- Bárkubak, bárkuak moztutze zun. Baño pólliki-pólliki, e! Bestéla oi da pelígrosua

béak puskátze u bárkua.

- Ta kixton mendik eróita re bai itxáson baztárrian, mendítik erórita, Groélandian ta

oitan. Kíxton elur pillak eróita goitik bera. Úa pelígrosua izáte zan itxásoa ateatze bazan

úa ixkiñakin joz keo játa bárkua puskátu.

91

6. Transkripzioak euskara batuan

Baserria, baserriko lana eta bizimodua

Zi009

- Baserrian bizi zinetenean lan handia edukitzen zenuten?

- Han bai, gerra denbora ezagutu genuen. Bost urte nituen gerra denboran eta gero

ibiltzen ginen, bada, gurasoak horrela ibiltzen ziren eta nire ahizpak ere bai eta gero gu

ere bai esnetan, aurrena Donostiara zaldia eta karroarekin, gero Pasaiara eta gero

Errenterian. Eta gainetik tratua baratze gauzekin, esnea eta baratze gauza.

- Zer gauza edukitzen zenituzten?

- Baserrian, bada, behiak, jezteko behiak, ardiren bat edo beste ere bai eta gainontzean

baratze gauzekin ere ibiltzen ginen: berdura, baratzean egiten den berdura dena. Gutxi

gorabehera zera guztian eta Errenteriatik ibiltzen ginen Donostiara zaldiarekin bezala

Errenteriara ibiltzen ginen astoarekin. Eta astoaren bi aldeetatik zestoetan esneak eta

gero erdian beste zestatxo handi batean, zuek ez zenuten ezagutuko, baina zestatxo

handi batean tratua.

- Zer da zesteratxoa?

- Zesteratxoa, saskia, saski aproposa horretarako, handia, zabala eta astoa lotu etxe

tartean Errenterian, orain etxeak eginak daude baina, lotu eta esneak partitzen nituenean,

bada, zestatxoa beste bati jasotzen laguntzeko esan burura eta buruan hartu eta

Errenteriako plazara buruz eramaten genuen eta han saldu eta gero bueltakoan, bada, ni

astoaren gainean ja Oiartzunetik ere gure etxera hiru kilometro eta gehixeago daude eta

asto gainean harantzean, honantzean oinez baina harantzean etxerakoan asto gainean.

- Hemen izan dugu baserrian lana egin beharra. Ni etorri nintzenean gizonaren hiru

anai-arreba zeuden, gero haiek bi urtera edo horrela ezkondu ziren, baina geratu ginen

gurasoak eta neronek izan ditut sei seme-alaba eta genuen baserria eraman eta gainetik

tratua. Sosik aterako baldin bazen baserriak gutxi ematen zuelako, pues, ibili nintzen

Tolosara pixka bat eta gero hasi nintzen Bretxara. Eta Bretxan pasa ditut berrogei urte

Bretxara eta Lasarten hemezortzi urte esne partitzera, esnea partitu eta gero Donostiara

joaten nintzen, bada, han astean hirutan edo ahal zenean preparatzen genuenean tratua,

92

bada, baratze gauza eta gero fruta, sagarra horretarako zerekin eta gainetik, pues,

hemengoa. Eta oinez orain bezala kotxean ez, erabat oinez. Aurrena ibili ginen

trolebusera gero ibili ginen trenera eta gero genuen hemen kalean orain hil berria da,

horrek, arrantzalea bezala joaten zen Donostiara eta horrek eramaten zigun bezperan,

horra eramaten genuen jeneroa astoarekin eta gero hortik Donostiara berak eramaten

zigun eta Donostian utzi. Eta trenez joaten ginenean estazioan jaitsi eta han egoten zen

karretero bat, karretero bat karro handi batekin eta jaisten ginenak karro haren gainean

jarri eramandako gauzak eta handik bretxara, hari jornala pagatu eta gero bueltakoan,

pues, trenera geronen zestoak hartu eta oinez bretxatik estazioraino eta gero han jaitsi

eta handik berriz atzera zestoarekin enkargu batzuk egin harekin oinez behetik gora.

Umeak bidera ateratzen ziren ahal zutenean eta horrela erabat oseake ez da…Asteasuko

autobusean etortzen baginen berriz, bada, garai haietan, orain ez dira ibiltzen baina,

autobus gainean zestoak eta dena gora behean geronek eta begira jarriak aber noiz baino

noiz zestoren bat eroriko eta erortzen bazen txoferrari esanda gerarazi eta hartu eta segi

berriz ere eta gero Olentzoko kruzerotik gora, pues, oinez.

- Eta lehen tratua hartzen zenutela edo aipatu duzu, zer da tratua?

- Tratua zer den? Bada, porrua, baratze gauza. Tratuan joatea da baratze gauza da, dena

hartzen duzu zuk sagarra edo dagoenetik porruak edo dena baratze egiten den jenero

guztia. Denetik saiatzen ginen zergatik pixka bat gehiago, genero asko baldin bazenuen

errazago saltzen da batekin eta birekin joanda baino. Orduan, bada, zen, tratua esaten

zaio horri, orain esate zaio baratze gauza eramatea, bada, tratu gauza hori da.

Zi012

- Baserrian lan handia edukiko zenuten, ezta?

- Beti lana, bai! Beti lana izaten zen.

- Zer lan egiten zenuten?

- Bada, baserriko lana, artoarekin-eta, garia egin-eta. Gauza asko egiten dira baserrian,

denetik patata-eta…

93

- Dena etxerako biltzen zen edo ferian saltzeko?

- Etxerako biltzen zen, garai hartan saltzeko ez zen asko sobratzen, familian

aprobetxatzen zen gehiena eta saldu ere zer edo zer egiten zen baina gauza handirik ez.

- Eta soroa eta baratzearen artean zein diferentzia dago?

- Biak igualtsuak dira. Lurra da baratzea eta soroa, biak lurrak dira. Baratzea izaten da,

bada, trozo koxkor bat etxean berdura eta gauza izateko, letxugak eta tomateak eta

horiek egiteko baratze esaten zaio. Eta gero aparte soroan egiten da artoa eta patata eta

garia eta egiten ziren. Gero ganaduarentzako ere negurako zera ere bai, arbia eta

erremolatxa eta horiek ere bai, behientzat-eta.

- Eta baratzean eta soroan ibiltzeko zein tresna ziren?

- Joe tresnak! Garai hartan zera, arrastriloa eta, arrastriloa esaten zitzaion horrela

hortzak izaten zituen eta behiak tiraka hartzen zen, behiak uztarrian lotuta eta

arrastriloarekin lurra pixka bat harrotzen zen, harrotu eta egiten zen. Eta gero besabea

eta erreminta asko izaten ziren. Besabea esaten zitzaiona bi zerekin izaten zen, sardea

bezala, horrela gero pertika aurrera behientzat. Hark izaten zituen hortzak behera, eta

hortzekin lurra arraskatu egiten zen, lurra harrotu egiten zen. Goldea eta, goldea ere bai,

goldea ez dakit, ikusiko zenuten honez gero goldea, lurra bueltatzekoa, orain

traktorearekin egiten da dena baina.

- Goldea ere behiekin eramaten zen?

- Behiekin bai. Etxe batzuetan idiak egote ziren. Gure etxean ez zen idirik, gutxi izaten

ziren. Behiak bakarrik, behiekin ibiltzen ginen.

- Eta metak egiten zenituzten zuek?

- Bai! Asko ez baina horretarako baserrian bertan ez. Gero hasi nintzen hemen

konejoentzat izaten nuenean, metak egiten hemen behean hasi nintzen, meta-belarrak

egiten.

- Eta nola egiten dira metak?

- Bada, egur bat sartzen da lurrean egur, pertika bezalako horrela postura honetan lodian

eta hura lurrean sartzen da eta gero sujetatu bi saihetsetatik egur batzuekin eta gero

azpian egurrak-edo bota eta gero meta egiten zen.

94

-Eta belarra hor mantentzeko eta haizeak ez eramateko zer egin behar zen?

- Bada, haizeak ez eramateko, hala ere eramaten zuen baina, goian gero zaku bat jartzen

zitzaion egur batzuekin zintzilik, zaku bat bestela puntatik kendu egiten dio belarra

haizeak eta zaku bat jartzen zen eta gero hari tirante batzuk jartzen zitzaizkion behera

egurrekin tirante batzuk goitik behera zakua ez altxatzeko jartzen zitzaizkion.

Jatekoa

Zi007/008

- Zer jaten zenuten?

- Potajea asko, potajea egunero, potajea seguru, berdura edo babarruna edo. Afaltzeko

eltzeko hondoa askotan.

- Zer da hori?

- Eltzeko hondoa da eguerdian sobratzen zen babarruna, izugarri gustatzen zen orduan.

Olio erre pixka bat bota, ogi zopa batzuekin eta, oso ohitura handia zen, orain ja...

Bada, baserrietan, eta orain ere egongo dira, eguerdiko babarruna, eguerdiko potajea

eltzeko hondoa esaten zen orduan. Orain bota egiten da bezperakoa eta eguerdikoa

baina orduan eguerdikoa gauean!

Zi013

- Eta gerra denboran berriz, esnea egosi, artoa txikitu hura egosi eta hura izaten zen gure

otordua.

- Eta bazkaltzeko, gosaltzeko eta afaltzeko bestela zer jaten zenuten?

- Gosaltzeko hura izaten genuen askotan, esnea, gerra denboran behintzat horixe izaten

genuen. Artoa irina zeratzeko ere ondoan errota bagenuen baina ez zien uzten egiten eta

behintzat artoa txikitu makinarekin ganaduarentzat txikitzen den bezala eta hura egosi

arroza balitz bezala eta hura jaten genuen guk ez azukrerik ez ezer gabe. Eta babarrunak

eta egosten genituenean ere esnegainarekin olioaren tokian eta, horrelaxe dena. Gerra

denbora tristea pasa genuen guk. Gero etxean egiten genuen babarrun dena kentzen

ziguten.

95

Ogia

Zi012

- Ogia zuek etxean egiten zenuten?

- Gero bai, geroago hasi ginen. Gerra garaitik ondorenean. Lehenago herri txiki hauetan

garirik ez zen egiten eta gero ogiri ez zegoen, ogirik ez zegoen inondik eta hasi zen

jendea garia egiten eta gariarekin ogia egiten da gero. Garia egiten da eta gero hazten da

eta gero ebaki eta gero alea apartatzeko harri batean jo zerarekin, lastabala esaten

zitzaion, zera bat egiten zen, sorta bat, hura harrian jo, alea apartatzen zen. Gero izaten

zen makina bat haize handia ematen zuena, eskuz egiten zena izaten zen, eta gero

harekin alea apartatzen zen, zikina alde batera eta alea beste batera botatzen zuen. Eta

gero egiten zen hura errotara eraman, irina egiten zen harekin eta gero harekin ogia

egiten zen. Gerra denboran ez, baina bela hasi zen. Ogirik ez zegoen ondorenean-eta.

Gazta

Zi002

- Gero ardiak eta jarri zituzten eta ardien esnea eta horrela gazta egiten zuten gero.

- Eta nola egiten zen gazta?

- Gazta egiten zen…zera bat botatzen zitzaion, zer da hori? Botea. Mamia kortatzeko...

- Legamia?

- Bai hori da. Botatzen zitzaion eta harekin egiten zen kortatu eta gero biltzen zuten

eskuekin, barrinoi batean-edo esnea bota eta hara botatzen zuten botila hori eta

osinarekin, osina eta zera izaten zituen. Horrekin dena, botika hori botatzen zioten eta

egiten zen kortatu. Eta kortatzen zenean bildu dena, mami guztia eta gero estutu egin

behar izaten da pasadore batean edo hartu eta estutu gatzura kentzeko. Orain nik hemen

ez daukat erakusteko hori nola egiten zen. Eta hala egiten zuten gazta.

96

- Eta gero sikatzen jarri, ezta?

- Gero handik atera, egun batean edo eduki, egun batean han eta gero handik, zera,

kendu eta sikatzen jartzen zuten.

- Eta non jartzen zuten sikatzen?

- Apaletan, apaletan jartzen zuten.

- Eta gero hori etxerako?

- Saltzeko izaten zen.

- Eta zenbat balio zuen gutxi gorabehera?

- Ezer askorik ez zuen balioko garai hartan. Zenbat pagatuko zioten? Ardi gazta,

behiarena behintzat ezer gutxi, ardiarena gehixeago beti, baina gaur baino gehiago igual

egingo zuten e! Garai hartan. Lehen, orain dela hogei urteko prezioan karnizerietan ari

omen da txekorra saltzen.

Sagardoa

Zi003

- Sagarra bildu eta, pues, makina, orduan sagarra txikitzeko ere eragin egin behar

zitzaion, eman egin behar zitzaion. Eta gero izaten ziren, bada, taula batzuk, beste

tronko batzuk eta haiekin estutu eta gero barriketara, barriketara aldatu.

- Zenbat denbora egon behar du sagardoak barriketan?

- Garai hartan ja barrikan egote zen, gero hasi zen enboteilatzen, geroago. Pues,

udazkenean izaten zen, agorra, urrian horrela egin eta otsail aldera arte horrela, otsail

aldera enboteilatzen ziren.

- Eta sagardoa kupelean sartu eta segituan dago edaterik?

- Bai, orduan zera izaten da, gozo-gozoa, berritan. Baina bela asten da garbitzen. Eta

garbitzen denean, bada, nola ez baitzen enboteilatzen, binagretu ere egiten ziren baina

ura bota eta erdia urarekin, dena ona zen orduan.

97

Taloa

Zi003

- Nola egiten zen taloa?

- Taloa? Taloa, pues egiten duzu, irina hartze duzu eta ura eta gatz pixka bat eman eta

masa egin. Gero egiten dituzu bola batzuk egiten dituzu, zapia gainean zabaldu eta

txapan erre. Orain su baxua zegoenean, guk, nik ez nuen su baxua ezagutu, etxean

ekonomika ezagutu nuen nik eta txaparen gainean, baina bestela su baxuan talo burdina

izaten zen eta han burdinan, hura zailagoa.

Zi013

- Taloa nola egiten zen?

- Pilota zeratu, jarri horrela irina.

- Baina zein irin?

- Arto-irina, taloak egiteko da arto-irina, baina ogi irinarekin ere egin leike. Baina taloak

egiteko da arto-irina. Eta arto-irina da, bada, bahean pasata, bahean pasatzen ez baduzu

zakarragoa geratzen da eta bahean pasata suabeagoa geratzen da. Ura ere epela jarri,

gatza pixka bat behar bazen gatza botatzen zitzaion eta masa egiten zen. Eta masa

hartatik pilotak egin eta haiek zabaldu eta gero txapa gainean erre, horrelaxe.

- Eta zerekin jaten zenuten?

- Bada, egokitzen zenarekin, hutsik igual-eta. Ni gogoratzen naiz ondo asko aitak

“egongo ditun hor talo batzuk eta bazterreko txekor horri emaion” esan eta hari emateko

tokian neroni jaten igual, gosearekin badakizu, hura ez zen izango oso ederra baina.

98

Auzolana

Zi010

- Zizurkilen hainbeste baserri egonda, auzolanean ibiltze zineten?

- Auzolanean? Bai. Bide eginean-eta, edozein gauzari auzolana esaten zitzaion. Bideak-

eta ez ziren orain bezalakoak orduko bideak. Gurdiak izaten ziren gurpila

zorrotzekikoak eta haiek kargarekin zuloa egiten zuten eta zuloak egiten ziren. Eta

estratak esaten zitzaion bi aldeetatik horrela muroa eta bidea hemen, estratak. Eta

haietan pasatzen zen eta beti zulatu egiten zuten eta haiek arreglatu egin behar du, urtero

bideak arreglatzen-eta.

- Eta zer egiten zenuten bideak konpondu bakarrik edo bestelako lanak ere egiten

zenituzten?

- Bideak konpondu. Bestelako lanak norberak egin behar izaten zituen.

- Eta batek soro handiak baldin bazeuzkan, laguntzen zitzaion?

- Esaten baldin bazuen bai. Hark esaten baldin bazuen lagunduko al zitzaion, eta bera

gero besteak esaten baldin bazion etorri egin behar da, bakoitzak bereak egiten nahiko

lan izaten zituen. Eta “aldeia” esaten zitzaion belar asko ebakitzea baldin bazeukan eta

gero ekartzeko idiekin ekartzen zen eta zuk jonada bat, zuk bestea, horrek bestea lau edo

bost jornada batera ekarri bestela euriak igual harrapatzen zion eta izorratu egiten ziren.

Ikatza-Karobia

Zi003

- Mendira joaten zineten?

- Gure aitak urtero ikatza egiten zuen, txondorrak egiten zituen bai. Urtero pare bat eta

gero gerraren ondorenean nola izan bazen autobusak eta ikatzarekin ibili ziren bolada

izan zen.

99

- Ikatza nola egiten zen?

- Ikatza? Egurrarekin. Egurra mozten dute eta, txondorra egiten ikusiko zenuen zuk

telebistan seguru asko. Ez duzu ikusi? Pues, egurra mozten dute eta egurra jartzen dute,

pues, meta-belarrak nola egiten dira? Horrelaxe, igual igual egiten dute. Erdian uzten

diote, egur luze bat sartzen diote, gero hura atera egiten diote sua emateko. Eta gero

tapatzen dute belar zotalarekin eta lurrarekin, dena buelta guztian tapatzen dute. Eta

goitik su ematen die eta ez nizuke esango zenbat denbora behar izaten duen egosteko,

baina bitarte guztian zaindu behar da, igual izkina batetik ateratzen da sua, zuloa egiten-

edo, eta haiek, egurra sartu eta tapatu egin behar zaizkio denak. Bai, lana du txondorrak.

- Eta gero karobia ere bai. karobia ere ezagutu nuen bi-hiru urtetan, sororako karea, bai.

- Eta hori nola egiten da?

- Hori, harria sartzen dute eta gero ez dakit nola uzten dioten tokia, airean ez dakit nola

jartzen duten, azpitik sartzen die egurra, zotza, orduan pagoa izaten zen asko eta

tronkoak edo ikatza egiteko eta geratzen zena, muturrak, bada, karobirako edo sutarako,

sua egiteko ere. Sua egiteko ere amona gaixoak, sartu orduko sua itzalita zotzarekin eta

uff. Urte guztian mendian, bateko txondorra, besteko belarra, besteko inaurkina.

- Zer da hori?

- Inaurkina. Inaurkina esaten genion guk garoa eta orbela eta azpietarako behar zena.

Zi012

- Ikatza egiten zen?

- Bai, ikatza egiten genuen bai.

- Nola egiten zen?

Txondorra egiten zen eta egurrak moztu egiten ziren horrela postura honetan edo

luzeagoak igual eta tamaina desberdina dena egiten zen, egurrari nola tokatzen zitzaion

hala mozten zen eta gero, bada, hasten zen egurra jartzen tente bata bestearen zerean eta

loditzen, loditzen, loditzen joaten zen eta gero punta egiten zitzaion eta gero erdian

izaten zuen zulo bat su emateko, “suetxea” esaten zitzaion hari. “Suetxea” esaten

zitzaion eta zulo bat izaten zuen eta gero egiten bukatzen zenean, bada, handik su

emateko zuloa izaten zuen. Egiten zen hura, gero lurrarekin tapatu behar da hura eta

100

egurraren kontra lurra ez jartzeagatik orbela edo belar zakarra edo zerbait ere aurrean

egurraren gainean tapatu egiten zen eta gero lurra bota, lurra edo “iruria”-edo. “Iruria”

esaten zitzaion, bada, behin txondor bat eginez gero “iruria” bertan izaten da bel-beltza

izaten da hura, baina bestela lehenbizikoa baldin bazen lurrarekin tapatu behar zen,

lurrarekin tapatu ondo eta gero su eman eta hantxe bi aste edo horrela, segun zein

txondar zen, handiagoan bazen gehixeago, denbora gehiago txikiagoa bazen denbora

gutxiago, aste pare bat behintzat izaten ziren.

- Eta non egiten zenuten ikatza, baserrian bertan?

- Ez, jeneralean baserriaren ondoan, baina izaten zen beti zelairen bat etxetik aparte edo

zerean eta han egiten zen jeneralean, bai. Eta basoa urruti baldin bazegoen, berriz,

egurra txikitu eta basoan bertan igual, baso hartan bertan ere igual egurra urruti baldin

bazegoen.

- Zein egur erabiltzen da? Edozeinek balio du?

- Bai, edozein egurrekin egiten da, baina jeneralean pagoa hoberena izaten zen, pago

egurra izaten zen ikatza egiteko hoberena.

- Eta egurra hileko edozein egunetan botatzen zen?

- Segun, pagoa izaten da ilberrikoa eta gaztaina ilbeherakoa eta horrela denak ez

dakizkit nik ere nola diren baina bakoitzak bere zera izaten zuen, ilberria eta ilbehera,

badakizue ilargiarekin izaten da ilberria eta ilbehera eta harekin izaten zen zera pixka

bat baina txondorra egiteko inportantziarik ez zuen izaten, hori, bada, materiala zererako

tailerretarako eta arotz-etxerako eta hori behar zenean orduan begiratzen zitzaion

gehiago ilbeherari eta ilberriari .

101

Janzkera

Zi003

- Nola janzten zineten?

- Urtean behin soineko bat nahikoa izaten genuen guk. Bat. Puskatu arte.

- Eta non erosten zenuten?

- Tela, gure amak behintzat, tela ekarri izan zuen eta jostunak, Asteasuko jostunak

josten zizkigun. Eta neguan txaketa bat edo zer edo zer baldin bagenuen eta gerra garai

hartan, berriz, zakuak tindatu eta zakuekin egindako trajea.

- Eta hanketan?

- Hanketan makina bat urtean nik, aitak egindako abarkak, behi larruarekin egindako

abarkak denbora askoan.

- Zure aitak?

- Nire aitak, bai. Artista zen gure aita, nahiz abarkak egiten, nahiz zestoak egiten, nahiz

silak egiten, nahiz oheak egiten, naiz eta lurrak arreglatzen. Denetan, denetan zen

gizona.

- Eta badakizu abarkak nola egiten zituen?

- Abarkak? Pues, larrua egiten zuen ebaki eta uretan, ur berotan, edukitzen zituen

bigundu arte. Eta gero egite zituen, bada, zuloak egite zizkion buelta guztian eta zera

pasa zien, larru mehea bueltan. Hura tiratu eta harekin biltzen zituen, forma ematen

zien.

- Eta ohean nolako mantak erabiltzen zenituzten?

- Ohean? Mantak ez dakit, oraingoak bezala ez ziren izango, pisutsuak behintzat, karga

zutenak. Eta azpian gure aitak berak mueileak zertu zituen, mueileak akaso ez dakit

ezagutuko zenituzten, igual ez, igual ez zenituzten ezagutuko mueileak. Horiek bueltan

oholarekin eta mueileak horrela gainetik telarekin josi eta zertzen zituen, baina bestela

nik aurrena ezagutu nuenean lastaira, orduan izaten ziren tela kuadratu urdin zera batzuk

eta erdi ebaki bat eta arto-antxukinarekin beteta, artoaren gaineko azalarekin beteta hura

102

harrotu eta. Koltxoiak izaten ziren ilearekin eta haiek ere lana ematen zuten, urtero

harrotzen ziren e! Askatu eta harrotu eta ostera josi-eta.

Zi013

- Nola janzten zineten?

- Kalera joateko-eta bata zaharren bat eta aste guztian ibili eta jaiean hura garbitu

arratsaldean atera behar bagenuen. Ez genuen izaten orain adinako arropa pilorik,

soineko bat eta jertse bat, amak ekartzen zituenarekin.

- Eta nola garbitzen zenuten arropa?

- Eskuekin, etxean jabonatu eta gero zera bazen, botana esaten genuen kanal bat, hara

bizkarrean eraman eta handik ura ere bizkarrean ekarri eta horrela egiten genuen. Gero

hara eraman eta han astindu eta gero etxera ekarri eta zabaldu eta sikatu eta. Plantxa ere,

egurrezko plantxa ere baldin bagenuen. Askotan hura ere ez.

- Nolakoak ziren plantxak?

- Plantxa handi batzuk ziren eta ikatza sartzen zitzaien haiei eta haren beroarekin

plantxatzen zen. Oraingo konturik ez zen orduan, orain entxufea sartu eta plantxa dago.

Perretxikoak eta ehiza

Zi003

- Perretxikoetara joaten zineten?

- Perretxikoetara bai e! Zoratuak!

- Zein perretxiko dira onak jateko?

- Nik, bueno nik ezagutzen dudana biltzen dut, besterik ez dut biltzen, ez nuen biltzen.

Ziza horiak, gibel urdinak, urritz urdinak, onddoak, kuletoak... hor da, gainontzean orain

klase asko ematen aritzen dira, nik horiek, ez nituzke bilduko, etxean jateko ez

behintzat.

103

- Eta zein garai da ona?

- Gu udazken aldean ibiltzen ginen, hasten ginen, bada, abuzturako edo horrela hasten

ginen edo lehentxeago igual. Lehentxeago igual eta ahal zen arte sortzen bazen.

Boladarik handiena guk izaten genuen hortxe irailean aurren aldean horrela. Abuztuaren

bukaeran edo euria egiten bazuen, handik egun batzuetara purik handiena orduantxe.

- Eta zeintzuk joaten zineten?

- Gu, ahizpak edo anaiak edo lagun pare bat beti, bakarrik behin ere ez ia.

- Zein baso da ona perretxiko bakoitzarentzako? Edo edozein tokitan ateratzen

dira?

- Bai, edozein tokitan ibiltzen ginen gu, gaztainadiak, pagadiak, pinudietan, bueno

orduan pinudirik ez zen e! Orduan ez zen pinurik e. Orduan dena basoa zen, urkia eta

haritza eta pagoa normalean. Eta horietan ibiltzen ginen, baina denean ere ez da egoten,

ez dakit, puntu batzuk izaten dira perretxikoa egoten direnak.

- Eta nola biltzen zenituzten perretxikoak?

- Bada, guk ez genuen labanarik eta ezer ez genuen ibiltzen. Zestoa ibiltzen genuen

baina normalean hautsi edo ondotik zertu eta etxean garbitu. Gure ama tratura egunero

joaten zen eta saltzera eramaten zituen, ez ginen etxean zaleak. Ez.

- Eta non saltzen zituen?

- Donostiara eramaten zituen bai, egunero joaten zen eta bai, perretxikoekin beti

txanpon asko atera zuen.

- Eta etxean ez zenuten jaten?

- Ez, milagro etxean jatea. Ziza horiren bat edo noizbait jan bagenuen, baina

gainontzean ez.

- Eta nola jaten zenuten?

- Zartaginean tipula pixka batekin eginda, bestela ez...

104

Zi004

- Joaten zineten ehizan?

- Batzuetan ibiltzen ginen, asko ez, horretarainoko afiziorik ez nuen ehizan.

- Eta zer ehizatzen zenuten?

- Oilagor garaian eta oilagorrak eta. Eskopeta zahar bat ere beti edukitzen nuen.

- Hemen gerra hasi zenean laputx, laputx eskopeta ez dakit jakingo duzuen zer den,

laputxa zen, kanoi bakarrekoa izaten da laputxa eta iltzea bezala gora eta handik

disparatzen zen. Nik eraman nuen hura kontsejora, arma denak bildu zituzten. Onak ere

asko ziren hemen inguru horitan ehizan ibiltzen zirenak eta, asko. Eta denak bildu

zituzten, ez zegoen orduan peligrorik.

- Eta nora joaten zineten ehizan?

- Inguruan hemen ehizan, gainontzean urrutira ez ginen joaten gu. Negu fuerteak izaten

ziren askotan orduan eta, neguan eta ibiltzen ginen pixka bat.

- Eta perretxikotan joate zineten?

- Bai, perretxikoak e, perretxiko asko izaten zen orduan oraingo aldean, basoak ere

gehiago eta, perretxiko on asko izaten zen orduan. Orain zailagoa dago bilatzen.

- Zein perretxiko hartzen zenuten?

- Gibelurdina eta onddoa eta zizahoriak eta horixe. Onddoa gehiena izaten zen.

- Eta basoak nolakoa izan behar du perretxikoak egoteko?

- Garbia behintzat behar du eta orain zikinak daude denak. Gero ere pinua sartu zen eta

pinuan ez du balio pinuan tartean ere. Perretxikoak orain ikusten ditut telebistan eta

kanpo horietan bilatzen dituzte orain ere pagadietan eta horrela bilatzen dituzte orain

ere.

- Eta zein sasoi izaten da ona perretxikoak biltzeko?

- Udazkena eta, orain ere batzuk biltzen dituzte.

105

- Eta zein basotara joaten zineten?

- Orduan edozeinetara, hemen edozein tokitan izaten zen orduan. Basoa non-nahi eta

perretxikoa ere bai. Orain arbola kendu ziren eta.

- Eta perretxikoak nola jaten zenituzten?

- Frijituta zartaginean. Guk perretxikoak beti zartaginean, etxean jaten genituenean

behintzat, aspaldi ez dugu jan baina.

Zi009

- Perretxikoetara joaten zineten?

- Perretxikoetara? Mendira joaten zinenean primeran bilatzen zenuen, gaur baino

errazago propio joan gabe. Eta propio ere bai, joan izan ginen hemen bertatik bertara

etxerako. Gainontzean hemen etxe inguruan genituen zizak, zizak bagenituen,

udaberriko ziza zuri hori.

- Eta zein perretxiko gehiago hartzen ziren?

- Bada, hemen bertan gibelurdina eta onddoa asko. Hemen bertako basoan bertan ere

izaten zen eta goizetan joan eta buelta egiten zuen gizonak eta ekartzen zituen

mordoxka bat tortilla bat egiteko eta errez, gaur baino errazago. Hemen bertan gehiago

nik uste dut galdu zela botika pinuei botatzen hasi zen garaian asko galdu zen hemen

bertan. Eta mendira joatean, orain bezala propio joan esaten dizut gutxitan baina

mendira joatean beti ekartzen zen garai hartan.

- Zein garai da ona perretxikoak hartzeko?

- Udazkena. Udazkena, udaberrian ni gogoratzen naiz han goiko mendira, irailean San

Migel izaten da, haren ondotik ibili ginen eta pago baten azpian egoten ziren ziza

horiak, ikusi izan ditut, eta banekien non izaten ziren eta orbelarekin tapatu hura

eskuekin kendu eta horrelaxe trozo bat ja hura jakina neukan eta handik hartzen

genituen gaur baino errazago nik uste dut zera horietan. Orain ere zikinduta eta ezin dira

bilatu esaten dutenez. Zailagoa ikusten dut.

106

- Zein baso da ona perretxikoetarako?

- Bada, segun. Pagoaren azpian, zizahori hori asko egiten da pagoaren azpian eta uste

dut onddoa ere izaten dela. Eta gainontzean onddoak nik uste dut gehiago duela haritza,

niretzako e, ez dakit, egongo dira leku diferenteak eta bestea orain jaten dena, garai

haietan ez ginen atrebitzen baina, pinu tartean izaten den hori, robeiloila13

. Hori lehen,

lehen guk ez genuen jaten eta gero hemen, donostiar bat etorri zen zerbait egitera eta

hark esan “Jesus, horiek oso onak dira eta” eta gero hartatik hasi ginen eta bai onak dira.

Hori ere orain gutxiago ateratzen da, ez dakit zergatik, baina gutxiago ateratzen da.

Baina esan nahi dizut hemen bertan ere, nik etxeko basa-muturrarengatik esaten dizut

hor lehenago gehiago ateratzen zela gaur baino. Eta guk beti jotzen dugu, pinua dago

hor pixka bat eta pinuari bota egiten die eta hori harrapatzen duen ingurua dena galdu

egiten da.

- Eta gero perretxikoak nola jaten zenituzten?

- Orduan, garai haietan, tortillan normalean. Tortilla, tipula eta baratxuri pixka batekin

tortilla eta erreta ere bai plantxan jarrita.

Zi010

- Ehizera joaten zineten?

- Bai, ehizan bai! Baina ez genuen orain bezala tiroa tiratzen, kartutxo gutxi izaten

genuen-eta. Oso ondo ez baldin bazen, utzi egiten genuen tira gabe. Bai, ehizan ibiltzen

ginen.

- Nora joaten zineten ehizan?

- Hemen, basora, hemen zerean eta gero bestela nafar alde horretara. Gerora eperretara

edo zera, galeperretara eta horrela. Eta usoetan-eta hemen mendian ibiltzen ginen. Eta

oilagorretan ere bai hemen mendian ibiltzen ginen. Zakurra ere bagenuen eta

zakurrarekin oilagorretan-eta ibiltzen ginen.

- Zein garai da ona ehizan joateko?

- Ehizara joateko? Bada, usoetarako urria edo horrela eta gero oilagorretarako azaroa

edo abendua. Oilagorretan, negu aldera izaten zen oilagorra.

13

Robellón: esnegorria

107

- Eta egunez edo gauez?

- Egunez, egunez! Gauez ez dago ibiltzerik. Gauezkoak galarazita zegoen orain

bezalaxe. Gero zera, parada batzuetan joaten ginen ilunabarrean, pasatzen baldin bazen

oilagorra hura zaindu eta ilunabarrean botatzen genun. Batzuk ikusten bagenituen “a!

hor pasatzen duk!” joaten ginen, baina galarazia zegoen orain bezalaxe eta harrapatuz

gero auzira joan.

- Eta perretxikoetara joaten zineten?

- Ez, perretxikoetarako afiziorik ez genuen. Denak onak izango zirenik ez genekien eta

ez, perretxikoetan ez ginen ibiltzen. Mutil koxkorretan pixka bat ibiltzen ginen, hemen

apaiz bat bazen, Don Jose esaten zien Hernaniko zera, eta harekin. Eta guk poltsikoan

dena, ikusten genituen guztiak, denak biltzen genituen eta gero hark apartatu egiten

zituen onak eta txarrak, baina guk denak biltzen genituen. Hark gu eramaten gintuen

perretxikoak biltzera eta bildutakoak gero hark, berak antzematen zien onak zein ziren

eta txarrak bazterrera.

Zi012

- Ehizara joaten zinen?

- Ni bai, bai, ehizan ibiltzen nintzen bai, orain utzia nago baina.

- Nora joaten zineten ehizara?

- Erniora ere bai, Ezkurretara. Ezkurreta ba al dakizue, honez gero adituko zenuten

mendi hori, ez? Ezkurreta edo Larreta, horra joaten ginen Ernio gain horretara joaten

ginen.

- Eta zertara joaten zineten?

- Usoetara, usoak pasatzen ziren garaian gainontzean ez. Nik afiziorik gehiena

horretantxe izan nuen, usoetara joatekoa.

- Eta zein garai da ona usoak harrapatzeko?

- Urria, urria da hoberena. Garairik hoberena urria da. Urrian hamabi alde edo hasten da

gero San Martinak arte azaroan hamaikara arte edo horrela. Garaitxo hori izaten da,

hilabetean.

108

- Eta zerekin ehizatzen zenuten?

Eskopetarekin. Bi kanoiko zahar bat bazen gure etxean katiluari jo eta disparatzen zuen

kartutxoa. Gero eskopeta bestea ekarri nuen nik ere baina.

Eskola

Zi001

-Alkizan, apaiz izatera joan aurretik, ikasketak egitea joan aurretik, hango

ikastolan ibiltze zienn? Edo eskolan?

- Ikastolarik ez zegoen Alkizan. Gerra ondoren zegoen San Martin eskola, oraindik

zaudek, eta an egin nituen nik bost sei urte. Han ikasten hasi nitzen gaztelera. Hiru

maisu: bat Ataungoa, Martin maisu, Martin Arratibel; bigarrena erdaldun bat, urte bete

uste dut iraun zuela eta hiruarrena eta harekin ja zeratu nuen, eskola bukatu nuen,

nafarra, Antonio Lizarraga ta Lizarragako semea, klaro, Nafarroako Lizarragako semea,

euskalduna hura ere. Baina, nik semerikeko azterketa gaindittu behar nuen eta nire

gaztelera zerbantinoa ez zen eta orduan, ikasketa apartekoak egin beharra izan nituen

Alkizatik kanpora. Hamaika urte bete nituen orduan. Alde egin nuen Alkizatik eta

lehendabizi Aretxabaletan eta gero Donostian, bada, bazen hor Mirakontxa edo deitzen

zaion zera horretan, seminarioko prestakuntzako zentro bat. Han ibili nintzen ta

aprobatu nuen sarrera, seminarioko sarrera da gero hamabi urte: lau, lau urte

Saturraranen da beste zortzi Donostiko seminarioa inauguratu eta.

- Alkizako eskolan zer ikasten zenuen?

- Alkizako eskolan? Batez ere, nik uste dut ikasi nuela irakurtzen, ariketak, ariketa

matematikoak eta kitto. Eta hitz egiten, erdera hitz egitea ez. Orain, dena euskara zen, e!

Euskalduna, baina dena dena, klasean ez zegoen hitz egiterik erderaz, ezer ere. Eta, zera

hori, Martin maisu edo gero oso ezaguna izan zen ataundarra, hori gure Alkizako izeba,

izeba edo osaba baten etxean zegoen apopilo. Eta guk hango lehengusuk edo zerak

ginelako, Alkizako baserri urrutiko bat, Urruzola aparteko bat zegoen eta han

bazkaltzen genuen eta Martin horrekin hitz egiten genuen barra-barra euskeraz, baina

eskolan ez.

109

- Eta eskolan neskak eta mutilak batera ala...?

- Aparte, aparte. Aparte. Bi eskolak lehen, ta orain ez dakit, baño bai antzera, oraindik

ez dute obra aldatu, aldatzeko asmotan dabiltza baina. Goian zeuden neskak eta gu

behean. Bi solairu zeuzkan eta dauzka, aparte. Nik ez daukat oroitzapen horrela oso

gogorrik, erdaraz egin behar zela.

- Eta euskaraz eginez gero zigorren bat edo jartzen zizuen?

- Nik ez dut ezagutu zera hori e. Hau da, aniloa jartzea eta. Bueno, kastigo batzuk bai,

baina gaizki portatzen ginelako edo pizia batzuk edo...

- Ta ze kastigu jartze zizuten gaizki portatu ezkero?

- Ni gogoratzen naiz, horrela, liburu batzuk hartu eta han egon beharra eta aparte egon

beharra eta horrelako zera batzuk, baina ez zen garai bateko zera zigor eskola zera hoiek

nik personalki ez ditut ezagutu. Oain, badaude, horren dokumentazioa non nahi dago.

- Ume asko ibiltzen zinaten?

- Garai hartan, ia hitz egiten ari naiz mila bederatziehun eta berrogeita bi, hiru, gerra

ondoko zera eta Alkiza orduan zerbait bazen. Geroz eta bererago, geroz eta gutxiago

biztanle izatera iritsi zen, baina zenbat ibiliko ginen, bada, hogeita... Egoera txarragoak

izan ditu Alkizako eskolak e! Itxi ez itxi egon zen. Gaur, ja, badirudi hori gaindituta

dagoela, baina asko ez. Ba nere eskolako, karo, orduan ez zegoen gaurko mailaketarik

eta, baina ez dakit zenbat, urte berekoak igual izango ginen bost edo sei eta, noski,

maisu bakarra denantzat.

Zi003

- Eskolara joango zinen, ez?

- Eskolara? Hamar urtera arte, seitik hamar urtera. Asike, hamaika urte baino lehenago

neskame nengoen eta nik ez nuen gehiago eskola ikusi.

- Nongo eskolara joaten zinen?

- Larraulen bertan zen.

110

- Eta zer egiten zenuten?

- Leitzen eta eskribitzen ikasi genuen behintzat.

- Euskaraz edo erdaraz?

- E! Bada, euskaraz egiten bazenuen kastigatuta geratzen zinen, bazkaririk gabe igual

uzten zintuzten. Bai bai bai. Guri ematen ziguten, Francoren ordenak!, karta txiki bat,

karta txiki bat ematen ziguten eta maistrak berak aurrena euskaraz ikusten zuenari, hari

ematen zion. Eta gainontzekoak zain egoten ziren, inor zeratzen bazen hari emateko.

Denek batak besteari pasa eta atzena zuenak, eguerdian tokatzen zenak izaten zuen,

bada, arratsaldean emateko kuenta batzuk edo bazkaririk gabe igual, eta arratsaldekoa,

lo mismo, horrela hasten zen.

- Eta zuri baten baten tokatu zitzaizun?

- Ez dakit, tokatuko zitzaidan uste dut behintzat nik ere, tokatuko zitzaidan niri ere

seguru asko. Erraz ikasten nuen nik eskolan baina oso denbora gutxian baina, leitzen eta

eskribitzen primeran ikasi nuen nik.

- Ez da gutxi! euskaraz ez e, erdaraz.

Zi005

- Eskolara joan zinen?

- Bai, hemen. Hamalau urtera arte.

- Nor zen maistra?

- Uf… Ez dakit nongoa zen, urrutikoa. Donostiatik etortzen zen. Trenean etortzen zen

eta oinez Villabonatik.

- Zer zen, euskalduna?

- Ez, ez. Orduan ez zen ezer euskaraz egiten. Eta larunbatetan Cara al sol eta zera,

despedida egiten genuen. Arrosarioa errezatu eta horrelako zera batzuk egiten genituen.

111

- Eta neskak eta mutilak denak batera?

- Ez, bi dira hemen. Eta orain ere horrela segitzen dute egiten, baina orain ja denak

batean ibiltzen dira mailakoak baina, orain ikastolan bezala. Orduan ate batetik mutilak

eta bestean neskak.

- Eta euskaraz eginez gero zigortu egiten zizuten?

- Orduan inork eskolan ez zuen euskaraz egiten. Ikasten genuen pixka bat dena erdaraz

egiten zen, handik kanpora bai, etxean-eta gero lagunekin eta zerarekin, euskaraz.

- Eta zertan jolasten zineten?

- Ba kaniketan-eta. Ni gutxi ibiltzen nintzen, baina kaniketan eta gero hankak horrela

jarrita zera batzuk, koadro batzuekin horrela zeratuz eta horrelako zerak. Eta zerean ere

bai, txorro-morroketan, horrela doblatuta jarri eta bizkarrera eta, zu!, ze minak egite

ziren! Ditxosozko txorro-morroak. Gutxi ibiltzen ginen gu, baina… “Txorro, morro,

pico, tallo, que! Maria subiré.” Eta taumpa! Igotzen genuen eta hor kolpe handia hartzen

zen. Ez dakit zer egiten zen eta bueno, gero tokatzen zena jarri behar izaten zen azpian

eta gero bestea. Baina jeneralean mutilak ibiltzen ziren horretara, neskak gutxiago. Eta

pilotan ere bai.

Zi007/008

- Eskolara joan zineten?

-Zi007. Bai! Eskolara! Aurrena Zizurkilen goian, badakizu non dagoen eskola? hara,

han hasi nintzen ni bost urterekin anaia zahartxoagoa eta harekin batera. Eta gero hemen

behekoa, beheko eskola hori guk estreinatu genuen, diputazioak egin zuen. Bada,

Zizurkilen hasi eta hor bukatu genuen hamahiru urtera arte.

-Zi008.Zer egiten zenuen esaiozu.

-Zi007. Piperra ahal zenean! Etxetik eskolara abiatu eta bidean galdu.

-Zi008. Egun batean honek piper egin behar zuela eta arbola baten bazterrera, han

gordetzera. Han gordeko zela.

- Zi007. Eta harea joan naiz eta han auzoko beste mutil bat, euria hasi zuen eta biok

busti-busti eginda eguerdi guztian.

-Zi007. Bada, etxera busti-busti eginda!

112

-Zi008. Baina hori izan zen, orain den bezala esplikatuko dut: etxean, ume kontuak, gu

umeak ginen orduan eta bi anaiok ekarri genuen behia baserritik, hor zen errerotegia,

hor zen perratokia14

, garai batean ziren perratokiak asko, zergatik ganadu asko ibiltzen

zen lanean eta lanean ibiltzeko egin behar duzu perratu, perrak jartzen dituzte hanka

azpietan. Eta gu etxetik bidali gintuen bi anaiok, biok gazteak eta “bueno, eraman

behiak perratokira!“ eta gero anaia zaharra geratu behiekin errerotegian eta ni eskolara

joateko eta bueno horra behia ekarri genuen biok eta nire anaiak libre zuen eguerdia

gero behia etxera eramateko eta ni eskolara. Eta ni eskolara joan beharrean, bada, “hi ez

eta ni bai?“ piperra nik! Zergatik etxetik errespetu gogorra zen, eskolara joan behar

zenuen txintxo!

-Eta gurasoak ez ziren enteratu piperra egin zenuela?

- Zi007. Badakizu zer pasatu zen? Zortea izan genuen. Euria, eskolatik atera eta orduan

euria ari zuen, kristoren euriak eta bidean busti ginela eta han pasatu zen festa.

Zi009

- Eskolara joan zinen zu?

- Bai, Oiartzungo monjetara, “Las Señoras de las Mercedes” edo han badago han,

erresidentzia bat edo bertan eta gu eskolara joan ginen.

- Zenbat urterekin hasi zinen?

- Pues, aurreneko garai haietan zortzi urte, zortzi kurtso izaten zen hamalau-hamabost

urtera arte. Horrela ibili ginen. Bertan ikasi genuen, bada, dibujo gauza eta bordaketa

gauza eta hori dena. Eskulan asko ikasi genuen monjetan. Bada, problemak eta

aritmetika, gauza guztia matematikaz, dena liburu batean eta historia sagrada eta

geografia eta horiek denak beste liburu batean. Guk monjetan gehixeago erabiltzen

genuen baina maisuek eta hemen orain diren bezala herriko eskola horietan dena horixe

ibiltzen zuen. Guk ikasi genuen han pixka bat erdara monjetan ibiltzen ginelako baina

hemen ez zekiten ezer ere eta egin behar zuten erdaraz. Eta hemen erdaraz esplikatzen

ziena, pues, ezin zuten ulertu.

14

Kaixo taberna dagoen lekuan.

113

- Zuek ere dena erdaraz ematen zenuten?

- Guk bai, dena. Nik ez nekien idazten eta leitzen eta ezer euskaraz oseake egin genuen

guk dotrina, dotrina handia eta garai haietarako guretzat erraza zen baina zaila. Guk

ikasi genuen erdaraz eskolan ematen genuen eta euskaraz elizan, komunioa egiteko eta

dena. Hemen ere kastigatu egiten zuten euskara egiten bazuten. Guk ez, guk zigorra

genuen egiten ez bagenuen lana edo zerak, jo ere ez, guk izaten genuen, zigorra ematen

zuten, bada, eskulanak edo horrela egiteko, ukitu sekula ez.

Zi010


Eskolara? Bai, joaten ginen.

- Nora joaten zineten?

- Orain ikusten den Zizurkilgo eskola honetara.

- Eta zer ikasi zenuten?

- Zer ikasi genuen? Ezer ere ez. Dotrina, hura ondo, euskaraz eta erdaraz, hura bietara.

Gainontzean kartila, “a, e, i, o, u” eta horiek eta leitzen eta eskribitzen. Orain, hamabi

urteko mutil koxkorrak baino gutxiago zekien maisuarekin gu orduan. Maisu bat edo

bazen hemen Angel Ferrer, eta hura gorrietakoa zen eta hark alde egin zuen eta gero

neska bat bidaltzen zuten eta orain hamabi urteko mutil koxkorrak baino gutxiago

zekitenak. Eta haiek erakutsitakoarekin, eskola hura genuen guk.

- Zorrotza zen?

- Zorrotza? Ja! A bai! Haiek esandakoa ez baldin bazen egiten, kaxkarrekoak.

- Baina zuek ere egingo zenituzten gaiztakeriak

- Bai, gaiztakeriak mutil koxkorrak, denak egiten dituzte eta guk ere igual-igual egiten

genituen, baina guk komeriak izaten genituen gaiztakeriak egiteko ere. Gerra denboran,

han gosete hartan, gaiztakeriak orduan egiten genituen, baserrietara joan eta non zeuden

gereziak edo sagarrak eta haiek harrapatzen. Eta han aitonak-eta segitzen ziguten eta

korrika segituan joan behar izaten genuen.

114

Zi012


- Asko ez!

- Zenbat urterekin hasi zinen?

- Bada, nik gogoan ez daukat, baina sei bat urte edo horrela izango ziren eskolara hasi

nintzenean. Eta utzi hamalau urte baino lehenago seguru asko, ez dakit, ahaztu ere egina

nago, baina eta erdietara ere joan ez eskolara. Piper ederra zegon orduan, etxean lana!

“Hi gaur geratu hadi!” Itaurrean lehenago behiarekin eta ibiltzen zen orain

traktorearekin egiten dira, baina lurra baniatu15

eta behiarekin-eta egiten ziren. Eta

behiaren aurrerako, bada, lagun bat behar zuen eta jeneralean gaztea, umea izaten zen,

behiaren aurrean ibiltzeko, behiak nora eraman dirijitzeagatik. Eta zera “Hi gaur

itaurrean joan beharra zagok, bada” eta itaurrean, behiak hartu eta sorora.

- Eta eskolara joaten zinenean, zer ikasten zenuen?

- Leitzen aritzen ginen eta gero kuentak egiten-eta, eskribitzen ere bai aritzen ginen-eta.

Denetik pixka bat, baina dividir juxtu-juxtu ikasi genuen. Problemak ere hasi nituen zer

edo zer, baina ahaztua nago noiz eta ezer askorik ez problemetan eta problemak, sumar,

restar eta dividir, horiexek ikasi genituen guk, besterik ezer ere ez genuen.

- Eta neskak eta mutilak batera joaten zineten?

- Ez! Garai hartan aparte denak! Ez dakit gaiztoak izango ginen-edo, ez dakit. Aparte,

denak aparte, e! Goian gu eta neskak behean edo, aparte behintzat, bi zeretan, banaka.

Maistrak eta maisuak izaten ziren, haiek ere bai, neskekin maistra eta mutilekin maisua.

- Zorrotza zen maisua?

- Bai, gogorra. Nik ez dakit garai hartan umeak edozein moduz jotzen zituzten. Ni ez

ninduen jo, e! Gure etxetik esnea-eta eramaten zuten haiek, kale ondoan, herri ondoan

bizi ginen eta esnea eramaten zuten eta erreparo pixka bat bazuen, ni ez ninduen behin

ere jo. Egingo nituen arazo okerren batzuk, edo igual ez, ez dakit ze ahaztua nago zer

egiten nuen.

115

Jolasak

Zi001

- Jolasean ibiliko zineten.

- Bai, gustora. Gure zera, ez zen existitzen garai hartan futbolik, guretzako zen pelota

eta zorionekoak ginen, bada, Alkizan frontoi bat zegoelako ta hemen inguru guztian,

adibidez, Asteasun eta ez zegoen frontoirik. Alkizak bazuen. Horrek bere historia du,

baina bazuen, ezker pareteko frontoi bat elizaren kontra eraikia eta orain jada hori

desagertu zen. Gero beste frontoi bat dago hor, baina beste frontoi berri hori egin zen

mila bederatzirehun eta berrogeita... Kamioa, errepidea egin zenean eta orduan

berrogeita hamasei, hamabostean, hamazazpin, hor. Baina gero, ordurako Arregi

pelotariak eta Mujika eta famatuak ziren, Alkizako semeak. Zergatik? Ba, frontoi bat

zeukatelako. Frontoi bat nahiko ona ta jende asko ibiltzen zen.

- Zerezko pelotak erabiltze zenituen?

- Eskuzko pelotak.

- Baina zuk egindakoak edo erositakoak?

- Ba, noski, erositakoak eta batez ere guk, nik pelota asko egin ditut, kixkia hartu eta

gero zerarekin hariarekin egin eta gero larrua josi eta. Nik hori ezagutu dut. Eta, noski,

erositakoak.

- „Kixkia‟ esan duzu?

- Bai. Kixkia zen, bueno, kixki mota asko zeuden: batzuk gomazkoak bezala eta beste

batzuk ez dakit zer zen, gogorra eta horrek pisua ematen zion eta hotsa eta. Kixkia. Nik

uste dut horrela esaten dela e.

- Eta zer beste jokutan ibiltzen zineten jolasten?

- Bueno, pelotan inguruan asko, e! Bazen zera bat, denok jokatzen genuen hor, nola

deitzen zitzaion? Han, galtzen zuenak joan behar zuen, han kantoira eta han baztertuta

eta. Txokotan, txokotan. Ja ahaztuta negoen, txokotan. Hori zen guretzako horrela zera.

Eta gero, hortik aparte, bada, bai, gure denboran zen zerarekin, kanikekin eta, beno,

gero hortik, joku horietatik aparte Alkizako zera zen, bada, txori kabiak bilatzea eta,

116

hori oso inportantea zen. Bakoitza bere etxean urrak, urritzetik bildu urrak eta bere

kaixatxoan sartu eta horrelakoak. Bueno, eta gero festetan ta zera ez dakit jokuak edo

zer ziren edo, orduan ez zan porrorik, baina geronen zigarroak osatu eta artoaren hura

zeratu eta hura erre eta horrelakoak.

- Arto bizarrak, ezta?

- Arto bizarrak.

- Eta arto bizarrak horrela, fresko erretzen ziren?

- Arto bizarra bildu, paper batean lotu eta hura ez zegon erretzerik baina hura zen. Eske

orduan ez geneukan guk dirurik zigarroak erosteko eta ez zegoen zigarro zera,

estankorik eta Alkizan guretzat. Festetan joaten ziren kanpotik horrela zera batzuk,

gauza xelebreak saltzera eta horietan zigarroak egongo ziren baina dirurik ez. Benetan

e! Mila bederatziehun da berrogeita sei, zazpi zeran ez genuen...urtean behin? Peseta

bat? Edo horrela norbaitek emanda edo, bestela...

- Zer jolasten zineten, mutilak alde batetik eta neskak bestetik edo...

- Erabat. Erabat, erabat. Hori zen, mutila eta nesken arteko harremaneko zera hori,

ezkontzerako momentuan. Batez ere, hori izaten zen urtero urtero Alkizak eta beste

inguruko herriek ere pentsatzen dut berdin izango zutela, Ernioko jira edo, festak bukatu

eta hurrengo igandean izaten zen Ernioko erromeria. Irailean, iraileko igande guztietan

Ernioko erromeria egin dela eta gaur ere egiten da, auskalo noiztik! Eta Alkizak, festak

izate zituen Amabirjin egunean, orduan irailaren lau, barkatu, zortzi bederatzi hor eta

hurrengo igandean Erniora joaten zen ia herri osoa. Eta hor, hor izaten ziren pareja

berriak eta..

Zi003

- Umeak jolastuko zenuten ez, Larraulen?

- Bai! Korrika! Errekreoko denboran guk egiten genituen bueltak, bueno! Orain ez

nituzke egingo ezta! Hemendik kaleraino bidean joaten ginen gu gordeketan-eta.

- Zertara jolasten zineten?

- Pues, harrapaketan-eta, gordeketan-eta. Harrapaketan asko.

117

- Eta kanikekin-eta?

- Ez, ez ginen ibili kaniketan ez. Haiek ez genituen bela bildu e! Kanikentzako zerak ere

arkumearen hezur zera horiek ere ez ziren. Arkumerik ez zen jaten.

- Eta sokasaltoan?

- Sokasaltoan ere bai. Eta gero eserita jarri eta bueltan painelua botatzen ere bai.

Horrelakoxe zeretan ibiltzen ginen.

- Nola zen joko hori? Esplikatu.

- Ez dakit nola kantatzen genuen. Baina gogoratzen naiz painelua eta paineluaren atzean

uzten zizutenean hura altxa eta hark bueltan emate zuen, ez dakit nola deitzen genion.

- Eta sokasaltoan erabiltzen zenuten kantaren bat gogoratzen duzu?

- Ez naiz gogoratzen. Ez. Bat zera zen, hura ez dakit zertan ibiltzen genuen, “Juana

Josepa Tronpeta” hori kantatzen genuen, “Joana Josepa Tronpeta”. Nola kantatzen

genuen ere ez naiz gogoratzen jada. Asko dauzkat ahaztuak, e! Asko. Asko dauzkat

ahaztuak.

Zi009

- Umetan jolasten zenuten?

- Bai, ostegun arratsaldean, pilotara-eta. Orduan izaten zen ostegun arratsaldean. Hemen

ere bai osteguna izaten zen.

- Eta zergatik osteguna?

- Pues, osteguna jartzen zutelako, ostegun arratsaldea. Guk ezagutu dugu ostegun

arratsaldea eta hemen ere nire semeek ostegun arratsaldea ezagutu dute. Gero

larunbatera kanbiatzeko hori dena geroztik dira, jai egitea eta horiek denak.

- Eta zertara jolasten zineten?

- Zertan? Pues, askotan, kaniketan.

118

- Nolakoak ziren kanikak?

- Orain bezala koloreetakoak: zuriak, gorriak, denetatik, handiak, txikiak. Gero zerak,

gogoratzen banaiz esango dut. Bai, esto, tabak, tabak. Haiek pintatu eta beren pilotekin

eta. Taban genuen izugarrizko afizioa eta pilotan ere bai.

- Nola jolasten zen tabatan?

- Tabatan? Bada, pilota lau izaten ziren, pilota gora bota eta salto egiten zuen bakoitzean

egiten zuen txutxua, pones, zapatito eta karnes. Pentsatu erdaraz! Horregatik esaten

dizut erdaraz hitz egiten zela dena. Hori, eta kanbiatu behar zenuen, salto bakoitzean bat

kanbiatu behar zenuen, bi egiten bazenuen. Zeinek ondoen egiten zuen, irabazten zuen.

- Pilota bat, baina besteak dira, zerak, tabak. Tabak badakizu zer diren? Ez? Arkumeak

nola izaten du koxkorra? Zuk ez dakizu zuk zer den taba?

- Bai, bai, baina esplikatu, esplikatu zuk.

- Aa, esplikatzeagatik. Arkumeak, ardiak denek, baina arkumeak izaten du politena,

hankaren ondotik segidan dagoen koadratu bat, hura txupatzen baldin baduzu, hark

dauzka gainean goia koxkarraduna, zabalena da “txutxubas”, buelta ematen badiozu,

koxkor batekin da “pones”. Alde batera bestea kizkurragoa du “zapatito” eta “karne”.

Oseake lau aldetara jiratzen zenuen eta ibiltzen zenuen.

- Eta ze gehiagotara jolasten zenuten?

- Pilota partidua, pilotan eta gero pilotarekin berarekin saltoan ere bai, hanka pasatzen

zela ere bai, saltoka eta nik hemen umeei ere zera egin nien, erakutsi nion, txikiari,

zortzi urteko horri, eta esan nion Badakizu nola ibiltzen zen amona? Txiki-txikia zela

eta esaten nion, aber gogoratzen naizen, Joan sin fu, hanka pasa, Joan sin fu. Atx,

ahaztu zait, bada! Ezin naiz gogoratu orain, joan si fu, joan si fu. Zenbat bider kantatu

dudan. Hori kantatuz eta berak ere barre egiten zuen hanka pasaz. Gero gainekoan pilota

partiduan, sokatiran, soka saltoan horiek denak. Orain baino jolas gehiago, orduan ez

zen telebistarik eta ezer ere.

- Eta neskak eta mutilak elkarrekin?

- Bai eta ez. Gehiago neskak neskekin, gehiago. Han bagenuen jai arratsaldeetan “villa”

batean ezagun bat eta jai. Arratsaldeetan joaten ginen eta partiduak jokatzen genituen

oraingo pilota bizi horiekin. Bizi horiekin, hemen gogoratzen naiz, hemen alferrik

119

ibiltzen direnak, izan bagenuen orduan pilota partiduan eta. Bastante onak jartzen ginen

atzenerako ari zarela, ari zarela.

- Sokasaltoan zer abesten zenuten?

- Sokasaltoan? Sokasaltoan zera asko genuen, baina ez naiz gogoratzen horrela hasiz

gero esaten dira baina, sokasaltoan... ez naiz gogoratzen bat hasteko, baina sokasaltoan

naiz banaka saltatzeko, naiz binaka kantatuz ibiltzen ginen. Hori geroztik hemen umeek

beraiek ere kantatu dituzte. Momentu honetan ez naiz akordatzen. Hastea, hasiz gero

esaten dira, baina...

Zi010

- Jolasean ibiltzen zineten umeak zinetenean?

- Jolasean? Bai, ibiltzen ginen jolasean. Txorro-morroketan eta, pilotan eta… horrela

ibiltzen ginen.

- Nola da txorro-morroketan?

- Horrela, honetara jarri, koska batean horrela sailean eta “txorro morro piko tallo ke”

esan, “maria subiré”, jiup! Salto egin eta gainera igo eta gero “txorro morro piko tallo

ke” eta horietan zein jartzen zenuen horrela asmatzen baldin bazenuen zu azpira eta

bestea gainera, besteak saltatzera joaten ziren. Eta horretan eta pilotan eta horrelaxe ibili

ahal zen bezala. Gero piririkan-eta, piririka ere barruan horrela izaten zen, uztail bat

borobila hari alanbrea bilatu eta txirrrrrr. Orain bezalako karreterak izan balira! Bide

zidorrean ibili behar txirrr eta aber zeinek denbora gehiagoan eraman eta horrela ibiltzen

ginen.

- Egunero ibiltzen zineten jolasean?

- Bai, eta tiragomarekin!

- Eta nola egiten zenituzten tiragomak?

- Gomak ekartzen zituzten, nonbait ere goma puskak bilatzen zituzten eta guraizearekin

moztu tiretan eta kakora lotu, atzera, hemen jarri harria eta tira! Txerria ere umearekin

eta txerrikumeari ere kontu egin behar amarekin kanpoan eta tiragomarekin txerri amari,

120

orduan sagarretara eta joaten ziren eta dale tiragomarekin txerriari muturrera-eta.

Horrela ibiltzen ginen.

Eliza

Zi002

- Apaiza zorrotza zen?

-Apaiza, gorrotokoak ziren apaizak, boo gaiztoak. Apaizak gaiztoak ziren.

- Zer egiten zuen, bada?

- Apaizek? Jo egiten zuten burutik behera, zera luze batzuk baziren hemendik nora? Hor

terrazan zeratzerainoko zera luzero bat bazen egur batzuk arin-arinak izaten ziren, arin-

arinak. Zerak, zirti-zarta dotrina ere ez zekienari eta zera burutik behera. Behera jaisten

ginen aulkiaren azpira. Horrelako apaizak ziren orduan.

- Eta jaietan elizara joan beharko zenuten?

- Bai beharko! Gure amaren ondoan. Komunioa hartzera eta horrela. Eta behin bagoaz

komunioa egitera kongregaziora eta anaia eta biok elkar jo genuen, jaisten ginen lastoari

su eman eta argiarekin eta ez dela ondo ikusten ordun, horrela goazenean elkar jota

botan genuen ordun gure ama, gure amak esan “elizara ez naiz joango gehiago, zera

orain bota dut odol pila sudurretik ”.

- Ba hari, hari gustatzen zitzaion elizara joatea, bai, elizara. Eta gero izaten zen garia

bedeinkatzeko garaia izaten zen.

- Noiz izaten zen?

- Hori izaten zen bada, uztaila, abuztua. Bada hor izaten zen eta etortzen ziren apaizak

garia bedeinkatzera eta gure ama hori zain egoten zen, hartu oilaskoa edo arrautzak

dozena bat arrautza edo oilasko bat edo beste eta esan nion behin “apaiz horrek elizara

joaten garenean jo egiten gaitu eta zu oilaskoa eta arrautzak ematen? Etxerako ere ez

dira txarrak!” esaten nion nik, baina haren gogoa hura zen, apaizari ondo egitea, baina

guri ez ziguten apaizek ondo egiten. Ez gintuzten batere jo behar baina begira denak

121

bankupean sartuta, bat ateratzen haste zenean elizatik, denak elkarren atzetik. Guk

ematen genuen korrika apustua, ez gintuzten harrapatzen.

Zi003

- Orduan elizak indar handia edukiko zuen, ez?

- Bai, izugarria, izugarria! Ez dakit ona ala txarra, baina handia. Orduan dena bekatua

zen. Musu ematea ere bekatua zen orduan.

- Joaten zineten mezatara?

- Bai, mezatara eta jai arratsaldean bezperara, bezperak izaten ziren. Denetara! Festa

baino lehenago hara!

- Meza erdaraz izaten zen?

- Latina, latina. Latina izaten zen.

- Eta zorrotzak ziren apaizak?

- Zer esango dizut, nik ez dakit. Ni Don Juan hura gogoratzen naiz eta apaizak orduan

ondo bizi ziren, e! Bueno! Etxeko erregalurik hoberenak apaizarentzako, txerria

hiltzean-eta... Gero erregenetan-eta ofrenda izaten zen, gure amonak beti eramaten

zituen, etxean ahitzen baziren ere, sagarrak, errege sagarrak, zestoka biltzen zuten. Hori

erregeen egunekoa.

- Eta gainontzean pertsona bat etxean hiltzen zenean ere, bada, zera handia zuen elizak.

Bi urtetan egiten zen ofrenda bat: aurreneko urtean opila eta ez dakit zenbat diru izaten

zen urte betean eta bigarren urtean, gutxixeago, baina bi urtetan, e! Bi urtetan ematen

zen. Eta gero ni gogoratzen naiz bat hiltzen zenean gainera elizari erregalua egiten

zitzaion. Ni gogoratzen naiz gureak egindakoa, liburu bat, aitona hil zenean eta gero

amona hil zenean uste dut zuela puia edo... Kaliza! Elizari bai,bai bai, zera handia zuen

orduan.

- Eta nola egiten ziren hiletak?

- Hiletak? Pues, orduan igual izaten ziren, zenbat senide ziren, pues, hainbeste apaiz.

Zenbat seme-alaba ziren, hainbeste apaiz. Eta bakoitzak apaiza pagatu behar zuen.

122

- Eta sepulturak jartze ziren?

- Sepulturak ni ez naiz gogoratzen. Buen,o atzenekoetarako gauza horiek borratu ziren,

baina elizan zituen bakoitzak bere sepulturak eta esaten zen lehengoak han, sepultura

hartan zeudela. Bakoitzak bere aulkiak bere sepulturan zuen. Gero aulkiak kendu ziren,

bankuak sartu ziren, baina nik ez dakit gauza horiek nola izango ziren.

- Eta gaubeila egiten zen?

- Gaubeila bai! gaubeila edo auzokoak edo... egiten zen.

- Esplikatu zer den.

- Bada, gaubeila gorputza, pues, arratsaldean hiltzen bada gauean arrosarioa izaten zen.

Eta arrosarioa orduan esaten zen, hamabost misteriokoa errezatzen zen. Eta jeneralean

herrian izaten ziren pertsona ezagunak hori errezatzen zutenak, hemengo amona asko

ibili zen etxez etxe. Eta gero arrosarioa errezatzean, bada, zerak partitzen ziren, gailetak

eta ardoa edo... baina etxea-bete jende izaten zen, e! Jendea biltzen zen. Ez dakit

arrosarioagatik edo kuriositateagatik.

- Edo jatekoagatik?

- Jatekoraino ez dakit, ikusmira eta... eta orain horiek denak kenduak daude eta alde

batera hobeto, pentsatzen dut nik.

- Eta nola janzten zineten entierroetan?

- Erabat beltz.

- Eta buruan?

- Beti mantila izaten genuen, gerotxoan ere, e! Hemen ezkondu eta gero ere, mantila

elizarako.

- Eta denek berdina?

- Ez, bakoitzak nahi zuena izaten zen, baina beltza. Bai, gero lutoko garaian izaten zen

tula bezala, itxia, lutoko garaian itxia.

123

- Baina beltzez elizan zinen garaian edo bestela ere bai?

- Bada, gainontzean ere asko orduan arropa hondatzen zen. Urte betean ia erabat beltza

eta gero bigarren urtean zer edo zer arintzen zenuen pixka bat, baina askorik ez. Bi

urtetan eramaten zen lutoa, gurasoena behintzat, eta senide izanez gero ere bai.

- Eta San Joan sua egiten zenuten?

- San Joan sua bai, beti!

- Eta zergatik egiten da?

- Hori esaten zen, pues, pizti gaiztoak-eta usatzeko urteko zeretik.

- Eta zer erretzen zen?

- Pues, sasiak eta horrela, bazterrak eta ebakitzen hasi ginen, sasiak eta ebaki eta gero

traste zaharren bat baldin bazen edo, horrelakoak.

- Eta gero San Joan egunean gure aitak beti orduan, erramu egunean, erramua

bedeinkatzen zuen. Santa Cruz egunean elorriak bedeinkatzen ziren eta gero San Joan

egunean, ordurako gurutzeak-eta eginda edukitzen zituen gure aitak erramuarekin atean

jartzeko.

- Eta zertako jartzen ziren gurutzeak?

- Ohitura hori zen. Eta zera ere bai, eguzki-lorea ere. Larraulen baziren. Urtero jartzen

zuen hark eguzki-lorea.

- Baina San Joan egunean lizarra eta laharra jartzen zituen, ebaki bat egin, erramuan

zotza bat sartu eta ate guztietan jartzen zituen; etxeko ateetan.

- Eta aste santuetan?.

- Aste santuetan elizatik atera gabe.

- Via Cruzis-a egiten zen?

- Bai, beno. Elizan bertan egite zen e, orduan ez zen kanpora zergatik Larraulen,

Zizurkilen bai baina han ez. Eta aste santua izaten zen orduan ez pilotan jostatzerik, ez

kartetan eta eskopetak ere buruz behera jarrita egoten ziren pasa arte. Eta behin ostegun

124

santu egunean, jauna preso sartzen zutenetik pazko egunera arte, jolasik ere ez. Horrela

ziren orduan.

Zi004

- Elizak garai hartan botere handia izango zuen ezta?

- Bai, asko orduan indarra elizak. Orduan apaizek asko agintzen zuten. Jaietan eta

eguraldi txarra baldin bazen eta askotan udara txarrak eta egokitzen ziren eta jaiegun

batean edo eguraldi ona baldin bazen artoak egiteko garaian eta jaiean ez zen libre

izaten baina apaizari eskatu permisoa eta hark permisoa ematen baldin bazuen orduan

egin. Batzuei ematen zien eta besteei, apaizak ere propina emanez gero ederki ematen

zuen, zestoa beteta joan behar.

- Eta bedeinkatu ere egingo zituen apaizak gauzak ez? Baratzeak eta...

- Orduan bai. Orduan dena bedeinkatzen zen orduan, terrenoak eta. Gauzak kanbiatu

dira ederki.

- Santa Kruz egunean erramiletea16

eramate genuen ermitara gurutzearekin egindakoa,

elorriari gurutzeak egin erronboarekin eta erramiletea eta han bedeinkatu eta gero

terrenoetan sartu.

- Emazteak: eta gero berrogei kredo errezatzen ziren. Hemen eliza handitik, orain

etxebizitzak edo ez dakit zer dauden eginak, zaldiak eta dauden horretatik gora joan eta

ermita txiki bat, orain zera dagoela egina uste dut edo konstrukzioren bat edo...

- Asentzioetan, Asentzio egunean izaten zen berrogei kredo.

- Emazteak: berrogei kredo.

- Haiek errezatuz gurutzeak sartu terrenoetan eta labore hobea edukitzeagatik.

-Eta San Joanetan zer egiten zenuten?

- Sua izaten zen, San Joan bezperan.

- Emazteak: ez dakit orduan ere ez ote zen elizara eramaten erramua iluntzeko

zortzietan.

- Eta suaren inguruan dantza edo kantatu egiten zenuten?

- Ez genuen, kanturik ez genuen egiten San Joanetan.

16

Agian gazt. „ramillete‟, „lore sorta‟

125

- Emazteak: hori akaso herrian egiten dute apaizek eta, bedeinkatu egiten da bakarrik

egun horretan eta segun non, hemen Tolosan ikusten dira telebistan saltoka eta, hemen

ez.

- Eta San Joanetan, sua zergatik pizten zen?

-Orain ere izaten dugu, urtero pizten dugu, laharra bildu eta. Herriko plazan ere su

handia egiten zen orduan. Umeei ekarrarazi batetik eta bestetik, gu eskolan ibiltzen

ginenean han ibiltzen ginen batetik eta bestetik lahar garraio17

, plazan su handia egiten

zen orduan.

Zi009

- Ospatzen zenituzten San Joanak?

- San Joanak bai, sua egiteko? Bai askok.

- Eta noiz izate zen?

- Hilaren hogeita hiruan, o no, hogeita laua, hogeita bosta da San Joan18

, hogeita lauan.

Eta gaur pizten da pixka bat, nola esango dizut nik, zenbat bada, bakoitzak pixka bat

hemen horrela. Baina orain zuri atenditu dizun seme horrek, hori jaio zenean zen hemen

nire ahizpa, hark atera kanpora eta harrituta geratu zen, han ere bai Oiartzunen, baina

hemen ere bai, harrituta zenbaterainoko enpeinuarekin zenbat su egiten zen. Begira jarri

eta hemendik ikusten da Alkiza, Asteasu, Alkiza, Larraul, horrela bistan geratzen dira

eta gora joaten bazara herri asko eta herri denetan ikusten zen sua erabat. Gaur ere

pizten da baina ez da kanpaiarekin eta horrela zera egiten. Herrian bertan dantzatuz eta

pixka bat zera egiten dute eta guk beti segitu diogu eta beti segitzen diogu eta sua al den

handiena egiten dugu eta batzuk hemen hola badaude, baina beste batzuk horrela juxtu-

juxtu legea.

- Eta sua pizten zenean zer egiten zen, dantzatu edo zer edo zer?

- Hemen ez. Herrian. Herrian orain ere bai, kantatu eta dantzatu uste dut egiten dutela,

baina hemen ez.

17

Lahar garraio (?) 18

[sic] ekainaren 24an da San Juan, 23an pizten da sua.

126

- Zergatik piztu behar da sua, badakizu?

- Bada gu Oiartzunen, eta hemen ere ibili izan ziren, bedeinkazioa emateko. Artoak eta

hobeak izateko, pues, hartu sua eta belazez belaze ibiltzen ginen. Eta hori izaten zen

beste ohitura bat, ohitura zaharrak jakin nahi badituzu, santa kruz egunarekin. Irailaren

hamalauen izaten da, ordun egiten zen elorriak, elorria mendian badakizu nola egoten

den elorria, arantzadun hori, horietakoekin horrela sortak egin, hau moztu tamaina

honetan eta gero muturrean beste ziri bat zuritu eta gurutzea egin. Sorta batean lotu eta

joaten zinen santa kruz egunean, herritik atera eta hor goian nola dago goian mendi

kaskoan santa kruz, orain etxea jarria dago, etxea-edo bizitzen daude, baina han zen

kapila bat uste dut bertan egon behar duela etxe haren barrenean, eta hara joaten zen

apaiza eta han bedeinkatzen zituen eta gero Salbatore egunarekin ba belaze bakoitzean

haietako bat sartzen zen kosetxa ona izateko eta beste batzuk jartzen zituzten atean ere

bai. Horiek dira lehengo, lehengo ohitura zaharrak. Oraindik ere badaude etxeak

gurutzea horrela zeretan edukitzen dutenak, ate sarreretan. Horiek dira denak ohitura

zaharrak. Lehengoak. Denak bukatzen ari dira.

- Ea beste ohituraren bat edo, gaur adibidez, San Blasetan. Gaur San Blas, zer edo

zer berezia egiten da?

- Ez, bueno San Blas egunarekin egiten da gauzak, jan gauzak bedeinkatu. Eta hemen

orain segitzen du. Atzo Kandelerio eta gaur San Blas, ez zineten gogoratzen?

Kandelerio atzo.

- Bai bai, hau zer den badakizu [San Blas bezperan jartzen den lepokoa

erakutsiz]?

- Ba kandelak eta lehengo jaian esan zigun apaizak, esan zion beste batek esan zion nola

ohitura zuen eta, kandelak eta gero eramango duzu ba gatza eta gaileta batzuk edo

pastak edo etxean zuk nahi duzunetik beste poltsa batean eta zuk eta jaian bedeinkatuko

ditu eta gero hura partitu. Eta bestea izaten zen hemen san joanetan.

- Eta kandelak zertarako bedeinkatzen ziren?

- Eta orain ere zertarako bedeinkatzen dira? Pues zuk baldin baduzu apuru bat fedea

baldin baduzu edo sinismena baldin baduzu, pues kandela hura pizten duzu. Zuk nahi

duzun pertsona sendatu edo ondo atera edo ondo zera egiteko. Hori nik ere orain

segitzen dut, nik orain ere badauzkat hemen kandela luzeak, luzeak badauzkat eta orain

127

ya gorria gehiago eramaten da, motx hori, jartzeko ere errazagoa da, komodoagoa da eta

dena da. Baina beti eta beti hemen zergatik denbora batean, orain bestelako zerean

egiten da baina norbait hiltzen zenean jauna ekarri behar zenean, lehenago ez zen bezala

lehenago, orain errazago etortzen dira eta errazago egiten dituzte, baina ordun egiten

zen aldare txiki bat jarri eta bi kandela piztu. Orduan kandela pizteko beti bedeinkatuta.

Eta horiek dira horretarako, bedeinkatu eta zu Lurdesera joatean ekartzen duzun bezala

bedeinkatua, horrek19

eztarriko minarengatik, pues horiek ere dira zuk, zera, buruan

eskaeraren bat egin behar baduzu ba kandela pizten duzu, bedeinkatuta.

- Eta gero, kandelak bedeinkatu eta gero, ez zenuten, bada, herritarrak bildu eta

herrian zehar kantatzen? Bizkaian egiten da.

- A ez, hemen ez. Hemen zen ohitura, argi hobeak esaten zitzaion hil ondorenean

ondoko jaia izaten zen argi hobeak hemen ohitura. Eta bakoitzak eramaten genuen

kandela bat, apaizak haiek jartzen zituen eta haiek ofrenda bat bezala egiten zen, hori

bai ezagutu dut, hori jada utzita dago. Baina San Joanetakoa polita zen San Joanetako,

San Joan eguneko lore sorta eta Oiartzunen eramaten zen, San Joango kapila dago han

eta artoa. Arto bat oso osorik hartu bere zain eta guzti, zainak pixka bat txukundu eta

hostoetan eta denetan loreak eta apaindu, gero baldin bazenuen perilak izaten dira, San

Joan perilak20

, San Joan sagarrak izaten dira, gereziak ere bai, haiekin denekin ondoen

apartatu eta San Joan dena adornatua zen Oiartzunen kapila. Eta hemen zen, berriz,

ohitura lore sorta bat eta hemen, Urkamendi esaten dien honetan, ateratzen dira eta beste

leku batzuetan ere bai, lore zuri bat San Joanetakoa esaten zaiona eta hura jartzen zen

buru, hura aurrena, bueltan nahi zenuen lorea jarri eta gero gerezi batzuk igual. San Joan

egunarekin hori izaten zen, ohitura hori. Hemen hori ere bukatu da. Bakoitzak bere

herriko ohiturak dira.

19

Gorago esan den San Blasetako lepokoa

20

Udare txiki batzuk

128

Zi015

- Elizak indar handia zeukan garai hartan?

- Bai, zera zen, oso indartsu. Dena pekatua zen, baina ez ziren, ez ziren dena enteratzen,

e.

- Zertaz ez ziren enteratzen adibidez?

-Zera! Beak jakin behar ez zuen gauzak.

- Eta pekaturen bat eginez gero zer egin behar izaten zen?

- Bada, apaizari esan.

- Konfesatzera joan ezta?

- Bai, baina hori disko raiatua bezala izaten zen, intentzio onik gabe beti.

- Eta adibidez zuk bandan jo zenuela, soka dantzan ibiltzne zirenean edo parejak

dantza egiten zutenean, agarratua bazeukaten dantzatzerik edo painoloakin

ibiltzen ziren?

- Bai, painoloarekin ta eskuarekin ere bai.

- Ta agarratua bai?

- Bai.

- Apaizak uzte zizuen?

- Ai apaizak! Esaten ziguen ez ibiltzeko baina… batez!

129

Festak

Zi003

- Hemen inguruko herrietako festetara ere joango zineten?

- Inguruko festetara? Festa ederra zegoen etxean! Ez ez. Ezta inora ere. Behin edo

herrira edo bertsolariak ikustera. Eta hori gerotxoan e, seme-alabak hazi eta gero e!

Bestela, ez zegoen joaterik! Ez.

- Eta Erniora eta Zelatunera?

- Erniora, pues, ezkondu ginen urtean, gehiago ez, gehiago ez.

- Eta Zelatuneko erromeriara ezta?

- Ez, behin ezkondu ginenez gero akabo!

- Eta aurretik ezta?

- Aurretik bai! Aurretik urtero joaten ginen Erniora, urtero. Eta gero Erniora eta beti

bidaiaren bat Zelatunera igual.

- Eta zer egoten zen?

- Trikitixa, bai.

- Eta noiz joaten zineten etxera?

- Etxera? Iluntzerako, bai. Abe Mariak badakizue zer diren? Kanpaiak nola jotzen

dituen?

- Nola jotzen zituzten?

- Bueno, ez dakit zenbat kanpai jotzen dituzten, baina ilunbistan jotzen dituzte. Eta

haiek asterako ahal baldin bazen etxean, bestela korri bidean e! Ilunabarrerako etxera.

- Udaran eta neguan berdin izaten zen?

- Ez, ilunak ibiltzen zuen hori, bai, iluna, neguan goizago jotzen zituzten. Udaran ez

dakit, bada, ilunbistarako zera izaten zen. Orain Asteasun normalean ordu batean jotzen

130

dituzte e, zazpiak aldean uste dut jotzen dituztela, baina orduan, bada, zer, esaten dizut,

bada, orduan festarik ez zegoen.

- Eta Larrauleko festak noiz ziren?

- San Bartolometan. Bueno, bitan izaten dira: San Esteban eta San Bartolome. San

Esteban elizan zera da eta orduan egunen batean festa izaten zen eta gero San

Bartolome.

- Eta zer egote zen?

- Ttunttuna normalean. Asteasuko ttunttuna, ttunttun jotzaileak ziren orduan. Ttunttuna,

txistua eta danborra badakizu, eta harexek izaten ziren. Eta gero bertsolariren bat izaten

bazen, orduan Hondartza Batista21

eta baziren, horrela orain bezala ikasitakoak ez baina,

bertsolariren bat izaten bazen, gainontzean. Gero oilasko biltzea ere egiten zuten eta

dantza soka-eta.

- Zer da oilasko biltzea?

- Oilasko biltzen orain ere hemen ibiltzen dira, bada, horrela.

- Eta zer egiten da?

- Horiek gero oilaskoak hil egiten zituzten, hemen hiltzen dituzten bezalaxe. Bueno, nik

ez ditut ikusi hemen, baina kaxa batean sartuta zeratzen dituzte, ezta?

- Eta zer ibiltzen dira, baserriz baserri?

- Bai baserririk baserri eta gero dantza soka izaten zen.

- Eta hori zer da?

- Dantza soka, dantza. Mutilek dantzatzen zuten eta mutilak neska eramaten zuen,

errenkadan sartzen zituzten denak.

- Eta eskutik helduta?

- Paineluarekin.

21

Asteasuko bertsolaria

131

Zi004

- Eta noiz izaten ziren Zizurkilgo festak?

- Abuztuan, orain bezala.

- Emazteak: orain lehenago hasteh da, bezperan hasten da jeneralean, hamalauan.

- Hilaren hamabosta izaten da, bezperan hasi egite dira orain. Orduan ez zen hasten

bezperan ezer ere.

- Eta zer egoten zen festetan?

- Anbiente handia izaten zen oso festetan hemen, kanpotik jendea izugarri etortzen zen.

Hor kale inguruko belaze horiek denak paperez beteta geratzen ziren ondorenean.

Jendea bokadiloarekin etortzen zen, janarekin kanpotik eta. Jendeak joera izugarria zuen

hona festetan, festetan orduan asko etortzen zen jendea.

- Eta zer egiten zen festetan? Harri-jasotzaileak eta egoten ziren?

- Keba! Ez zen ezer izaten horrelakorik orduan, pilota eta partidu batzuk jartzen zituzten

pilotan eta, gainontzean ikusmira gutxi.

- Musika egoten zen?

- Musika bai, orkestrina edo zer edo zer.

- Eta idi probak?

-Ez zen orduan plazarik eta ezer ere eta idi probarik ez zen izaten.

- Eta gero etxerako bueltan mutilek laguntzen zenien neskei?

- Batzuetan joaten ginen. Hamabietan bukatu bai soinua eta etxera denak. Aguazilak

bidaltzen zituen denak kaletik, fuera. Gogorra zen orduan aguazila hemen.

Zi009

- Hemen zen polita Ernioko egunetan, ez orain bezala kotxean-eta joanda, soinua eta

zera hartu eta kaletik hasi eta Ernio bertaraino. Hori zen politena hor zerean ibiltzeko.

Gaur joaten dira denak autobusean edo kotxeetan joaten badira Iturriotzetik gora. Baina

orduan ez, orduan zen bertatik, erromeria bertatik egiten zen.

132

Zi010

- Zizurkilgo festak garai hartan nolakoak ziren?

- Ttunttuna eta soinua, eskuetako soinua. Gainontzean, mozkorra ugari, zerbeza edo

ardoa edo jendeak edaten zuen. Plazan builaka eta ttunttuna eta soinua, eskuetako

soinua jo eta festak haiek izaten ziren. Ez zen orain bezala korrikarik eta horrelakorik.

- Eta beste herrietako festetara joaten zineten?

- Be! Asteasura eta Villabonara eta horrela. Bertako herriren batera edo bitara,

gainontzean orduan ezer ez zegoen, hoberena bizikleta zen eta bizikleta zeinek zuen?

Orduko mutil koxkorretan bizikletak dozena erdi bat ere ez herri guztian. Bizikleta

zutenak joaten ziren pixka bat, baina ez zuena oinez joan behar.

Zi013

- Giro ona egoten zen Zizurkilgo festetan?

- Garai hartan bai, guretzako behar genuena. Gu ez ginen inora ateratzen eta, etxetik

plazaraino joaten baginen eta. Filarmonika bat edo zer edo zer izaten zen eta han

dantzatu eta baltsean dantzatzen ez ziguten uzten eta hantxe.

- Ez zuten uzten baltsean egiten?

- Kongregaziotik bota egiten gintuzten eta, ez zen oraingo konturik orduan izaten.

- Baina mutilak neska-laguntzen ibiliko ziren ezta?

- Bai! iluntzean zera, zalaparta galantak! Iluntzean etxera abiatzean dozena bat igual

atzetik.

- Senarra: neskak orduan izaten zuten aukera, orduan. Mutilek bai kalabaza galantak.

- Jenio ederrean jartzen gintuzten behintzat.

133

Gerra eta gerra ondorena

Zi002

- Gerra zegoen orduan eta orduan geunden gerra erdi erdian zeratzen ari ginen, leiho

guztiak eta dena artilearekin itxita eta denak tiroka zeuden batetik eta bestetik, goitik eta

behetik eta han geunden erdi erdian larri-larri noiz akabatuko gintuzten.

- Egoera txarra egon zen Errezilen gerra garaian?

- Bai, oso, gogorra.

-Jendearen artean hartu-eman txarra egon zen?

- Bueno, soldaduei jana ekarri behar izaten zitzaien, arrautzak eta dena bilduta ekarri

etxera eta denei eman egin behar, esnea eta etxean zen guztia, patata baldin bazenuen,

patata. Garai hartan egiten zen patata beltza, orain ez da ikusten. Patata beltza egiten zen

eta ganbara handia zen dena bete betean, zera altura emanda patata-eta. Handik egiten

zituzten erosi eta frijitu eta dena mendietara eraman eta dena egiten zuten.

- Eta zer jaten zenuten?

- Guk? Etxekoa. Zera, etxean zegoenetik, babarruna eta patata eta horrela.

- Eta gosaltzeko?

- Taloa eta, talo eta esnea eta horrela. Taloa eta esnea zen orduan gauza oso ona eta

herrian ematen zuten ogi koskorra, baina zakurrak ere jango ez zuena eta usai batekin

gainera. Ez dakit zeinekin egiten zuten. Eta haiek jaten zituzten txerriek, zakurrek ere ez

zuten jaten. Bada txerriak jaten zituen.

- Gerra! Ez nuke ikusi nahi berriz! Hura gogorra zen. Hara eramaten zituzten e.

[semeak zerbait esan dio]

- Bai, kontserbako gauza dena mahaiaren gainean uzten zituzten

- Soldaduek?

- Bai, baserritik jana eramateagatik, haiek zeukaten gosea ikaragarri, gosea. Eta esnea

eta arrautzak eta harrapatzen zituztenak, taloa eta esnea igual, dena, denetik. Gure amak

emango zien denetik. Behiak ere edukitzen genituen, lau edo bost edo egoten ziren eta

134

dena jezten ez direnak eta esne guztiak eramaten zituzten airean eta esnea ere ibiltzen

zen goian ere bai hor goian ere bai. Bi etxe dira goien eta behean eta bietatik. Eta goian

zeuden, bada, zer esango dut, izango zituen hamabost bat urte edo gehiago izango

zituen, hiru solterona bazeuden, joaten ziren arrautzak eta etxeetan biltzera, baserrietan

biltzera haiek joaten ziren. Gero dena bildu eta haiei emateko, eta horrela. Horrela pasa

zen. Eta ba al dakizu, gero atzenean asto handi bat geneukan eta aurrena nahi zuten, aita

hil nahi zuten, gure aita. Eta gure aitaren lagun bat zebilen hantxe, zera, gerran zebilen,

eta hark “ez, hori nire laguna duk, laguna da eta horri ezta zeratu eta” gero haren tokian

astoa akatu zuten bala sartuta. Astoa zen asto handi bat, ederra genuen astoa eta hura hil

zuten aitaren tokian. Begira orduan ere zer nolakoak ziren e! Nolakoak ziren e! Gerra ez

nuke ikusi nahi ezta ezer ere e! Dena hiltzea besterik ez, besterik ez. Laguntzeko

konturik ez. Hori da tristea. Eta orain ere postura hori da kanpoan behintzat. Ez dadila

hona ailegatu horrelako gauzarik.

- Eta behin gerra bukatu zenean, gosea pasa zenuten?

- Ez, gerra bukatu zenean, Frankok errazionamendua jarri zuen. Errazionamendua jarri

zuen eta orduan lau lagun ziren tokian gauza gutxi zen eta gu hamabi ginen eta guri

zakukada handiak etortzen zitzaizkigun: arroza, lenteja, babarruna... zera, babarruna

etxean. Eta garbantzuak eta horiek denak ekartzen zituzten, olioa, azukrea beltza, azukre

beltza zen orduan, eta hori dena ekartzen zituzten. Baina denetik asko.

Zi003

- Gogorra izan zen Larraulen gerra?

- Bai, nahikoa, bueno pasa egin zen han, baina izan ziren momentu batzuk bai. Orain

gurutzea badago han Murgil esaten dien mendi batean, han gero ziren parapetoak eta,

handik egon ziren. Eta jai bat behintzat izan zen, puff! Izugarrizko tiroteoa. Asteasutik

gora zihoazela eta, baina ekibokazio bat izan zutela uste dut batzuk goitik eta besteak

behetik, denak alde bateko zerak. Eta gero beste batean gogoratzen naiz Alkizatik

zetozela bandera zuriarekin gainera, Pasaiakoak eta ziren hiru mutil edo ez dakit lau

ziren eta bat Larraulgo zelaian bota zuten, han hil zuten eta bestea Asteasura jaitsi eta

Asteasun hil zuten. Eta soroan sartu zituzten e! Soroan! Bertan sartu zuen Larraulgoa

ere eta Asteasukoa ere hor sartu zutela uste dut, gero atera zituzten, baina. Gainontzean,

bada, izan ziren gero Santa Mainatik, Santa Mainan egon ziren eta Santa Mainatik

135

kanoinazoak baziren baserriak teilatuak eta puskatutakoak. Gainontzean bela pasa zen

hura.

- Eta gerra bukatu zenean, egoera hobetu egin zen edo txarra izaten jarraitu zuen?

- Orduan dena gosea! Baserrian goserik ez genuen pasa e, baina izan zen epoka, gauzak

entregatu egin behar ziren. Babarruna kantitate bat eman behar zenien, arrautzak eman

behar zenien, patatak ere bai… kupo bat entregatu egin behar zen eta gero

errazionamendua jasotzeko kartila izaten zen. Pues, ilean edo honenbeste olio edo

azukre edo... errazionamendua izaten zen. Eta ni gogoratzen naiz etxerako babarrun

onak entregatu eta beste baserri batetik gogoratzen naiz ajatua nola apartatzen da txarra?

Hura eman eta hura etxean jateko. Eta aste guztian, nik askotan umeei esaten diet, aste

guztian babarruna, aste guztian babarruna eta eguerdian sobratzen bazen gauean. Eta

gauean, normalean, kazuelakada patata, hori baserrian e!

- Eta goizetan?

- Goizean esnea etxean bagenuen eta huraxe! Gainontzean arroza urarekin egosi, oliorik

ez zen izaten, gatza emanda. Arroza zen arte, hura ere errazioan zen eta. Bai, dena

horrela. Artoa egiten zen eta gero irina alkanzatzeko ere komeriak, nire ahizpak gauak

pasa zituen Alkizako errota zahar batean. Artoa utzita joaten bazinen irinik gabe

geratzen zinen jendea zain egoten zen eta. Eta egin arte, zakua eman eta irina egin arte,

bertan egon. Horrela zen dena.

Zi005

- Gerra garaian ez zinen bizi, baina lehen kontu batzuk kontatu dituzu.

- Nik gure aita zenari aditu izan nion eskopeta ez ziela ere kendu. Oso eskopeta ona

zuen. “Eta zer egin zenion, bada?” gu beti galdezka eta galdezka eta ez zuen nahi izaten.

Egun batean esan zidan orduan etxeetan ere horrela dena argizaria emanda izaten zen

eta ohola zabalak izaten ziren eta horrelako ohol bat altxa eta han gorde omen zuen eta

berriz josi iltzeekin eta etxera etorri zitzaienean bilatzera, baten batek zita izango omen

zuen, jakingo omen zuten bazuela eta aber nora entregatu zuen eta nola zeratu zuen eta

galderak eta. Baina han gordeta salbatu omen zuen eskopeta. Harrapatu izan balie,

bueno! Gutxieneko kartzela bai eta handik aurrera nahi zutena.

136

- Eta garai hartan erbia ere asko izaten omen zen eta amak ez dakit nik zertarako izango

zuen, jendea behintzat etxera etortzeko laguntzera edo garia jotzera, garia jotzeko ere

jendea kanpokoa izaten zen, udaran ez dakit, udaran zen edo neguan, nik ez dakit

zertarako eta orain zer eman behar diet nik horiei eta, “laster ekarriko dugu!” Esaten

zion aitonak eta eskopetarekin joan eta erbi pare bat tiroekin bota eta kazuelan jarri eta

kristoren banketea. Orduan errazagoa izango zen, nonbait ere, erbia harrapatzea. Makina

bider esaten zuen laster ekarriko zituela. Etxean patata egongo zen eta saltsa pixka bat

jarriko zuten kazuelan eta segi. Orain ez dago horrela erbirik-eta harrapatzerik! Orain

lau badaude, ehiztariak hogei bat daude-eta!

- Gure aitona zenak esaten zuen herrian hiltzeko firmatua izan zela bera. Metaren azpian

eskopetak harrapatu omen zituen baten batek, nonbaitetik etorrita nonbait ere gorde

behar eta utzi omen zituen han eta harrapatu egin zizkien. Baina gero egin zen nolabait

ere salbatu. Urkamendi esaten dien horretan, hor omen zen zera bat, sarjentua ere ez,

buru egiten zuena eta anaia bat, erdaraz pixka bat zekiena, eta joan eta hitz egin dio:

“No, aqui no se mata a nadie” esan omen zion. “Estate tranquilo”. Hori gogoratzen naiz,

nola esaten zituen horrelako gauzak.

- Eta zergatik esaten diote mendiari Urkamendi?

- Bada, hor urkatu egingo zituzten baten batzuk. Horixe jarri zienerako Urkamendi,

pentsatzen dut nik, ez? Horregatik izango zen hor, istorio hori. Baina, nik aditu izan dut

apaizak berak izaten zirela. Joaten omen zirenak konfesatzera eta: “Zer egin duzu?” eta

“Bat ere hil al duzu eta hura”. Klaro, bera nik hil edo nik hura hil. Badakizu, gerran

horrela izango da. Horrela da. Eta haiek konfesatu egiten omen zituzten eta gero apaizek

berak esaten omen ziela zerari. Hori aditu izan dut nik. Ez dakit egia edo gezurra, zer

den.

Zi007/008

- Zizurkilen gerra nola bizi zenuten?

-Zi007 Gerra?, bada gerra Zizurkilen oso gutxi sentitu zen, bat ere ez, ez zen tirorik

izan. Esango dizut: hor sartu ziren soldaduak, amabirjina bigarrena, hori da abuztua,

diecisiete de agosto. Hamazazpian sartu ziren soldaduak. Bazetozela, gu umeak ginen

eta festa, festa zen, herriko festak. Eta han geunden soldaduak zirela eta bazetozela eta

137

horrela, etorri ziren alde guztietatik soldaduak azaldu ziren plazara eta han ez zen ezer

izan. Gero han bokadiloak eta jaten.

-Zi008. Eta gure etxera sartu ziren denak. Gure etxea badakizu, Pantxikane, handia eta

gauean jendea, hori builak! eta jendea eskaileretan.

-Zi007. Baina hori zen gauean, egunez sartu ziren, hori zen, eguerdian sartu ziren

Zizurkilera. Bien, baina gero lotarako eta tokirik eta bueno, hori bestea da, baina

eguerdian sartu ziren.

-Zi008. Gu etxean denak haiei jaten ematen. Klaro, nonbait ere jan egin behar!

-Zi007. Goseak soldaduak! Eta etxeetakoak-eta bokadiloak-eta ematen zizkien, eman

zizkien.

-Zi008. Orduan, garai hartan izaten zen, festetarako eta horrela egiten genuen, este,

goluzko ontzi handiak izaten ziren arrautzak karearekin, orain nola konjeladorean

sartzen dira? Orduan karea, karetan, oso ondo kontserbatzen zen. Karea, badakizu zer

den karea? Cal, cal. Bada, han, bueno, festetarako genuen hiru katxarro beteta

soldaduekin bukatu genuen, benga denak hortik.

-Zi007. Goseak etorri ziren. Hor menditik sartu ziren, hemen Amasatik barrena,

Tolosatik, hortik tropa handi bat eta gero hortik joan ziren Aduna aldera. Eta hor izan

zen, tiroteoak eta hor izan ziren.

- Zarate inguruan ibili ziren ez?

-Zi007. Bai, han Adunatik, Zizurkildik ez, Adunatik. Zarate edo Zizurkilen, baina

goien, mendian, gainean, badakizun non dagoen? Bueno, Adunatik horra izan zen

tiroteoa. Hor, hemen, kainoi zahar haietako bat, ordukoa, jarri zuten eta hor ibili ziren,

guk aditzen genuen. Eta hor izan zen.

-Zi008. Fraisoron ere jarri zuten.

-Zi007 Bai, hemen ere enfrentamendu batzuk egon ziren, baina aislatuak, ez zen

horrela... Jarri bai, baina ez zuen funtzionatu. Ez zen izan, hemen izan zen Amasan,

hemen bai izan ziren tiroteoak-eta. Guk aditzen genituen denak. Eta gero hemen

Adunan, Adunatik, hor denbora dezente pasa zuten. Zizurkildik Adunara joan zen tropa.

- Frankoren aldekoak edo kontrakoak?

-Zi007. Frankoren aldekoak, hartu zituztenak eta soldaduak Nafarrak zirela esaten

zuten, nik ez dakit nongoak ziren. Goseak etorri ziren, behintzat! Bokadiloak, jendeak

bokadiloak ematen zizkien etxetik ekarrita eta, honenetik, eta denak, edozeinek. Eta

138

haiek janda gustura. Ez dakit zenbat denbora bizituko ziren edo zer egingo zuten. Gero

hortik, joan zen, gurutzatu zuten eta Aduna eta hortik, gero hor kosta zitzaien pixka bat,

tiroteoa egon zen bastante egunetan eta gero jada, desaparecido.

-Zi008. Baina hemen hildakorik eta ez zen izan.

-Zi007. Ez, hildakorik ez. Gero izan ziren bestalde heriotzak, izan ziren, baina gerran,

horrela enfrentamenduan ez dut uste. Hemen ez zen tirorik izan bat ere, Villabonan ez

eta Zizurkilen ez. Tolosan edo horrela.

- Tolosan egon zen?

-Zi007. Bai, hor izan ziren, hor e…

-Zi008. Tiroak eta bai? Izan ziren?

-Zi007. Bai, bai, bai, izan ziren. Hemen, Amasa mendian, hor ere bai, hor egon zen

frentea hor egon zen, nolabait ere, ez dakit nola esan. Hor badago Tolosan zera ere, hor

koronel bat edo hil zuten fuerte xamarra, bai, Frankoren aldekoa. Hor sarreran, hor

sartzera troparekin doala hor garbitu zuten.

- Eta Zizurkildik jende asko joan zen gerrara?

-Zi007. Bai, bai batzuk boluntario ere baziren, hobeto pasatzen zela, badakizu, eta gero

beste batzuk obligatuta. Nahi zuenak joan, libre zuen. Eta gero kintoa deitzen hasi ziren.

- Zer da hori?

-Zi007. Kintoa deitzen zitzaion, soldaduak edadekoak behar zuk. Eta horrela joan ziren

asko, nire etxetik ere bi joan ziren, bi osaba.

-Zi008. Hogei urte, hogeita bat urte kunplitzean, kintos esaten zen. Horrela esaten da,

kintoa zergatik esaten zaion?

-Zi007. Hogeita bat urterekin soldadu joaten zen, kintoa, oso gaztea ez, kinto. Eta hori

zen asuntoa. Gerran asko ibili ziren jendea herrikoak eta hil ere bai, bi aldeetatik. Baina

hemen ez, hori jada Teruel aldean eta bueno, hemen ez zen horrela, Bilbao aldean eta

gehiago izan zen askoz ere, hemen gutxiago.

139

- Abioiak-eta pasatzen ikusi zenituzten?

-Zi007. Bai, asko, egunero! Baziren bi aldeetakoak. Kristoren metrailadorea soinuarekin

eta, aditzen genuen guk.

-Zi008. “De kaza” eta aritzen ginen, hau badoa “de kaza”.

-Zi007. Bere izenak ere bazituzten, abioiak bazituzten izenak orduan, baina ahaztua

nago orain. Beti bat bazen, gorriak esaten zitzaion, gorriak eta Frankoren aldekoak, bi.

Eta bat, kaza edo, gorrien aldekoa zen eta “hemen duk orain ere, hemen duk!” Umeak

badakizu, festa bezala.

- Eta nola jakiten zenuten zein aldetako...

-Zi007. Baina, baziren, antzematen zitzaion edo esaten zigutelako zaharragoek edo bai.

- Eta arropa diferentea erabiltzen zuten.

-Zi007. Soldaduek? Bada, nik soldaduak gerra denboran haiek bakarrik ikusi nituen.

Gero horrela permisoarekin etortzen zirenak eta horrelako bakar batzuk, ez? Herrian.

Baina soldadu jantzitakoak Zizurkilen sartu ziren haiek, tropa haiek denak militar

jantziak, denak. Besteak ez dakit nola ibiltzen ziren. haiek ziren Frankoren aldekoak,

hemen Nafarrak zirela esaten zuten, hor, hemen jeneral bat Frankorena zeratu baitzen,

Nafarroako zein zen hura? Eta kuartel horko soldaduak zirela esan zuten horiek, hemen

sartu zirenak Zizurkilen. Entenditzen duzu?

- Eta gero gerra bukatu zenean, egoera asko kanbiatu zen?

-Zi007. Aurrena bizimodua txarra, errazionamendua izan zen. Alpiste gutxi, diru gutxi,

dena gutxi. Gero errazionamenduak jarri zituzten, almazenak-eta jarri zituzten

errazionamendua partitzeko. Ogiak segitu zuen, txarra aurrenetik gerra denboran eta

gero mejoratzen joan zen pixkanaka, ogia nahiko poliki, baina kostata! Bueno, gerra

denboran hori. Boniato deitzen zitzaion garagarrarekin edo beste diferentearekin egina.

Orduan miseria handia izan zen hemen.

- Eta gero, gero estraperloa! Estraperloa badakizu zer den? Esan nahi du legez fuerakoa.

Nafarroatik-eta ekartzen zen garia estraperloan, kamioian. Orduan jende asko dedikatu

zen horretara. Aurrena zaldiz-eta hasi ziren eta gero kamioietan kamuflatuta eta ahal zen

bezala. Eta olioa ere bai.

140

- Zi008. Errekalde baserria badakizu non dagoen? Aunibar? Bada, Aunibarretik aurrera

Loidi errota, hara Zarautzetik eta etortzen ziren astoan-eta...

- Zi007. Zain egoten ziren kolan, ezin egin, zergatik baserri guztiak orduan arto asko

zuen etxean, garia ere bai. Baina gero egin behar zenuen jateko, etxean ogia egiteko eta

taloa egiteko eho errotan eta errotak lan asko zuen eta etortzen ziren, bada, urrutiagotik.

Eta hemen zegoen errota fuertea, lan asko egiten zuen. Gau eta egun aritu zen hori,

bueno!, denboretan!

- Hemen ere haragiarekin berdin zen. Txekorra bazegoen, baina zegon kupoa, erriero,

hil behar zenuen hilean hainbeste, bi txekor, hiru edo lo que sea. Herri bakoitzak

mataderoa behar zuen, berea, txekorrak hiltzeko. Zizurkilen nire aitak egin zuen, hor

beheko barrioan azken portuko beste aldean, hortxe egon zen mataderoa, han hiltzen

genituen. Han hiltzen ziren eta karnizeria ere behar zenuen obligatorio herrikoa. Eta guk

eduki genuen beheko barrioan Albizun kantoia, orain etxe berria nola egin dute, hortxe.

Han hil da, kupoak ziren, herrian herrikoa. Eta gero estraperloa. Horrela izan zen hura.

Zi009

- Gogorra izan zen gerra garaia Oiartzunen?

- Gogorra, handia, hura ezagutu duenak ez du besterik nahi. Guk ezagutu genuen gosea,

gure amak esaten zuena, nik neuzkan bost, besteak zeuzkan lau eta erdi eta besteak hiru

eskas, eta hirurak egon ginen, bada, beste izeba baten etxean handik ordu beteko bidean

eta han bada egon ginen hamalau bat ume denak ohean zeharretara jarrita, zuzenean

egon beharren, kontrara jarrita eta gero fuente batetik, pues, denak kutxara bana eman

eta ahal zen bezala bertatik jaten genuela. Eta egun gogorrak izan ziren. Eta ondorenean

ere, ondorenean ere gosea! Gurean aita eta ama geratu ziren esnetarako zera harekin

baserrian bertan geratu ziren baserriari eusteagatik, baina han barrenean egon ziren

soldaduak eta haiek jada egin zuten bertako zegon gauza guztia, erre zituzten harrapatu

zituzten guztiak eta koadro eder bat zegoen ere Jesusen Bihotzarena nire ahizpak, nire

aurreko ahizpak bordatua. Eta esan zien amak “horixe behintzat ez dezazuela erre” eta

huraxe salbatu zen, baina gainerako euskaldun zera guztia dena erre zuten.

- San Markosen aditzera edukiko duzu? Errenteriako San Markos. Bada, San

Markosetik gure etxera tiroteoan ibiltzen ziren, aditzen ziren, geratu zen aldameneko

etxea eta txabola bera dena zerean josita eta jartzen zituzten leihoetan koltxoiak tiroa

barrenera ez sartzeagatik, ile tartean geratzen da bala eta egin zuten. Orduan, bada, klaro

141

esnetan ibiltzen zirenean garai haietan Donostiara zebiltzan eta esnetan dabiltzala

ekartzen zen, ekartzen zuten aldameneko baserrietatik sobran zuten esnea. Esneak

ekartzen zituzten eta aitak egiten zion pagatu, baina beraiek ez ziren esnetan joaten, ez

zeukaten ateratzerik eta amak esaten zion “bai, zera Lukas hori, azkenean sos gabe

geratuko gara eta zer egingo dugu, bada?” eta diruak ahitu ziren artean aitak pagatu zion

jada bukatu zirenean diruak, bada, esan zion “jada ez daukat pagatzerik“, hortik aurrera

nahi duzuena egin. Eta jada utzi zien esnea ekartzeari.

- Eta esnea nola ekartzen zuten?

- Marmitetan, gure etxera marmitetan ekarri, baina klaro, guri aitak geroko izatetik

lehen nola parrokian berdeei eramaten zien, pues, iruditzen zitzaion haiei esatea ez

ekartzeko, beraiek begiratu behar ziguten, han ere zeuden soldaduak edaten zigutela eta

ez zuela sosik jasotzen, baina garai haietan horixe zen. Eta halaxe geratu ziren, bakarrik

bat ere zera egin gabe. Eta gero ondorenean ere, pues, ondorenean ere ez genuen, zuek

ez zenuten ezagutuko, baina taloa bezalako ogi, errazionamenduan gor-gor gorra.

Oiartzunetik goitik behera edo, pues, aldapa handia eta gogoratzen naiz nik, klaro, bost

urte gerra bukatu zenean bost, bueno, bukatu zenean ez, gerra zegoela bost urte eta erdi-

sei eskas goitik behera ogiak alde egin eta zenbat korri egin izan nuen, jan ezin zen

ogia.

- Gero boniato eta hori ematen ziguten errazionamenduan, azukrerik ez, sakarinak-eta.

Bizimodua gogorra izan zen, nik horregatik esaten dut hori ezagutu duenak... miseria

hura zen, nahi eta ezin! Etxean zegon generoarekin, babarruna eta, gero zera, nire

aurreko ahizpak, hamar urteko aldea dugu, haiek joaten ziren Aranotzera, Nafarroara,

artoa hartu eta irina ekartzera. Gauez atera etxetik eta gau guztia ematen zuten bere asto

horren, astoaren jabe eta lau bat edo juntatzen ziren eta han joaten ziren hara han utzi,

han hormigoiaren gainean edo lurrean lo egin irin hura eho eta bueltan hona etortzen

ziren berriz gauez. Zergatik garai haietan zebitzan karabineroak, harrapatzen bazituzten

kendu egiten zien eta ibili behar zuten isilka. Oseake bizimodu gogorra, hangoa.

142

- Eta zer da karabineroa?

- Bada, orain guardia zibila bezala. Garai haietan Frantzia aldean eta ibiltzen ziren beste

izen batekin esaten zien, baina garai haietan karabineroak esaten zitzaien, ateratzen

ziren non nahi. Beraiek gutxien pentsatzen zuten garaian eta orduan zeuzkaten artoak

bidera, bide zidorrak artoak, urrutitik joateko baina baziren harrapatu eta harrapatzen

bazien zakua kentzen zien.

Zi010

- Oso gogorra izan zen gerra hemen?

-Gerra? Gogorra? Ondorenean, gerran baino ondoenean gosea. Gerra denboran hemen

Zizurkilen bakarra hila. Ezkaltzu, guk badugu hor mendi bat Ezkaltzu izena duena, eta

han hiru zera ziren, parapetoak ziren. Eta Andatzatik eta Belkoaindik, handik atakatzen

zuten hara, Zarateko zerera, Bentas de Zaratera. Eta gure saileko hartan bat bazen hila

eta kanoiak egindako zulo batean enterratu zuten. Jendeak ikusten zuen, manta batean

bildu, ahuspez jarri norte aldera burua zuela, ahuspez, buruz behera mantan bilduta eta

horrelako koxkor bat eta ostikoa jo, bat eta lurrera joan nintzen, besteak jo eta azkenean

bistan geratu zen eta bi hankak bistan dituela geratu zen hildako hura. Eta gero egin

arazi zien tapatu terrenoaren jabeari, hari egin zien tapatu arazi hura. Eta hura han

geratu zen, bazekiten non zegoen baina hura ez zuen inork hona ekarri. Orduko apaizek

Frankori beldur handiagoa zien jainkoari baino. Hura han geratu zen, gorrietakoa

baitzen, eta hura han geratu zen.

- Soldadu asko ibili ziren hemen?

- Hemen? Bai, amabirjina hirugarrenean hona etorri ziren dieciocho de agoston sartu

ziren hona. Eta gu aitonarekin meza nagusira gindoazen eta koskan soldadu bat zegoen

eta “oye chaval subeme ese casco! ” eta zera bat, soldadu kasko bat behera erori eta bera

goian zegoen eta sasia zegoen, niri igotzeko eta hartu eta nik eraman nion bueltan,

buelta sasiari emanda eta erreal bat propina eman. Ñooo!!! Beste bat emango nioke

orduan erreal baten. Erreal bat propina eman zidan! Eta gero elizako kantoi horretara

ailegatu ginenean gure aitaren aitarekin eta amaren aita beste bi mutil koxkorrekin

zerean zegoen elizako zementerioan kantoiko zera horretan guri itxaroten zegoen eta

soldadu bat etorri zitzaion eta “abuelo cuántos años tienes?” “cuatro veinte tres, nahi

baduk konpreni ezak eta nahi ez baduk ez!” erantzun zuen. Laurogeita hiru cuatro veinte

143

tres. Laurogeita hiru urte eta, “cuatro veinte tres, nahi baduk konpreni ezak eta nahi ez

baduk ez!”

- Eta gerra bukatu zenean egoera asko kanbiatu zen?

- Be! Gosea! Hemen labrantzan egiten zenetatik honenbeste zera baldin bazen abisua

egoten zen honenbeste entregatzeko. Eta entregatu egin behar izaten zen.

- Non entregatu behar zen?

- Teodosio, Pasuseko zera horretan. Hor biltzen zuten, eta horra honenbeste kilo arto eta

honenbeste babarrun eta gari eta hara entregatzera joan behar izaten zen. Haiek esaten

zutena eraman egin behar zuk. Garia egiten zenuela apuntatzen baldin bazenuen, garia

eta artoa apuntatzen bazenuen artoa eta. Zer egin zenuen hara haiek esandakoa eraman

egin behar.

- Eta estraperloan ibili zen jendea?

- Taloa jango bazen estraperloa egon behar. Errotak itxita zeuden denak eta.

- Eta zer ibiltzen zen estraperloan?

- Dena, edozein gauza: artoa eta babarruna eta arrautzak eta horiek denak estraperloan.

Merkatuan saltzerik ez zegoen eta estraperloan ibili behar!

Zi014

-Zuk ez zenuen bizi izan, baina badakizu Zizurkilen zein egoera egon zen gerra

garaian? Edo kontatu dizute istorioren bat gerra garaikoa?

-Bai, bai, bai, bai. Hemen bataila txiki bat izan zen hor goian eta aitak eta amak esaten

zuten nola ikusi zituzten soldaduak etortzen. Motza izan omen zen oso eta hor goian

izan omen zen bataila bat eta nazionalak hartu zuten eta kito. Hemen egon zena da…

hildakoak egon ziren, batzuk gerran eta beste batzuk, bada, ez dakigu, elkar hil edo

bueno, gorroto handiak elkarri eta badakizu. Herri txiki hauek oso politak dira, oso

gogorrak dira. Hemen maitasunak eta gorrotoak non-nahi bezala, baina egoera horretan

areagotu egiten dira. Eta gerra garaian hemen egon ziren nazionalak eta erreketeak,

noski.

144

Salbuespeneko egoera izan genuen hiru hilabetez hemen. Hirurogeita zortzian ezarri

zuten, oso egoera gogorrean bizi ginen. ETAk lehenengo hilketa egin zuen ekainean,

halabeharrez izan zen hura, hementxe bertan izan zen gainera, hor behean. Igeltsutegia

badakizue non dagoen? Bada, hortxe hil zuten Pardinas. Pardinas guardia zibila hil

zuten eta Etxebarrieta eta Sarasketa ziren kotxean zijoaztenak? Eta Etxebarrieta hil

zuten Bentaundin, harrapatu zuten eta hil zuten Tolosan. Etxebarrieta Bilbotarra zen,

gero, bere anaia ETAko abokatu inportante bat izan zen eta abuztuaren hamahiruan hil

zuten Manzanas. Hemengo polizia beldurgarrienetako bat. Beldurgarri beldurgarria.

Manzanas hil eta “estado de escepción” edo salbuespeneko egoera ezarri zuten hiru

hilabetez. Eta segituan eraman zituzten hemen harrapatutako guztiak Espainia aldera.

Hirurogeita zortzian izan ziren erorketa izugarriak, izugarriak eta hortik abiatu zen

Burgosko prozesua hirurogeita hamarrean. Baina gu ez ginen gehiegi jabetzen gauza

horietaz, baina klaro, Parisko maiatza izana zen, egoera soziala oso bizia zen, greba

izugarriak ziren, langileria... nolabait Frankismoaren erorketa abiatua zen. Ez zen erori

inoiz, hil arte bizi izan zen Franco eta, zoritxarrez, Frankismoa ez zen erori, baina

Frankismoaren ahuldadea ikusia zen. Egoera soziala oso bizia zen. Pragako inbasioa,

Parisko maiatza, mugimendu sozial europarra oso fuertea zen, Europak gogor erasotzen

zuen, edo behintzat, Europaren eraikitzea ere entzuten hasiak ginen, Europa berria eta

abar, Erromako batzarra egina zen jada eta, bueno, hori geroztik dakigu, ezta? Gero

ikasi dugu. Mugimendu fuertea zegoen, Europaren batasunaz entzuten hasiak ginen eta

esaten zen “Europan ez dute hartuko Espainia eta Europan ez dute hartuko Espainia” eta

hori zen pixka bat bengantza txikia edo Frankismoari eta abar. Eta, bueno, hirurogeita

hamabostean ohean hil zen, ospatu genuen denok, bene-benetan diotzut, inoren heriotza

ez da ospatu behar, baina ospatu genuen, biziki ospatu genuen. Hori baino lehen gertatu

zen Carreroren heriotza, baita ere ospatu genuen, handiki ere ospatu genuen. Ospatu

genuen hori, baina ospatu genuen, gauza gogorrak ospatu genituen. Puf! Gogorra izan

zen hura. Gogorra izan zen eta jendea oso gogorra zen. Manifestazioak eta oso egurtuak

ziren, oso. Jendeak beldur handia zuen eta beldurra zuen zurekin, osea, aldamenean

esertzen zitzaizunarekin. Iritsi zen momentu bat aldamenean esertzen zitzaizunari, bada,

beldurra zeniola. Ez zenekien zer zen. Dena zen txibatoa, denak ziren salatariak…oso

egoera gogorra izan zen eta nik ez dut gehiago bizi nahi hura. Inoiz. Eta inork ez dezala

bizi.

145

Euskara

Zi002

- Zuk euskara etxean ikasi zenuen?

- Nik euskara ikasi nuen eta erdaraz ez naiz soltatu, baina entenditu, dena e! Kastillanoa

entenditzen dut, baina errazagoa da askoz ere erdara euskara baino. Euskara da zaila e!

- Zergatik? Ederki asko egiten duzu, bada!

- Euskara zailagoa da. Nik euskara ikasi nuelako. Entenditzen duzu? Ari naiz esaten,

erdara askoz ere errazagoa da.

- Bai?

- Bai, niretzat bai erdara doble errazagoa da.

- Eta gero, euskara batua sortu zenean eta... Telebistako euskara zuk ulertzen

duzu?

- Bai bai.

- Eta, zure ustez, diferentea da telebistako euskara eta zuk erabiltzen duzuna?

- Bai, igualtsu...

- Igualtsua da?

- Bai, bai. Euskara dena entenditzen dut horkoa.

- Eta bizkaitarren bat aditzen duzunean?

- Bizkaia diferentea da. Hori ez da entenditzen. Meza jartzen denean Bizkaikoa oso

aldrebesa izaten da, entenditu ezinik eta horko hitza oso zera da, traketsa. Hemen da,

hemen da Errezildik Tolosaraino da hizketarik garbiena. Eta hortik gora donostiarrak

ere ez dakit zer eta hor ez, donostiarrak ez dira, hizketa garbia ez dute horiek e.

- Eta Azpeitikoek bai?

- Azpeitikoek? “Azpeitixa” eta “zapixa” eta dena holakoak. Errezildik hasi eta Bidania

eta Albiztur eta Tolosa, hemengoa hizketa garbiagoa da.

146

Zi006

-Zuek etxean euskaraz egingo zenuten, ez?

-Bai, guk etxean beti. Beti-beti hitz egin dugu euskaraz etxean, bai Alkizan eta bai gure

etxean, zergatik gu etorri ginen bizitzera Ilartzara gero eta beti euskaraz, beti, beti-beti

euskaraz hitz egiten genuen.

- Eta anaien artean edo lagunen artean, hika edo zuka egiten zenuten?

- Hika. Guk bai, guk hika. Orain gehiago gustatzen zait niri zuka, askoz ere politagoa

da, goxoagoa da, baina guk elkarren artean, anaiak, gu hiru senide gara eta hiruron

artean orain ere hika hitz egiten dugu elkarren artean. Ez dakit zergatik, e ama?

Konfiantzagatik edo, horrelaxe!

- Eta gurasoekin zuka edo berorika?

- Zuka, zuka. Berori ez zait gustatu behin ere. Ezta…gainera guk ere aitona eta

amonarekin eta birraitonarekin eta denekin bizitu naiz ni eta beti zuka, bai.

- Baina apaizari-eta berorika egingo zenieten, ezta?

- Aspaldi, aspaldi, aspaldi igual bai, baina nik ez dut behin ere hitz egin berorika, behin

ere ez. Beti zuka. Ez zait gustatu behin ere. Oseake, ez dakit zer den, baina. Pentsatzen

dut edo, ez da graduazioagatik, baizik eta ez nuen nik bilatzen hitza berori esateko. Nola

esan ez nekien berori. Enkanbio, zurekin iruditzen zait irekiagoa dela eta konfiantza

gehiago ematen zaiola pertsonari. Osea, tarte handiagoa dagoela berori. Ez diot behin

ere sentidurik bilatu. Eta nola ez dioten sentidurik bilatu, bada… esaten ez didaten

bitartean niri “niri berorika hitz egin”, eta nola ez didan esan inork behin ere, bada, beti

zuka. Polita iruditu zait beti, goxoagoa zuka hitz egitea.

Zi007

- Erdaraz erakusten ziguten, beharko! Guk batere ez genekien erdaraz, ezta pitorik ere!

Orain askotan “bai Frankoren denboran galarazi egin zen“ Galarazi ziutate handi

horietan eta, kolejiorik eta ez zegoen euskarazkorik, baina galarazi, galarazi zeini

galarazi? Hemen Villabonan inork ez zuen erdaraz hitz egiten. Ni jaio nintzen

Errekalden, baina egunero hona etortzen nintzen umetan enkarguak egitera eta gero

eskolara, ni ez bazen nire anaia. Fraisorora ere eramaten genuen haragia bizkarrean

147

hartu eta hara eta gero eskolara. Eta soldaduskara joan nintzenean, justu-justu-justu

erdaraz defenditzeko adina e! Hemen kalean bizita ere, hemen Villabonan. Hemen

egunero mostradorean jendearekin, enkarguak egiten eta hementxe, baina ez zen hitz

egiten eta baserri mailan zero. Nire kintoak baziren batere ez zekitenak, baina bat ere ez.

Nire lagun batzuk soldaduskakoak sarjentuak esanda erakusten aritu ziren “bueno,

faborez, erakutsi egiozue honi, ni ere gogoratuko naiz zuengatik eta honi erakutsi“ eta

erakusten aritu ziren etxera karta egiteko eta jarri zituzten pixkanaka-pixkanaka. Hemen

baserrian jende asko zegoen batere ez zekiena.

Sendabelarrak

Zi003

- Belar medizinalak ezagutzen dituzu, sendabelarrak?

- Pixka batzuk bai, asko ez. Pasmo Belarrak eta eta Berbenak eta Plantila Belarrak eta

Mantzanilak. Gainontzean ez dut nik horrelako zera handia izan. Pasmo Belarrarekin

beti, e!

- Eta zertarako da pasmo belarra?

- Bada, Pasmo Belarra infekzioentzako behintzat oso ona eta zikatrizatzeko ere bai,

herida zikatrizatzeko ere oso ona da Pasmo Belarra.

- Eta nola preparatu behar da?

- Hartzeko baldin bada, oso gutxi behar du, oso gutxi eta Mantzanila bat edo beste

nahastu. Eta nik orain ere hartzen dut e askotan, hilean behin-edo pixka bat mina

sentitzen badut, gaizki sumatzen banaiz Pasmo Belarra hartzen dut nik orain ere

Mantzanilarekin.

- Infusioa?

- Bai bai bai, infusioa. Hiru egunetan hartzen dut eta katarroarentzako Berbena ere bai.

148

- Infusioan ere bai?

- Bai bai, infusioan. Eta heridentzako, pues, heridentzako fuertexeagoa zeratu eta zapia,

zapi bustia.

- Eta nola jartzen da?

- Pues, zapia zuk bustitzen duzu ur hartan, pixka bat estutu.

- Infusioan busti?

- Bai, zapia busti eta zapi bustia jarri. Nik behintzat fedea diot.

Ikastola

Zi006

- Hasi nintzen Donostian, ikastolan lanean, Jakintza ikastolan. Beti izan dut nik

euskararentzat halako kezka bat edo. Eske garai hartan, oso garai zailak ziren, dena

galarazia zegoen. Orain, argi neukan beti niretzat politika ez zela, zela euskaraz jakitea

jendeak eta etxeko anbientean eta besterik ezer ez. Orduan joan nintzen berrogeita

hemeretzian Donostiara praktika batzuk egitera eta Donostian urte bete pasa nuen. Eske

orduan Donostian oso ikastola gutxi zeuden. Bakarrik zeuden lau ikastola eta nik ireki

nahi nuenarekin, beste bat, bost. Pasa nuen hilabete praktikak egiten andereño

Faustinarekin. Antiguon ez zegoen ikastolarik. Zentroan zegoen bat, Amaran zegoen

bestea, puerton bestea eta bestea zegoen Egian eta nik nahi nuen ireki Antiguon, baina

ez nuen inor ezagutzen. Jarri nintzen hartu emanetan hango familia batekin, hiru ume

zeuzkatenak eta horietako bi umerekin gela bat hartu nuen pisu batean eta hasi nintzen

klaseak ematen. Eta horrela pasatu genuen, ume gutxirekin, oso gutxirekin, igual sei-

zortzi hilabete horrela. Baina osatzen joan ziren pixkanaka-pixkanaka, jendea enteratzen

joan zen bazegoela andereño bat han pisu batean klaseak ematen zituena eta horrela eta

han egon nintzen beste gela bat bilatu arte. Eta gero bilatu ziguten elizaren babesean

zegoen beste gela bat eta hor zen Asociación de los Hombres Buenos del Antiguo eta

gela utzi ziguten, gela handia eta pixkanaka-pixkanaka ausartu ziren han berrogei bat

ume edo horrela, baina ni bakarrik nengoen. Gero hartu nuen beste andereño laguntzaile

bat eta gela horretan bertan pasa genituen bi urte. Eta orduan, bada, jendea joan zen

149

ugaritzen. Baina horretarako oso gutxi kobratzen genuen eta geuk ez genuen ezer

irabazten, nik bidaietarako adina ez nuen irabazten. Baina bueno, segitu genuen

behintzat. Orain pentsatzen egoten naiz askotan ez dakidala nola hasi ginen. Nik uste

dut gehiegi pentsatu gabe edo gaztetasunaren indarrarekin edo ez dakit ba. Eta gero

ikastola berri bat ireki zen Antiguon, Jakintza ikastola, handia eta han hasi ginen, beste

andereño bat hartu genuen, hiru andereño eta ausartu ginen, behintzat azkenean, ehun

eta gehiago ume, baina bakoitzak ume asko genuen hala ere. Nik beti gehienak. Nik

txikienak edukitzen nituen eta. Azken batean ausartu nintzen ni bakarrik ehun umerekin,

laurogeita hemeretzi ume. Baina bueno, ez zen gaurko beldurra gurasoei. Umea

zigortzen bazenuen ez dakit zer egin behar zela-eta. Nuen libertate gehixeago umeei

errieta emateko, eduki behar baldin bazen beste banku batean eserita, edukitzeko. Ez

genuen behin ere kexarik izan gurasoekin. Klaro, ezin zinen hasi umea jotzen, baina

errespetua sartu bai, behintzat. Eta hala pasatu nituen Antiguon zazpi urte.

- Kexarik gehiena izaten genuen lokala ez geneukalako kondizioetan dirurik ez

zegoelako. Ez geneukan ez mahairik ez silarik, umeak lurrean, nire gelan, behintzat, beti

umeak lurrean. Osea ke imajinatzen zarete ehun ume lurrean bueltan jarrita? Eta

berarekin batera ni ere bai, klaro! Eta hala egiten genuen paliloarekin, txotxa plano

haiekin, horiekin ikasi genuen…erakusten genien umeei idazten eta baita ere batuketak

egiten eta hori dena. Gero materiala, arbelak eta gauzak, geroxeago etorri zitzaizkigun.

Baina, klaro, txiki txikitatik horrela hartzen bagenuen, bada, bost urte, sei urtera arte

gela horretan egiten genuen dena.

- Hirurogeita hamarrean horrela opor batzuk aprobetxatuz ireki nuen Zizurkilen

ikastola, udaran eta Zizurkilen ireki nuen ikastola orain botika dagoen leku horretan

bertan, autoeskola? Autoeskola dagoen gela horretan. Ez…aurrena…bueno hor,edo ez

dakit seguru, ez nago hor zen edo elizaren atzean gela txiki bat, bietakoren batean, bai

seguru asko hor izango zen eta gero pasatu ginen elizaren babesera eta elizak bazuen

nahikoa indar orduan, bada, etortzen bazitzaigun kexaren bat edo horrela, bada, esaten

genuen katekesia ematen ari ginela, ez zela politika, ez zela, eske euskara politika

baitzen orduan. Ez nik behin ez eragozpenik ez nuen ezertan izan.

- Ireki nuenean pasatu nituen hiru hilabete oporrak hemen umeekin, gero bilatu nuen

beste andereño bat, beste andereño hori utzi nuen ikastolaren kargu eta ni berriro joan

nintzen Donostiara eta Donostian pasa nituen, bada, ez naiz gogoratzen seguru, baina

zortzi-bederatzi urte horrela eta azkenean utzi behar izan nuen ezin nuelako hitz egin, ze

150

galarazi egin zidaten, beti eztarrian afoniarekin nengoen beti, azken aldian beti

mikrofonoarekin. Pena handiarekin utzi nuen baina gaur arte.

- Hemen nahiko ume ausartu ziren, igual hogeita hamar edo ume horrela, orduan

Villabonan zentrora joan ziren hemengo umeak beste andereño batekin eta zentroan utzi

ziguten beste gela bat eta hara, eta gero ikastola berria egin zen eta horrela.

- Zuek zer irakasten zenuten ikastolan?

- Bada, ikastolan erakusten genuen, bada, orain bezalaxe, dena. A! Baina klaro,

materialik ez genuen, dena euskaratu guk egin behar genuen eta orduan joan ginen

Bartzelonara kurtsilo batzuk egitera, gure kontu dena, e! eta Bartzelonan guk baino

metodo hobiak zeuzkaten, haiek gu baino lehenago hasi ziren Katalanaren asuntoan eta

hango metodoa ekarri genuen eta zer genuen erabiltzeko eskuetan? Bada, liburuxka

txiki bat, Martin Txilibitu, ez dakit ezagutzen duzuen baina, oraindik badut nik jasota

hor, zera bat dago, muineko bat dago txilibituarekin eta Martin Txilibitu eta beste liburu

bat, Xabiertxo. Hori zen bakarrik irakurtzen erakusteko eta gainontzean matematika eta

hori, denak prestatzen genituen eskuz, ez genuen gaur bezalako fotokopiagailurik

ateratzeko ere, bakoitzari prestatu eskuz… Osea lan asko egiten genuen, lan pila bat.

Han baino gehiago egiten genuen etxean. Etxera beti ekartzen genuen karpeta beteta

aurreko eguneko lanak jartzen eta horrela. Baina nik utzi behar nuen garaian jada

ordurako jada materialak eta liburuak eta gauzak eta bazituzten, eske ordurako hasi zen

jada legalizatzen hasi zen… Setenta?...

- Setenta y cinco?

- Setenta y cinco? Lehentxeago. Bai, bai. Nahiko lehentxeago bai, bai. Lehentxeago hasi

zen, jada hasi ziren legalizatzen batzuk elizaren babesean, besteak ez dakit nola, baina

bai, lehentxeago hasi zen legalizatzen, jendea jada beldurra galtzen hasi zen pixka bat,

aurretik.

- Eta gero behin legalizatu eta gero egoera asko kanbiatu zen?

- A Bai, honbre! Legalizatu eta gero ni legalizatuta egongo bazen oraindik eskola

ematen ariko nintzen. Zuk badakizu ze materialak eta ze gauzak eta denetik ematen

ziguten gero! Gero jada, nik pentsatzen dut eskola publikoa baino aberatsagoa jarri zela

momentu batean, izan zuela bum bat, ematen zizutela bada… Gauza asko, material asko

ematen zizuten eta eskolan behar dena eta, bada, materiala.

151

- Bueno, eske hasiera hasieran ez genuen izenik. Eske Elbarrenako Ikastola. Urte betean

edo horrela izango zen Elbarrenako Ikastola. Niri orain askotan amorrazioa ematen dit

esaten nuenean Villabonako Ikastola. Hori zen Zizurkilgo Ikastola! Guk eraiki genuen

da! Bada nik horrekin jendeari askotan egite diot kontra zergatik guk ireki genuen

ikastola eta eskerrak guri sortu zen Villabonan ikastola. Elbarrenako Ikastola. Aurrena

ez zen Jesusen Bihotza Ikastola. Jesusen Bihotza Ikastola nik uste dut jarri zela, kolejioa

zen Villabonan Jesusen Bihotza monjen kolegioa, Las hijas de Jesus zen. Eta

horrengatik nik uste dut jarri zela gero zentro horretan bertan nola jarri behar zen

ikastola, bada, hori pentsatzen dut nik izango zela. Hori ez nago oso ziur, eske urte asko

dira eta…

- Garai artan ikastolak klandestinoak izango ziren, ez?

- Klandestinoa, baina klandestinoa eta gogorra. Klandestinitate gogorra zen e!

Pentsatzen jarri izan banintz ni zein gogorra zen eta besteei aditzen nizkien kontuekin ez

dakit hanka sartuko nuen e. Gero beldur pixka bat sartu zitzaidan, baina nik aurrera

jarraitzen nuen eta ez zidan behin ere inork ezeren eragozpenik jartzen.

Zi014

- Esan behar dut, batxilerrera bultzatu nintzela, esan dizuet diktadura garai gogor hura

bizitzen ari ginela, hemen ez zuela euskarak zirrikiturik, ezertan, inon, baina bazegoen

esperantza txiki bat edo hasi zen niretzat oso mugimendu inportantea izan den

mugimendua, ikastolarena. Eta orduko ikastolak jende espezializatu euskalduna behar

zuen eta ez zegoen ez maisurik ez maistrarik ez lizentziaturik euskaraz…bai, egongo

ziren euskaraz zekitenak, baina bueno, jende pila bat hasi zen batxiler egiten irakasle-

eskola egiteko, ikastolek jendea behar zutelako. Ez dakit ezagutzen duzuen ikastolaren

historia baina ez naiz hasiko horrekin. Eta hemeretzi urterekin hasi nuen karrera. Bueno,

horretarako nik bi aldaketa izan nituen. Nik irakasle-eskola egin nezakeen, bueno,

batxilerra hasi nuenean, egin nezakeen lau urte batxilerrarekin, baina ni hirugarrenera

iritsi nintzenean behartu zuten goi mailako batxilerra izatea irakasle-eskola egin ahal

izateko.

152

- Ikastolaren sorreran parte hartu zenuen?

- Ikastolen sorreran ez, baina oso ondo ezagutzen dut sorrera hori. Ikastolen sorreran ez

nuen parte hartu, baina bai, hartu nuen parte Euskal Udalekuen sorreran. Bost urtez izan

nintzen udalekuetako arduradun, udaran. Neguan ikasi, udaran udalekutara, udara guztia

udalekuetan, Barriako udalekuak, Aguraingoak, Beire, Antzin eta Abaigarkoak ezagutu

ditut nik. Eta Saturrarangoa ere bai eta baita ere Lekarozen egin zen urte betekoa ere

bai. Saturraranen ez, Abaigarren ere ez eta Antzinen ere ez, baina besteetan arduradun

egon naiz udalekuetan.

- Klandestinitate egoera nola bizi zen?

- Klandestinitatea nola bizi izan genuen? Bada, oso gogorra. Euskaraz hitz egiteagatik

nik eskolan zigorra pagatu dut. Bada, errekreorik gabe gelditzen ginen… Guk ez dugu

eraman ez anillorik eta ez banderarik, baina nire amak esaten zuen. Guk ez. Oso maistra

gogorra genuen, oso falangista, baina distantziarekin errukia diot emakume hari.

Emakume bezala, Donostiako neska bat etorri gazterik Zizurkilera, bueno, lehenengo

Gernikan egona zen eta gero hona etorri zen, begira. Hona etorri, hemen Donostiako

neska bat, giro hartan, oso giro itxiak ziren denak, oso isolatuak ziren baserriak… Gaur

hartu eman handia dago, baina orduan ez. Ez zegoen kotxerik, ez zegoen motorik, osea,

dena oinez egiten zen garai hartan eta bera falangista izango zen, noski. Orduan zer

izango zen, baina erruki izan diot emakume hari. Azkenean erotuta bukatu zuen, oso

gaizki bukatu zuen eta pena pixka bat sumatu dut emakume bezala emakume hartaz,

zeren giro hartan ere bizi egin behar zen. Maisua ez, maisua ezkondua zen, bere familia

zuen eta beste giro bat zegoen, baina emakumea, bada, ez, eta hartu emanak izateko,

bada, bazenekien izan ditzakezun honelako herri itxi batean.

153

Taberna

Zi008

- Garai hartan Pantxikane taberna zen?

- Bai, beti, beti. Aitonak eta amonak eta lehengoak eta. Han dena egiten genuen: ogia,

gero herriko esnea biltzen genuen. Garai horretan, hor Fraisoro, badakizu nola dagoen

hor Fraisoro, hor behean hor zera zen, fabrika koxkor bat bezala mantekila egiten zen

eta herriko esnea guk biltzen genuen. Eta guk genituen zaldia eta karroa, eta zaldia eta

karroarekin ekartzen genuen horra guk esnea. Hor egiten zen mantekila, oso ona egiten

zen mantekila. Herriko lana, orduan kotxerik ere ez zen garai hartan eta guk zaldia eta

karroa genituen.

Zi011

- Gogorra zen tabernako lana?

- Bueno, orain gogorragoa izan dugu ondorena. Orduan bertan ez zen halako lan handia

zergatik orduan zuten, esnea biltzen zuten hona eta esnea eramatera joaten ziren, eta

gero nik panaderia ez nuen ezagutu hemen, baina panaderia ere ba omen zuten eta,

badakizu, eta orain bezala preparatuta ere ez, ez labadora ez zegoen, argia ere oso baxua

zegoen, ni hona etorri nintzenean oso, oraingo aldean, bueno! Orain adelanto

handiagoak daude, izan dira eta bueno, zer esango dizuet nik.

- Esnea kanpotik ekartzen zen?

- Bai, bai. Zizurkil guztiak hona ekartzen zuen esnea eta zera ere, ogia ere dena

hemendik eramaten zuten. Orduan goizean, bo, orduan jaikitzen nintzen ni, igual,

goizean seietan edo jaikita eta gizona ere ez zen orain horrela, lanean errespontsablea

goizean nahi zuen egitea eta, badakizu, emakumea beti.

- Eta nola izena du tabernak?

- Berez denek Pantxikane esaten die, Pantxikane eta Pantxikane, baina Elizondo. Berez

izena, fatxada eman baino lehenago, Elizondo jartzen zuen eta gero hartan geratu zen,

Elizondo. Orain Elizondo dauka jarrita. Baina, denek Pantxikane esanda entenditzen

dute, e!

154

- Eta zergatik Pantxikane?

- Hemengo amona omen zen Pantxika. Amona hemengoa Pantxika omen zen. Orduan,

Pantxikane hasi eta Pantxikane. Horregatik Pantxikane da eta denek Pantxikanerekin

zertzen dute, baina fakturetan eta horrela Elizondo jartzen da, Elizondo izenean daude.

Elizondo eta Mendizabal da apelidua ere, baina Elizondo izena jarriko zuten egunen

batean eta gero Pantxikarengatik Pantxikane. Horrela izan da.

- Eta hemen inguruan badago beste tabernarik?

- Bai, hor dago, Plaza Etxeberrin orain dago, bestea hor zentroa elizaren azpian e, hori

ere irekitzen dute. Hori irekitzen dute batzuetan, beste batzuetan ez eta bueno, horrela.

Eta gero, zera ere badago, aiuntamentuko, udaletxekoa ere badago. Baina hark ere

denboraldi bat egin zuen lana, baina orain ez dago, ez dago lanean orain. Esaten dute

hasiko direla ere, baina ez dago lanean orain.

- Zu etorri zinenean Asteasutik taberna gehiago bazeuden? Edo hau bakarra zen?

- Keba, kasik hau bakarra. Orduan lan asko egiten genuen, bai. Bueno, etorri eta

segituan ez, e. Orduan ez zen horrela. Aurren-aurreneko hasi zirenean, gainera

gogoatzen zait niri orain, sukaldean jaten zuten, lau edo bost lagun ziren etortzen

zirenak egunero, fabrikakoak etortzen ziren eta gero haietatik pixkanaka-pixkanaka eta

gero gehiagotzen-gehiagotzen eta goian eduki genuen komedorea aurrena, oso

diferentea zen hau, behea, hau, diferentea zen eta goian ematen genituen bazkariak eta

orduan hasi zen jendea pixka bat. Jende asko etortzen da hala ere bai, baina orain pixka

bat bajatu da.

- Bazkariak-eta, zer ematen zenituzten, egunero?

- Bai, egunero, bai. Gaur bere kontatzen aritu dira eta izaten dira orain hogeien azpitik,

hogei azpitik.

- Eta lehenago?

- Ai lehenago? Jesus! Lehenago guk eramaten genuen, Perotara22

ere eramaten genuen

bazkaria preparatuta. Berrogeita hamar lagunena igual eramaten genuen Perotara

22

Zizurkil Goiko lantegi bat

155

preparatuta hemen eta hemen beste berrogei baino gehiagok igual jaten zuten. Bai, bai.

Lana orduan, orduan asko egite genuen lana.

- Egunero zer zerbitzatzen zen, bazkari berdina edo…?

- Ez, diferentea egunero. Normala izaten zen bazkaria e: oilasko errea baldin bazen,

aurretik paella igual edo garbantzuak baldin baziren edo haragiaren menestra edo

horrela, bi gauza ematen genituen. Dena, potaje diferenteak. Izaten zen astelehena,

asteartea, asteazkena, osteguna eta ostirala. Orduan ez genuen jaia ere egiten. Orain

ostirala jai egiten dugu, baina orduan ezta jaia ere ez genuen egiten ostiralean.

- Eta asteburuetan jai?

- Ez, ez. Asteburuan ez. Asteburuan ere orduan jendea eta komunioak eta bueno.

Komunioak eta asko. Zerak ez, ezkontzak eta hori ez, baina komunioak bai. Denboraldi

bat izan genuen, bueno, asko komunioak eta.

- Herriko jendea bakarrik etortzen zen hala kanpotik ere bai?

- Ez. Fabrikatik, hemen fabrikak badaude eta fabrikatik eta herrikoak ere igual batzuk,

denetarik. Eta jaietan eta ere bai, herrikoak ere bai eta kanpotik ere bai.

- Goizetan zein ordutan irekitzen zenuten taberna?

- Orduan seietarako igual bai. Hemen esnea eta kafea zutenean eta ogia. Hemen denda

bezala ere bai genuen. Aurretik dena zen hemen. Ez zen besterik eta! Dendan ere gauza

guztiak.

- Zer saltzen zenuten?

- Dena. Olioa, azukrea, ogia, dena, behar diren gauza guztiak. Hortxe mostradore txiki

bat zegoen eta zerak, apalak.

- Eta gerra garaian errazionamenduarekin…

- Bai, nik ezagutu dut errazionamendua. Asteasun nengoenean ere bai. Zergatik handik

ere, gainera gogoratzen zait orain, etxeko hoberenak, artoa eta babarruna eta gauza

hoberenak eraman egiten zizkiguten eta gero herrira joaten ginen eta han ematen

zigutena etxera ekartzen genuen. Kartilarekin joaten ginen eta haragia ere berak ematen

zigutena eta. Orain gauzak oso diferente daude. Oraingo bizimodua ere txarra esaten da,

156

baina…Bueno, nik hori ikusi dudalako ni orain konforme bizi naiz, baina nik ez daukat

esaten denik, kexarik.

- Janaria eta non erosten zenuten?

- Orduan hemen ziren orduan zaldia eta karroa, kotxerik ez zegoen. Zaldia eta karroa eta

han ekartzen zuten eta gero orduan orain bezalaxe baziren bidaiariak eta horrelako

gauzak eta berak etxera ekartzen zutena, orduan ere baziren. Niri gogoatzen zait

babarruna eta gero drogeriako gauzak ere saldu izan genituen han denda genuenean.

Tolosako drogeria batetik ekartzen zituzten. Hemen transportista bat bazen, hil zen hura,

bada, hark ekartzen zituen, apuntea ematen genion eta hark ekartzen zituen gauzak bere

prezioekin eta nola saldu behar genituen eta bueno, hura ere saltzen genuen.

- Hemen bertan ere baserria bagenuen, behiak ere ezagutu ditut nik hemen, baina gero,

ya, bukatu ziren, bai bada.

- Zein kliente izaten zenituzten? Emakumeak ere bai?

- Ibiltzen zen jokoan-eta jendea. Emakumea oso gutxi. Orduan gutxiago zen emakumea.

Orain emakumea gehiago egoten da tabernan.

- Orduan zen, bada, jokatu egiten zuten. Ardoa, litro erdi bat ardo eta pikuak edo

gailetak-edo eta denbora pasatzen zuten. Askotan gauean ere berandura arte haiei begira

egon egin behar.

- Zertara jokatzen zuten?

- Musean eta. Tutean eta musean eta horrela. Baina jokatzen zuten litro erdi bat esaten

zitzaion, ardoa eta gero, bada, pikuak edo zer edo zer, gailetak edo horrela.

- Zer da kuartilloa, badakizu?

- Litroaren laurdena. Litro baten laurdena.

- Eta hori ardoarentzako neurria zen?

- Ez. Ardoa neurtzeko litroko ontzia izaten zen eta orduan, gainera, barrikan ekartzen

zen ardoa. Orain dena botiletan etortzen da. Kaxetan eta erraza da. Orduan ekartzen zen

barrikan. Barrikatik dena atera behar genuen, dena botiletan, botiletan dena jarrita.

Orduan lana gehiago zen. Lan zailagoa zen orduan. Erraztasun gehiago dago orain.

Dena ekartzen duzu botiletan eta ez daukazu ezer egin beharrik, jada pronto daukazu.

157

- Ardoa basoetan sobratzen bazen, zer egiten zen?

- Gero zer egiten zen? Hura eramaten zuten baserritarrek askotan. Sobratzen bazen

edukitzen genuen azpian ontzi bat eta hara botatzen zuen eta behientzat eta ona izaten

zela. Denboraldi bat izan zen hori egiten zutena. Orain ez, orain dena bota egiten da,

baina orduan hori ere bai, ez zitzaidan gogoratzen, begira! Mostradorearen azpian

jartzen genuen ontzia, garrafoia edo ez dakit zer izango zen, baina ontzi bat behintzat

eta horrela basoetatik sobratzen zirenak, denak hara bota. Denak hara bota eta gero hura

eraman egiten zuten baserrietara.

Kotxea

Zi007

- Nolako kotxea zen?

- Bada, nik esango dizut hemengoa, gurea, nire aitarena: Citroëna zuen gerra baino

lehenago. Citroëna, deitzen zitzaion “ahi te pudras”. “Ahi te pudras” ba al dakizu

zergatik zen? Zen Citroëna antiguala badakizu, ikusiko zenuen pelikuletan eta horrela,

noiz edo noiz azaldu dira horrelakoak, eta atzean zuen altxa eta esertzeko batentzako,

bat edo bi estu, eta horregatik deitzen zitzaion “ahi te pudras”. Aurrean bi lagun, eta han

beste bi bazuen horrela zera txiki bat, butaka txiki bat altxa eta esertzeko. Hala zuen

izena horrek. Eta gero gerra baino, gerra denboran, denbora horretan, urte horretan,

beste bat ekarri zuen, Fiata, eta kotxe hori Tolosan zegoen txukuntzen saltzeko, pixka

bat txukuntzen aber diru bat hartzen zuen. Han zegoela, gerra sartu zen eta

desaparecido! Han bukatu zen festa! Eraman zuen, baten batek eraman zuen eta kito!

158

Apustuak

Zi015

- Egoten ziren idi probak eta?

-Bai.

- Non egoten ziren?

- Billabonan ere bai eta, Asteasun eta, toki askotan.

- Ta apustuak egiten ziren?

- Bai, baina Billabona alde honetan gutxi, Azpeitia aldean eta asko.

- Ta nola izaten zen?

- Idi parea eta batera eta bestera plazan ibili eta zeinek zera, buelta gehiago egin.

- Eta ez zuen ezer arrastatzen edo?

- Harria, bai.

- Zenbat kilokoa? Badakizu?

- Bueno, hemen bat, harri bat bazen hiru mila ta berrehungo zera handiena, gainentzean

mila eta bostehun edo. Normalean mila eta bostehunekoak ibiltzen ziren.

- Eta egiiten ziren bestelako zerak, aizkorakin eta harrijasotzaileak eta?

- Bai, beti izan dira horiek, baina gero eta gutxiago orain. Lehenago baserritar bat eta

beste bat, pike pixka bat izaten zen baserri batekoak baserri bateko edo barrio batekoak

beste barriokoaren kontra, herri batekoak beste herrikoaren kontra eta. Tabernan

eskandaloa armatu eta benga apustua. “Zeran jokatuko diat”-eta.

- Eta egon zen jende asko bildu zuen apustu ezagunik?

- A bueno, bai. Aizkoran eta, harria eta, Atasa eta aizkoran eta. Harrijasotzen ere bai

Agirre primero eta. Agirre primerok berrehun kilokoa jaso zuenean Baxarrik eskribitu

zuen ordun “ez zaio kostako amak semea ikustea berrehun kilokoa jasotzean”. Toki

159

ederrean gelditu dira orain, berrehun kilo esku batekin eta zera. Teknikamente asko

mejoratu da eta.

- Eta idi probetan eta egiten zen apustua ikusten zegoen jendearen artean?

- Apustua? Bai!

- Ta nola egiten zen?

- Ba plaza izaten zen batetik batera joatea, plaza bat deitzen zitzaion, plaza bat.

Hainbeste plaza baietz: bat, bi hiru, lau, bost… Hamabost baietz, hamasei ezetz.

- Ta zeinek apuntzatzen zuen?

- Jueza izaten zen, apuntatzen zuen hark zera eta gero zera ondo ailegatzen zen harria

bere tokiraino eta ailegatzen ez baldin bazen, bada, egiten zuen, makila altxa egiten

zuen balio zuela esateko, oain ere bai.

- Eta irabazten zuenak diru asko irabazten zuen?

- Jokatzen zuena.

- Eta zer esaten zenuen “baietz egin hamasei buelta” eta ez dakit zenbat pezeta

jokatzen zenuen?

- Bai, bai.

- Eta normalean zenbat pezeta jokatzen ziren?

- Ba, mila pezeta edo bi mila pezeta edo bost mila pezeta edo.

- Eta pelotan eta ibiltzen ziren hemen?

- Baita, baina afizionatuak. Pelotan asko jokatu nuen nik bai. Baina profesionala ba!

gutxi. Azkoitia alde horretan eta…

- Ta egon da pikea Zizurkil eta Billabonaren artean?

- Be... Neska laguntzen bai! Neska laguntzea joan eta harrika egite zizuen, harriak

ematen zizuen bueltakoan.

160

- Zeinek zeini?

- Joe bada, ni horrengana joaten banintzen, eta hi zera, horrekin ibili nahi huen. Hi lasai

geratzen hintzen, ni horrekin joan eta gero neronei harrika egin.

Arrantza

Zi016

- Aurreko batean kontatu zenigun arrantzan ibili zinela, arrantzalea izan zinela,

nola hasi zinen?

- Arrantzale? Bada, ni joan nintzen hara, bada, dirua pixka bat irabazteagatik. Eta joan

ginen eta pasa genituen zortzi egun bidean, Kanadara joaten. Eta Kanadan ibili ginen

arrantzan eta gero han barkua kargatu genuen eta etorri ginen hona, Gipuzkoara,

deskargatu eta berriz martxa. Eta gero handik joan ginen Noruegara, Groelandiara eta

horietan. Beti eguzkitan han, beti eguzkitan ibili ginen.

- Zergatik beti eguzkitan?

- Hiru hilabete beti eguzkia izaten da, ez da sartzen. Eta han ibilli ginen arraina

harrapatuz, kargatu barkua eta berriz hona, berriz ere Pasai Donibanera. Deskargatu eta

eguberrietan etxean. Eta gero eguberriak pasatzean martxa, urtarrilean berriz martxa.

- Eta barku batean zenbat pertsona egote zineten?

- Hirurogei. Hirurogei pertsona joaten ginen.

- Eta denak hemen ingurukoak?

- Galiziarrak, bizkaitarrak asko, Bizkaiakoak. Kapitaina Bizkaikoa izaten zan. Eta gero

enkargatu eta zera horiek bizkaitarrak asko. Hemen Gipuzkoakoak ere bai, Pasai

Donibane eta hemengoak eta batzuk, baina gutxiago. Galiziarrak eta Bizkaikoak asko.

- Eta zer arrantzatzen zenuten han?

- Bakailaoa, bakailaoa bai.

161

- Bakailaoa bakarrik?

- Bakailaoa, bestea bota egiten genuen uretara. Zapo, rape... uretara botatzen genituen

denak, harrapatu eta denak uretara.

- Eta zergatik?

- Gu bakailaotan joaten ginen eta, ostera uretara botatzen zen. Arrain txikia harrapatzen

bazenuen, ostera uretara.

- Eta nola mantentzen zenuten bakailaoa ondo hona ekartzeko?

- Bodegara bota eta gatza, bakotzari tatata gatza bota, jarri eta prentsatu egiten zen eta

prentsa-prentsa eginda, gazituta, gatzarekin. Eta behiak eramaten genituen, txekorrak hil

eta haragia, eta han gazitu bertan, gero handik atera eta jan. Kozineroarekin egoten

ginen, kozineroa eramaten genuen eta.

- Ta bakailaoa nola arrantzatzen da?

- Arrantzatu? Bada, botatzen duzu bostehun metro kable luzean barkuaren atzean, bi

kable horrela eta sarea harekin eta sarea behera kargarekin joaten da eta gero rarara

antzematen zuen barkua karga hartzen, karga hartzen barkua, eta gero behetik gora igo

eta flotatu egiten du arrainak, buaa! Hortxe ehun bat metrora edo berrogeita hamar

metrora horrela flotatu egiten du arrainak eta gero pixkana-pixkana barkura ekarri eta

hustu, burua moztu, hezurrak kendu eta garbitu eta behera, bodegara bota. Han bodegan

zera, gazitu.

- Eta han itsasoan zinetenean, iparralde horretan, hotz asko egingo zuen ez?

- Hotza bai, oso hotza, elur asko egiten zuen han, elur asko. Noruegan ez, Noruegan ez

zuen egiten. Noruegan hotza bai baina eguzkia beti.

- Eta ekaitzaldiak zirenean zer egiten zenuten? barkuan egon? arrantzatzerik

bazegoen?

- Ez, lana berdin-berdin egiten genuen. Eguraldi txar-txarra baldin bazen, bada, jokuan

eta ibiltzen ginen, bertan, jokuan. Eta gero bazkaria jartzen ziguen kozineruek, bazkaldu

ta gero lo ta horrela. Eta eguraldi txarra etortzeko desiatzen deskansatzeko, egoten

ginen. Eta gero harrapatzen bazen arrain asko, bada, elkarri lagundu, eta egiten genuen

lana, pixka bat baldin bazen batzuk deskansatzen eta besteak lana egiten.

162

- Eta nola babesten zineten hotzan aurrean? Hotza ez izateko zer egiten zenuten?

- Aa, lana! Goian lana egin, eta gero guk lo egiten genuen tokian eta horietan kalefazio

bat geneukan, e! Kalefazioa bai. Makinatik kalefaziora.

- Eta nola kobratzen zenuten? Zeren arabera kobratzen zenuten? Zenbat eta

arrain gehiago hartu horrenbeste kobratzen zen?

- A, bai, bai, ematen ziguten. Tonelako ematen ziguten honenbeste eta gero aparte

soldata, baina tonelako honenbeste ematen ziguten. Eta joaten ginen Kanadara eta han

dolarrak izaten ziren orduan, dolarrak, orain ere bai dolarrak, eta orduan ematen ziguten

guri dolarretan dirua ematen ziguten. Zenbat dituzu? Berrogehi? Ehun? Eta ematen

ziguten eta han gastatu erregaloak erosteko honako eta holaxe ibiltzen ginen.

- Orduan han OTA bazegoen, pentsatu kotxeak uzten zituzten eta nik esaten nien

“zertarako pagatzen duzue hori?” eta “aa, polizia montada etortzen bazaik!” OTA orain

zenbat urte jarri dela? Han “en el año cincuenta y dos” bazegoen OTA, “en el año

cincuenta y dos, cincuenta y cuatro”.

- Eta zeuden zerak, dendak horrela brrrr gora igotzen diren zera horiekin. Baina

lapurreta gutxi, e! Polizia montada uf! Jendea argi jartzen zuten haiek!

- Polizon gelditzen ziren batzuk, alde egin barkutik eta han gelditzen ziren, baina

harrapatu eta ostera bialdu egiten zituzten hona, ostera bialdu.

- Nik hagina behin atera nuen han! Hagineko mina eta joan nintzen eta jarri nintzen

eserita eta “kieto” eta sartu zidaten indizio txiki bat eta eserita egoteko lasai. Pixka

batean eduki ninduen, etorri zen, rira atera zidan, martxa!

- Zein dira barku batek dauzkan partiak? Nola deitze zaie barkuko partiai?

- Ba aurreari proa, atzeari popa, eskuinari babor da ezkerrari estribor.

- Ikusi dituzu behin ere portugesak arrantzan? Esan digute oso modu berezia

daukatela arrantzatzeko?

- Portugesak bai. Haiek gaiztoak ziren e, portugesak arrantzan. Dena beraiek harrapatu

nahi izaten zuten eta haiekin argi ibili behar izaten zen. Eta errusiarrak ere bai,

errusiarrak ere han ibiltzen ziren. Errusiarrek egiten zuen lana gehiago, haiek dena

aprobetxatu zuten, egiten zuten irina hegaztientzako eta irina bertan egiten zuten haiek,

zeran, barkuan. Haiek itsasoa ez zuen botatzen. Bertan tripak, buruak eta denak

aprobetxatu dena, eta haiekin irina egiten zuten.

163

- Eta portugesak nola arrantzatze zuten?

- Berdin.

- Ez ziran jartzen horrela bi barku bata bestearen ondoan eta sarea alde batetik

bestera?

- Tokatu zen e, batean. Guri ez zitzaigun tokatu baina, jota, biak engantxatu eta trabatu

eta gero, jota, eten egin behar, kableak eten eta urean utzi behar denak. Guri tokatu

zitzaigun hau baina lodiagoa eman ziguten kablea, eman ziguten eta, jota, biak eten,

behean harkaitza edo zer edozer harrapatu, barku bat unditutakoren bat, jota bla! Jota

biak eten eta berria jarri behar berriz!

- Orain asko aditzen da piraten kontu hori, garai hartan bazeuden piratak?

- Ez, sekula ez genuen aditu eta beldurrik ere ez behin ere, beldurrik ere ez.

Errusiarrekin izaten zuen kapitainak. Horrela guk errusiarrei saludatu egiten genien “e e

e e e e!” eta zera “E! callaros callaros!”, “ee, estos no hacen nada” guk. Beraiek ere

saludatu egiten zuten eta bakoitza bere tokira, plaietara. Han arraina batek arrapatzen

bazuen, hasten bazen harrapatzen, bakar-bakarrik ginen igual gu barkuan, eta arraina

harrapatu eta arraina harrapatu bat ere ez igual, baina obligazioa izaten zuten bati,

besteari, lagunari ere, abixatzekoa. Eta nik zuri abixatzen banizun, besteak emisoratik

hartu egiten zizuen, besteak ere. Orduan beraiek ere etorri egiten ziren, denak. Puntuak

izaten ziren, batzuetan arrain asko harrapatzen zen tokia eta bestea gutxiago, eta asko

harrapatzen zen toki hartan jendea joaten zen segituan.

- Bizimodu gogorra izan zen?

- Gogorra izaten da horrelakoa eta, baina gustora ibiltzen da e, jarri egiten da, etxean

bezalaxe ibiltzen da. Etxean bezalaxe. Batzuetan balantza handixeagoa baina. Eta

eguraldi txarra etortzen zenean, eman atzea, popa zera, olatuari eta olatuak bultzatzen

zintuen eta segi aurrera, segi aurrera eta eguraldia kalmatzen zuenean jira eta arrantzara.

Guk manejatzen genuen barkua e, txandaka errutan. Joaten zen, zortzi egunean erruta

joaten zinen orduan, orain azkarrago joango dira akaso, zortzi egunetan, eta gu txandaka

timoiean guk eta hala “dos grados a estribor, dos grados a babor” eta emanez hala joaten

zen. Beraiek markatzen zuten eta kapitainak esaten zizun “hay que darle dos grados a

babor” bidea zeratzeko eta. Eta gero radarra izaten zen, radarra ere. Eta radarrakin, orain

potentegoak, hobeak egongo dira baina, orduan ere arraina non zegoen eta berehala

164

ikusten zuten. Eta kanpoko portugesak eta non zebiltzan eta, haiei alde egiteko eta, elkar

ez jotzeko ta badakizu.

- Eta gauean baten batek egon beharko zuen esna ez?

- Gauean lana!

- Turnoka egiten zenuten?

- Bai bai, turnoka egiten genuen. Sarea bota eta arrastaka beti. Giro ona bazegoen

arrastaka beti eta gero altxa sareak eta arrain asko etortzen bazen rarara batzuei eskatu

eta lanera haiek ere.

- Izebergak eta ikuste zenituen? Izotz puska handiak.

- Ikaragarri horiek, uff, ikusten genituen. Gu ibiltzen ginen horrela itsasoan oinez

ibiltzeko moduan, baina han ez zegoen arrantza egiterik ere. Egiten genuen plaia batetik

bestera pasatzeko krakrakrak puskatuz lurra horrela lodi eta zazpi bider gehiago behera

esaten zuten, gora baino zegoela eta dena mozten zuen krakrak batetik bestera

pasatzeko. Fokak eta han egoten ziren. Oinez pasatzeko moduan itsasoak, han ez zegoen

kuidadorik oinez pasatzeko, eskiekin.

- Zuek mozten zenuten izotza?

- Barkuak, barkuak mozten zuen. Baina poliki-poliki, e! Bestela hori da peligrosoa

berak puskatzen du barkua.

- Eta kristoren mendiak erorita ere bai itsasoaren bazterrean, menditik erorita,

Groelandian ta horietan. Kristoren elur pilak erorita goitik behera. Hura peligrosoa

izaten zen itsasora ateratzen bazen hura izkinarekin joz gero jata barkua puskatu.

165

7. Hiztegia

Atal honetan transkripzioetan agertu diren eta gaur ia erabiltzen ez diren hainbat hitz

zerrendatuko ditugu eta hauen definizio eta testuingurua eman. Guk ere ez ditugu hitz

batzuk ezagutzen eta kontsultatu ditugun hiztegietan ere ez dira agertzen.

Aimarik: Abe Mariak. Ilunabarrean jotzen ziren kanpaiei esaten zitzaien. Hauek

entzunda, etxera erretiratu behar izaten zen: “Beno, ez tákit zemat kanpána jotze ttuen

baño illunbistan jotze ttue. Ta aik ásteako al balín bazán etxían, bestéla kórri birían e!

Illúlarreako etxea.”

Antxukin: Hitz hau ez dugu hiztegietan aurkitu, baina badirudi artoaren gaineko azalari

esaten zaiola: “antxúkiñakin betéta, artúan gáñeko azálakin betéta”

Baniatu: lurra maneatu: lurra baníatu ta béyakin da itte zian

Baratze eta soro: Biak dira lurrak, baina badago desberdintasunik bien artean. Baratza

etxe ondoan egoten da eta bertan barazkiak ereiten dira: letxuga, tomatea, etab. Soroa,

berriz, etxetik urrutixeago egoten da eta artoa, patata, garia, etab. ereiten dira bertan,

baita ganaduarentzako arbia eta erremolatxa ere: “Bíyak iguáltxuk dia. Lúrra da barátza

ta sorúa, bíyak lurrák dia. Barátza izáte a ba trózo koxkór bat etxian berdúra ta gauza

izáteko létxuk eta tómatiak eta oik iteko barátza esáte zayo. Ta géo apárte sorúan itte a

artúa ta patáta ta garíya ta itte zián. Géo ganáruantzako re negúako zéa re bai, arbíya

ta errémolatxa ta oik e bai, béyentzat eta.”

Besabe: Baserriko lanak egiteko tresna. Sardeak bezala, bi puntakoa da besabea, baina

honek hortzak beherantz begira ditu eta lurra arrotzeko erabiltzen da: “Bésabia esáte

zitzáyona bi zéakin izáte zan, sardía bezéla, ola géo pértiga aurrea béyentzat. Árek

izáte zittun órtzak beéra, ta órtzakiñ lúrra arráskatu itte zan, lúrra arrótu itte zan.”

Bitxurra: Bide zidorra: “Oáin bezélako karréterak izán balía! Bítxurrian ibíli biar

txirrr”

166

Eltzekondo: Eguardian bazkalorduan sobratu eta gauerako gordetzen den janari horri

esaten zaio: “Afáltzeko eltzékondua askótan. Eltzékondua da eguárdin sobrátze zan

babárruna, izúgarri gustátzen zan ordun. [...] eguárdiko babárruna, eguárdiko potájia

eltzékondua esáte zan ordun. Oáin bóta itte a bézperakua ta eguárdikua baño ordun

eguárdikua gauian!”

Gaubela: Gaubeila. Norbait hiltzen zenean, gauean hildakoaren etxean batzen zen

herriko jendea errosarioak errezatzeko hildakoagatik. Gaubeletan galletak eta ardoa

hartzea zen ohitura: “Ba gaubéla gorpútza, pués atxáldian iltzé bada gauian errósayua

ízate zan. Da errósayua órdun esáte zan amábost mistériyokua errézatze zan. Da

genéralmente érrin izáte zian persona ezáunak oi errézatze zuenak”

Golde: Baserriko lanak egiteko tresna. Behi edo idiekin erabiltzen da eta lurraribuelta

emateko, iraultzeko, balio du: “góldia ez takit, ikúsiko zenuen onézkeo góldia, lúrra

buéltatzekua, oáin tratóriakiñ itte a dana baño.”

Ilular: Ilunabar: “Gauézkuak galáraziya zeón oáin bezélaxe. Géo zéa, paráda bátzutan

juté giñán illúlarrian, pásatze balín bazán ollágorra úa zaindu ta illúlarrian bótatze

giñún.”// “Illúlarreako etxea”

Ilunbista: Ilunabar esateko Zizurkilen erabiltzen den beste hitz bat da: “ez tákit zemat

kanpána jotze ttuen baño illunbistan jotze ttue”.

Inorkin: Inaurkin. Ganaduarentzako azpia egiteko erabiltzen den garoa edo orbelari

esaten zaio: “Iñórkiña esate giñukan guk garúa ta orbéla ta azpítako biar tzana.”

Itule: Itaurre. Lurra lantzeko animalien aurrean joatea, behi edo idia zuzentzeko. Lan

hau normalean ume edo gazteek egiten zuten: “Ittúlian léno béyakin da ibíltze zan oáiñ

tratóriakin itte ia baño, lurra baníatu ta béyakin da itte zian. Ta béyan aurreako ba

laun bat biár tzun da genéralian gáztia, umía izáte zan, béyan aurrian ibíltzeko, béyak

nóa eáman diríjitzeatikan.”

167

Kixki: Hitz hau ez dugu hiztegietan aurkitu esanahi honekin, baina lekuko batek

esandakoaren arabera, esku-pilotarako pilotak egiteko materiala litzateke, pilotari pisua

eta hotsa emateko balio duena. Kixki mota asko daude: batzuk gomazkoak bezala eta

beste batzuk gogorragoak: “nik pelóta ásko egin dittut, kíxkia artú eta géro zeakiñ

aríarekin egin da géo larrua jósi eta.”// “Kíxkia zen, buéno, kíxki móta asko zeuden:

batzuk gomázkoak bezála eta beste batzúk ez tait zer zen, gogórra eta órrek pixúa emáte

zión eta ótsa eta.”

Lastabal: Sorta. Garia moztu ostean, harri baten kontra jotzen da alea banatzeko.

Harriaren kontra jotzeko egiten den gari sortari esaten zaio: “Garíya itté a ta géro

azítze a ta géo ebáki ta géo alía apártatzeko arrí batían jo zéakin, lastábala esáte

zitzayón, zéa bat itte zan, sórta bat, úa arrín jo, alía apártatze zan.”

Lastaira: Koltxoia. Garai batean tela zati bat artoaren azalarekin betetzen zen eta hura

izaten zen lo egiteko koltxoia: “aurréna ezautu nunian lastáira, ordun izáte zian téla

kuadrátu urdín zea batzik eta erdi ebáki bat eta artu antxúkiñakin betéta, artúan gáñeko

azálakin betéta úa arrótu ta.”

Metabelar: Belarrarekin egindako muinoak. Lurrean egur edo makila bat sartzen da

bertikalki eta bi aldetik eutsi egiten zaio egurrekin. Behean egurrak jartzen dira meta

haizeak eraman ez dezan. Hauen gainean belarra botatzen da makila bertikalaren tartetik

eta beherantz egiten zaio belarrari. Muinoa amaitzean, goian zaku bat jartzen zaio eta

honen gainean egur batzuk zintzilikatzen dira makil bertikaletik eta, azkenik, soka

batzuk jartzen zaizkio beherantz tinko: “Ba egúr bat sartzé a lurrían egur, pértiga

bezélako ola póstura ontan loriñ ta úa lurrían sartze a ta géo sujétatu bi sayétsetatikan

egúr batzúkin ta géo azpin egúrrak eo bota ta géo méta itte zan [...]. Ba aizíak ez

eámateko, álare eámate zun baño, góyen géo zakú bat jartze zitzáyon egúr batzúkiñ

zintzílika, zakú bat bestéla púntatikan kendu itte io bélarra aizíak da zakú bat jartzé zan

da géo ári tírante batzuk jartze zitzaizkan beéra egúrrakin tiránte batzuk goitík bera

zakúba ez altxátzeko jartze zitzaizken.”

Perratoki: Ganaduari hanka azpian perrak jartzeko tokia: “garai batean ziren

perratokiak asko, zergatik ganadu asko ibiltzen zen lanean eta lanean ibiltzeko egin

behar duzu perratu, perrak jartzen dituzte hanka azpietan.”

168

Pipar egitea: Ikastolara ez joatea: “Píparra al tzanian! Etxétik eskóla abíttu ta birían

gáldu.”// “Eun batían onék pipárra in biár tzula ta árbol baten baxtárrea, an gordétzea.

An gordéko zala.”

Piriri: Jolasteko erabiltzen den burdinezko uztai borobila, alanbre batekin bultzatuz

bueltak emanarazten zitzaiona: “ Géo piirikan da, piirika re bárrunen ola izáte zan uztái

bat boróbilla úai alánbria billátu ta txirrrrrr. Oáin bezélako karréterak izán balía!

Bítxurrian ibíli biar txirrr ta aber zeñek dénbua geyuan eáman ta óla ibíltze gíñan.”

Suetxe: Txondarrak goiko partean sua emateko duen zuloari esaten zaio: “[Txondarraz

ari dela] érdiñ izáte zun zuló bat su emáteko, suétxia esáte zitzáyon ári.”

Tratu: 1.- Salerosketa. Batez ere baratzeko produktuekin egiten denari esaten zaio:

porrua, tomatea, sagarra, etab.: “esnía partíttu ta géo Donóstira jute nitzan ba an astian

írutan o al tzanian prepátze gendúnian trátua ba batza gauza ta geo fruta, sagarra

ortáko zeakiñ eta gañetikan pues eméngua.”// “porrúa, batza gauza. Trátuan jutia da

bátza gauza da, dána artze zu zuk sagárra o daonetikan porruk o dana batza itten dan

jenero guziya [...]. Ordun ba zan, tratua esáte zayo orrei oain esáte zayo batza gauza

eamatia, ba tratu gauza oi da.”// “Eta gainetik tratua baratze gauzekin, esnea eta

baratze gauza.” 2.- Badirudi merkatuan saltzeko baratzeko produktuei ere „tratua‟

esaten zaiela: “Tratua zer dan? Ba porrúa, batza gauza.”

Txondar: Ikatza egiteko egurrarekin egiten den metari esaten zaio. Egurrarekin meta

bat egiten da eta metabelarrari bezala, erdian makila luze bat jartzen zaio eta txondarra

belar zotalekin eta lurrarekin estaltzen da. Azkenik, erdiko makila luzea kendu egiten

zaio txondarrari eta honek uzten duen zulotik, alegia, suetxetik, sua ematen zaio:

“txondárra itten ikúsiko zendun zuk telébisiyuan segúru asko, ez tezu ikusi? Pues egúrra

moztútze ue ta egúrra jartze ue pues metábelarrak nola itte ia? Oláxe, iual iual itte ue.”

Zestera: Saskia. Tratua egitekon produktuak garraiatzeko saski aproposa: haundia eta

zabala. Normalean buru gainean edo astoan eramaten zen: “astúan bi aldétatikan

xéstotan esniak eta géo erdiyan beste xestératxo aundi batian, zuek etzénduten

ezautuko, baño sestératxo aundi batian tratua.”

169

8. Bibliografia

Aurrekoetxea, Gotzon, 1997, “Ahozko testuak transkribatzeko irizpideak”, Uztaro 23,

87-94. or.

____, 2004. “Estandar eta dialektoen arteko bateratze joerak (ikuspuntu teorikotik

begirada bat)”, Uztaro 50, 45-57.

____, 2006. “Hizkuntza estandarraren eta dialektoen arteko bateratze joerak” in Lakarra

J.A. & J.I. Hualde (arg.), R.L. Trask-en oroitzapenezko ikerketak euskalaritzaz eta

hizkuntzalaritza historikoaz. ASJU XL:1-2, 133-160.

Bonaparte, Luis Lucien. 1869. Le verbe basque en tablaux. [1990an berrargitaratua in

Opera Omnia Vasconice] Euskaltzainida, Bilbo.

Camino, Iñaki, 2009a, Dialektologiatik euskalkietaran tradizioan gaindi. Elkar,

Donostia.

____,2009b, “Dialektologiaren alderdi kronologikoaz”, Fontes Linguae Vasconum 108,

209-247. or.

Etxebarria, Joxe Maria. 1983. Euskal dialektologiarako testo eta ariketa. El Carmen

Argitaldariak, Gasteiz.

Gaminde, Iñaki. 1996. “Azentu Bariazioa Gipuzkoa”, Fontes Linguae Vasconum 73.

zenbakia, 361-385 or.

Hualde, J. Ignazio. 1997. Euskareren Azentuerak. Anuario del Seminario de filologia

vasca Julio Urquijo-ren gehigarriak, XLII. Gipuzkoako Foru Aldundia, Donostia.

Labaka, Ana; Azurza, Mª Eguenia & Ignazio Bereziartua. 1996. Lasarte-Oriako

euskararen azterketa. Lasarte-Oriako Udala, Lasarte-Oria. Hurtado, Irene. 2001.

Goierriko eta Tolosalde hegoaldeko hizkerak, IX. Goierriko Ikerlan Sariketa,

Lazkao.

Lakarra, Joseba & Ricardo Gomez (arg.), 1995. Euskal Dialektologiaren Kongresua.

Euskal Herriko Unibertsitatea, Donostia.

Mitxelena, Koldo, 1960. “Guipuzcoano y vasco”, Bolétin de Amigos del País XVI 236-

238. Orain in Luis Michelena, 2011, Obras Completas VII. Fonética y Fonología.

Morfosintaxis. Dialectología (al cuidado de J.A. Lakarra e iñigo Ruiz Arzallus).

Anuario del Seminario de filologia vasca Julio Urquijo-ren gehigarriak LX. „Julio

Urkixo‟ Euskal Filologia Mintegia, Gipuzkoako Foru Aldundia, Euskal Herriko

Unibertsitatea, Donostia eta Gasteiz. 697-700. or.

170

____, Mitxelena, Koldo. 1961 [1990], Fonetica Historica Vasca. Berrarg. in Anuario

del Seminario de filologia vasca Julio Urquijo-ren gehigarriak IV, , Gipuzkoako

Foru Aldundia, Donostia.

____, 1981, “Lengua común y dialectos vascos”, Anuario del Seminario de filologia

vasca Julio Urquijo XV, 289-313. Orain in Luis Michelena, 2011, Obras Completas

VII. Fonética y Fonología. Morfosintaxis. Dialectología (al cuidado de J.A. Lakarra

e iñigo Ruiz Arzallus). Anuario del Seminario de filologia vasca Julio Urquijo-ren

gehigarriak LX. „Julio Urkixo‟ Euskal Filologia Mintegia, Gipuzkoako Foru

Aldundia, Euskal Herriko Unibertsitatea, Donostia eta Gasteiz. 517-545.or.

____,1992, “Fenómenos de convergencia en las historia de los dialectos vascos”, Fontes

Linguae Vasconum 24, 355-366. or. Orain in Luis Michelena, 2011, Obras

Completas VII. Fonética y Fonología. Morfosintaxis. Dialectología, (al cuidado de

J.A. Lakarra e iñigo Ruiz Arzallus). Anuario del Seminario de filologia vasca Julio

Urquijo-ren gehigarriak LXII. „Julio Urkixo‟ Euskal Filologia Mintegia,

Gipuzkoako Foru Aldundia, Euskal Herriko Unibertsitatea, Donostia eta Gasteiz.

545-560. or.

Sortzaile Elkarte Kulturala, Zizurkil. zenbait apunte, Zizurkilgo Udala eta Gipuzkoako

Foru Aldundia.

Soziolinguistika Klusterra, 2006, “Zizurkilgo euskararen erabileraren neurketa”,

Argitaragabea.

Txillardegi & G. Aurrekoetxea (arg.). 1983 [1987], Euskal Dialektologiaren

Hastapenak (EDH). UEU, Bilbo.

Yrizar, Pedro. 1981. Contribución a la dialectologia de la lengua vasca. Gipuzkoako

Aurrezki Kutxa Probintziala. Donostia.

____, 1991. Morfologia del verbo auxiliar del gipuzkoano. Euskaltzaindia, Bilbo.

Zuazo, Koldo, 1998a, “Euskalkiak, gaur”, Fontes Linguae Vasconum-78, 191-233.

____, 2003. Euskalkiak. Herriaren lekukoak. Elkar, Donostia

____, 2008. Euskalkiak. Euskararen dialektoak. Elkar, Donostia

Zizurkil ahoz aho ahoz aho_definitiboa def.pdf · Bokalak Zizurkilgo euskaran, Hego Euskal Herriko...

Documents

Transcript of Zizurkil ahoz aho ahoz aho_definitiboa def.pdf · Bokalak Zizurkilgo euskaran, Hego Euskal Herriko...