Zientzia-dibulgazioko hitzaldiak Batxilergoko ikasleentzat · Aurkezpena 2005-2006 ikasturtetik,...

Zientzia-dibulgazioko hitzaldiak Batxilergoko ikasleentzat

2009-2010 IKASTURTEA

Izenburua: Zientzia-dibulgazioko hitzaldiak Batxilergoko ikasleentzat.2009-2010 ikasturtea

Argitaratzailea: Kultura Jardueren AtalaNafarroako Unibertsitate Publikoa

Fotokonposizioa: Pretexto

Inprimatzailea: Ona Industria Gráfica

Lege gordailua: NA 2734/2008Banaketa: Kultura Jardueren Atala

Ikasgelategia, 019. ikasgelaNafarroako Unibertsitate PublikoaArrosadiko Campusa31006 IruñaTel. 948 16 89 72 / 16 84 [email protected]

Aurkibidea

1. Naturaren Zientziak ............................................................................................... 7

1.1. Nekazaritza eta Ingurumena ........................................................ 81.2. Genomika eta Biologia Molekularra ............................................. 91.3. Lurzoruaren kalitatea, bizi kalitatea ............................................. 101.4. Elikagaiak ekoiztea. Nekazaritza eta jasangarritasuna ................... 111.5. Kyoto lantzen: klima-aldaketa eta lurraren erabilerak .................... 121.6. Jaten duguna gara: nekazaritza ekologikoa eta ekoizpen jasangarri-

ko beste sistema batzuk ............................................................. 131.7. Ura, bizitzaren hazia: uraren zikloa eta nekazaritza-ekoizpena ........ 141.8. Gizakiak kliman eta ekosistemen bioaniztasunean duen eraginari

buruzko gogoetak ....................................................................... 151.9. Nola ikusten den zure etxea satelite batetik ................................. 161.10. Sinbiosia ................................................................................... 17

2. Fisika eta Teknologia ............................................................................ 19

2.1. Postatik postara: telekomunikazioen bilakaera eta funtsari buruzkoikuspegia ................................................................................... 20

2.2. Energia berriztagarriak ................................................................ 212.3. Fusio nuklearra: etorkizuneko energia? ........................................ 222.4. Badakigu ez dakigula: Fisikari buruzko zalantza batzuk ................. 232.5. Materialak Ingeniaritzan .............................................................. 242.6. Tximista, bere eragina pertsonengan eta Ingeniaritzan .................. 252.7. Iraultza Zientifikoa ...................................................................... 262.8. Argiaren izaera ........................................................................... 272.9. Marmeladak eta ur gezatua: eguneroko bizitzaren zientzia ............ 282.10. Txongilak eta presio eltzea: eguneroko bizitzaren zientzia .............. 292.11. Hidrogenoa: etorkizuneko energia-bektorea .................................. 30

3. Matematika ............................................................................................................. 31

3.1. Astronomia eta Matematika ........................................................ 323.2. Kriptografia: isileko gako eta mezuak ........................................... 333.3. Jokoei eta matematikari buruzkoak .............................................. 343.4. Nafarroa: txanponak eta matematika ........................................... 353.5. Estatistikaren erabilera hedabideetan .......................................... 363.6. Matematikaren oinarriak ............................................................. 37

4. Kimika ...................................................................................................................... 39

4.1. Eguneroko bizitzaren aparteko Kimika .......................................... 404.1.1. Tiki-taka, tiki-taka: laranja zukuaz ibiltzen diren erlojuak ..... 404.1.2. Kristal likidoak ................................................................ 404.1.3. Material polimerikoak ...................................................... 40

4.2. Suteen prebentzioa. Kimikaren ikuspegia ..................................... 42

5. Beste batzuk ........................................................................................................... 43

5.1 Merezi al du ikasteak? Zer eskaintzen du unibertsitateak? ........... 44

Aurkezpena

[email protected].

Aurkezpena

2005-2006 ikasturtetik, Nafarroako Unibertsitate Publikoko Gizarte eta Kultura Proiekziorako Errektoreordetzak antolatutako Zientzia eta Tekno-logia Gelak hitzaldi ziklo bat eskaini zien Nafarroako Foru Erkidegoko irakaskuntza ertainetako ikastetxeei. Hitzaldi horien helburua zen Na-farroako Foru Erkidegoko ikasleei zientziaren eta teknologiaren arloko hainbat gai hurbiltzea.

2009-2010 ikasturteari begira, joan den ikasturtean ikastetxeei zuzen-dutako hitzaldi-eskaintza eta horiek ematen dituzten irakasleen kopurua handiagotu ditugu. Horrela ikastetxe gehiagotara joatea espero dugu eta hitzaldi kopuru handiagoarekin.

Heldu den urriaren 16ra arte, ikastetxeek nahi dituzten hitzaldiak aukera ditzakete, eta unibertsitatearekin adostuko dituzte hitzaldi horiek gauza-tzeko aukerak, eskari guztiei baiezkoa ematen saiatuko baikara ahal du-gun neurrian. Hitzaldiak batxilergoko ikasleen neurrira prestatuak dau-de. Ikastetxeetatik eskatzen dizkiguten hitzaldi guztiak emateko asmoa dugun arren, kontuan hartu behar da balitekeela gehien eskatzen diren hitzaldietakoren bat ezin eman izatea ikastetxe guztiei. Horrelako kasue-tan, gure egoera uler dezazuen eskatzen dizuegu.

Eman behar diren urratsak ondoko hauek dira:

1. Ikasturte honetarako ikastetxeak interesgarritzat jotzen dituen hi-tzaldien zerrenda bidali behar da. Eskaera posta elektronikoaren bidez bidali behar zaio José Basilio Galván Herrera jarduera honen koordinatzaileari honako helbide honetara: [email protected] esan den bezala, hitzaldien eskari guztiei aurre egi-ten saiatuko gara, baina batzuetan ezin izan dugu hala egin es-kari handiko hitzaldiren batengatik. Hori dela eta, ahal denean, bigarren aukeren berri emateko gomendatzen dugu. Nolanahi ere, eta orientabide moduan, eskertuko dizuegu esatea zenbat hitzaldi antolatu nahiko zenituzketen ikasturte honetan, interesgarritzat eman dituzuen hitzaldien zerrenda horietatik.

6•7 Aurkezpena

2. Gelan informazio hori jaso, eta hitzaldiak eman behar dituzten irakasleekin ados jarri ondoren, ikastetxe bakoitzari hitzaldiak es-leituko zaizkio.

3. Gelakoak harremanetan jarriko dira ikastetxeekin, urriaren 23an beranduenera, jakinarazteko zein diren antola ditzaketen hitzaldiak eta nola jar daitezkeen harremanetan hizlariekin.

4. Ikastetxeak hizlariekin adostuko ditu ekitaldiaren eguna, ikasturte osoan zehar izan daitekeena, bai eta ekitaldi hori garatzeko behar diren baliabideak ere.

Protokolo honi buruzko edozein zalantza edukiz gero, idatzi jardueraren koordinatzaileari, goian aipatutako helbidera, edo deitu 948169266 te-lefono zenbakira.

Zientzia eta Teknologiaren Gelakook eskerrak eman nahi dizkiegu Gizarte eta Kultura Proiekziorako Errektoreordetzari eta hitzaldiak emango dituz-ten irakasleei, egin duzuen ahaleginagatik. Halaber, ikastetxeei ere es-kertu nahi dizuegu gure jarduerekin erakutsi duzuen interesa.

Harremanetarako: José Basilio Galvá[email protected] 169 266

1 Naturaren Zien tziak

8•9 Naturaren Zientziak

1.1. NEKAZARI TZA ETA INGURUMENA 1

Pedro M. Aparicio Tejo doktoreaUniber tsitateko katedraduna, Natura Ingurunearen Zien tzien Sailean

Ignacio Irigoyen Iriarte doktoreaUniber tsitateko lagun tzailea, Natura Ingurunearen Zien tzien Sailean

Julio Muro Erreguerena doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Nekazari tzako Ekoizpen Sailean

LABURPENA

Helburua: 1) Soziologia, ekonomia eta ingurumenaren ikuspuntutik ikas-leak Nafarroako nekazaritzaren garrantziaz jabetzea. 2) Nekazaritzak Na-farroako ingurumenean sortzen dituen arazo nagusiak orokorki aurkez-tea, eta ongarriketarekin loturik daudenak zehatzago garatzea.

Hitzaldi honetan zehaztu egingo da eta erakutsi zein den harremana agro-sistemen eta sistema naturalen artean. Elkarreragin horri esker garatu da nekazaritza gure alderdi honetan, eta gure ekonomiaren zutabea izan da gizalditan, garatzeko modua eman digu, eta gure paisaia eta kultura erabaki ditu. Hala ere, nekazaritza jarduerak izan du, halaber, batez ere, azken hamarraldi hauetan, hainbat eragin kaltegarri ingurumenean, eta eragin kaltegarri horiek oro har aurkeztu eta azalduko ditugu. Azkenik, adibide moduan, gehiago arituko gara ongarriketak Nafarroako ingurume-nean izan duen eraginari buruz.

1. Hitzaldi hau euskaraz eta gaztelaniaz emango da.

1.2. GENOMIKA ETA BIOLOGIA MOLEKULARRA

Antonio Gerardo Pisabarro de Lucas doktoreaUniber tsitateko katedraduna, Nekazari tzako Ekoizpen Sailean

LABURPENA

1.1. NEKAZARI TZA ETA INGURUMENA 1

Pedro M. Aparicio Tejo doktoreaUniber tsitateko katedraduna, Natura Ingurunearen Zien tzien Sailean

Ignacio Irigoyen Iriarte doktoreaUniber tsitateko lagun tzailea, Natura Ingurunearen Zien tzien Sailean

Julio Muro Erreguerena doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Nekazari tzako Ekoizpen Sailean

LABURPENA

1.2. GENOMIKA ETA BIOLOGIA MOLEKULARRA

Antonio Gerardo Pisabarro de Lucas doktoreaUniber tsitateko katedraduna, Nekazari tzako Ekoizpen Sailean

LABURPENA

XX. mendean, biologia prozesuen oinarrizko ikerketa egin da, hurrenez hurren, genetikaren, biokimikaren, molekularen eta zelularen ikuspun-tuetatik, gaurko ikuspegi genomiko eta proteomikoetara iritsi arte. Ge-nomikak aztertu egiten du organismo baten material hereditario guztia-ren funtzionamendu bateratua, bere barnean gertatzen diren prozesu biologikoak azaltzeko. Ikertzeko modu hori egin ahal izateko, garapen teknologiko eta informatiko nahikoa erdietsi behar izan da, genoman dauden informazio bolumen handiak sortu eta erabiltzeko. Hitzaldi hone-tan azalduko dugu nola laguntzen digun genomikak izaki bizidunen fun-tzionamendua ulertzen (bakterio patogenoetatik hasi eta animalia kon-plexuetan bukatzeko), eta nola erabil dezakegun informazio genomikoa nekazaritzan eta medikuntzan izango dituen aplikazio praktikoak gara-tzeko.


1.3. LURZORUAREN KALITATEA, BIZI KALITATEA 2

María José Imaz Gurruchaga doktoreaIrakasle elkartua, Natura Ingurunearen Zien tzien Sailean

Iñigo Virto Quecedo doktoreaLagun tzailea, Natura Ingurunearen Zien tzien Sailean

LABURPENA

Ezagun egiten zaigu hainbat gai, esaterako, uraren kalitatea, egura-tsarena eta iraunkortasuna; gutxitan aipatzen da, ordea, lurzoruaren ka-litatea gako-hitz moduan ingurumenaren kalitatearen gaietan. Bestalde, nekazaritzako zoruen kalitateak funtsezko zeregina dauka gure osasuna-ri zuzenean eragiten dioten kalitatezko elikagaiak sortzeko.

Hitzaldi honetan aztertzen da zein den lurzorua zaintzearen garrantzia gure bizitzarako, eta nekazaritzaren eginkizuna lurzoruaren kalitateari eusteko eta hori hobetzeko.

Nekez zainduko dugu ezagutzen ez duguna. Horregatik hitzaldi honek helburutzat izango du lurzoruari buruzko hainbat gai jendearengana hurbiltzea, eta horretarako puntu hauek azalduko dira:

• Zer da lurzorua eta zein dira bere eginkizunak?

• Nola ezagutzen eta ebaluatzen ahal da lurzoruaren kalitatea?

• Lurzorua zaintzearen garrantzia uraren eta eguratsaren kalitateari begira.

• Nekazaritzaren, ingurumen kalitatearen eta kalitatezko elikagaien arteko harremana.

• Zer egin dezakegu lurzorua zaintzen laguntzeko?


1.4. ELIKAGAIAK EKOIZTEA.

NEKAZARI TZA ETA IRAUNKORTASUNA

J. Bernardo Royo Díaz doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Nekazari tzako Ekoizpen Sailean

LABURPENA

1.3. LURZORUAREN KALITATEA, BIZI KALITATEA 2



LABURPENA

1.4. ELIKAGAIAK EKOIZTEA.

NEKAZARI TZA ETA IRAUNKORTASUNA

J. Bernardo Royo Díaz doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Nekazari tzako Ekoizpen Sailean

LABURPENA

Elikagaien ekoizpenak eta lanketak gainerako ekonomia jarduerek baino pertsona-kopuru handiagoak dauzkate lanean munduan, eta horrelako jarduera gehienak bezala, gainditu beharreko iraunkortasun krisialdian daude. Irtenbideak aukitzeko, mundu naturala eta kulturala, eta biak elkarreragiteko modua, ulertzen saiatu behar dira teknologoak eta zien-tzialariak.

Hitzaldi honetan elikagaien ekoizpenaren eta lanketaren oinarrizko pro-zesuak azalduko dira, adibideak emanez, eta teknizismo askorik gabe, honelako kontzeptuen berri emango da: nekazaritzako ekologia, nekazari-tzako ekosistema, iraunkortasuna, bioaniztasuna, elikatzeko segurta-suna e. a.


1.5. KYOTO LAN TZEN: KLIMA-ALDAKETA

ETA LURRAREN ERABILERAK 3



LABURPENA

Klima-aldaketa errealitate bat da, eta Kyotoko protokoloak arautzen ditu klima-aldaketari aurre egiteko egin behar diren jarduera guztiak.

Berotegi-efektua sortzen duten gas isurpenak murriztu, eta C ‘isurtegien’ ahalmena (CO2 atmosferatik ‘bahitzea’ ahalbidetzen duten teknikak) areagotzeko premia definitzen du protokolo honek. Aipatzekoak dira ho-rien artean lurrari ematen zaizkion hainbat erabilera, eta nekazaritzaren eta oihanen erabilpena. Hitzaldi honek erakutsi nahi du lurraldearen erabilpen iraunkorreko teknikek ekarpen handia egin dezaketela zeregin horretan, eta ondoko galdera hauei erantzuten die:

– Zer da C isurtegi bat?

– Nekazaritzaren eta lurraldearen zer nolako erabilpen-sistemek mu-rriztu dezakete klima-aldaketak sortu kaltea, arrazoizko produktibi-tate bati eutsiz? Zergatik eta nola?

– Zer egin dezakegu guk?

– Zer aukera daude egun mundu mailan eta Nafarroan?


1.6. JATEN DUGUNA GARA: NEKAZARI TZA

EKOLOGIKOA ETA EKOIZPEN IRAUNKORREKO BESTE SISTEMA BA TZUK 4



LABURPENA

1.5. KYOTO LAN TZEN: KLIMA-ALDAKETA

ETA LURRAREN ERABILERAK 3



LABURPENA

1.6. JATEN DUGUNA GARA: NEKAZARI TZA

EKOLOGIKOA ETA EKOIZPEN IRAUNKORREKO BESTE SISTEMA BA TZUK 4



LABURPENA

Nekazaritza intentsiboari esker milioika pertsona elikatu dira azken men-dean, etekinen igoera esponentzialari esker. Alabaina, leku askotan, ingurumena andeatu, eta barietate eta produkzio teknika batzuekiko mendekotasuna ekarri du. Nekazaritza sistema berriak inoiz baino beha-rrezkoago dira. Hitzaldi honetan azaltzen dira sistema hauek eta beren abantailak, bai eta dituzten aukerak mundu-mailan eta gurean.

Zehazki, ondoko puntu hauek jorratzen dira:

– Nekazaritza iraunkorraren alde apustu egiteko arrazoiak.

– Sistema eta produktu desberdinak.

– Ekoizpen iraunkorraren errealitateak Nafarroan eta mundu osoan.



1.7. URA, BIZI TZAREN HAZIA: URAREN ZIKLOA ETA

NEKAZARI TZA-EKOIZPENA 5



LABURPENA

Ura baliabide ez berriztagarria da planeta-mailan, eta geroz eta baliabide urriagoa planetako hainbat lurraldetan. Antzinateaz geroztik tirabirak izan dira hainbat lurraldetan uraren erabilera eta kontrola dela-eta, eta egun badirudi tirabira horiek areagotzen ari direla. Baliabide estrategiko honen erabilera jasangarria behar-beharrezkoa da. Uraren zikloak giza jardue-retan betetzen duen lekuaren berri ematen da modu orokorrean hitzaldi honetan, ikuspegi historikoa eta gaur egungo egoera uztartuz. Xeheta-sun gehiagorekin azaltzen da, gero, nekazaritzak betetzen duen lekua (baliabide honen kontsumitzaile handiena), ondoko ibilbide honen bidez:

– Mundu mailako zifra garrantzitsuenak (non gaude?)

– Ezar litezkeen hainbat teknika uraren erabilera jasangarriari buruz. Teknika horiek ahalbidetzen dute kontsumoaren arrazionalizazioa, bai eta nekazaritza-ekoizpen jasangarri eta iraunkorra ere, zalan-tzarik gabe ura nekazaritza-ekoizpena mugatzen duen faktorea den tokietan (zer egin dezakegu?).

– Mundu eta eskualde mailako aukerak etorkizunera begira (nora goaz?).


1.8. GIZAKIAK KLIMAN ETA EKOSISTEMEN BIOANIZTASUNEAN DUEN ERAGINARI

BURUZKO GOGOETAK

Rosa María Canals Tresserras doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Nekazari tzako Ekoizpen Sailean

LABURPENA

1.7. URA, BIZI TZAREN HAZIA: URAREN ZIKLOA ETA

NEKAZARI TZA-EKOIZPENA 5



LABURPENA

1.8. GIZAKIAK KLIMAN ETA EKOSISTEMEN BIOANIZTASUNEAN DUEN ERAGINARI

BURUZKO GOGOETAK

Rosa María Canals Tresserras doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Nekazari tzako Ekoizpen Sailean

LABURPENA

Lurra orain dela 4.600 milioi urte sortu zen. 1.000 milioi urte inguru geroago izan zituen bere lehenengo izaki bizidunak. Gizakia, espezie be-rri bat, orain dela 180.000 urte agertu zen, eta eboluzioaren milioika urtetan zehar sortutako aberastasun izugarria jarauntsi zuen: atmosfera arnasgarri bat, mantenugaien ziklo itxiak, forma bizidunen aniztasuna (moneroak, protistak, onddoak, landareak eta animaliak), bioma handien garapena, organismo bizidunen arteko elkarreragin konplexuak, ...

Gizakien aspaldiko belaunaldiek lurrean egokitzen eta bertan bizirauten ikasi zuten. Lehenengo industria-iraultzak (XVIII-XIX mendeak) aldaketa handia ekarri zuen: Neolitikotik hona gizaterian izandako aldaketa so-zioekonomiko eta teknologiko handienak gertatu ziren. Gizakia bere in-gurunea mendean hartzen ari zen pixkana. Haren adimena gainerako izaki bizidunena baino handiagoa zenez, baldintzak bere onerako alda zitzakeen. Ordutik, teknologia-aurrerapenak etengabeak izan dira. Ho-rri esker, bizi-maila handia dugu, baina aitzinamendu hori energia-iturri agorkor eta kutsagarrietan oinarritzen da, hala nola petrolioa eta ikatza. Populazioaren hazkundeak, bizi-luzetasun handiagoak eta herrialde-ko-puru handiago baten industria-garapenak kolapso- eta larrialdi-egoerara garamatza.

Hitzaldiaren bidez arazo honi buruzko ikuspegi ekologikoa (ez ekologista) eskaini nahi da. Ekologian giltzarri diren kontzeptuak definitzen dira, hala nola klima-aldaketa, espezie inbaditzailea, karbono-bahiketa, karbono-isurtegia, bioaniztasuna, iraunkortasuna,... eta adibide argigarriak eskai-niko dira, ikasleek ahalik eta ikusmolde zientifikoena eta ahal izatera demagogia arrastorik gabekoa izan dezaten gizakiak planeta bizidunean eragindako arrastoei buruz.


1.9. NOLA IKUSTEN DEN ZURE E TXEA SATELITE BATETIK

Rafael García Santos doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Landa Ingeniari tza eta Proiektuen Sailean

LABURPENA

Sateliteen bidez lurra behatzea bezalako ohiko praktika bat ezagutzeko aukera ematen digu, adibidez, eguraldia iragartzea. Nekazaritza ere tres-na horietaz baliatzen da, izango diren uztak eta ureztatze-beharrak aurre-tik ezagutu, izurriteak edo suteak atzeman edo nekazaritza-estatistikak analizatzeko. Satelite ohikoenen irudiak ikusiko dira, eta kontzeptu ba-tzuk ikasi eta gero, parte-hartzaileetako baten etxea eta Nafarroako Unibertsitate Publikoaren campusa aurkituko ditugu. Belardi naturala eta artifiziala duten kirol-zelaiak bereiziko ditugu satelitearen bidezko irudiekin.

1.10. SINBIOSIA: BIZI TZA BATERATUA

César Arrese-Igor Sánchez doktoreaUniber tsitateko katedraduna, Natura Ingurunearen Zien tzien Sailean

LABURPENA

1.9. NOLA IKUSTEN DEN ZURE E TXEA SATELITE BATETIK

Rafael García Santos doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Landa Ingeniari tza eta Proiektuen Sailean

LABURPENA

1.10. SINBIOSIA: BIZI TZA BATERATUA

César Arrese-Igor Sánchez doktoreaUniber tsitateko katedraduna, Natura Ingurunearen Zien tzien Sailean

LABURPENA

Espeziea oinarrizko unitatea da organismo bizidunen aniztasunaren ikus-pegitik eta ugalketaren eta bilakaeraren ikuspegitik. Hala ere, organismo bizidunak ez gara soilik gure espezieko izakiekin harremanean jartzen, baizik eta bestelako harremanak ditugu elikagai gisa baliatu ditzakegun edo nolabaiteko onura ematen ahal diguten beste organismo batzuekin, eta oso bestelako egoeretan, gaixotasunak edo heriotza sorrarazten ahal diguten organismoekin.

Harreman mota oso berezia da sinbiosia (bizitza bateratua) deitzen du-guna, non espezie ezberdinetako izakiak lankidetzan aritzen baitira elka-rrengandik onuraren bat izateko. Mota horretako harremanak dira, esate-rako, pailazo arrainek anemonekin izaten duten harremana. Baita likenak osatzen dituzten algak eta onddoak ere. Eta beste adibide asko ere bai.

Duela gutxira arte, mota horretako elkarketak izaki horiei abantailak ematen dizkien egoerak izan arren, bitxikeria gisa hartzen ziren. Hala ere, gero eta begi-bistakoagoa da prozesu sinbiotikoak funtsezkoak dire-la bizitzaren garapenerako, guk ezagutzen dugun bezala. Geure zelulak ere, bilakaeraren hasierako faseetan sortu ziren prozesu sinbiotikoeta-tik eratorriak dira. Landareek lurraren ingurunea kolonizatzea oso lotua dago onddoekin sinbiosia egiteko zuten gaitasunarekin. Egunetik egune-ra, mota horretako gero eta prozesu gehiago ezagutzen ditugu. Izan ere, ematen du nekazaritza iraunkorraren etorkizuna, munduko biztanleen elikadura mantentzeko erronka handia, lotuta dagoela landareek lurzo-ruaren mikroorganismoekin ezar ditzaketen elkarreraginekin.

2 Fisika eta Teknologia

20•21 Fisika eta Teknologia

2.1. POSTATIK POSTARA:

TELEKOMUNIKAZIOEN BILAKAERA ETA FUN TSARI BURUZKO IKUSPEGIA

David Benito Pertusa doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Ingeniari tza Elektriko eta Elektronikoko Sailean

LABURPENA

Hizlariaren lanbide-esperientzia aitzakiatzat hartuta, telekomunikazio-sistemen bilakaera teknologikoa aurkezten da, berau ahalbidetu duten aurkikuntza zientifiko-teknikoen ildotik.

Hitzaldian, telekomunikazioen ikuspegi teknologiko horren osagarri, sare hauek euskarri moduan erabiltzen dituzten zerbitzu desberdinak azter-tzu desberdinak azter-tzu desberdinak aztertzen dira (posta arruntetik eta telegrafiatik posta elektronikora eta mezu laburretara), bai eta gogoeta egiten ere, izan duten edo izan dezaketen eragin sozio-ekonomikoari buruz.

2.2. ENERGIA BERRIZTAGARRIAK

Eugenio Gubía Villanoba doktoreaFakultateko lagun tzailea, Ingeniari tza Elektriko eta Elektronikoko Sailean

LABURPENA

2.1. POSTATIK POSTARA:

TELEKOMUNIKAZIOEN BILAKAERA ETA FUN TSARI BURUZKO IKUSPEGIA

David Benito Pertusa doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Ingeniari tza Elektriko eta Elektronikoko Sailean

LABURPENA

2.2. ENERGIA BERRIZTAGARRIAK

Eugenio Gubía Villanoba doktoreaFakultateko lagun tzailea, Ingeniari tza Elektriko eta Elektronikoko Sailean

LABURPENA

Oraingo energia sistema eta bere arazoak azaldu ondoren, energia be-rriztagarriei laguntzeko politikak eta energia horien perspektibak aipa-tzen dira. Jarraian, aztertu egiten dira energia berriztagarriak erabiliz energia elektrikoa sortzeko dauden sistema nagusiak, batez ere, eguzki sistema fotovoltaikoak, eolikoak, hidraulikoak eta biomasarenak. Kasu guztietan esaten da nola atzematen den energia, eta zein aldi behar dituen gero energia elektriko bihurtzeko eta egokitzeko sare elektrikoan txertatzearren.


2.3. FUSIO NUKLEARRA: ETORKIZUNEKO ENERGIA?

José Basilio Galván Herrera doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Automatika eta Konputazio Sailean

LABURPENA

Azkeneko berrogeita hamar urteotan fusioaren bidezko energia nuklearra promes moduan ikusi da eta ez zen erabat gauzatzen. Energia iturri hau, erregai fosiletatik eratorritakoaren aldean, ez da kutsagarria, eta fisio nuklearraren bidezkoak ez bezala, ez du hondakin erradiaktiborik sor-nuklearraren bidezkoak ez bezala, ez du hondakin erradiaktiborik sor-nuklearraren bidezkoak ez bezala, ez du hondakin erradiaktiborik sortzen, eta ez du arazorik ematen hondamenezko akatsengatik, Txernobilen gertatu zen bezala. Horretaz gainera, erabiltzen duen erregaia, hidro-genoaren isotopoa, ia agortezina da. Azkenik, esan behar dugu bizirik daukagula fisio nuklearraren bidezko erreaktore izugarri bat: Eguzkia. Batzuetan esaten da, ez erabat zuzen, fusio nuklearraren bidezko zentra-lekin beste eguzki bat egin nahi dugula Lurrean. Baina funtzionamendu mekanismoak oso ezberdinak dira.

Hitzaldi honetan esango dugu zer den fusio nuklearra, zein ezberdintasun duen fisioarekin, labur azalduko dugu Eguzkiaren funtzionamendua, eta, azkenik, mota horretako erreaktore bat lortzeko etorkizun handiena duen ikerketa lerroaz hitz egingo dugu: konfinamendu magnetikoaren bidezko fusioaz. Halatan, ITER delakoa aurkeztuko da, alegia, Cadarage-n, Fran-tzian, eraiki behar den prototipoa, eta ikerketa arloan munduan diren potentzia nagusiek parte hartuko dute, hauek, alegia: Europar Batasuna, Japonia, EEBB, Errusia, Txina eta Korea. Milaka milio euro erabiliko di-tuen proiektua da, eta hurrengo hogei urteetan lanpostu asko sortuko ditu fisikarientzat, ingeniarientzat eta informatikarientzat, bai eta aplika-zio ugari ekarriko ere arlo askotan, superkonduktibitatetik hasi eta infor-matikaraino.

2.4. BADAKIGU EZ DAKIGULA:

FISIKARI BURUZKO ZALAN TZA BA TZUK


LABURPENA

2.3. FUSIO NUKLEARRA: ETORKIZUNEKO ENERGIA?


LABURPENA

2.4. BADAKIGU EZ DAKIGULA:

FISIKARI BURUZKO ZALAN TZA BA TZUK


LABURPENA

Normalean, ematen diren hitzaldi eta solasaldietan, batez ere prestakun-tza berariazkorik gabeko ikasleei eta jendeari, jada ezarrita dagoen Zien-tziaren atalak aurkezten dira, eta horietan arazo guztiek edo ia guztiek be-ren azalpena dute. Alabaina, arazo horiekin alderatuz, gehiago dira oraindik konpondu gabeko arazoak: horiei buruz dakigun gauza bakarra da ez daki-gula zein den beren azalpena. Pentsatzekoa da gai hauek, egun ikertzen ari direnak, oso astunak direla espezialistak ez direnentzat, baina ez du zertan horrela izan. Haien azalpenak ezagutzen ditugun Zientziaren atalei buruz hitz egitera garamatza lehendabizi, eta arazoak irekita uztea osa-sungarria izan daiteke, baldin eta gazteen interesa pizten badugu arazoak ebazteko ematen diren urratsei jarraitzeko, eta agian egunen batean iker-tzeko, eta agian egunen batean iker-tzeko, eta agian egunen batean ikerketa horri lot dakizkion motibatzen baditugu.

Solasaldi honetan, konpondu gabeko hiru arazo aurkeztuko ditugu:

1. Materiaren azken egitura: gero eta zehatzago “begira” diezaiokegu ma-teriaren egiturari, baina orain arte egindako ikerketek zalantza berriak sortzen dituzten ereduetara garamatzate. Eredu zaharrenak labur be-rrikusi eta gero, une honetan komunitate zientifikoaren ia aho bateko oniritzia duen eredua aurkeztuko da. Bere akatsetako batzuk ikusiko dira. Hain zuzen, akats horiek dira pentsarazten digutenak ez gaudela azken teoriaren aurrean, baizik eta haren azpitik une honetan ezezagu-nak diren egiturak daudela.

2. Materia iluna: ezagutzen dugun materia eta energia Unibertsoan dagoe-naren % 5 baino ez da. Beste % 20 Materia Iluna da. Hari buruz dakigun gauza bakarra da egon behar duela galaxien mugimenduagatik, baina ez dakigu zein den bere izaera. Badagoela esatera garamatzaten datu batzuk azalduko ditugu, bai eta hura badagoela ulertarazteko ditugun hautagai batzuk ere.

3. Energia Iluna: energia hau Unibertsoaren % 75 da, eta, hala ere, 1998ra arte ez genekien bazegoenik ere. Hura nola aurkitu dugun azaldu ahal izateko, Big Bang delakoaren izaera gainetik azalduko dugu, bai eta Energia Iluna badagoela esatera eraman gaituzten datuak ere. Denbora izanez gero, Unibertsoaren etorkizunari buruz hitz egin dezakegu.


2.5. MATERIALAK INGENIARI TZAN

Javier Fernández Carrasquilla doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Mekanika, Energetika eta Materialen Ingeniari tza Sailean

LABURPENA

Hitzaldian labur-labur azaltzen saiatuko gara zein diren “Materialen zien-tzia eta Ingeniaritza metalurgikoa” jakintza-arloak dituen edukiak, zeinak hartu egiten baititu Zientzia eta Ingeniaritzako karreretako irakasgaie-tako zenbait enborreko, nahitaezko eta aukerako irakasgai. Halaber, jakintza arlo horrekin lotutako ikasketei dagozkien karrerak eta lanerako irtenbideak adierazten saiatuko gara.

Hitzaldiaren gidoia puntu hauetaz osatua egon daiteke:

• Materialen garrantzia gizakien garapenean: ikuspegi historikoa.

• Materialen sailkapena Ingeniaritzan. Oraingo joerak materialakerabiltzeko.

• Materialen aukera, propietateak eta aplikazioak: adibideak.

• “Materialen ingeniaria”: oraingo eta geroko ikerketak Unibertsitateetan, “Materialen zientzia eta Ingeniaritza metalurgikoa” arloarekin lotuak.

Saiatuko gara aurkezpena Power Pointen bidez edota gardenkien bidez egiten, hitzaldiaren edukia modurik atseginenean emateko.

Azalpena bukatzean, gaiari buruzko elkarrizketa egongo da.

2.6. TXIMISTA, BERE ERAGINA PER TSONENGAN

ETA INGENIARI TZAN

Blas Hermoso Alameda doktoreaUniber tsitateko katedraduna, Ingeniari tza Elektriko eta Elektronikoko Sailean

LABURPENA

2.5. MATERIALAK INGENIARI TZAN

Javier Fernández Carrasquilla doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Mekanika, Energetika eta Materialen Ingeniari tza Sailean

LABURPENA

2.6. TXIMISTA, BERE ERAGINA PER TSONENGAN

ETA INGENIARI TZAN

Blas Hermoso Alameda doktoreaUniber tsitateko katedraduna, Ingeniari tza Elektriko eta Elektronikoko Sailean

LABURPENA

Tximistaren fenomeno naturala aldizka gertatzen da naturan. Bere izae-rari hainbat interpretazio eman zaio, bata bestearen atzetik, alegia, erli-jioaren, misterioaren, beldurraren interpretazioetatik hasi, eta azkenean, XVIII. Mendean, Benjamin Franklinen interpretazio elektrikoan bukatzeko.

Pertsonak eta ondasunak betidanik egon dira bere eraginaren mendean, baina XVIII. mendetik aurrera, ezagutzaren garapena eta ingeniaritzaren ezarpenarekin, bere izaera hobeki ezagutzea ahalbidetzen duten teknikak garatu dira, eta hortaz, orain bai pertsonen ikuspegitik, baita industriaren ikuspegitik ere, hobeki defenda gaitezke bere ekintzatik.


2.7. IRAUL TZA ZIENTIFIKOA (XVI. ETA XVII. MENDEAK)

Antonio Lumbreras Azanza doktoreaUniber tsitateko katedraduna, Ingeniari tza Elektriko eta Elektronikoko Sailean

LABURPENA

Zientzia jakintzan aurreratzean, aparteko gertaerak izaten dira, alegia, zientziaren arlo baten garapena gidatzen zuten printzipioak edo paradig-ma baztertu, eta horren ordez aurrekoarekin bateraezina den beste berri bat ezartzen da. Paradigma aldaketari “Iraultza Zientifikoa” deitzen zaio, berebiziko garrantzidun eragina baldin badu.

XVI. eta XVII. mendeetan zehar, bi iraultza zientifiko izan dira, zientzia sortzeko metodo berri bat zela eta, alegia, naturari behaketaren eta es-perimentazioaren bidez begiratzearena.

XVI. mendean Nikolas Kopernikok (1473-1543) ordezkatu egin zuen teo-ria geozentrikoa heliozentrikoarekin.

Isaac Newtonek (1642-1727) “Filosofia Naturalaren matematika prin-tzipioak” izenekoa argitaratu zuen 1687. urtean, eta hor azaltzen du bi gorputzen arteko erakarpen indarrei buruzko legea.

Hain handiak eta garrantzitsuak izan ziren aurrerapenak astronomian, medikuntzan, botanikan, matematikan, mekanikan eta optikan, eta neur-tzan, botanikan, matematikan, mekanikan eta optikan, eta neur-tzan, botanikan, matematikan, mekanikan eta optikan, eta neurtzeko tresnetan, ezen “Industria Iraultza” izenekoaren ataria ireki bai-tzen, eta horrek gure gizartearen izaera sendotu du, gaur egun ezagu-tzaren eta informazioaren gizartea esaten baitiogu.

2.8. ARGIAREN IZAERA


LABURPENA

2.7. IRAUL TZA ZIENTIFIKOA (XVI. ETA XVII. MENDEAK)


LABURPENA

2.8. ARGIAREN IZAERA


LABURPENA

Argiaren izaeraren ezagutzan aurreratzea zientziaren historiako epopeia liluragarrienetako bat da. Zientzia modernoaren oinarri diren XVI. eta XVII. mendeetan bi argi eredu, itxuraz bateraezin, lehiatu ziren. Newtonek proposatutako eredu korpuskularra eta Christiaan Huygens-ek proposa-tutako uhin-higidurako eredua. XX. mendean ondorioztatu zen argia nola-bait uhin bezala eta partikula bezala aritzen zela aldi berean.

Hitzaldi honetan berrikuspen historiko laburra egingo da, argiaren esen-tziaren kontzepzioan eta hedapenean dituen ezaugarrietan eta materia-rekiko elkarreraginean emandako aurrerapenak erakutsiz. Hona hemen:

• Islapen, errefrakzio, difrakzio eta interferentzia gertakariak.

• Argiaren deskonposizioa eta gorputzen kolorea.

• Argiaren abiadura.

• Argiaren uhina-partikula dualtasuna. Fotoiak. Mekanika kuantikoa.

Hitzaldiaren amaieran optikaren, elektrizitatearen, magnetismoaren eta materiaren fisikaren diziplinen artean dagoen elkarreragina bereizi ahal-ko dugu, Fisikaren munduaren bateratze handia dena.


2.9. MARMELADAK ETA UR GEZATUA:

EGUNEROKO BIZI TZAREN ZIEN TZIA

Joaquín Sevilla Moróder doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Ingeniari tza Elektriko eta Elektronikoko Sailean

LABURPENA

Egungo ezagutza zientifikoak ez ditu aparteko aukera teknologikoak (GPS, zuntz optikoa, superkonputazioa etab.) eskaintzen bakarrik, baizik eta eguneroko bizitzako xehetasun ugari ulertzeko aukera ematen digu. Hitzaldi honek sakonduko du alderdi hauetako batean. Izan ere, berezi-ki aztertuko du zergatik diren marmeladak eta jaki gazituak elikagaiak kontserbatzeko mekanismoak, zergatikoak azaldu baino askoz lehena-gotik ezagutuak. Mikroorganismoak solutu-kontzentrazio handiko inguru-neetan (berdin da gatza nahiz azukrea) garatzea eragozten duen presio osmotikoa da, hain justu, itsas ura gezatzeko instalazioek erabiltzen du-ten prozesu garrantzitsuena, ez, ordea, betiko eran erabilita, baizik eta irizpide teknologikoei jarraituz. Ideia orokor horiek dira proposatutako hi-tzaldiaren haria.

2.10. TXONGILAK ETA PRESIO EL TZEA:



LABURPENA

2.9. MARMELADAK ETA UR GEZATUA:



LABURPENA

2.10. TXONGILAK ETA PRESIO EL TZEA:



LABURPENA

Zientzia-ezagutzaren aurrerapenari esker, denon arreta bereganatzen duten teknologia-aurrerapenak edukitzeaz gain (ordenagailu eramanga-rriak, telebista lauak, e.a.), eguneroko gertaeren ulermenean sakontzen da. Etxeko sukaldeak adibide asko ematen ditu analizatzeko. Solasaldi honetan hotzari eta beroari buruzko gai batzuk aztertuko dira. Hozteko forma “naturalekin” hasita: txongila eta aluminiozko kantinploren feltro berdezko azala; edukiontzi horiek izerdiaren sistema naturala nola imita-tzen duten ikusiko dugu (odol beroko animaliek eboluzioaren bidez izan duten egokitzapen aparta). Fase-aldaketaren teknifikaziora igaroko gara. Horrek sortzen ditu hozkailuak, izozkailuak eta bero-ponpak. Eskala zen-tigraduaren beste aldean, eta fase-orekak direla medio, halaber, arrau-tzak goi-mendian zergatik ez diren egosten ikusiko dugu, bai eta nola gertatzen den ere presio eltzeek sortutako egosketaren azelerazioa.

2.11. HIDROGENOA:

ETORKIZUNEKO ENERGIA-BEKTOREA

Pedro María Diéguez Elizondo doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Mekanika, Energetika eta Materialen Ingeniari tza Sailean

LABURPENA

Erregai fosilen garaia bukatu da. Erregai berriak aurkitu behar dira. Erre-gai horiek energia-hornidura agortezina eskaini behar dute, eta, Lurrak, gure planetak, jasan ahal izateko bezain garbia izango den energia ere bai, kutsadura dela-eta, dagoeneko gaixotasun-sintoma argiak baititu.

Hidrogenoa da Lurrean eta Unibertsoan dagoen elementu ugariena, Eguz-kiaren eta izarren energia sortzen duena. Uraz baliatuz sortzen bada, oso energia garbia izan daiteke, eta erregai moduan erabiltzeak ez dio kal-terik egiten ingurumenari. Bere erabilerak teknologia-zailtasunen batzuk sor ditzake, baina behar bezalako ikerketa eta arauketaren bidez gaindi daitezke. Jada badaude ibilgailuak, petrolioaren eratorrien ordez hidroge-noa erabiltzen dutenak. Gehienez ere hogei urteko epean, Hidrogenoak bere tronutik kenduko du Petrolio errege tiranoa.

Solasaldian alderdi hauek analizatuko dira: Hidrogenoaren izaera, bere propietateak, sortzeko prozesuak, gordetzea, bere arriskuak, espazio-ontzietan eta ohiko ibilgailuetan erregai moduan erabiltzea, bere arazo eta abantaila teknologikoak, etorkizuneko perspektibak, bai eta NUPen Hidrogenoaren gainean garatzen ari diren ikerketei buruzko aipamen la-burra ere.


2.11. HIDROGENOA:

ETORKIZUNEKO ENERGIA-BEKTOREA

Pedro María Diéguez Elizondo doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Mekanika, Energetika eta Materialen Ingeniari tza Sailean

LABURPENA3

Matematika

32•33 Matematika

3.1. ASTRONOMIA ETA MATEMATIKA

Jesús Palacián Subiela doktoreaUniber tsitate Katedraduna, Matematika eta Informatika Ingeniari tza Sailean

Patricia Yanguas Sayas doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Matematika eta Informatika Ingeniari tza Sailean

LABURPENA

Hitzaldi honetan, hasteko, ibilbidea egingo dugu gure Eguzki Sisteman zehar. Urteak joan ahala erdietsi dugun informazio ugariari erreparatuko diogu. Azalduko dugu nola lagundu duen funtsez Matematikak, Eguzki Sisteman dauzkagun “kideak” ezagutzen, gaur egun ezagutzen ditugun bezala. Ikusiko dugu nola aurkitu zuten Neptuno; zergatik gelditzen di-ren kometa batzuk Jupiter erraldoiak harrapatuta; nola diseinatzen diren gaurko espaziorako misioak, “Galileo” izenekoak esaterako, hainbeste informazio eman digutenak, edo “Cassini” izenekoak, orain informazioa ematen ari direnak, edota “On Kixote” izenekoak, informazioa emango digutenak. Jarraitzeko, bidaia egingo dugu beste eguzki sistema ba-tzuetara. Zenbat ezagutzen ditugu? Zer dakigu haiei buruz? Ba al daude gurearen antzeko planetak beste eguzki batzuen inguruan? Zein da Ma-tematikak duen zeregina bidaia berri honetan? Bukatzeko, erantzuna bi-latuko diogu galdera honi: honek guztiak ba al du zerikusirik Kimikarekin?

3.2. KRIPTOGRAFIA:

ISILEKO GAKO ETA MEZUAK

Gustavo Ochoa Lezaun doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Matematika Sailean

LABURPENA

3.1. ASTRONOMIA ETA MATEMATIKA

Jesús Palacián Subiela doktoreaUniber tsitate Katedraduna, Matematika eta Informatika Ingeniari tza Sailean

Patricia Yanguas Sayas doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Matematika eta Informatika Ingeniari tza Sailean

LABURPENA

3.2. KRIPTOGRAFIA:

ISILEKO GAKO ETA MEZUAK

Gustavo Ochoa Lezaun doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Matematika Sailean

LABURPENA

Nola diseinatzen dira eta gorde arma nuklearrak aktibatzeko gai diren gakoak? Nola zifratzen dira militarren isileko mezuak?

Mendeetan zehar, matematikari askok ahalegin handiak egin dituzte zenbaki lehenen propietateak aurkitzeko. Beti pentsatu izan zen jakin-min intelektuala asetzea zela ikerketa horien interes bakarra. Hala ere, gaur egun zenbaki lehenak eta beren propietateak kriptografia moder-noaren funtsa dira. Eta edozeinek, zenbaki lehena zer den jakinez gero, uler eta erabil dezake potentzia handiek duten metodo kriptografiko bera.

34•35 Matematika

3.3. JOKOEI ETA MATEMATIKARI BURUZKOAK

Esteban Induráin Eraso doktoreaUniber tsitateko katedraduna, Matematika Sailean

LABURPENA

Galdetzen dugu ba ote daitekeen jolasean ikasi matematika.

Eta galdetzen dugu, halaber, zein azaldu zen lehenago (arrautza eta oi-loarenean bezala, lehenago ote dagoen matematika edo lehenago jola-sa).

Hala ere, alde batetik, jolas batzuk aztertzeko eta irabazteko moduko estrategia bilatzeko, matematika erabil dezakegu (ulertzen badugu era-bili beharreko matematika jolasa baino lehenago legokeela), eta, beste alde batetik, gerta daiteke jolas jakin batek behartzea ideia matematiko BERRIAK, lehendik ezezagunak, sortzera, jolasa aztertzeko eta ebazten saiatzeko. Hemen jolasa da lehenago legokeena.

Azken egoera horri buruz esan genezake jolasa dela matematika ideia berrien hasiera.

Matematikaren historian adibide asko daude ikusteko nola zeuden ha-sieran jolas baten atzean ideiak, kontzeptuak eta garapen sakonak.

Errealitate honen ikuspegi panoramikoa aurkeztuko dut, eta saiatuko naiz denok jolas dezagun pixka bat... eta, aldi berean, matematika zer-naiz denok jolas dezagun pixka bat... eta, aldi berean, matematika zer-naiz denok jolas dezagun pixka bat... eta, aldi berean, matematika zertxobait ikas dezagun.

3.4. NAFARROA:

TXANPONAK ETA MATEMATIKA


LABURPENA

3.3. JOKOEI ETA MATEMATIKARI BURUZKOAK


LABURPENA

3.4. NAFARROA:

TXANPONAK ETA MATEMATIKA


LABURPENA

Hitzaldi honetan ikusarazi nahi da Matematikako hainbat alderdi ager daitezkeela, hasi maila oinarrizkoenetatik eta aurreratuenetara, bilduma-zaletasuna bezalako olgetazko jardueretan.

Hitzaldi honen bidez ikusarazten ahaleginduko gara matematikako hainbat alderdi, Nafarroako txanponean espezializatutako bilduma ba-tean antzeman daitezkeenak: aldaera geometrikoak, diseinu motak, mo-nogramak, zenbatzaileak, markak eta kontramarkak, pisu eta neurriak, kontaketa sistemak, materialen proportzioak, kodeak, balioak etab.

Oharra: hizlaria, Analisi Matematikoko unibertsitateko irakaslea izateaz gain, bildumazalea ere bada, eta bereziki Numismatikazalea (txanponak eta dominak aztertzen dituen zientzia da Numismatika). Espainiako Numismatika Elkartearen kidea da duela urte batzuez geroztik, eta Nafarroako Erresuma Zaharreko txanponean espezializatuta dago. Ma-tematikari buruzko artikuluak idazteaz gain, Nafarroako Numismatikari buruzko zabalkunde-oharren bat ere argitaratu du hainbat aldizkaritan, hala nola Gaceta Numismática, El Eco Filatélico y Numismático etab.

36•37 Matematika

3.5. ESTATISTIKAREN ERABILERA HEDABIDEETAN

José Antonio Moler Curial doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Estatistika eta Ikerketa Operatibo Sailean

Ignacio García Lautre doktoreaUniber tsitateko kontratupeko irakasle titularra, Estatistika eta Ikerketa Operatibo Sailean

Henar Urmeneta Martín-Calero doktoreaUniber tsitateko kontratupeko irakasle titularra, Estatistika eta Ikerketa Operatibo Sailean

LABURPENA

Estatistikarekin harremanean jartzeko modurik usuena hedabideen bi-tartekoa da. Zergatikoa da estatistikak populazioaren ezaugarri bat neurtzeko teknikak ematen dituela, banan-banan ikertu behar izan gabe populazio horretako banakako guztiak. Funtsean, estatistika prozedurak ezartzen du nahikoa dela banakakoen kopuru txiki samar bat ikertzea, populazio osoari buruzko ondorio egokiak erdietsi ahal izateko. Erraza ematen duen prozesu hori idazpuru askoren iturria da: hauteskunde emaitzen aurrerapenak, populazioaren satisfazio maila neurri politiko bati buruz, gertaera batek populazioan izan duen eragina. Halaber, es-tatistika ofizialak emaitzak aurreratzen ditu herrialde bateko ekonomia adierazleei buruz, eta hori ezeinbestekoa gertatzen da populazioak bere ekonomiari buruz dituen itxaropenak azterteko, eta etorkizunak sortzen duen ziurgabetasuna murrizteko.

Hitzaldi honetan aurrekoa erakutsi nahi dugu hedabideetatik hartutako adibideekin, eta teknizismo askorik eman gabe, erabilitako teknikak oi-narritu. Azkenik, jarraitu beharreko ildo batzuk proposatuko ditugu, izpi-ritu kritikoarekin interpretatu nahian estatistiketan oinarriturik ematen den informazioa.

3.6. MATEMATIKAREN OINARRIAK

María José Asiáin Ollo doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Matematika Sailean

José Antonio Moler Cuiral doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Estatistika eta Ikerketa Operatibo Sailean

LABURPENA

3.5. ESTATISTIKAREN ERABILERA HEDABIDEETAN

José Antonio Moler Curial doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Estatistika eta Ikerketa Operatibo Sailean

Ignacio García Lautre doktoreaUniber tsitateko kontratupeko irakasle titularra, Estatistika eta Ikerketa Operatibo Sailean

Henar Urmeneta Martín-Calero doktoreaUniber tsitateko kontratupeko irakasle titularra, Estatistika eta Ikerketa Operatibo Sailean

LABURPENA

3.6. MATEMATIKAREN OINARRIAK

María José Asiáin Ollo doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Matematika Sailean

José Antonio Moler Cuiral doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Estatistika eta Ikerketa Operatibo Sailean

LABURPENA

Funtsean, gure hezkuntza sistemako irakasgaietan, etapetan eta ikas-mailetan aurreratu ahala, edukiak segidan aurkezten dira eta horietan sakontzen da.

Nahitaezko hezkuntzako etapetan zehar, irakasgai horiek giza ezagu-tzaren eremuak zeharkatzen dituzte funtsean; hala ere, bestelako giza adierazpenak ere hartzen dira, esaterako, artistikoak eta kirolaren ingu-rukoak. Azken xedea ikasleari erabateko prestakuntza ematea da, nahiz eta sarritan programen beraien eskakizunengatik edo sistemaren zurrun-tasunagatik edukien zeharkako ikuspegia ematea eta irakasgai batzuk besteekin duten dependentzia zehaztea ezinezkoa izaten den. Lehen eta bigarren hezkuntzako etapetan arazo hori konpontzeko, hizkuntza eta matematika oinarrizkotzat hartzen dira, horietan prestakuntza egokia iza-teak ikaslearen aurrerapen osoan laguntzen baitu.

Hitzaldi honetan matematikaren oinarrizko izaera hori nabarmentzen dugu; zer pentsatzen dugun adierazten ez duen diziplina izan arren, bai adierazten duela nola pentsatzen dugun, eta, ondorioz, gizakien kezka eta adierazpen ugaritan erabiltzen da: artean, gure inguruan ikusten ditu-gun portaera batzuen zergatian, egiaren bilaketan eta bizitzan etengabe agertzen diren arazoak konpontzean, adibidez.

Matematikaren erabilera hain eremu ezberdinetan azaltzen duten adibi-de ugariak modu antolatuan aurkezteko, giza izaerari estuki lotutako oinarrizko lau elementuren inguruan bildu ditugu, gizakia modu saihes-tezinean horiek garatzeko motibatzen eta are behartzen duten elemen-tuak, alegia. Hauexek dira Matematikaren oinarriak: estetika, intuizioa, problemak eta egia.

4 Kimika

40•41 Kimika

4.1. EGUNEROKO BIZI TZAREN APARTEKO KIMIKA

Jesús Echeverría Morrás doktoreaUniber tsitate Eskolako katedraduna, Kimika Aplikatuko Sailean

Izenburu orokor hori hartuta, saiakuntza-hitzaldi batzuk proposatzen dira:

4.1.1. Tiki-taka, tiki-taka: laranja zukuaz ibil tzen diren erlojuak.

Saiakuntza klasiko honetan gelaxka galbaniko bat egiten da kobrezko xa-fla bat eta magnesiozko beste bat laranja zukuan sartuta. Tarte atsegina izateko aukera ematen digu, eta, aldi berean, elektrokimikaren oinarrizko kontzeptuetan sakontzeko, esaterako, oxidazioan, erredukzioan eta potentzial-diferentzian. Kontua da hitzaldian daudenek ikustea nola fun-tzionatzen duen erlojuak laranja zukuarekin, gero eztabaidatzea nondik etor ote daitekeen erlojua ibilarazten duen energia, eta, azkenik, guztiei gonbit egitea diseina dezaten esperimentu txiki bat hipotesiak aldera-tzeko.

4.1.2. Kristal likidoak

1850. eta 1888. urteen bitartean, Kimika, Biologia, Medikuntza eta Fi-sika bezalako diziplina ezberdinetako ikerlariek material batzuk aurkitu zituzten, zeinek jokaera arraroa baitzuten urtze-puntuen tenperatura hur-tze-puntuen tenperatura hur-tze-puntuen tenperatura hurbiletan. Ikusi zuten materialen propietate optikoak modu ez-jarraian alda-tzen zirela tenperatura igotzean. Kristal likidoak berotzen direnean, tarte-ko egoera batetik pasatzen dira, eta egoera horren ezaugarria da egitura propietate jakin batzuk dituela, egoera solidoaren eta likidoaren bitar-tekoak, horiek baitira egoera hori mugatzen duten bi egoerak. Zehazki, irismen handiko ordena mono bidimentsionala agertzen dute, kristalek bezala, baina, aldi berean, jariakinak dira likidoak diren bezala. Horrega-tik material horiei kristal likido esaten zaie. Material horiek aplikazio uga-ri dute datuak edo irudiak ikusteko pantailak prestatu behar direnean.

Hitzaldiak hauek izango ditu hizpide: kristal likidoaren kontzeptua, mate-rial horien egiturazko alderdiak, sailkapena eta aplikazio komun batzuk.

4.1.3. Material polimerikoak

Polimeroak gure inguruan ugari diren material batzuen multzoa osatzen dute: ontzi gehienak, ehunak, hodiak, pinturak, itsasgarriak eta elektrizi-tate isolatzaileak, CD diskoak, eta, halaber, etxetresnen eta automobilen osagai asko polimero organikoak dira.

4.1. EGUNEROKO BIZI TZAREN APARTEKO KIMIKA


4.1.1. Tiki-taka, tiki-taka: laranja zukuaz ibil tzen diren erlojuak.

4.1.2. Kristal likidoak

4.1.3. Material polimerikoak

Ezagunak egiten zaizkigu PVC, polietileno, nylon edo poliestireno beza-lako izenak. Konnotazio negatiboak alde batera utzita, polimero orga-nikoak asko erabiltzen diren materialak dira, moldaerrazak, arinak, egonkorrak eta kostu txikikoak direlako. Lehengaiak eta egiteko proze-dura kontrolatuz gero, sintetizatu egin daitezke material gogorrak edo bigunak, dentsoak edo arinak, zurrunak edo malguak, indartsuak edo ahulak. Ingeniaritza mekanikoan arrazoi askorengatik erabiltzen dira: muntaia errazten dutelako, pisua gutxiagotu, pieza batzuk labaintzeko beharra kendu, eta kasu gehienetan kostu gutxi dutelako. Halaber, oso erabilgarriak dira ingeniaritza elektrikoko diseinu askotan, isolatzeko pro-pietate bikainak baitituzte. Horien aplikazio elektriko eta elektronikoetan daude konektoreak, etengailuak, erreleak, bobinen osagaiak, zirkuitu in-tegratuko txartelak eta ordenagailuen osagaiak.

Polimeroen egonkortasuna ingurumeneko arazo bihurtu da: izan ere, po-limero organikoek urte asko behar dute desintegratzeko. Toki batean uz-ten direnean, urte askotan egoten dira han. Arazo hori arintzeko modue-tako bat da birziklatzea, berriz ere erabili ahal izateko. Hala ere, horrek badu muga: polimero motak bereizi behar dira, zeren, oro har, ez baitira bateragarri beren artean. Hitzaldi honetan gai hauei buruz hitz egingo da: egituraren alderdiak, polimeroak sailkatzeko irizpideak, eta horien artean egiteko mekanismoa, monomeroak, kateen osaera berezia eta portaera tenperaturaren aurrean. Halaber, industrian gehien erabiltzen diren poli-mero materialen propietateei eta aplikazioei buruz hitz egingo da.

Hitzaldiaren zati bat praktikoa izango da: familia ezberdinetako polime-roak banatuko ditugu, hitzaldira etortzen direnek haien propietateak az-tertu ahal izan ditzaten.

42•43 Kimika

4.2. SUTEEN PREBEN TZIOA. KIMIKAREN IKUSPEGIA


Víctor Martínez Merino doktoreaUniber tsitateko titularra Kimika Aplikatuko Sailean

LABURPENA

Hitzaldian, suteen definizioak eta sailkapenak aztertuko ditugu lehen-dabizi. Jarraian, egonkortasun molekularra eta suteak izateko arrisku handiena duten talde funtzionalak azalduko ditugu. Gero su-iturriak eta errekuntza-abiadura kontrolatzen duten faktoreak landuko ditugu.

Suteen prebentzioaren barnean sartzen da produktu sukoien biltegira-tzea, instalazioak eta likidoak aldatzea. Suteak eraginkortasunez itzal-tzeko beharrezkoa da estrategiak prestatzea erregaia edo oxidatzailea kendu, itzaltzeko tenperaturaren azpitik hoztu edo erreakzio kimikoa ete-teko. Hitzaldia froga esperimentalen batekin bukatuko da.

4.2. SUTEEN PREBEN TZIOA. KIMIKAREN IKUSPEGIA


Víctor Martínez Merino doktoreaUniber tsitateko titularra Kimika Aplikatuko Sailean

LABURPENA

5 Beste ba tzuk

44 Beste batzuk

5.1. MEREZI AL DU IKASTEAK? ZER ESKAIN TZEN

DU UNIBER TSITATEAK?

Eduardo Lacasta Zabalza doktoreaUniber tsitateko irakasle titularra, Matematika Sailean

LABURPENA

Analfabetismoak eta ezjakintasunak forma ezberdinak hartzen dituzte ezagutzaren gizartean, horien artean, ingelesa murduskatzea, eta gazte-lania okerra eta mugatua hitz egitea, eta, aldi berean, ordenagailu baten sagua oso laster erabiltzea. Bada zientzia jakintzaren alor batean aditu eta gainerako alorretan ezjakin denak izaten duen ideia mota bat, sun-tsitzaile izan daitekeena gizartearentzat, eta, bereziki, jakintza horrentzat berarentzat.

Unibertsitatearen helburuak bitan laburbil daitezke: irakaskuntza eta ikerketa. Ikusiko dugu nola eragiten dion irakaskuntzari zientzia edo giza jakintzaren elementu berriak ikertzeak, bilatzeak eta adierazteak. Saia-tuko gara ikusten zein diren unibertsitateko ikasleak, eta, oro har, ikas-leak ezinbesteko dituen jarduera eta esperientziak.

Zientzia-dibulgazioko hitzaldiak Batxilergoko ikasleentzat · Aurkezpena 2005-2006 ikasturtetik,...

Documents

Transcript of Zientzia-dibulgazioko hitzaldiak Batxilergoko ikasleentzat · Aurkezpena 2005-2006 ikasturtetik,...