Unidade 5- Ditadura, República e Guerra

Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada 1

UNIDADE 5: DITADURA, REPBLICA E GUERRA - O contexto internacional de entre guerras. A ditadura de Primo de Rivera (1923-1930) - A Segunda Repblica (1931-1936) - A Guerra Civil (1936-1939) - Introducin: o contexto internacional Os anos vinte e trinta do sculo XX, entre as das guerras mundiais, caracterizronse pola polarizacin da vida poltica e o aumento da conflitividade social. O ascenso dos fascismos e a resposta dos demcratas e das esquerdas caracterizaron a vida poltica europea. Mussolini acadou o poder en 1922 en Italia, e en 1933 os nazis controlaron o Estado alemn. Rximes de extrema dereita cunha ideoloxa prxima ao fascismo estendronse por toda Europa. En Espaa, a Ditadura de Primo de Rivera, carente dunha ideoloxa e dun partido que a sustentase, tomou a Italia fascista como modelo para intentar articular un rxime poltico estable na segunda metade dos anos vinte.

Primo fracasou no seu intento de perpetuarse no poder, pero durante a II Repblica o fascismo e o nazismo foron a referencia ideolxica e o apoio econmico dos conspiradores contra a II Repblica. O ascenso do fascismo en Espaa culminou co triunfo dos rebeldes franquistas na Guerra Civil, grazas entre outros factores axuda econmica e militar da Italia fascista e da Alemaa nazi.

Fronte aos fascismos vanse alzar os comunistas, cun apoio cada vez maior entre a clase obreira e os intelectuais dos pases europeos En Espaa, o PCE foi un partido minoritario ata a Guerra Civil, sendo o sindicato anarquista CNT o maioritario entre a clase obreira, o que foi unha excepcin en Europa. Para frear ao fascismos, os comunistas van impulsar a alianza coxuntural coa burguesa democrtica en frontes antifascistas: as frontes populares. Primeiro en Francia e despois en Espaa (1936), a Fronte Popular acadou o poder nas eleccins. O estalido da Guerra Civil espaola enfrontou no campo de batalla s mesmas ideoloxas que protagonizarn a II Guerra Mundial: fascistas contra demcratas liberais, comunistas e anarquistas.

No ascenso dos fascismos e no aumento da conflitividade social tivo moito que ver a crise de 1929. Despois duns anos de crecemento, os felices anos vinte, a economa capitalista sufriu a partir do crack de Wall Street, en outubro de 1929, a crise mis importante. Os efectos da crise (desemprego, descenso da producin, etc.) limitaron a eficacia das medidas impulsadas polos gobernos republicanos de esquerdas en Espaa.

Rximes polticos na Europa de entre guerras


1. A Ditadura de Primo De Rivera (1923-1930) A partir da crise de 1917 o sistema poltico da Restauracin entrou na sa fase final. Superouse a crise de 1917, pero non os problemas que a desencadearan: conflitividade social, desastre de Annual e incapacidade dos gobernos e dos partidos alternantes para introducir reformas no sistema. Entre os sectores mis conservadores empezou a prender unha corrente de opinin favorable a unha solucin autoritaria que pretenda, mediante un rxime de forza, poer remedio marcha negativa dos acontecementos e, de feito, desde a primavera do 23 conspirouse con ese fin no seo do Exrcito e mesmo nalgns crculos polticos civs prximos ao Rei.

Entre os factores que facilitaron o triunfo da ditadura podemos sinalar:

A burguesa vira esfumarse os grandes beneficios dos anos anteriores, e alarmada ante o aumento do pistoleirismo nas ras, defendeu cada vez mis a idea de que isto hai que arranxalo cun rxime de autoridade, idea que se reforzou despois da chegada ao poder dos fascistas en Italia.

O exrcito simpatizaba co desexo dun sector da sociedade de que se puxera fin a un parlamentarismo acusado de estril, e ademais non quera verse misturado nas responsabilidades do desastre de Annual. Atopou no xeneral Miguel Primo de Rivera o home disposto a solucionar o derrotismo humillante de Marrocos, a marea de responsabilidades e a anarqua.

O propio rei Alfonso XIII non miraba con malos ollos a idea dun Goberno Militar. Pero agora haba un motivo a maiores, as responsabilidades de Annual ameazaban con chegar Coroa, e por iso un rxime autoritario poda librar ao rei de problemticas fiscalizacins.

1.1. O Golpe de Estado En setembro de 1923 Primo de Rivera apoderouse da cidade de Barcelona, proclamando o estado de guerra, e fixo pblico un manifesto ao pas, no que se peda o apartamento total dos partidos polticos e a entrega do poder a un Directorio Militar. No seu chamamento Ao pas e ao Exrcito condenaba o separatismo e o rxime de partidos polticos, prometa solucin pronta, digna e sensata ao problema de Marrocos e xustificaba o seu pronunciamento pola necesidade de restablecer a orde pblica deteriorada, especialmente en Barcelona, polo pistoleirismo.

Manifesto de Primo De Rivera Espaois: Chegou o momento mis temido que esperado de recoller as ansias, de atender o clamoroso requirimento de cantos amando Patria non ven para ela outra salvacin que liberala dos profesionais da poltica, dos que por unha ou outras razns nos ofrecen o cadro de desgrazas e inmoralidade que encetaron o ano 98 e ameazan a Espaa cun prximo fin trxico e deshonroso (). Imos pedir todas as responsabilidades e gobernar ns ou homes civs que representen a nosa moral e doutrina (). Este movemento de homes: o que non sinta a masculinidade completamente caracterizada, que espere nun recuncho sen perturbar, os das bos que para a Patria preparamos. Espaois, Viva Espaa e Viva el Rei!

O Presidente do Goberno propuxo a destitucin de Primo e dos demais xenerais implicados. O Rei negouse e fixo saber a Miguel Primo de Rivera que, desexoso de evitar un derramamento de sangue, chambao a Madrid para encargarse do Poder. O certo que a parte das protestas dalgns partidos e sindicatos obreiros, o golpe non atopou resistencia porque ningun estaba disposto a defender o sistema da Restauracin.

1.2. O Directorio Militar Primo de Rivera formou o Directorio inspector militar, con carcter provisional. A pesar da declaracin de transitoriedade e suspensin provisional da Constitucin o Directorio Militar organizouse como unha autntica ditadura encomendada directamente a todo o exrcito. En substitucin do goberno estableceuse unha xunta militar e foron desmanteladas as institucins constitucionais (ags o Rei) e mesmo aos tribunais se lles quitaron importantes funcins en beneficio da xurisdicin militar. Este Directorio Militar, composto por xenerais de brigada e un contraalmirante, confirmou a proclamacin do estado de guerra en todo o territorio nacional.


A Ditadura obtivo un amplo consenso na primeira etapa: A Igrexa, os terratenentes, a burguesa e, ata certo punto, o socialismo, aceptaron o rxime e foron moi escasos os gritos de condena pronunciados nos primeiros das. As Executivas do Partido Socialista e da UGT atopronse ante o feito consumado e tentaron sar del o mellor posible. El Socialista conseguiu que a censura deixase pasar un manifesto no que se conxugaban a sa oposicin ao novo poder e as recomendacins de prudente abstencin s organizacins obreiras, aconsellando actuar dentro das canles legais, sen dar o menor pretexto a resolucins que, non beneficiando as ideas, prexudicaran os intereses do proletariado e do pas en xeral .

Reunidos os Comits Executivos do Partido Socialista e da Unin General de Trabajadores para apreciar as circunstancias creadas polo movemento militar triunfante ao recibir do monarca o encargo de rexer os destinos da nacin, resolven: () Segundo. Reiterar clase traballadora a necesidade de absterse de tomar calquera iniciativa a que puidera ser invitada por impacientes de boa fe ou por elementos que aspiren, con aparencias enganosas, a lanzar ao proletariado a movementos estriles que poidan dar pretexto a represins que ansa, para o seu proveito, a reaccin.

Andrs Saborit, secretario do PSOE. Francisco L. Caballero, secretario xeral da UGT. [El Socialista, 16. 09. 1923]

A Executiva da UGT mesmo aceptou a participacin dos seus representantes en organismos como o Consello Interventor de Contas e Largo Caballero aceptou un posto no Consello de Estado. Ata 1929 prevaleceu no PSOE e na UGT a idea de que era preferible aproveitar as posibilidades de colaboracin ofrecidas polo rxime, sen solidarizarse por iso cos principios que o conformaban, e rexeitar as ofertas de participacin nas diversas conspiracins civs e militares.

En conxunto, a Ditadura foi considerada con certa benevolencia pola maiora dos sectores polticos do pas, xa que a represin dirixiuse preferentemente contra os grupos radicais da clase obreira organizada (fundamentalmente a CNT).

Pero houbo tamn importantes sectores descontentos que enseguida manifestaron a sa oposicin: A burguesa nacionalista catal, tras ver disolta a Mancomunidade. O mesmo pasou con parte do clero cataln, ofendido pola prohibicin de predicar en lingua verncula.

Os estudantes e intelectuais empezaron pronto a criticar Ditadura. O novo poder optou por tomar medidas como a clausura do Ateneo de Madrid, ou o desterro de Miguel de Unamuno. oposicin dos intelectuais uniuse oposicin dos estudantes universitarios.

A CNT e o PCE sufriron unha dura represin, clausurndose os seus locais, detndose aos seus dirixentes e prohibndose a publicacin dos seus xornais. A represin limitou a sa capacidade de accin contra Ditadura. A pesar da represin grupos anarquistas decidiron constitur a FAI (Federacin Anarquista Ibrica), en xullo de 1927.

- O novo rxime Primo de Rivera auto-proclamouse Presidente do Directorio coas facultades de ministro nico e con facultades para desempear o poder lexislativo mediante decretos que tern forza de lei. A continuacin procedeu a desenvolver as bases sobre as que se a asentar o novo rxime. As medidas mis importantes neste senso foron: Suspensin das garantas constitucionais, declarando o estado de guerra en todo o territorio nacional; supresin das Cortes, do Xurado e das Deputacins; cese nas sas funcins dos gobernadores civs de todas as provincias quedando o seu cargo encomendado aos respectivos gobernadores militares das mesmas. Disolvronse tamn os Concellos, a CNT, a Mancomunidade de Catalua e estableceuse en todas as provincias espaolas unha milicia civil semellante catal do Somatn. En abril de 1924 creouse a Unin Patritica: un partido poltico que deba reunir a homes de todas as ideas empeados na reconstrucin nacional.

O Directorio Militar con Alfonso XIII


- O control da colonia de Marrocos En principio, Primo de Rivera era partidario da repatriacin das tropas. Con esta intencin partiu para Marrocos no ano 24, pero os xefes militares da zona estaban decididos a proseguir a guerra (entre eles o mozo tenente coronel Francisco Franco) e as llelo fixeron saber no discurso de benvida efectuado no campamento dos lexionarios de Ber Tieb: Este que pisamos, seor Presidente, terreo de Espaa, porque foi adquirido polo mis alto prezo e pagado coa mis cara moeda: o sangue espaol derramado. Rexeitamos a idea de retroceder, porque estamos persuadidos de que Espaa atpase en condicins de dominar a zona que lle corresponde e de impor a sa autoridade en Marrocos.

En setembro dese mesmo ano Primo de Rivera cambiou de parecer e dirixiuse opinin pblica en termos ben opostos aos que sempre empregara para tratar do problema de Marrocos: Hoxe, espaois, tedes que sabelo coa verdade coa que todo o sabedes de ns, non hai mais camio posible que pelexar en Marrocos ata derrotar ao inimigo.

As tropas espaolas conseguiron un notable xito: o desembarco, en colaboracin co exrcito francs, en Alhucemas (9 de setembro de 1925), e a vitoria sobre os nacionalistas rifeos de Abd-el-Krim.

1.3. O Directorio Civil A segunda etapa do rxime abriuse coa substitucin por Primo de Rivera do Directorio militar por un denominado Gabinete civil, integrado en realidade por 6 civs, pertencentes Unin Patritica, e por 4 militares.

Exposicin de Primo de Rivera ao Rei sobre o Directorio Civil En suma, Seor, para expor o meu pensamento clara e sinceramente, o que propoo a V.M. a substitucin dunha ditadura militar por outra civil e econmica e de organizacin mis axeitada, pero non menos vigorosa, e me permito propoelo as, recollendo a ansia popular, que s teme do cambio de forma de goberno que se debiliten os resortes do mando, que foron carcter do Directorio militar, como xenuna representacin do Exrcito e da Maria, que tan patrioticamente ofreceron o prestixio dos seus nomes corporativos a este arriscado labor (...)

Carta do Rei 2 de decembro de 1925.- Meu querido xeneral: Recibn o teu escrito e con conciencia plena do momento poltico por que atravesa Espaa e convencido da necesidade de proseguir no labor de salvala, na que tanto ten adiantado o Directorio (...). Hoxe, como o 13 de setembro de 1923, elevo o meu pensamento a Deus no altar da patria para que faga acertada a mia resolucin e dea ao novo goberno inspiracin e sorte ao fronte dos destinos de Espaa. Teu afectsimo que te abraza, Alfonso, Rei.

Esta segunda fase da Ditadura a nivel econmico caracterizouse por unha poltica proteccionista ao servizo da oligarqua. A nivel poltico pretendeuse institucionalizar o rxime, fortalecido polos seus propios xitos e polo exemplo do fascismo en Italia.

- Crecemento econmico baseado nas Obras Pblicas Despois da crise da posguerra, a economa mundial entrou nunha fase de crecemento que durou ata a gran crise de 1929. Ao amparo desta favorable conxuntura econmica europea, desenvolvronse proxectos importantes como o fomento de obras e empresas pblicas, a intensificacin do programa de regados, ou o proxecto de reformas fiscais en Facenda. Houbo un importante aumento da producin industrial cunha extraordinaria expansin do comercio exterior e un novo impulso do sistema bancario. As causas foron: a diminucin da tensin social grazas creacin de moitos postos de traballo e a relativa estabilidade dos prezos, a represin exercida polas autoridades sobre a CNT e a colaboracin da UGT; a poltica arancelaria proteccionista que reservou o mercado nacional para


a industria espaola e o intervencionismo estatal mediante a creacin de infraestruturas, concesin de subvencins a empresas privadas e a creacin de monopolios como CAMPSA e o desenvolvemento de vas de transporte e comunicacins (estradas, lias frreas e creacin de Iberia en 1927, creacin da Compaa Telefnica en 1924).

Houbo tamn un forte crecemento da producin agraria, ao que contribuu de xeito decisivo a poltica de regados. O sector agrario seguiu, porn, presentando graves deficiencias, fundamentalmente a existencia dunha gran masa de campesios pobres: pequenos propietarios e arrendatarios, xunto coa gran masa de xornaleiros miserables no sur do pas. No ano 1929 dos 4 millns de campesios espaois, arredor de 2 millns eran labregos pobres (con 850.000 xornaleiros en Andaluca). Os grandes propietarios (o 1% do total) posuan e controlaban o 42% da riqueza agraria.

A conxuntura econmica europea, nun momento de auxe, favoreceu o desenvolvemento industrial do pas e as exposicins internacionais celebradas en Barcelona e Sevilla en 1929 contriburon a dar esplendor ao rxime. A industria, sobre todo a siderurxia e a de enerxa elctrica, desenvolvronse, pero o certo que as estruturas agrarias non se modificaron e o 50% da poboacin campesia viva en condicins de verdadeira pobreza.

- Institucionalizacin da Ditadura: A Asemblea Nacional e as Corporacins En setembro de 1926 o rxime creou unha Asemblea Nacional como organismo estritamente consultivo. Estaba formada maioritariamente por membros da Unin Patritica elixidos por sufraxio restrinxido, seguindo de novo o modelo do Consello Fascista da Italia de Mussolini. Tamn se imitou o modelo social do fascismo italiano, creando a Organizacin Corporativa del Trabajo, para tratar de mediar entre patrns e obreiros. As das institucins fracasaron no intento de institucionalizar o rxime de Primo de Rivera.

- Incremento da oposicin poltica: FAI, FUE e Nacionalismo cataln No segundo perodo da Ditadura, as mostras de descontento fixronse cada vez mis notorias. A finais do 1925 houbo unha conspiracin movida por vellos polticos liberais-monrquico e republicanos. Contaban ademais c apoio de elementos dentro do exrcito. Esta conspiracin poltico-militar coecida co nome de sanjuanada (por tratarse da noite de San Xon: o 24 de xuo de 1926), recorda o tpico pronunciamento liberal do XIX. O golpe foi desbaratado e os seus dirixentes detidos e sancionados con fortes multas e penas de crcere.

Manifesto da Sanjuanada O Exrcito non pode tolerar que se utilice a sa bandeira e o seu nome para manter a un rxime que despoxa ao Pobo dos seus dereitos e que ao acumular arbitrariamente no Goberno a facultade de facer as leis e vez de executalas, encarna con dano de todos, mediante esta confusin de poderes, o mais perigoso dos despotismos O noso programa pode resumirse nestes termos: Restablecemento da legalidade constitucional. Reintegracin do Exrcito, para a mellor defensa dos seus prestixios, aos seus peculiares fins. Mantemento da orde e adopcin de medidas que garanten a constitucin dunhas Cortes libremente elixidas e que, por ser soberanas, necesitan expresar a verdadeira vontade nacional.

Lia de telfonos entre Barcelona e Zaragoza (Marn, 1928)

A aldea de Razbona en Guadalajara (T. Camarillo, 1930)


Dende abril de 1925 o poltico catalanista Maci, exiliado en Pars, via recadando dieiro para financiar un movemento co obxectivo de proclamar a Repblica catal. O 4 de novembro de 1926 foi cando tivo lugar o coecido como complot de Prats de Mox que tia como finalidade invadir Catalua. O complot foi doadamente desbaratado e de novo os seus dirixentes procesados.

Nos ltimos anos da Ditadura aumentaron os problemas. Cando o 19 de maio de 1928 se promulgou o Decreto-Lei de reforma do ensino universitario, que autorizaba s universidades privadas a dar ttulos oficiais, desencadeouse a protesta de profesores e estudantes, aglutinados estes na FUE (Federacin Universitaria Espaola). O Goberno non fixo caso destas protestas, e o 7 de marzo de 1929 os estudantes lanzronse s ras. O ministro Martnez Anido cursou entn o seguinte telegrama aos gobernadores: Reprima movemento estudantil a toda costa. Comunqueme nmero de vtimas. Os estudantes non se detiveron e proseguiron as manifestacins nas que cada vez soaban mis berros de Viva a Repblica! e Abaixo a Ditadura!. O 24 de setembro do 29, o Goberno dbase por vencido e tivo que derrogar o discutido artigo 53.

1.4. Fin da Ditadura e da Monarqua Foron varios os factores que levaron cada do ditador e, entre eles, cmpre salientar a crise e econmica do 29, o paso oposicin da UGT e do PSOE e o rexeitamento do rxime polos intelectuais e partidos polticos. A crise do 29 estalou no noso pas e como no resto do mundo estendeuse a todos os sectores da economa. Os distintos grupos sociais espaois cargaron sobre Primo e a sa poltica as causas da crise. Por iso, considerndoo xa inservible, os mesmos grupos que o levaran ao poder, e o mesmo rei, deixrono caer.

O 30 de xaneiro de 1930, o ditador presentou a sa dimisin, que o rei se apresurou a aceptar. En poucas horas pasouse da ditadura de Primo ao que se chamou ironicamente a Ditabranda do xeneral Dmaso Berenguer, elixido a causa da sa reputacin de liberal. O rei encargou a Berenguer a formacin dun goberno que deba preparar o regreso a un sistema parlamentario: o retorno ao sistema constitucional de 1876.

A oposicin foi adquirindo un color cada vez mis antimonrquico. Antigos ministros da Monarqua, como Alcal Zamora, adherronse Repblica e aconsellaron aos elementos catlicos e moderados que se uniran a eles. A difcil situacin econmica e financeira contribuu a aumentar o descontento, de xeito tal que o Goberno, temendo unha vaga de propaganda republicana, desistiu de convocar eleccins xerais.

- Organizacin das forzas da oposicin: Pacto de San Sebastin En agosto de 1930 a unin das forzas antimonrquicas concretouse nun acordo denominado Pacto de San Sebastin, no que participaron os lderes das principais tendencias republicanas e a esquerda catal (que obtivo a promesa dun estatuto autonmico). Non estaban nin o PCE, nin o PSOE, anda que acudiron algns lderes a ttulo persoal. Neste Pacto constituuse o chamado Comit Revolucionario (con Alcal Zamora como presidente) que tia como obxectivo derrubar Monarqua.

O Comit organizou un levantamento contra a Monarqua para o 15 de decembro, pero Fermn Galn adiantou en 3 das o levantamento, e o 12 a guarnicin de Jaca sublevouse e proclamou a Repblica. A sublevacin fallou a pouco de comezar, e os dous xefes do movemento (Galn e Garca Hernndez) foron fusilados. En febreiro de 1931 Berenguer dimitiu, cedendo o posto ao almirante Aznar. Foi este un goberno de coalicin dos partidos dinsticos. A el tocoulle o restablecemento das garantas constitucionais de 1876 e, dado que era imprescindible convocar eleccins para sar da situacin creada polo estado de excepcin da Ditadura, fixou para o mes de abril as eleccins municipais (que, en principio, parecan menos perigosas para a monarqua que unha consulta xeral).


- As eleccins municipais do 12 de abril de 1931 O 12 de abril do 31 celebrronse as eleccins municipais. O resultado, s nas grandes cidades, foi maioritario a favor do bloque antidinstico, e en Madrid constituuse un Comit Revolucionario. O Comit quera agardar a maio para derrubar Monarqua, pero a sada ra de millns de persoas en toda Espaa impuxo a cada do Rei. As sete da ma do 14 de abril, Eibar proclamou a Repblica, accin que foi imitada por moitas outras cidades nese mesmo da. En Barcelona tamn Maci proclamou a Repblica Catal. Esa mesma tarde Alfonso XIII abdicou e o Comit Revolucionario tomou posesin dos Ministerios.

Ao pas: As eleccins celebradas o domingo (12 de abril) revlanme claramente que non teo hoxe o amor do meu pobo. A mia conciencia dime que ese desvo non ser definitivo, porque procurei sempre servir a Espaa, e puxen o nico afn no interese pblico ata nas mis crticas conxunturas. Un rei pode equivocarse, e sen dbida eu errei algunha vez; pero sei ben que nosa Patria mostrouse en todo momento xenerosa ante as culpas sen malicia. Son o rei de todos os espaois, e tamn un espaol. Atopara sobrados medios para manter as mias rexias prerrogativas, en eficaz loita con quen as combaten. Pero, resoltamente, quero apartarme de canto sexa lanzar a un compatriota contra outro en fratricida guerra civil. Non renuncio a ningn dos meus dereitos, porque mis que meus son depsito acumulado pola Historia, que un da me pedir contas rigorosas da sa custodia. Agardo a coecer a autntica e axeitada expresin da conciencia colectiva, e mentres fala a Nacin suspendo deliberadamente o exercicio do poder real e aprtome de Espaa, recoecndoa as como nica depositaria dos seus destinos. Tamn agora creo cumprir o deber que me dita meu amor Patria. Pido a Deus que tan fondo como eu o sintan e o cumpran os demais espaois.

Manifesto de despedida de Alfonso XIII, 13 de abril de 1931

2. A Segunda Repblica (1931-1936) 2.1. O Bienio Progresista (1931-1933) 2.1.1. As eleccins Cando o 14 de abril se proclamou a Segunda Repblica, o Comit Revolucionario sado do Pacto de San Sebastin, pasou a converterse en Goberno Provisional. O seu programa de actuacin (reforma agraria, liberdade de cultos, respecto propiedade privada) estaba baseado nas decisins daquel Pacto.

Primeiro decreto do goberno provisional O Goberno provisional da Repblica tomou o poder sen tramitacin e sen resistencia nin oposicin protocolaria algunha; o pobo quen o levou posicin en que se atopa, e a el quen toda Espaa lle rende acatamento e inviste de autoridade. Na sa virtude, o Presidente do Goberno provisional da Repblica, asume desde este momento a xefatura do estado co asentimento expreso das forzas polticas triunfantes e da vontade popular, coecedora, antes de emitir o seu voto nas urnas, da composicin do Goberno provisional. Interpretado o desexo inequvoco da Nacin, o Comit das forzas polticas coa-ligadas para a instauracin do novo rxime, designa a don Niceto Alcal Zamora e Torres para o cargo de Presidente do Goberno provisional da Repblica.

Madrid, 14 de abril de 1931 Polo Comit, Alejandro Leroux, Fernando de los Ros, Manuel Azaa, Santiago Casares Quiroga, Miguel Maura, lvaro

de Albornoz, Francisco Largo Caballero

Convocronse eleccins para unhas Cortes constituntes. Antes de celebrarse estas eleccins houbo graves problemas de orde pblica (queima de conventos en Madrid, folga da Telefnica, ameazas da dereita) que fixeron ao Goberno promulgar unha Lei de Defensa da Repblica.

Modificouse a Lei electoral vixente, a de Maura de 1907. As circunscricins pasaron a ser provinciais e suprimiuse o famoso artigo 29 (proclamacin automtica do candidato cando non houbera outro); rebaixouse a maiora de idade electoral de vintecinco a vintetrs anos, e declarronse elixibles os sacerdotes e as mulleres (sen que estas fosen electoras).


En xuo do 31 celebrronse as eleccins cunha participacin do 65% do electorado e deron a maiora dos escanos a socialistas e republicanos (os partidos que pertencan esquerda e ao centro: 273 e 110 deputados respectivamente), mentres que os da dereita acadaron 44 escanos.

Os partidos de esquerdas con mis votos foron o PSOE, Accin Republicana liderado por Azaa e o Partido Radical Socialista de Marcelino Domingo. O PCE non logrou ningn escano nestas eleccins, e entre os partidos autonomistas de esquerdas acadou gran importancia Esquerra Republicana de Catalunya, dirixido sucesivamente polos dous presidentes da Generalitat, Maci e Companys.

Os dous partidos de centro que obtiveron representacin foron o Partido Radical de Lerroux e o constitudo por varios grupos de republicanos moderados, entre os que destacaba Niceto Alcal-Zamora do Partido Progresista, que foi o primeiro presidente da Repblica.

Entre os partidos da dereita, ademais dos monrquicos alfonsinos e os carlistas, foron importantes o Partido Agrario, que aglutinaba aos agricultores medios de Castela e Len, e o grupo de Jos M Gil Robles, Accin Popular. En 1933 este partido sera o eixe da CEDA (Confederacin Espaola de Dereitas Autnomas). Entre os partidos autonomistas inclense no grupo das dereitas a Lliga Regionalista de Catalunya e o Partido Nacionalista Vasco, que a partir de 1933 adoptou unha postura de colaboracin coa esquerda.

2.1.2. A Constitucin de 1931 O da 9 de decembro de 1931 someteuse a votacin o texto da Constitucin; aprobouse por 368 votos a favor, 89 ausencias e ningn pronunciamento en contra. O elevado nmero de ausencias estivo motivado pola redaccin do polmico artigo 26 como logo veremos.

Ttulo preliminar. Disposicins xerais Art. 1.- Espaa unha Repblica democrtica de traballadores de toda clase, que se organiza en rxime de Liberdade e de Xustiza. Os poderes de todos os seus rganos emanan do pobo A Repblica constite un Estado integral, compatible coa autonoma dos Municipios e das Rexins. A bandeira da Repblica espaola vermella, amarela e morada. Art. 2.- Todos os espaois son iguais ante a lei. Art. 3.- O Estado espaol non ten relixin oficial. Art. 4.- O casteln o idioma oficial da Repblica. Todo espaol ten obriga de sabelo e dereito de usalo, sen prexuzo dos dereitos que as leis do Estado recoezan s linguas das provincias ou rexins. Salvo o que se dispoa en leis especiais, a ningun se lle poder esixir o coecemento nin o uso de ningunha lingua rexional () Ttulo I. Organizacin nacional Art. 9.- Os Alcaldes sern designados sempre por eleccin directa do pobo ou polo Concello. Art. 11.- Se unha ou varias provincias limtrofes, con caractersticas histricas, culturais e econmicas comns, acordaran organizarse en rexin autnoma para formar un ncleo poltico administrativo, dentro do Estado espaol, presentarn o seu Estatuto con amao ao establecido no Art. 12. (). Art. 12.- Para a aprobacin do Estatuto da rexin autnoma, requrense as seguintes condicins: a) Que o propoan a maiora dos seus Concellos ou, cando menos, aqueles Municipios que comprendan as das terceiras partes do Censo electoral da rexin. b) Que o acepten, polo procedemento que sinale a Lei Electoral, polo menos as das terceiras partes dos electores inscritos no Censo da rexin. Se o plebiscito fose negativo, non poder renovarse a proposta de autonoma ata transcorridos cinco anos. c) Que o aproben as Cortes. Art. 13.- En ningn caso se admite a Federacin das rexins autnomas. Ttulo III. Dereitos e deberes dos espaois Art. 25.- Non podern ser fundamento de privilexio xurdico: a natureza, a filiacin, o sexo, a clase social, a riqueza, as ideas polticas nin as crenzas relixiosas. Art. 26.- Todas as confesins relixiosas sern consideradas como Asociacins sometidas a unha lei especial. O Estado, as rexins, as provincias e os Municipios, non mantern, favorecern, nin auxiliarn economicamente s Igrexas, Asociacins e Institucins relixiosas. Unha lei especial regular a total extincin, nun prazo mximo de dous anos, do presuposto do Clero. Quedan disoltas aquelas Ordes relixiosas que estatutariamente impoan, ademais dos tres votos cannicos, outro especial de obediencia a autoridade distinta da lextima do Estado. Os seus bens sern nacionalizados e afectados a fins benficos e docentes. As demais Ordes relixiosas someteranse a unha lei especial votada por estas Cortes Constituntes e axustada s seguintes bases: 1 Disolucin das que polas sas actividades constitan un perigo para a seguridade do Estado.


2 Inscricins das que deben subsistir nun Rexistro especial dependente do Ministerio de Xustiza. 3 Incapacidade de adquirir ou conservar, por si ou por persoa interposta, mis bens dos que, previa xustificacin, se destinen sa vivenda ou ao cumprimento directo dos seus fins privativos. 4 Prohibicin de exercer a industria, o comercio ou o ensino. 5 Submisin a todas as leis tributarias do pas. 6 Obriga de render anualmente contas ao Estado do investimento dos seus bens en relacin cos fins da Asociacin. Os bens das Ordes relixiosas podern ser nacionalizados. Art. 27.- A liberdade de conciencia e o dereito de profesar e practicar libremente calquera relixin quedan garantidos no territorio espaol, salvo o respecto debido s esixencias da moral pblica. Os cemiterios estarn sometidos exclusivamente xurisdicin civil. Non poder haber neles separacin de recintos por motivos relixiosos. Todas as confesins podern exercer os seus cultos privadamente. As manifestacins pblicas do culto habern de ser, en cada caso, autorizadas polo Goberno. (...) Art. 34.- Toda persoa ten dereito a emitir libremente as sas ideas e opinins, valndose de calquera medio de difusin, sen suxeitarse previa censura. () Art. 36.- Os cidadns dun e outro sexo, maiores de 23 anos, tern os mesmos dereitos electorais conforme ditaminen as leis. Art. 38.- Queda recoecido o dereito de reunirse pacificamente e sen armas. Unha lei especial regular o dereito de reunin ao aire libre e o de manifestacin () Art. 39.- Os espaois podern asociarse ou sindicarse libremente para os distintos fins da vida humana, conforme s leis do Estado. (...) Art. 43.- A familia est baixo a salvagarda especial do Estado. O matrimonio fndase na igualdade dos dereitos para ambos sexos, e poder disolverse por mutuo disentemento ou a peticin de calquera dos cnxuxes, con alegacin neste caso de xusta causa () Os pais teen para cos fillos habidos fra do matrimonio os mesmos deberes que respecto dos nacidos nel (). O Estado prestar asistencia aos enfermos e ancins, e proteccin maternidade e infancia, facendo sa a Declaracin de Xenebra ou tboa dos dereitos do neno. Ttulo VII. Art. 103.- O pobo participar na Administracin da Xustiza mediante a institucin do Xurado, a sa organizacin e funcionamento sern obxecto dunha lei especial. Ttulo IX. Art. 121.- Establcese, con xurisdicin en todo o territorio da Repblica, un Tribunal de Garantas Constitucionais. ().

O principal obxectivo da Constitucin foi a ampliacin dos dereitos cidadns, recollendo aspiracins sociais non contempladas ata o momento, e intentando asegurar o cumprimento da declaracin de dereitos. O rxime parlamentario recoeceu a total independencia do poder xudicial. Unha das principais novidades est en que recolle un intento de solucionar o problema rexional, centrado sobre todo en Catalua (art. 1: Estado integral, compatible coa autonoma dos Municipios e das Rexins). Asume a soberana nacional: todos os poderes emanan do pobo. O rxime cualifcase, con evidentes pretensins ideolxicas, como Repblica dos traballadores de toda clase. A Constitucin, na declaracin de dereitos dos espaois, recolleu a liberdade relixiosa, de expresin, reunin, asociacin e peticin (dereito de toda persoa a dirixir unha peticin ao goberno), dereito de libre residencia e de circulacin e de eleccin de profesin, inviolabilidade de domicilio e de correspondencia. As relacins familiares establcense coa mxima liberdade e igualdade (art. 43). Apuntbase tamn a posibilidade de socializacin da propiedade e dos principais servizos pblicos, subordinando a propiedade privada aos intereses xerais. E, en canto s futuras Cortes, estas quedaban constitudas nun nico Congreso de Deputados, elixido por catro anos por sufraxio universal, mesmo feminino (sendo un dos primeiros pases en recoecelo).

A pesar das formulacins tan avanzadas no campo econmico e social, estas non crearon tantos conflitos como a regulacin dos dereitos en materia relixiosa. Os partidos polticos presentes no goberno provisional estaban de acordo na separacin da Igrexa e o Estado (art. 3) pero os mis conservadores (Maura e Alcal Zamora) dimitiron pola redaccin dos artigos 26 e 27, que s foron aprobados por 178 contra 59 votos, abstndose case a metade da cmara. A aprobacin destes artigos significou o comezo dunha campaa pola revisin da Constitucin da que sau fortalecida a dereita.

2.1.3. O voto feminino A pesar dos esforzos das primeiras sufraxistas espaolas, a concesin do voto feminino non se pode atribur s presin dos grupos feministas. O sufraxio foi outorgado no marco das reformas lexislativas da II Repblica. O proceso, porn, foi complexo e contraditorio.


Era opinin xeral que a maiora das mulleres, fortemente influenciadas pola Igrexa catlica, eran conservadoras. A sa participacin electoral levara, polo tanto, a un fortalecemento das forzas da dereita. Esta idea errnea levou a que importantes feministas como a socialista Margarita Nelken e a radical-socialista Victoria Kent, que foran elixidas deputadas s Cortes Constituntes de 1931, rexeitaran a concesin do sufraxio feminino. Na sa opinin, as mulleres anda non estaban preparadas para asumir o dereito ao voto, e o seu exercicio sempre ira en beneficio das forzas conservadoras e, por consecuencia, mis partidarias da manter muller na sa tradicional situacin de subordinacin.

As mulleres segundo os socialistas na II Repblica

Clara Campoamor, tamn deputada e membro do Partido Radical, asumiu unha apaixonada defensa do dereito de sufraxio feminino. Para ela os dereitos das persoas esixan un tratamento legal igualitario para homes e mulleres e, por isto, a Constitucin debera basearse na igualdade e na eliminacin de calquera discriminacin de sexo: (Clara Campoamor: 1931). Ao final triunfaron as teses sufraxistas por 161 votos a favor e 121 en contra. Moitos deputados da dereita votaron a favor non por convencemento ideolxico, senn levados pola idea de que o voto feminino sera masivamente conservador.

Propaganda de Accin Popular dirixida s mulleres en 1933

A Constitucin de 1931 supuxo un enorme avance na loita polos dereitos da muller. Non s conceda o sufraxio s mulleres, senn que todo o relacionado coa familia foi lexislado desde unha perspectiva de liberdade e igualdade: matrimonio igualitario, dereito ao divorcio, obrigacins dos pais cos fillos... O rxime republicano puxo a Espaa, no terreo legal, altura dos pases mis evolucionados no referente igualdade. Porn, neste aspecto como noutros moitos, a guerra civil e a ditadura de Franco derrubaron todo o conseguido, devolvendo muller a unha situacin de inferioridade e sometemento.

2.1.4. As grandes reformas A Segunda Repblica herdou todos os graves problemas que o sistema monrquico liberal non fora capaz de resolver. A todos eles vai tentar facer fronte durante os dous primeiros anos. Aprobada a Constitucin, creouse un novo goberno presidido por Azaa e no que estaban representados o PSOE (Largo Caballero), o Partido Radical-Socialista e algns Partidos Autonomistas, como a ORGA de Casares Quiroga.

Durante dous anos, ata fins do 33, azaistas e socialistas intentaron atopar solucin aos principais problemas do pas. Pero tiveron que facer fronte aos ataques perpetrados tanto desde a dereita, que non estaba disposta a aceptar esas reformas (pronunciamento fracasado do xeneral Sanjurjo en agosto do 32), como desde a esquerda, que os acusaba de facelas con

Clara Campoamor


demasiada lentitude (movemento revolucionario anarquista da zona industrial do Llobregat, en xaneiro do 32). Os problemas aos que se enfrontou a Repblica de Esquerdas foron fundamentalmente os seguintes:

- O problema relixioso Xa cando se discutiu nas Cortes a nova Constitucin houbo un tema, que xunto ao autonmico, provocou unha forte polmica: o das relacins Igrexa-Estado, que a ser o causante dunha primeira fractura dentro do novo rxime. Na sesin do da 13 de outubro do 31, o ministro da Guerra Manuel Azaa, pronunciou o seu clebre discurso:

() Cada unha destas cuestins, Seores Deputados, ten unha premisa inescusable, imborrable na conciencia pblica, e ao vir aqu, ao tomar feitura e contextura parlamentaria, cando xorde o problema poltico. Eu non me refiro s das primeiras, refrome a isto que chaman problema relixioso. A premisa deste problema, hoxe poltico, formloa eu deste xeito: Espaa deixou de ser catlica; o problema poltico conseguinte organizar o Estado en forma tal que quede adecuado a esta fase nova e histrica do pobo espaol () Eu non podo admitir, Sres. Deputados, que a isto se lle chame problema relixioso. O autntico problema relixioso non pode exceder dos lmites da conciencia persoal, porque na conciencia persoal onde se formula e se responde a pregunta sobre o misterio do noso destino.

Discurso de Azaa, El Sol, 14 de outubro de 1931.

A redaccin do famoso artigo 26 serviu dereita non republicana para xustificar a sa desafeccin Repblica. Nun manifesto dirixido ao pas, os deputados das minoras agrarias e vasco-navarra anunciaron que en lugar de participar na elaboracin dunha Constitucin antirrelixiosa e antisocial, adicaran o seu esforzo a combatela movendo opinin pblica contra ela.

Foi tamn a redaccin definitiva do anticlerical artigo 26 a que levou a Alcal Zamora e Miguel Maura a retirarse do goberno. Tendo como base a separacin da Igrexa e o Estado marcada polo devandito artigo 26, ao longo de 1932 e 1933 fronse promulgando leis e decretos complementarios e que desenvolvan o artigo constitucional: promulgouse a extincin en dous anos do orzamento do clero e culto e o sometemento das ordes relixiosas a unha lei especial; disolucin da Compaa de Xess e confiscacins dos seus bens; matrimonio civil, divorcio e secularizacin dos cemiterios; prohibicin do ensino s ordes relixiosas. A Repblica non prohibiu o ensino aos relixiosos individualmente, nin sequera a direccin de colexios. O que se prohibiu s ordes relixiosas foi exercer o ensino corporativamente, como tales ordes relixiosas, pero sen impedir aos seus compoentes aquel exercicio a ttulo individual.

Houbo un constante enfrontamento entre a Igrexa e a Repblica, como quedou ben patente coa expulsin do pas do cardeal arcebispo de Toledo, Monseor Pedro Segura, primado de Espaa, pola sa actitude abertamente antirrepublicana. Incluso as posicins menos radicais, como a do bispo de Barcelona, deixaban escaso marxe para o dilogo e a colaboracin.

Posicin do bispo de Barcelona sobre o proxecto constitucional O Proxecto de Constitucin unha apostasa do Estado espaol, ofensa pblica e gravsima ao noso bo Deus, Seor dos que gobernan. Non podemos esquecer que os Estados, o mesmo que os particulares, veen moralmente obrigados a profesar a relixin verdadeira, e maiormente al onde a sociedade anda profundamente relixiosa (...). A unha sociedade as non se a pode declarar atea no seu Cdigo fundamental; aparecera ante todo o mundo como unha violencia exercida sobre a colectividade, que na sa gran maiora non intentou tal cousa ao votar o cambio de rxime (...). Se cre que o estado actual das cousas esixe modificacins, non parece difcil xestionar coa Santa Sede un novo Concordato. Isto calmara moito os nimos dos bispos e dos catlicos, que estn moi intranquilos non s polo proxecto de Constitucin, senn polas diferentes disposicins que foron aparecendo, contrarias aos dereitos da Igrexa e s leis concordadas (...)

Ilustracin anticlerical do diario satrico La Flaca


Nobreza obriga, seor Presidente, e eu permtome apelar que ania no seu xeneroso corazn, pregndolle encarecidamente que interpoa toda a sa influencia, que moita, para que a Constitucin futura sexa unha verdadeira obra de pacificacin, que poida ser acatada por todos os catlicos (...).

Fragmento da carta de Vidal i Barraquer a Alcal Zamora, 3-VIII-1931

A pesar das medidas tomadas pola Repblica, a forza social da Igrexa seguiu a ser enorme, e interveu frecuentemente no xogo poltico a travs de Accin Popular, partido que contaba cun programa de poltica social catlica, baixo a inspiracin do cardeal Herrera Oria.

- O ensino e a cultura O Goberno provisional, a travs do seu ministro de Instrucin Pblica Marcelino Domingo, tomou xa as primeiras medidas no terreo educativo e cultural, accin considerada prioritaria polo Goberno: Establecemento do bilingismo nas escolas catals; organizacin do Consello de Instrucin Pblica; supresin da obrigatoriedade do ensino relixioso; reforma das Escolas Normais en setembro de 1931; novo Plan de Ensino Medio...

Pero o problema bsico co que tivo que enfrontarse a Repblica foi o elevado ndice de analfabetismo, superior ao 30%, e a falta de escolarizacin de case a metade da poboacin infantil. De a que un dos mis decididos empeos fora o desenvolvemento do ensino en todos os seus aspectos, especialmente na creacin e dotacin de centros e persoal docente. Os proxectos iniciais prevan duplicar as 32.680 escolas existentes e ampliar o corpo de 36.800 mestres (hai que ter en conta que haba, ademais, que substitur o ensino das ordes relixiosas).

O plan consista en crear 5.000 escolas por ano. Os proxectos iniciais vronse freados pola falta de fondos, a pesar do cal, en dous anos creronse mis de 13.000 aulas, que se sumaron s 33.000 que existan. Ningn pobo de Europa fixera, en poltica docente, un esforzo semellante, en ningn tempo; e nunca na historia de Espaa se fixo con tanta rapidez.

Xunto a isto, houbo outros interesantes proxectos no campo educativo, contando co antecedente do labor da Institucin Libre de Enseanza, como a modernizacin da Universidade ou a ampliacin dos centros e alumnos de bacharelato. Houbo tamn importantes realizacins no campo cultural: bibliotecas ambulantes, a creacin das Misins Pedagxicas en maio do 31 ou a posterior, en decembro, de La Barraca. A creacin do grupo universitario de teatro de La Barraca representou unha excepcional experiencia artstica. Federico Garca Lorca adicou a esta empresa os seus ltimos cinco anos de vida, antes de ser asasinado polos franquistas, contando coa colaboracin de estudantes voluntarios da FUE, adicouse a percorrer Espaa coas sas producins teatrais. Toda esta poltica sada do Ministerio de Instrucin Pblica encontrouse coa reaccin daqueles sectores que van ameazado o control das conciencias e o goberno espiritual de Espaa por parte da Igrexa catlica.

- O problema militar Apenas 11 das despois do inicio da Repblica, o 25 de abril, o Ministro da Guerra Manuel Azaa firmou un decreto, a chamada Lei Azaa, que pretenda reducir radicalmente o excesivo volume do Corpo de Oficiais (no Exrcito espaol haba un exceso de oficialidade, con mis de 20.000 oficiais para 100.000 soldados), recortar os gastos e levar a cabo unha depuracin pacfica do Exrcito de cara a conseguir que os militares non interviran na vida poltica. Discurso de Azaa, Ministro de la Guerra


A Lei Azaa () Basta consignar as cifras para que sexa notoria a gravidade da situacin. A isto chegouse por consecuencia das guerras civs e coloniais, en virtude dun sistema errneo no recrutamento da Oficialidade. Todos padecen os efectos deste mal. Os Xefes e Oficiais, pola paralizacin das escalas; e o servizo pblico, porque o exceso de persoal (...). Tal situacin ten que conclur, e o Goberno est resolto a que concla. Artigo 1.- Concdese o pase situacin de segunda reserva, co mesmo soldo que gocen no seu emprego da escala activa, a todos os Oficiais xenerais do Estado Maior xeral, aos da Garda Civil e Carabineiros e aos dos Corpos de Alabardeiros, Xurdicos militar, Intendencia, Intervencin e Sanidade, nas sas das seccins de Medicina e Farmacia, que o soliciten do Ministerio da Guerra dentro dos trinta das seguintes ao da publicacin deste Decreto. Artigo 2.- Concdese o pase situacin de retirado, co mesmo soldo que gocen actualmente no seu emprego e calquera que sexan os seus anos de servizo, a todos os Xefes, Oficiais e asimilados, as en situacin de actividade como na de reserva retribuda das distintas Armas e Corpos do Exrcito, mesmo aos Oficiais menores de Gardas de Alabardeiros, que o soliciten do Ministerio da Guerra dentro do prazo sinalado no artigo anterior ()

Case a metade dos posibles beneficiarios acollronse lei antes de acabar o ano. A nova Lei admitindo o retiro, co soldo ntegro, de todos os xenerais e oficiais que non quixeran prestar xuramento de fidelidade Repblica, foi o procedemento escollido para acabar cos excedentes e asegurarse, polo menos teoricamente, a lealdade do Exrcito. Ademais destas medidas, Azaa tomou tamn outras: Os organismos xudiciais especiais do Exrcito foron progresivamente disoltos ata a eliminacin do fuero militar; a administracin militar da colonia de Marrocos foi substituda por unha administracin civil, sen cuestionarse a ocupacin espaola; A Academia Oficial de Zaragoza pechouse o 29 de xuo de 1931 (un duro golpe para o seu director, Francisco Franco). A pesar de todas estas medidas e precaucins, quedou no Exrcito unha importante masa de oficiais que desde o primeiro momento comezou a preparar o golpe contra a Repblica.

- Os nacionalismos A cuestin da diversidade nacional dentro de Espaa foi outro dos problemas que tivo que afrontar a Repblica. Cmpre ter en conta que en Barcelona a Repblica Catal fora proclamada horas antes que en Madrid por Maci, dirixente de Esquerra.

Cidadns: En nome do pobo de Catalua eu proclamo desde aqu o Estat Catal e proclamo a Repblica catal. Ademais solemnemente dgovos que con todo cario vaiamos Confederacin coas demais Repblicas de Espaa. Agora formamos o goberno da Repblica catal e aqu estaremos dispostos a defendela ata morrer.

(Verbas pronunciadas por Maci desde o balcn central do Concello barcelons o 14 de abril de 1931)

O goberno provisional enviou a Barcelona aos seus dous ministros catalns, que resolveron a crise convencendo a Maci para que a expresin Estat Catal fora substituda por Generalitat, concepto de contido histrico, en espera dunha futura decisin das Cortes.

Aprobada a Constitucin, esta mencionaba a posibilidade de conceder autonoma s rexins que as o solicitasen. En xuo do 32, unha pequena comisin de expertos elaborou o Estatuto de Nuria, proxecto que avogaba por unha repblica federal, un uso exclusivo da lingua catal e o pleno control da educacin. Celebrado, a principios de agosto, un plebiscito en Catalua sobre este proxecto de estatuto rexional, a poboacin foi favorable a el nun 90%, cunha participacin dun 75%.

O Estatuto non foi ben acollido polos propios partidos republicanos e socialistas debido amplitude das competencias que deixaba en mans da Generalitat, pero finalmente foi aprobado como reaccin fronte ao pronunciamento de Sanjurjo, con importantes enmendas:

Catalns a favor do Estatut


Estatuto de Catalua Artigo 1. Catalua constitese en rexin autnoma dentro do Estado espaol, con arranxo Constitucin da Repblica e ao presente Estatuto. O seu organismo representativo a Generalitat (...). Artigo 10. Corresponder Generalitat a lexislacin sobre rxime local, que recoecera aos Concellos e demais Corporacins administrativas que cree, plena autonoma (...). Artigo 11. Corresponde Generalitat a lexislacin exclusiva en materia civil (...). Artigo 14. A Generalitat estar integrada polo Parlamento, o Presidente da Generalitat e o Consello Executivo. As leis interiores de Catalua ordenarn o funcionamento destes organismos, de acordo co Estatuto e a Constitucin. (...)

Mediante este Estatuto de setembro de 1932, Catalua converteuse en rexin autnoma dentro do Estado espaol, rexida por un goberno propio, a Generalitat, con facultades lexislativas e executivas en facenda, economa, educacin e cultura, transportes e comunicacins. O goberno da Repblica ocupbase das relacins exteriores, a orde pblica e o Exrcito, ao tempo que asignaba delegados do goberno central para supervisar as accins executivas da Generalitat e estableca un Tribunal de Garantas Constitucionais para xulgar conflitos lexislativos entre as Cortes e o futuro parlamento cataln. Cataln e casteln seran os idiomas oficias de Catalua.

Durante o ano seguinte, a Generalitat chegou a acordos sobre sanidade, impostos e orde pblica. O cargo de gobernador civil foi abolido e todas as forzas policiais quedaron baixo o mando do conceller de governaci. Obras Pblicas tamn foi transferida e o goberno local foi incrementando considerablemente o uso do cataln en administracin, xulgados e escolas.

No Pas Vasco tamn tia moita forza o movemento nacionalista, pero neste caso o carcter fortemente confesional e catlico (que nesa poca via ser o mesmo que dereitista) do PNV, dificultou notoriamente as conversas co goberno de esquerdas sobre o futuro Estatuto de Euskadi (formado polas provincias de lava, Guipuzcoa, Navarra e Biscaia), que non chegou a ser aprobado ata 1936, e s para as provincias Vascongadas, sen apenas tempo para entrar en vigor de xeito efectivo.

Nos primeiros tempos da Repblica o nacionalismo vasco colaborou coa dereita catlica e o Estatuto de Estella (redactado en xuo de 1931 polos carlistas e os nacionalistas vascos) contia un apartado segundo o cal o Pas Vasco podera regular directamente con Roma as relacins Igrexa-Estado. Co tempo nacionalistas vascos e tradicionalistas vascos e navarros evolucionaron por carreiros distintos, e mentres o PNV aceptou a Repblica e os mtodos democrticos, para os carlistas a Repblica seguiu a ser o peor dos males, xa que non aceptan a aconfesionalidade do Estado. As produciuse a ruptura da unidade entre as provincias vascas e Navarra.

En Galicia, durante estes anos, redactouse pola Asemblea de Municipios Galegos, celebrada en Santiago os das 16 ao 18 de decembro do 32, o primeiro Estatuto de Autonoma de Galicia. Na redaccin deste Estatuto exerceu un gran protagonismo o recentemente creado Partido Galeguista (1931), no que quedaron fusionadas as diversas agrupacins galeguistas ou nacionalistas existentes. O texto deste primeiro Estatuto de Autonoma, ao igual que os restantes Estatutos, tia que cumprir unha serie de requisitos, previstos na Constitucin, para adquirir a sa plena validez lexislativa: ademais da sa redaccin e aprobacin polos concellos, o sometemento a referendo do pobo galego e a sa posterior aprobacin polas Cortes espaolas. A disolucin das Cortes constituntes e as eleccins de novembro do 33 atrasaron a sa tramitacin ata o 36 co goberno da Fronte popular.

Outras rexins (Aragn, Castela a Vella-Len, Valencia, Baleares, Andaluca) iniciaron tamn estudos e proxectos para conseguir a sa autonoma, pero non chegaron a realizarse.

Fundacin do Partido Galeguista (1931)


- O problema agrario A reforma agraria foi o outro gran problema vixente desde o primeiro momento da proclamacin da Repblica, discutida polas Cortes ao longo de 1932 e aprobada tamn como contestacin ao pronunciamento de Sanjurjo. Tia das vertentes:

a) Unha estritamente econmica, que s poda resolverse a longo prazo, cultivando mellor os latifundios, aumentando os regados e fomentando unha industrializacin que puidera absorber uns excedentes de man de obra campesia que agora, en plena crise mundial, encontraban pechada a tradicional vlvula de seguridade da emigracin exterior.

b) A outra vertente era de carcter social, con zonas de grandes latifundios (Andaluca, Estremadura, La Mancha) propiedade de terratenentes que pagaban salarios mseros, e mantian a milleiros de xornaleiros sen terra nun paro estacional crnico para asegurar a rendibilidade das sas explotacins.

Inmediatamente despois de implantada a Repblica, o Goberno provisional promulgou varios Decretos encamiados a preparar a reforma agraria:

En principio, e para evitar que se deixara sen traballo a moitos dos campesios afiliados aos organismos obreiros, promulgouse o Decreto de 29 de abril de 1931, que obrigaba a empregar en primeiro lugar aos obreiros do termo municipal e se prohiban os desafiuzamentos de fincas rsticas dadas en arrendamento, cultivadas ou aproveitadas por agricultores, cunha renda que non excedese de 1.500 pesetas anuais, excepto cando a demanda se basease na falta de pago.

Outro decreto de gran importancia foi o do 7 de maio do mesmo ano chamado de labra forzosa que obrigou aos cultivadores de terras a realizar todos os labores propios dun bo cultivo, evitando que, como estaba ocorrendo, deixasen de realizar moitas destas tarefas coa fin de dar menos traballo aos campesios (comede Repblica dicanlle algns terratenentes aos xornaleiros).

O primeiro de xullo decretouse a xornada de 8 horas para os campesios

Todas estas disposicins, e algunhas mis, convertronse despois en leis o 9 de setembro e o seu esprito estar presente na Lei de Bases da Reforma Agraria de 15 de setembro de 1932. A Lei de Reforma Agraria, aprobada en agosto do 32, estableca a expropiacin con indemnizacin das grandes fincas que non fosen directamente cultivadas polos seus donos, as como aquelas incultas e as de regado non regadas, para ser repartidas entre familias de campesios ou entre colectividades de agricultores.

Lei de Reforma Agraria () Sern susceptibles de expropiacin as terras includas nos seguintes apartados: 1. As ofrecidas voluntariamente polos seus donos, sempre que a sa adquisicin se considere de interese polo Instituto de Reforma Agraria. 3. As adxudicadas ao Estado, Rexin, provincia ou Municipio, por razn de dbito, herdanza ou legado e calquera outras que posan con carcter de propiedade privada. 4. As fincas rsticas de Corporacins, fundacins e establecementos pblicos que as exploten en rxime de arrendamento, parzara ou calquera outra forma que non sexa explotacin directa. 5. As que polas circunstancias da sa adquisicin, por non seren explotadas directamente polos adquirentes e polas condicins persoais dos mesmos, deba presumirse que foron compradas con fins de especulacin ou co nico obxecto de percibir a sa renda. 6. As que constituron seoros xurisdicionais e que foran transmitidas ata chegar aos seus actuais donos por herdanza, legado ou doazn.

Latifundios en Espaa (1932)


As terras da nobreza e as dos que participaran no levantamento do xeneral Sanjurjo foron confiscadas sen indemnizacin. Dos cultivadores directos que non caeran nalgn dos casos citados anteriormente, s seran expropiadas as terras que pasasen duns lmites mximos que, segundo os cultivos, fixbanse desde as 100 s 750 has.

Para levar a cabo a redistribucin das terras creouse o Instituto de Reforma Agraria, do que dependan as xuntas provinciais e as comunidades de campesios. O mecanismo de actuacin foi o seguinte: as terras expropiadas ou confiscadas pasaban a ser propiedade do Instituto, que as transfera s xuntas provinciais, que sa vez as entregaban s comunidades de campesios, para a sa explotacin colectiva ou individual, segundo tivesen decidido previamente os campesios.

Os problemas que se presentaron para a realizacin deste labor foron numerosos e graves, sen contar coa oposicin dos terratenentes expropiados ou confiscados. O carcter excesivamente burocrtico do Instituto, a falta de datos para coecer as terras pertencentes a un mesmo dono, a falta de estudos previos sobre a calidade e rendemento da terra e a exclusin das terras de pastos, co que se marxinaba gandera. O resultado foi que en vez dos 60.000 campesios asentados anualmente que se proxectara, despois de 2 anos de actuacin do Instituto apenas se superaran as 12.000 familias campesias asentadas nunha extensin de 117.837 hectreas.

Expropiacins e ocupacins realizadas en virtude da lei de Reforma Agraria de 1932 ata 31 de decembro de 1934

N de fincas Extensin (en ha.) Nmero de asentados Expropiadas 468 89.133 8.609 Ocupadas 61 27.704 3.651 Total 529 116.837 12.260

A Reforma Agraria foi mis un proxecto que unha realidade, e non s polo escaso tempo transcorrido entre o seu inicio (1932) e a sa anulacin (1936). A reforma agraria espaola fracasou porque se adicaron poucos recursos a sa posta en funcionamento o que fixo que fose moi lenta a aplicacin. As masas campesias non viron mellorada a sa situacin e foron cada vez mis hosts ao Goberno.

2.1.5. A conflitividade social A situacin econmica da Espaa republicana caracterizouse pola incidencia da crise econmica do 29. O paro obreiro constituu un dos elementos dominantes no panorama social entre 1931 e 1936. O intento de Azaa de incorporar s clases traballadoras Repblica fracasou e en moitos casos e a orde pblica foi seriamente ameazada por revoltas locais e folgas violentas.

A actitude dos grandes sindicatos non seguiu unha lia nica. Dentro da UGT existan das tendencias: un grupo partidario dun desenvolvemento social pausado, e outro partidario, en troques, dun proceso revolucionario inmediato, temerosos dos progresos da CNT, anda que non do comunismo que anda tia un mbito de accin reducido. O sindicato socialista durante este primeiro perodo republicano manifestou unha postura pacfica e s presentou unha actitude de oposicin violenta durante o bienio dereitista. Porn, o anarquismo, cunha CNT cada

Familia campesia (1932)

Folga en Valencia (1932)


vez mis dominada pola FAI, e a pesar das sas divisins internas, exerceu unha oposicin Repblica moi violenta, recorrendo a folgas e sabotaxes.

Estamos fronte s Cortes Constituntes, como estamos fronte a todo poder que nos oprima. Seguimos en guerra aberta contra o Estado. A nosa misin, sagrada e elevada misin, educar ao pobo, para que este comprenda a necesidade de sumarse a ns con pleno estado de consciencia e establecer a nosa total emancipacin por medio da revolucin social. Fra deste principio, que forma parte viva do noso propio ser, non sentimos temor en recoecer que temos o deber ineludible de sinalar ao pobo un plan de reivindicacins mnimas, que ten que esixir, creando a sa propia forza revolucionaria.

Actas do Congreso Extraordinario da CNT. VI/1931

En tres ocasins a CNT lanzou movementos insurreccionais de mbito nacional. Desenvolveuse as un crculo vicioso no que a cada provocacin anarcosindicalista segua unha represin brutal por parte do goberno, o que sa vez traa unha renovada militancia entre os anarcosindicalistas. O goberno mostrouse incapaz de garantir a orde pblica e a paz social. Tratou de facer fronte ao problema creando a Garda de Asalto pero pese a isto a orde pblica viuse cada vez mis deteriorada:

En Castilblanco, unha localidade de Badajoz de pouco mis de 3.000 habitantes, o 31 de decembro de 1931 tivo lugar unha folga organizada pola FNTT (Federacin Nacional de Traballadores da Terra, integrada na CNT). Ao intentarse disolver a manifestacin, os campesios reaccionaron violentamente, sendo atacados e mortos a coiteladas os catro nmeros da Garda Civil do posto local.

Poucos das despois, no Alto Llobregat, tiveron lugar as primeiras declaracins de comunismo libertario que foron duramente reprimidas polo Exrcito. Como consecuencia, 104 dirixentes da CNT foron enviados a Guinea, entre eles Ascaso e Durruti. Tamn tivo lugar o episodio de Arnedo (Logroo) onde ao disolverse unha manifestacin morreron sete traballadores e quedaron feridos trinta mis.

As consecuencias polticas de Castilblanco e Arnedo foron importantes. Ante a dureza das medidas tomadas pola Garda Civil, esixiuse a destitucin de Sanjurjo, e as o fixo Azaa o 5 de febreiro de 1932. A partir dese momento, Sanjurjo iniciou os preparativos do seu alzamento, xunto co xeneral monrquico Barrera. O resultado foi o golpe do 10 de agosto de 1932 (a sanjurjada), a primeira insurreccin militar contra a Repblica. O levantamento foi desmantelado tanto en Madrid como en Sevilla: en Madrid pola Garda de Asalto e en Sevilla pola CNT.

Casas Viejas. O peor golpe sufrido polo Goberno tivo lugar a mediados de xaneiro de 1933. Os anarquistas organizaron un levantamento para o 8 de xaneiro. En Casas Viejas, Cdiz, producronse os acontecementos mis violentos da revolta e da sa represin. Unha represin policial brutal que non gardaba punto de comparacin co trato que o mesmo goberno dispensara anteriormente aos xenerais monrquicos sublevados.

Casas Viejas. Unha aldea prxima a Medinasidonia (Cdiz) con 6000 hectreas de terra cultivable. Delas, e en razn do latifundismo absentista, non se cultivaban mis de 2000, porque unha parte da mellor terra estaba adicada cra de reses bravas. Mentres tanto, 500 obreiros agrcolas sufran o paro crnico e vivan nunhas condicins miserentas. As vivendas dos braceiros consistan nunha cova escavada, unhas paredes de barro dun metro e un teito de ramas. Un

Xuzo contra os participantes nunha revolta campesia en Vila de Don Fadrique (Alfonso,

1932)


observador describa a situacin nos seguintes termos: Os pobres, entolecidos de fame, e os ricos, entolecidos de medo. Esgotada a sa paciencia fronte anunciada reforma agraria que non chegaba, cando a declaracin da FAI, de comunismo libertario, chegou ao lder local dos braceiros, Curro Cruz alcumado Seisdedos, decidiu apoiala. Dunha forma inxenua, el e os seus seguidores supuxeron que automaticamente toda a terra se convertera en comunal. Non esperando ningn derramamento de sangue, decidiron esquecer o pasado e ofrecer aos terratenentes locais e Garda Civil a oportunidade de unirse nova empresa colectiva en plano de igualdade. Ante a sa sorpresa, a Garda Civil respondeu con disparos oferta. A chegada de reforzos da Garda de Asalto, fronte da que a o capitn Rojas, fixo baterse en retirada aos braceiros, e tras unha noite de sitio a casa de Seisdedos foi incendiada. Dentro estaban Seisdedos, o seu xenro, os seus dous fillos, o seu curmn, a sa filla, a sa nora e os seus dous netos. Os que tentaron fuxir foron recibidos a tiros. Outros 14 braceiros foron tamn mortos a tiros a sangue fro.

A partir de Casas Viejas a coalicin entre socialistas e republicanos de esquerda empezou a quebrarse. O episodio serviu para facer ver aos socialistas o prezo da sa colaboracin no Goberno. Mostroulles que para defender unha repblica burguesa estaban a sacrificar a sa credibilidade diante das masas obreiras. Ese sacrificio pareca ter valido a pena en 1931, cando as melloras do novo rxime supuan un beneficio real para a clase obreira. En 1933, porn, coa lexislacin paralizada nas Cortes polos radicais e os agrarios e nas zonas rurais polo boicot dos patrns, non lle atopaban beneficios colaboracin cos partidos burgueses.

2.2. A Repblica de Dereitas.O Bienio Negro (novembro 1933-1935) 2.2.1. A organizacin das dereitas: a CEDA No ano 1933 a dereita reestruturouse. En febreiro constituse a CEDA (Confederacin Espaola de Dereitas Autnomas) que incorporou a case toda a dereita e a todo o catolicismo espaol. Mis a sa dereita quedaron s os partidos monrquicos, Renovacin Espaola, os carlistas e os pequenos grupos fascistas.

Os candidatos da coalicin antimarxista defendern, resoltamente e a todo transo, a necesidade dunha inmediata derrogacin, pola va que en cada caso proceda, dos preceptos, tanto constitucionais como legais, inspirados en designios laicos e socializantes, en realidade encamiados a destrur, as o inmenso patrimonio moral como a xa exhausta riqueza material da sociedade espaola; traballarn sen descanso para lograr a cancelacin de todas as disposicins confiscadoras da propiedade e persecutorias das persoas, das Asociacins e das crenzas relixiosas. E, finalmente, solicitarn, como prenda de paz, a concesin dunha ampla e xenerosa amnista, tan xenerosa e ampla como a reclamada e obtida polo socialismo en 1917. A impedir que a poltica anticatlica, antieconmica e antinacional, representada polo socialismo e os seus subalternos auxiliares, mis ou menos descubertos ou subrepticios, prevaleza ou sequera infla predominantemente, como ata agora, na gobernacin do Estado, irn vigorosa e enerxicamente encamiados os nosos esforzos. Procedentes os que constiten a candidatura cedista de campos polticos diferentes e anda opostos, conservan ntegra a sa plena liberdade para defender no Parlamento ou fra del as solucins que ante os mis palpitantes problemas da actualidade preconiza o seu respectivo ideario.

ABC, 31 de outubro de 1933

O seu lder foi Gil Robles, lder carismtico de Accin Nacional que, ao longo de 1933, realizou grandes campaas de masas utilizando a fondo o tema relixioso (para o que pide a revisin constitucional), o tema agrario e o nacional (cunha oposicin frontal reforma agraria e ao Estatuto de Catalua).

Tamn neste mesmo ano, Jos Antonio Primo de Rivera, o fillo do ditador, nun acto celebrado no teatro da Comedia de Madrid o 29 de outubro fundou Falange Espaola, un partido nese momento irrelevante pero de gran importancia de cara o futuro.


2.2.2. As eleccins de novembro de 1933 En setembro de 1933 Azaa tivo que dimitir como xefe de goberno por mor da crecente oposicin parlamentaria. O presidente da Repblica, Alcal-Zamora, encargou a formacin dun goberno de transicin, coa misin de celebrar eleccins (en novembro) para a constitucin dunhas novas Cortes. Unhas eleccins nas que por primeira vez an votar as mulleres.

O programa electoral da dereita, unida na CEDA, centrbase na revisin da lexislacin laica e progresista. As esquerdas, en troques, foron divididas s eleccins, ao fracasaren as negociacins entre os partidos, e os anarquistas, moitos dos cales votaran en 1931, pediron a abstencin electoral.

Nas eleccins de novembro do 33 os partidos de centro e dereita acadaron gran xito, obtendo actas de deputado os xefes da CEDA (Gil-Robles), de Falange espaola (Primo de Rivera) e do Bloque Nacional monrquico (Calvo Sotelo). Na composicin definitiva das Cortes a dereita e o Centro obtian a maiora dos escanos (386) mentres a esquerda quedaba s cuns 100 escanos. As eleccins fixeron da CEDA o primeiro grupo parlamentario (con 113 escanos) e dos radicais e grupos do centro o eixe da situacin poltica. Ao tempo, supuan unha dura decepcin para os socialistas, que s obtiveron 58 escanos

Ante estes resultados, a CNT, provocou unha serie de levantamentos en decembro do 33, en especial, na Rioja e Aragn. O goberno reprimiu duramente o movemento e practicronse milleiros de detencins, declarndose unha vez mis a ilegalidade da CNT, clausurndose os seus locais e sendo suspendida a sa prensa.

O xiro dereita nestas eleccins debeuse aos seguintes factores:

1. A eficacia da campaa de propaganda das dereitas.

2. Moitos observadores cren tamn que o voto feminino prexudicou esquerda. As mulleres de clase obreira, tense sostido, votaron coma os seus maridos, mentres que as de clase media, con maridos que votaban republicano, seguiron o consello do confesor.

3. Descontento da poboacin non militante co labor realizado ata entn polo Goberno de esquerdas.

4. Quizais as das razns principais dos pobres resultados obtidos pola esquerda foron: a fragmentacin electoral e o abstencionismo de gran parte da esquerda, especialmente da CNT.

2.2.3. O goberno das dereitas O 18 de decembro quedou constitudo o novo Goberno presidido por Lerroux do Partido Radical, que decidiu gobernar de acordo coa CEDA. O goberno de Lerroux atopouse cunha situacin poltica cada vez mis radicalizada e con diversos problemas aos que non puido facer fronte:

a. Fronte de dereitas: constituda pola CEDA que se estaba a preparar para tomar o poder. Nun discurso do 7 de abril do 34, Gil Robles dica: Imos conquistar o Poder, con este rxime?; co que sexa e como sexa, o que loxicamente provocaba a preocupacin en toda a opinin republicana e de

Cola para votar, novembro 1933

Gil Robles nun mitin, 1933


esquerdas, especialmente nos socialistas, que desconfiaban da boa fe republicana de Gil Robles, ao que consideraban disposto a establecer un rxime ditatorial similar aos fascismos europeos do momento. Falange Espaola (que se empezou a organizar en comandos armados), e o Grupo Tradicionalista de orixe navarra que empezou a establecer os primeiros contactos con Mussolini para dar un golpe de estado monrquico.

1 Que est disposto (Mussolini) a axudar coa asistencia e medios necesarios a ambas partes da oposicin ao rxime existente, coa fin de derrubalo e reemprazalo por unha Rexencia que preparara a restauracin completa da Monarqua. 2 Que como demostracin prctica e previa desta intencin est disposto a contribur inmediatamente con 20.000 fusiles, 20.000 granadas de man, 200 ametralladoras e 1.500.000 pesetas en metlico.

3131934

b. Fronte obreira: PSOE e PCE chegaron a un acordo a travs das Alianzas Obreiras. As Alianzas Obreiras tamn se militarizaron e armaron, algo non estrao dentro da CNT, pero si dentro do mbito dos socialistas e comunistas.

c. Fronte nacionalista: Os nacionalistas vascos estaban claramente anoxados co Goberno, pois o seu Estatuto estaba detido nas Cortes pola oposicin dos deputados da dereita. En Catalua, o problema xurdiu coa Lei de Contratos de Cultivos que foi recorrida polo Goberno central e declarada inconstitucional polo Tribunal de Garantas.

O novo goberno comprometeuse inmediatamente na va de demolicin da obra dos primeiros anos da Repblica. A sa poltica consistiu en frear todas as reformas postas en marcha. 1. A investigacin inacabada sobre as responsabilidades da monarqua foi cerrada cun sobresemento.

2. O clero recibiu exorbitantes subvencins, mentres que os crditos das escolas pblicas foron diminudos.

3. Anulronse tamn as melloras econmicas e sociais que experimentaran os traballadores, ata o punto de que os salarios volveron ao nivel de 1931. O paro aumentou (no vern de 1934 o nmero de parados sobrepasou a cota dos 700.000, dos que 400.000 correspondan ao sector agrario), e o custo da vida elevouse notablemente.

4. Freouse o proxecto de reforma agraria, promulgndose unha Lei de Reforma da Reforma Agraria, que foi en realidade unha contrarreforma, pois suprimiu a confiscacin das terras da nobreza e mesmo anulou as expropiacins xa realizadas. Mis dura foi anda a lei do 11 de febreiro do 34 que abola os decretos de intensificacin de cultivos e deixaba sen traballo a 28.000 campesios. Volveuse discriminacin hora de dar traballo, segundo que os xornaleiros foran rebeldes ou submisos.

5. Obstaculizouse o sistema de autonomas, dificultouse a aplicacin do Estatuto cataln, que chegou a ser suspendido, e impediuse a discusin do proxecto vasco.

6. Houbo unha dura represin contra as mobilizacins populares. Estbase permanentemente en estado de excepcin, e a Guardia Civil, sempre a ben cos propietarios, tia enteira liberdade de accin.

7. Calvo Sotelo, condenado ao exilio tras a cada da Ditadura, foi amnistiado ao igual que Sanjurjo e os outros xefes do pronunciamento do 32 e postos en liberdade, e os grupos de extrema dereita saron ra coa aberta proteccin das autoridades.

2.2.4. O movemento revolucionario de outubro de 1934 Ante a situacin descrita arriba a resposta obreira non se fixo esperar. En Madrid, onde en todo o ano 1933 se produciran 29 folgas, houbo xa 37 no primeiro semestre de 1934. Pero a tensin esquerdas/dereitas estoupou dun xeito contundente nos primeiros das de outubro do 34. A represin dos intentos de folga do campesiado, xunto co feito de que Lerroux se vira forzado, nos primeiros das de outubro, a formar un novo goberno no que entraron tres ministros da CEDA, foron decisivos para o estoupido dos movementos revolucionarios de outubro do 34.

Convencidos de que Gil Robles quera destrur a Repblica, os dirixentes esquerdistas decidiron recorrer forza. O sector do PSOE encabezado por Largo Caballero, seguindo a corrente de


progresiva radicalizacin poltica e social, adoptou unha actitude prxima s teses bolxeviques e ameazou cun levantamento armado se a CEDA entraba no Goberno.

A UGT convocou a folga xeral en toda Espaa o 5 de outubro, que anda que foi seguida unanimemente nas principais capitais de Espaa, fracasou no campo, e de seguido foi reprimida e derrotada, ags en Asturias. En Catalua, onde o presidente da Generalitat, Companys proclamou o Estat Catal dentro da Repblica federal espaola, o Goberno central dominou rapidamente a situacin.

Discurso de Lluis Companys proclamando o Estat Catal (6 de outubro de 1934) Catalns: as forzas monarquizantes e fascistas que dun tempo a esta parte pretenden traizoar Repblica, lograron o seu obxectivo e asaltaron o poder. Os partidos e os homes que fixeron pblicas manifestacins contra as minguadas liberdades da nosa terra, os ncleos polticos que predican constantemente o odio e a guerra contra Catalua constiten hoxe o soporte das actuais institucins. Os feitos que se produciron dan a todos os cidadns a clara sensacin de que a Repblica, nos seus fundamentais postulados democrticos, atpase en gravsimo perigo. (...). Catalua enarbora a sa bandeira e chama a todos ao cumprimento do deber e obediencia absoluta ao goberno da Generalitat que, desde este momento, rompe toda relacin coas institucins falseadas. Nesta hora solemne, en nome do Pobo e do Parlamento, o goberno que presido asume todas as facultades do poder en Catalua, proclama o Estado Cataln da Repblica Federal Espaola, e ao establecer e fortificar a relacin cos dirixentes da protesta xeral contra o fascismo, invtoos a establecer en Catalua un goberno provisional da Repblica, que atopar no noso pobo cataln o mis xeneroso impulso de fraternidade no comn anhelo de edificar unha repblica federal libre e magnfica. Catalns: a hora grave e gloriosa. O esprito do presidente Maci, restaurador da Generalitat, acompanos. Cada un no seu lugar e Catalua e a Repblica no corazn de todos. Viva a Repblica e Viva a Liberdade!

A derrota da insurreccin en Catalua significou a suspensin total do Estatuto e o encarceramento do goberno cataln, pero fxose sen gran derramamento de sangue.

En Asturias, porn, a represin contra o movemento obreiro asturiano tivo caracteres de guerra civil, coa intervencin do Exrcito e das tropas da Lexin de frica dirixidas por Franco, que tardaron das semanas en acabar co movemento. Ademais dos centenares de mortos en combate, a sublevacin asturiana pechouse cuns 40.000 detidos, a continuacin do estado de excepcin, a censura sobre a prensa e a ocupacin militar da rexin.

Derradeira proclama do Comit Provincial Revolucionario de Asturias. A todos os traballadores. O da 5 do mes en curso comezou a insurreccin gloriosa do proletariado contra a burguesa e despois de probada a capacidade revolucionaria das masas obreiras para os obxectivos de Goberno, estimamos necesaria unha tregua na loita, depoendo as armas en evitacin de males maiores. Por isto, reunidos todos os Comits Revolucionarios co provincial, acordouse a volta normalidade, pedndovos a todos vos reintegredes de forma ordenada, consciente e serea, ao traballo. Esta retirada, camaradas, considermola honrosa por inevitable. A diferencia dos medios de loita, cando ns rendemos tributo de ideais e valenta no teatro da guerra, e o inimigo conta con medios modernos de combate, levounos por tica revolucionaria a adoptar esta actitude extrema. un alto no camio, unha parntese, un descanso reparador despois de tanto surmenage. Ns, camaradas, recordmosvos unha frase histrica. Ao proletariado pdeselle derrotar, pero xamais vencer. Todos ao traballo e a continuar loitando polo triunfo!.

18 de outubro de 1934.

Generalitat encarcerada (Alfonso, 1934


A represin foi dursima. En Asturias fusilbase a calquera persoa que tivera unha arma, anda que esta non estivera cargada, e equipos especializados na tortura, baixo as ordes do comandante da Guardia Civil Doval, recuperaron de novo os mtodos utilizados pola Inquisicin para facer falar aos detidos. Revelados opinin pblica por algns periodistas espaois, estes procedementos provocaron tal indignacin na propia Espaa que o comandante Doval tivo que ser destitudo e fuxiu ao estranxeiro. Durante o ano 1935, ano no que as Cortes votaron a Lei de Contrarreforma Agraria, a conflitividade obreira e campesia acadou as sas taxas mis baixas, o cal non se debeu a unha mellora nas sas condicins materiais (os salarios seguiron baixando e o paro en novembro superaba xa as 800.000 persoas), senn represin que seguiu a toda manifestacin de protesta e s fortes medidas de control despregadas pola Guardia Civil.

A CEDA, ou as sas xuventudes JAP (Juventudes da Accin Popular), organizaron concentracins multitudinarias, nas que se manifestaba a sa ideoloxa fascista: Non cabe dilogo nin conivencia coa anti-Espaa. Ns e non eles. Ou Accin Popular acaba co marxismo ou o marxismo acaba con Espaa.. Ao tempo, a Junta Poltica de Falange, reunida en Gredos, tamn, en palabras de Jos Antonio Primo de Rivera, afirmaba: O noso deber ir, por conseguinte, e con todas as sas consecuencias, guerra civil

- A cada do goberno Lerroux A fins do ano 35, Alcal-Zamora pretendeu frear o enfrontamento entre os dous bloques e aproveitou un escndalo financeiro, o estraperlo, para obrigar a dimitir a Lerroux. O estraperlo (verba formada da unin dos nomes dos seus inventores, dous aventureiros internacionais: Strauss e Perl) non era nin mis nin menos cunha ruleta trucada que coa axuda de polticos algn deles familiar de Lerroux o casino de San Sebastin instalara nas sas salas de xogo. Formouse un goberno de transicin (14 de decembro de 1935), dirixido polo galego Portela Valladares, republicano de centro, coa tarefa de organizar unhas eleccins xerais.

O novo goberno entrou en funcins cando os rumores dun golpe de Estado circulaban por Madrid. E de feito se non se levou a cabo foi porque o xefe do Estado Maior Central do Exrcito, Franco, considerou que anda non era o momento de iniciar un pronunciamento, e preferiu agardar ao resultado das eleccins.

2.3. A Fronte Popular (febreiro-xullo 1936) 2.3.1. As eleccins de febreiro do 36 Desde que en outubro do 33 se rompera a coalicin republicano-socialista, Manuel Azaa e Indalecio Preito (o lder socialista da ala moderada) vieran propugnando a necesidade de reconstrur aquela coalicin, como nico medio de establecer unha repblica democrtica, laica e reformista. Os comunistas, pola sa banda, seguan acusando aos socialistas de ser traidores clase obreira, pero durante o ano 34 consideraron xa a conveniencia de cambiar de poltica e no vern de 1935 a Internacional Comunista, no seu Congreso de Moscova, implantou a poltica de Fronte Popular ou alianza de todas as forzas antifascistas, desde os republicanos e burgueses capitalistas, ata a extrema esquerda.

As, a poltica de Azaa e Prieto, as consecuencias da revolucin de Asturias e a nova actitude da Internacional Comunista combinronse a fins de 1935 para impulsar a alianza das forzas polticas de esquerda. Elaboraron o chamado Pacto da Fronte

Columna de prisioneiros, Asturias 1934


Popular, firmado o 15 de xaneiro do 36 polos representantes do Partido Socialista, Partido Comunista, Izquierda Republicana, de Azaa (no que se integrara a ORGA de Casares Quiroga), Unin Republicana de Martnez Barrio, UGT, POUM, Partido Sindicalista (Pestaa), Partido Republicano Federal. Integrouse tamn posteriormente o Partido Galeguista, coa promesa de Azaa de que o seu partido apoiara o Estatuto Galego, como xa fixera co cataln.

As forzas aliadas acordaron que en caso de vitoria, o pacto converterase en norma de goberno que habern de desenvolver os partidos republicanos de esquerdas, co apoio das forzas obreiras. O programa mnimo, aceptado por todos os partidos que intervian nel, inclua os seguintes puntos fundamentais:

Programa da Fronte Popular 1. Amnista total para os insurrectos de 1934 e para todos os acusados de atentados poltico-sociais desde 1933 e procesamento de todos os culpables de actos de violencia ao reprimir os atentados polticos. 2. Reposicin nos seus postos de todos os traballadores e empregados pblicos despedidos por causas polticas e compensacin plena de todas as perdas sufridas por eles. 9. Continuacin da reforma agraria; arrendamentos menores e maior seguridade para os pequenos propietarios; reducin dos impostos e das taxas de intereses aos pequenos propietarios; axuda tcnica acrecentada para os pequenos propietarios. 10. Poltica para superar a depresin industrial con bases para a proteccin industria, reforma do arancel, etc. 11. Programa de obras pblicas para atender a falta de iniciativa dos empresarios privados. 12. Posta da banca e da facenda ao servizo da reconstrucin nacional. Prometase unha maior intervencin do Estado no Banco de Espaa e un control mis rigoroso da banca privada. No relativo facenda preconizbase unha reforma fiscal progresiva. 13. Restauracin de toda a lexislacin social de 1931-33; aumento de salarios; amplo programa de vivendas sociais; extensin da educacin a todos os niveis.

O pacto non era un programa revolucionario, senn que fundamentalmente tratouse dun programa socialdemcrata reformista. Era un acordo conxuntural co obxectivo de gaar as eleccins xerais: volta poltica reformista do primeiro perodo, acelerar a reforma agraria e amnista para os detidos polos sucesos de 1934. A CEDA encabezou pola sa parte unha alianza de todos os partidos monrquicos e conservadores en defensa da poltica reaccionaria realizada, e cunha propaganda centrada na oposicin ao separatismo e ao marxismo.

Nas eleccins triunfou a Fronte Popular: dos 471 deputados elixidos, 269 eran da Fronte Popular e 202 da Dereita e do Centro. En Galicia, en A Corua e Pontevedra gaou a Fronte Popular, non as en Lugo e Ourense. O Partido Galeguista obtivo 3 actas de deputados, entre eles Castelao. A dereita reaccionou chamando intervencin do Exrcito: Gil Robles tentou convencer a Portela Valladares da necesidade de declarar o estado de guerra, Jos Antonio Primo de Rivera chegou a pedir armas para que a Falange se defendera, e o xefe do Estado Maior, xeneral Franco, falaba co ministro de Guerra pedndolle que declarase o estado de sitio, ao que este se opuxo. Nos medios monrquicos e da extrema dereita creca o pnico e non foron poucos os aristcratas que emprenderon unha precipitada viaxe ao estranxeiro.

2.3.2. O Goberno da Fronte Popular e o Estatuto de Galicia O 18 de febreiro o goberno Portela Valladares transferiu os seus poderes ao novo goberno presidido por Azaa e enteiramente composto por republicanos, conforme ao acordado no pacto da Fronte Popular. Pronto o mesmo Alcal Zamora viuse expulsado da Presidencia pola esquerda, que elevou a Azaa Xefatura do Estado, en tanto que os socialistas, non querendo comprometerse, rexeitaron a invitacin que o novo presidente fixo a Prieto para que formase goberno. Confiou entn o poder Azaa ao seu correlixionario Casares Quiroga, xefe da ORGA, en

Propaganda da CEDA


momentos nos que a intranquilidade se estenda polo pas. O novo goberno tomou unha serie de medidas:

1. En febreiro pxose en liberdade a 30.000 presos polticos, a maiora deles encarcerados desde os episodios revolucionarios de 1934.

2. No mesmo mes decretouse a suspensin do pago de rendas polos arrendatarios en Andaluca e Extremadura. A Reforma Agraria acelerouse de tal xeito que se distribuu moita mis terra durante os cinco meses que van de marzo a xullo do 36 que durante toda a historia anterior da Repblica, segundo di o historiador Malefakis, chegndose a asentar a uns 110.000 campesios.

3. Devolvronse os poderes Generalitat de Catalua e empezouse a discusin do Estatuto Vasco. Mentres, o 28 de xuo celebrouse o referendo do Estatuto de Autonoma de Galicia, que foi aprobado polo 74% do censo electoral galego, anda que cun fraude electoral manifesto. O texto, redactado e alentado principalmente polo nacionalista Partido Galeguista que tia como lderes a Castelao, Bveda e Surez Picallo, a ser discutido nas Cortes espaolas cando se produciu o levantamento militar do 18 de xullo.

Estatuto de autonoma de Galicia de1936 TTULO I. PRELIMINAR Artigo 1.- Galicia organzase como rexin autnoma no Estado espaol, de conformidade Constitucin da Repblica e ao presente Estatuto. O seu territorio o dos municipios dentro dos actuais lmites administrativos das catro provincias de A Corua, Lugo, Ourense e Pontevedra. Art. 2.- Poderase agregar a Galicia calquera territorio limtrofe de caractersticas histricas, culturais, econmicas e xeogrficas anlogas, mediante os requisitos que as leis xerais establezan. Art. 3.- Para os efectos deste Estatuto, consideraranse galegos: os que sexan por natureza e non tean adquirida vecianza administrativa noutro territorio da Repblica e os demais espaois que gaen vecianza en Galicia. Art. 4.- Sern idiomas oficiais en Galicia o casteln e o galego, pero nas relacins oficiais da Rexin con autoridades doutras Rexins e coas do Estado usarase sempre o casteln. Os funcionarios que se designen para actuar na Rexin debern acreditar coecemento da lingua galega. TTULO II. PODER REXIONAL Art. 5.- As atribucins recoecidas a Galicia neste Estatuto, sern exercidas: por unha Asemblea lexislativa, polo Presidente da Rexin, e por un rgano de goberno que se denominar Xunta de Galicia; ou polo Pobo directamente actuando en calquera das formas que establecen os artigos 6 e 10 deste ttulo. A funcin xudicial exercerase por Xurados, Xuces e Tribunais,. TTULO III. ATRIBUCINS DA REXIN Art. 14.- Corresponde Rexin galega: a) A organizacin e rxime local de Galicia, sobre as bases do recoecemento da personalidade xurdica parroquia e plena autonoma do Concello; e a divisin do territorio a ditos efectos. d) O rxime agrario; a creacin de institucins autnomas para a execucin da sa reforma; e a ordenacin e fomento de Montes, Agricultura e Gandera. f) O turismo; a conservacin de Monumentos e a defensa do Patrimonio artstico e cultural de Galicia, o cal non poder ser alienado, nin levado fra da Rexin. h) As obras pblicas e concesins de todas clases de interese rexional. i) O rxime do transportes por estradas, camios veciais e vas fluviais e a conducin de enerxa elctrica, dentro da Rexin. Art. 15.- (...)

Unidade 5- Ditadura, República e Guerra

Documents

Transcript of Unidade 5- Ditadura, República e Guerra