Bortxazko lanak

Francoren diktaduran

Guk, nola izan genuen horren berri?

-Manolo Santamarina prisionero izandakoaren

ahozko testigantza

-Herrietako jendearen testigantza

Lan motak Nafarroan:

-Errepideak

-Trenbidea

-Ubideak

-Fortifikazioak

-Beste batzuk (Aerodromoa, Arma kimikoak, nekazal lanak...)

•Informazio iturriak

– Ahozko testigantzak

– Prisioneroak

– Herrietako biztanleak

– Senideak

– Soldadu zaindariak

– Artxiboak

– Herrietako artxiboak

– Artxibo militarrak

•Elkarrizketak

– Alderik politena eta interesgarriena

– Jende jatorra topatu dugu

– Primeran tratatu gaituzte

– Asko ikasi dugu haien esperientzietatik

– Eta gainera...

–Beraiek emandako informazio asko ez da beste inon jasotzen, eta

– Jaso ezean, betirako galdu eginen da.

•Oraindik lan asko dago egin gabe, eta zuek ere honen inguruko testigantzak jasotzen ahal dituzue

– Frankismo garaian errepresioa jaso izan duten emakumeen eta gizonen testigantza jasoz

– Gerran ibilitako soldaduen testigantza jasoz (beharbada errepresioan parte hartzea tokatu zitzaien)

– Lekuko gisa holako gertaerak bizi izan zituztenak (herrietako jendea...)

– Garai hartan umeak zirenak

• Zergaitik aritu ziren prisionero hauek derrigorrezko lanak egiten? Kontestu historikoa (I)

•Errepublika eta gerra zibila

•Errepublika garaiko erreforma saioak: lurra, lana, eliza eta ejerzitoaren poterea, deszentralizazioa, emakumeen eskubideak... (1931-1936)

•Militarren eta goi klasen erantzuna: estatu golpea eta gerra zibila (1936-1939)

•Kontestu historikoa (II)

•Errepresioaren garrantzia eta motak

• Afusilatuak (150.000, Nafarroan 3000)

• Erbesteratuak (450.000)

• Presoak espetxe eta kontzentrazio eremuetan (500.000)

• Emakumeen aurkako bortizkeria (bortzaketak, ile mozketak...)

• Bazterketa soziala eta pobrezia

• Konfiskazioak

•Derrigorrezko lanak

•Kontestu historikoa (III)

•Zertarako errepresioa?

• Anikilazioa: “la acción ha de ser en extremo violenta”

• Beldurra sortu: “ hay que sembrar el terror”

• Errepresaliatuengandik onura ekonomikoa atera: “ contribuir directa o indirectamente a la reparación de los daños y destrozos perpetrados por las hordas marxistas”

•Kontestu historikoa (IV)

•Eta Errepublikaren defendatzaileen artean?

• Errepresioa ere, baina:

• Askoz gutxiago (50.000)

• Gobernuak afusilamenduak geldiarazteko jarrera irmoa hartu zuen

•Kontestu historikoa (III)

•Errepublikaren defendatzaileen artean?

• Errepresioa ere, baina:

• Askoz gutxiago (50.000)

• Gobernuak afusilamenduak geldiarazteko jarrera irmoa hartu zuen

•Kontestu historikoa (III)

•Errepublikaren defendatzaileen artean?

• Errepresioa ere, baina:

• Askoz gutxiago (50.000)

• Gobernuak afusilamenduak geldiarazteko jarrera irmoa hartu zuen

•Kontestu historikoa (V)

•Derrigorrezko lanen antolaketa

• Gerra hasi bezain pronto, herrietan, emakumeen derrigorrezko lanak

• Kontzentrazio eremuetan egindako lanak (Iratxerako errepidea)

•Presoen lanak (El Valle de los Caídos)

• Prisioneroen lanak: Batallones de Trabajadores (100.000) eta Batallones Disciplinarios de Soldados Trabajadores (45.000). (Nafarroan, 15.000)

Nola bizi ziren?

Sebastián Erdoiza: <<Nik, ortusik eta, bueno! kristonak pasaten neban. Ortusik eta, oinetakorik ez. Mantie be bai ta, hankan loturik junda naz ni beharrera. Oinetakoak emoten

euskuen, baina ortusik gelditzen zana, bertan gelditzen zan. (...) Hotza eiten eben han, mekaguen!>>

Antonio Viedma (Galera, Granada)

<<Y a la caldera no iban más que los huesos. Y el que pillara un hueso de aquello era, era, no habían huesos pa todos. Se dio el caso de

uno roer un hueso, y después tirarlo e ir otro y seguir royendo, porque había mucha

hambre.>>

Atanasia, de casa Castillo, en Vidángoz: <<Solíamos matar tres cerdos en casa,

entonces echábamos al caldero grande, que decíamos, unas pocas berzas, una remolacha

y encima una cesta de patatas, para los cerdos, para los cerdos, cocidas. ¡Entonces tenían tanto hambre los trabajadores, que se nos comían las patatas! ¡Oye, se las pelaban y se las comían! Y mi padre decía: ¡dejarles

que se las coman! ¡Y les dejábamos que se las

comiesen!>>

Andrés Millán: <<Los barracones están hechos, una pared de piedra, con tablones de madera, con ranuras para

meter tablas, hicieron dos pisos para dormir, y arriba

pusieron chapa, pero cuando ya nevó aquello, pues nevaba

y el aire nos metía la nieve entre las mantas, y así

aguantabas, debajo de las mantas, con la cabeza debajo,

y respirar como los gorriones, para tomar

calor>>

Felix Padín:<<Te veías rebajao, te

veías, no sé, que por una cosa u otra te querían

eliminar, o por hambre o trabajando, a ver si se

te bajaba la moral o perdías la dignidad (...) Yo por lo menos no, y como yo, muchos; en

los ratos que nos juntábamos nos

dábamos moral y no nos dejábamos caer>>

Luis Cano Martos: <<Y allí te echaban al pelotón de castigo, como estuve

yo, unos pocos días. Yo estuve nueve días en el pelotón de castigo, y allí estábamos, y allí llevábamos una piedra, que pesaba unos doce kilos, o por ahí, y nos la ataban con unos alambres, aquí al cuello, que

dolía luego aquello, ¡en la rabadilla! ¡En el hueso del espinazo! ¡No te dolía aquello! Pues así estuve yo,

¡nueve días estuve!, en aquello, el pelotón de castigo, que llamaban>>

Jesus Linzoain (Iragi):

“bazen grabadore bat, eta urte hartan bete zituen betiere 19 urte, hemen, eta bere aitetaz eta

ametaz ez zekien deus ere, eta bere aitak eta amak ez zekiten jai ere hontaz, eta gizajo hure, hori pasatu zen hemen eman ondoan, Egozkue eman ondoan, eta gizajo hure desesperatu zen,

burue kolpe hasi zen eta pikoarekin ari zen lanean eta eman zuen buruen, kopetean nonbait,

eta sargentu zahar batek ea zertako egin zuen hure eta –me quiero morir- erran zion, orduan bi tiro eman bere hartan eta bere hartan utzi zuten; gero etorri omen ziren aita eta ama, ni hortaz ez

naiz oroitzen, Egozkuen ziren, eta bai, Egozkueratu ziren aita eta ama”

Harresietaz haratago:

Zigorraren eragina herrietan eta familietan

Marcelino Pasquel (Vidángoz)<<Después mataron a uno también al

ladico de casa, al ladico de casa, y el padre y la madre, “¡no salgáis”, la sangre bajaba

por la calle>>

Concha Arjona Serrano, hermana de Rafael: <<Ná más que pensando en ellos! Si

mandaban la baja, si no la mandaban (…) El pánico siempre bien metío>>

Joaquín Laín, Lesaka: <<La familia, ¡imagínate!, mi padre, rojo, bueno, rojos todos, en paro, mi hermano mayor, Jesús, en la cárcel, por oficial, y voluntario, yo en batallón de trabajadores,

mi madre era mujer muy habilidosa, muy habilidosa, sostuvo la familia, cosiendo camisas, haciendo jerséis…

>>

Eta gero zer?• Diktaduran zehar: isiltasuna eta estigma

• Transizioan: – isiltasuna.

– Beste diktadurekiko konparazioa

• Orain ere: – Memoriaren legea

– Nafarroako Gobernuaren jarrera

Eta gero zer?• Hala ere, ekimena jendearengan dago:

– Mugimendu zabala estatuan zehar

– Nafarroan ere, ekimen ezberdinak daude• Memoriaren Parkea (Sartaguda)

• Ezkaba

– Derrigorrezko lanen inguruan:• Ikerketa zabaltzen parte hartu duten taldeak

• Memoriaren Bideak

–Derrigorrezko lanen inguruan:

•Ikerketa zabaltzen parte hartu duten taldeak (Eguzki Bideoak, Geronimo de Uztariz Historia Institutua)

–Derrigorrezko lanen inguruan:

•Memoriaren Bideak kolektiboa